تفسیر سوره‌ی بقره آیه‌ی 284-282

سوره‌ی بقره آیه‌ی 284-282

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الأخْرَى وَلا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلا تَرْتَابُوا إِلا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلا شَهِیدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٢٨٢)  وَإِنْ کُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلا تَکْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (٢٨٣) لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٨٤)

این  احکام  ویژۀ  وام  و  بازرگانی  و گروگان‌،  مکمّل  احکام‌ گذشته  در  دو  درس  بخشش  و  ربا  است‌.  در  درس  گذشته‌،  انـجام‌ کارهای  ربوی  و  وامها  و  خرید  و  فروشهای  ربوی  را  نادرست  قلمداد  کرد  و  از  راستای  خط  سیر  اسلامی  بدور  نمود...  امّا  در  ایـنجا  سخن  از  قرض‌الحسنه‌ای  است  که  بدون  ربا  و  بدون  بهره،  داده  می‌شود.  همچنین  سخن  از  معاملات  بازرگانی  نـقدی  می‌رود  که  حضوری  انجام  می‌پذیرد  و  از کثافت  ربا  پاک  و  بدور  است‌.

به  راستی  انسان  در  برابر  تعبیر  قانونگذاری  مذکور  در  قرآن  دچار  حیرت  و  شگفت  می‌شود.  زیرا  دقّت  عجیبی  که  در  ساخت  قانونی  بکار  رفته  است  تا  بدانجا  جلوه‌گر  است  که  نمی‌شود  واژه‌ای  را  به  واژه‌ای  تـبدیل ‌کرد  و  بندی  را  بر  بندی  پیش  یا  پس  انداخت‌...  همچنین  این  دقّت  مطلقی ‌که  در  ساخت  قانونی  هویدا  است  بر  جمال  تعبیر  و  حُسن  آن  نمی‌شورد.  تعبیر  قرآنی  قانونگذاری  را  با  وجدان  دینی  پیوند  می‌دهد،  آن  چنان  پیوندی‌ کـه  آهسته  و  آرام  به  درون  می‌خزد  و  در  ژرفای  درون  شوری  بپا  می دارد  و  الهام‌بخش  پیامهائی  گشته  و  تأثیر  نیرومندی  در  زوایای  وجود  آدمی  از  خـود  بر  جای  می‌گذارد،  بدون  آنکه  خللی  به  ارتباط  نصّ  قرآنی  از  ناحیۀ  دلالت  قانونی  برساند.  همچنین  تعبیر  قرآنی  همۀ  چیزهائی  را که  امکان  دارد،  در  موقعیّت  طرفین  پیمان  و  در  موقعیّت‌ گواهان  و  چگونگی  سند  تأثیر  داشته  باشد،  در  نظر  می‌گیرد،  و  همۀ  این  عوامل  و  مؤثّرات  را  نفی  نموده  و  از  میدان  بدر  می‌کند  و  احتیاط  لازم  را  برای  هر  احتمالی  از  احتمالات  بجای  می‌آورد.  تعبیر  قرآنی  از  نقطه‌ای  به  نقطۀ  دیگری  نمی‌پردازد  مگر  آنگاه ‌که  نکات  قانونگذاری  را  دربارۀ  آن  به  پایان  برده  باشد  بدا‌نگونه  که  نیازمند  برگشت  بد‌ان  نبوده  جز  آنکه  ارتباطی  میان  آن  نقطۀ  قدیم  و  میان  این  نقطۀ  جدید  پدیدار  شود  و  مقتضی  اشاره  به  رابطۀ  آنها  باشد...  اعجاز  موجود  در  ساخت  آیه‌های  قانونگذاری  در  اینجا،  همان  اعجازی  است  که  در  ساخت  آیه‌های  الهامگر  و  رهنمون  بکار  رفته  است‌.  بلکه  اعجاز  در  اینجا  روشن‌تر  و  نیرومندتر  است‌.  زیرا  هدف  در  اینجا  دقیق  و  باریک  است  و  یک  واژه  می‌تواند  آن  را  تحریف  و  از  راستای  خود  بدور  دارد،  و  واژه‌ای  نمی‌تواند  جایگزین  واژۀ  دیگری‌ گردد.  اگر  اعجاز  نبود  تعبیر  قر‌آنی  نمی‌توا‌نست  دقّت  قانونگذاری  مطلق  و  زیبائی  هنری  مطلق  را  بدین  روال  بی‏سابقه  تحقّق  بخشد.

گذشته  از  همۀ  این  چیزها،  قانونگذاری  اسلامی  دربارۀ  چنین  مبادی  و  اصول  قانون  مدنی  و  تجاری‌ ، در  حدود  ده  قرن  جلوتر  از  سایر  قوانین  است  همانگونه ‌که  فقهاء  معاصر  بدان  اعتراف  دارند.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ )

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید،  هر  گاه  به  همدیگر  تا  مدّت  معیّنی  (‌از  لحاظ  روز  و  ماه  و  سال‌)  وامـی  دادید،  آن  را  بنویسید.

این  قاعدۀ  همگانی  و  عامی  است ‌که  خداوند  آن  را  بیان  می‌دارد.  چه  برابر  نص  قرآنی  نوشتن  واجب  است‌،  و  دربارۀ  وامی‌ که  تا  مدّتی  داده  می‌شود،  اختیاری  در  میان  نیست‌،  و  بنا  به  حکمتی ‌که  در  پایان  نصّ  می‌آید  فرض  است‌.

(وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ )

باید  نویسنده‌ای  دادگرانه  آن  را  بنویسد.

این  تعیین  شخصی  است‌ که  به  نوشتن  وام  می‌پردازد که  نویسنده  است‌.  این  شخص  یکی  از  دو کسی  نیست ‌که  طرف  معامله  و  پیمانند.  فلسفۀ  فرا  خواندن  شخص  سومی  -‌ جدا  از  دو  طرف  معامله  -‌ تنها  محض  احتیاط  و  بیطرفی  مطلق  است‌.  چنین  نویسنده‌ای  هـم  باید که  نویسندگی  را  بپذیرد  و دادگرانه  آن  را  بنویسد  و  جانب  هیچیک  از  طرفین  را  نگیرد  و  بر  متنی ‌که  دیکته  می‌شود  چیزی  نیفزاید  و  از  آن  چیزی  نکاهد.

(وَلا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ )

هیچ  نویسنده‌ای  از  نوشتن  (‌سند)  بدانگونه  که  خدا  بدو  آموخته  است  سرپیچی  نکند.

چه  در  اینجا  این  خدا  است‌ که  از  نویسنده  می‌خواهد،  تا  سستی  و  سرپیچی  نکند  و  انجام  این ‌کار  را  برای  خـود  سنگین  و  دشوار  نداند.  چنین ‌کاری  بر‌ابر  نصّ  قانونگذاری  اسلامی  واجب  است  و  حساب  نویسنده  در  آن  با  خدا  است‌.  انجام  این ‌کـار،  وفادا‌ری  نسبت  به  مرحمت  خدا  و  در  نظر  داشت  لطف  و  احسان  او  است ‌که  بدو  آموخته  است ‌که  چگونه  بنویسد...  پس  (‌باید  بنویسد)  همانطور که  خدا  بدو  آموخته  است‌.

در  اینجا  شارع  مقدس  اسلام  به  بیان  قاعدۀ  نوشتن  وام  مدّت دار  می‌پردازد،  و  از  تعیین  کسی‌ که  نوشتن  را  عهده‌دار  می‌شود،  و  موظّف  بودن  او  در  امر  نگارش‌،  و  همراه  تکلیف  یادآوری  لطیفی  از  نعمت  خدا  بدو،  و  بیان  آن  اشارۀ  زیبا  به  اینکه  دادگری  را  مراعات  دارد،  فارغ  می‌گردد.

در  اینجا  به  بند  بعدی  می‌پردازیـم  و  در  آن  روشن  می‌دارد  که  چگونه  کار  نگارش  انجام‌ گیرد.

(وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ)

باید  آن  کسی  که  حق  بر  ذمّۀ  او  است  املاء  کند.  و  از  پروردگارش  بترسد  و  چیزی  از  آن  نکاهد.  و  اگر  کسی  که  حق  بر  ذمّۀ  او  است  کـم  خرد  یا  (‌به  سبب  کوچکی  یـا  بیماری  یا  پیری‌)  ناتوان  باشد  یا  (‌به  سبب  لالی  یا  گنگی  یا ناآشنائی  با  زبان‌)  او  نتواند  که  املاء  کند،  باید  ولی  او  (‌که  شرع  یا  حاکم  برای  وی  تعیین  کرده  است‌)  دادگرانه  املاء  کند.

بدهکار  - ‌یعنی  آن‌کسی‌ که  حق  بر  ذمّۀ  او  است  - ‌کسی  است ‌که  برای  نویسنده  اعتراف  به  وام  را  دیکته  می‌کند  و  مقدار  وام  و  شرط  و  هنگام  سررسید  آن  را  بیان  می‌دارد...  این  بدان  سب  است‌ که  نکند  اگر  بسـتانکار  چنین  چیزهاثی  را  دیکته  نماید،  زیانی  متوجّه  بدهکار  گردد  و  بستانکار  بر  مبلغ  وام  بیفزاید  یا  مدّت  سررسید  را  نزدیکتر کند،  یا  شروط  معیّنی ‌که  به  نفع  خود  باشد،  ذکر  نماید.  همچنین  بدهکار  در  موقعیّت  ضـعیفی  قرار  دارد  و  چه  بسا  نتواند  آشکارا  با  بستانکار  به  جدال  پردازد،  زیرا  به  علّت  نیازمندیش  به  انجام  معامله‌،  میل  دارد،  هر  چه  زودتر  این‌ کار  سر  بگیرد  و  رفع  و  رجـوع  شود،  در  این  صورت  امکان  دارد  دچار  زیان  و  ضرر  گردد.  پس  اگر  بدهکار  مطلب  را  دیکته ‌کند،  جز  آنچه  را  که  بدان  رضایت  دارد،  دیکته  نمی‌نماید.  علاوه  بر  این‌،  املاء ‌کردن  او  اقرار  مجدّدی  به  وام  است  و  بیشتر  سبب  استحکام  و  استواری  آن  مـی‌شود...  در  حین  اینکه  بدهکار که  دارد  املاء  می‌کند،  با  دل  خـود  به‌ گفتگو  می‌نشیند  و  بدان  تلقین  می کند که  از  خدا  بترسد  و  چیزی  از  وامی ‌که  به  آن  اقرار  می‌کند،  و  از  سایر  ارکان  دیگر  اقرار  نکاهد...  ولی  اگر  بدهکار کم  خرد  باشد  و  نتواند  بخوبی  از  عهدۀ ‌کارهای  مروط  به  خود  برآید،  یا  اینکه  ضعیف  باشد  -‌ یعنی‌ کوچک  بوده  یا  عقل  ضعیفی  داشته  باشد  -‌ یا  اینکه  به  سبب ‌گیجی  یا  نادانی  یا  آفتی  در  زبانش  یا  به  هر سببی  ازاسباب  مختلفۀ  حسّی  یا  عقلی‌،  او  نتواند  مطلب  را  دیکته ‌کند،  باید که  ولی  امر  و  قیّم  او،  آ‌ن  را (‌دادگرانه‌)  دیکته  کند...  ذکر  دادگری  در  اینجا  به  منظور دقّت  بیشتر  است‌.  زیرا  چه  بسا  ولی  - ‌اگر  چـه  اندکی  هم  بوده  ـاشد  - ‌سستی‌ کند،  به  سبب  اینکه  وام  شحصاً  بدو  مربوط  نیست‌...  و  بدین  وسیله  تضمینها  برای  حفظ  پیمان  و قرارداد  بیشتر و افزونتر  شود.

در  اینجا  سخن  از  نوشتن  به  پایان  می‌رسد  و  از  جمیع  زوایا  بدان  نگریسته  می‌شود،  و  شارع  مقدّس  اسلام  از  این  نقطه  دامن  فراهم  می‌چیند  و  به  نقطۀ  دیگری  از  عقد  قرارداد  می‌پردازد که  گواهی  است‌:

(وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الأخْرَى )

دو  نفر  از  مردان  خود  را  بگواهی  گیرید،  و  اگر  دو  مرد  نبودند،  یک  مرد  و  دو  زن‌،  از  میان  کسانی  گواه  کنید  که  مورد  رضایت  و  اطمینان  شما  هسـتند.  (‌ایـن  دو  زن  به  همراه  یکدیگر  باید  شاهد  قرا  گیرند)  تا  اگر  یکی  انحرافی  یافت‌،  دیگری  بدو  یادآوری  کند.

حتماً  باید  دو گواه  بر  عقد  قرارداد  حاضر  آیند  - ‌(‌از  میان  گواهانی  باشند که  از  آنان  رضایت  و  اطمینان  دارید)  -  رضایت  و  خوشنودی  هم  دو  معنی  را  در  بردارد:  یکم  اینکه  دو گواه‌،  در  میان  مردان  دادگر  و  مورد  رضایت  باشند.  دوم  اینکه  طرفین  قرارداد  راضی  شوند که  آن  دو  نفر گواه  باشند.  و لیکن  چه  بسا  وجود  شرایط  خاصی‌،  بودن  یا  پیدا کردن  دو  شاهد  را  دشوار کند.  در  اینجا  قانونگذاری  به ‌کمک  می‌شتابد  و کار  را  آسان  می سازد  و  زنان  را  بگواهی  می‏طلبد.  اسلام  بدان  علّت  مردان  را  برای ‌گواهی  می خواند که  آنان  برابر  عرف  و  عادت  در  جامعۀ  راستین  اسلامی ‌کارها  را  در  دست  می گیرند  و  دست  به ‌کار  می‌یازند.  در  جامعۀ  واقعی  اسلامی‌،  زن  نیاز  به‌ کار کردن  برای‌ گذراندن  زندگی  و  امرار  معاش  خود  ندارد.  او  محتاج  به‌ کار کردن  بر‌ای  لقمه  چیدن  نیست  تا  از  این  راه  به  مادری  و  زنانگی  خویش  لطمه  برساند  و  به  وظیفۀ  اصلی  خود که  در  قبال‌ گرانبهاترین  پشتوانه‌های  انسانی  یعنی  نوباوگانی‌ که  نمودار  نسل  آینده‌اند  بر  عهده  دارد،  ستم  بکند،  و  در  برابر  لقمه‌های  ناچیز  یا  پولهای  اندکی ‌که  از کار  فراچنگ  می‌آورد،  به  خـردسالان‌ که  بز‌رگسالان  فردایند  خیانت  نماید.  همانگونه ‌که  زن  در  جامعۀ  بدبیار  و گرفتاری ‌که  امروزه  در  آن  زندگی  می کنیم  چنین  بوده  و  مجبور  است  این‌ کار  ناهنجار  را گردن  نهد...  پس  اگر  دو  مرد  یافته  نشد،  یک  مرد  و  دو  زن  به‌ گواهی  خواسته  شوند...  اما  دو  زن  چرا؟  نصّ  قرآنی  به  ما  فرصت  نمی‌دهد که  دست  به  دامان  حدس  و گمان  شویم‌.  چه  در  جولانگاه  قانونگذاری  هر  نصّی  مشخّص  و  روشن  و  علّت‌یابی  شده  است‌:

(أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الأخْرَى )

تا  اگر  یکی  سرگشته  شد،  دیگری  بدو  گوشزد  کند.

سرگشتگی  در  اینجا  اسباب  و  علل  زیادی  دارد. گاهی  از  آگاهی  اندک  زن  نسبت  به  موضوع  معامله  سرچشمه  می‏‎گیرد،  و  زن  را  بر  آن  می‌دارد که  نتواند  همۀ  ریزه‌کاریها  و  شرایط  معامله  را  به  خاطر  بسپارد.  بر  این  اساس  است ‌که  موضوع  در  عـقل  او  آنگونه  روشن  جلو‌ه‌گر  نمی‌شود که  به  هنگام  اقتضاء  قابل  اعتماد  بوده  و  انتظار گواهی  دقیقی  از  عقل  او  درباره  موضوع  داشت‌.  لذا  دیگری  به‌ کمک  او  می‏‎شتابد  و  با  همکاری  یکدیگر  همۀ  شرایـط  و  ظروف  را  یادآوری‌ کرده  و  متذکّر  مـی‌شوند. گاهی  نیز  این  سرگشتگی  از  سرشت  انفعال‌پذیر  زن  سرچشمه  می‏‎گیرد.  زیرا  وظیفۀ  مادرانۀ  بیولوژی  اندامی‌،  حتماً  لازمۀ  تأثیر  متقابل  روانی  در  زن  است‌.  این  امر  مقتضی  آن  است‌ که  زن  در  بر‌ابر  خواستهای  فرزندش  سخت  به  شور  آید  و  وجداناً  منفعل  شود  و  با  سرعت  و  نشـاط  پاسخگو‌ی  مطالب  جگرگوشه‌اش ‌گردد،  و  در  این  شور  درون  و  شتاب  بیرون  به  اندیشۀ ‌کند،  دست  نیازد...  این  هم  از  فضل  خدا  بر  زن  و  بر  فرزند  است‌...  چنین  سرشتی  تجزیه  و  از  هم  پاشیده  نمی‌شود،  چه  زن  شخصیّت  یگانه‌ای  است  و  این  قالب  او  است  -‌ وقتی ‌که  زن  سالم  باشد  - ‌در  صورتی ‌که  گواهی  بر  قرارداد،  در  چنین  معاملاتی  نیازمند  وارستگی  زیادی  از  انفعال  است  و  باید  به  هنگام  وقایع  و  رخدادها،  از  تأثیرات  و  اشارات  بسی  خویشتندار  و  خلل  ناپذیر  بود  و  پایندگی  و  پایداری  فراوانی  داشت‌.  بودن  دو  زن  در کار گواهی‌،  ضمانتی  است  بر  اینکه  اگر  بر  اثر  انفعال  یکی  از  آن  دو  انحرافی  پیدا کرد،  دیگری  او  را  یادآوری  کند  و  وی  آن  را  به  خاطر آورد  و  متذکّر  شود  و  به  اصل  وقائع  و  رخدادها  بازگشت‌ کند  و  به  راستای  حقیقت  امر  گردد.

همانگو‌نه ‌که  در  آغاز  نصّ‌،  خطاب  به  نویسندگان ‌گردید  که  از  نوشتن  خودداری  نکنند،  در  اینجا  خطاب  به  گواهان  است ‌که  از گواهی  سرباز  نزنند:

(وَلا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا )

چون  گواهان  را  به  گواهی  خوانند  باید  که  از  این  کار  خودداری  نورزند.

پس  در  این  صورت  پاسخ  مثبت  دادن  به  دعـوت  به  شهادت‌،  واجب  است  و  دلبخواه  نیست‌.  چه  شهادت  وسیله‌ای  است  برای  اقامۀ  دادگری  و  احقاق  حـق‌.  این  خداوند  است ‌که  آن  را  واجب  می‌گرداند  تا  گواهان  مطیعانه  و  فرمانبردارانه  از  دل  بدان  پاسخ  دهند  و  بدون  هیچگو‌نه  درنگ  و  زیانی  آن  را  لبّیک ‌گویند  و  در  آن  همچنین  بر  طرفین معامله  یا  بر  یکی  از  آنان  منّت  ننهند،  بدانگاه‌ که  از  سوی  آن  دو  یا  از  سوی  یکی  از  ایشـان  دعوت  بعل  آمد  وگواهان  به‌ گو‌اهی  خواسته  شدند. 

در  اینجا  سخن  ازگو‌اهی  به  پایان  می‌رسد  و  شارع  مقدّس  اسلام  به  هدف  دیگری  می‌پردازد.  هدفی ‌که  در  امر  قانونگذاری  جنبۀ  همگا‌نی  دارد.  شارع  ضرورت  نوشتن  را  -‌ چه  وام ‌کم  باشد  و  چه  فراوان  -  مؤکّد  می‌دارد،  و  سنگینی  نوشتن  و  دشواریهای  آن  را  چاره‌جوئی  می‌کند که  چه  بسا  بر دل  می‌گذرد  و  گریبانگیر  نفس  می‌شود،  به  بهانۀ  اینکه  وام  اندک  است  و  درخور  نوشتن  نیست‌،  یا  به  دلیل  اینکه  نوشتن  آن  میان  طرفین  معامله  بنا  به  عللی  از  قبیل‌:  نیکوئی  و آزرم  یا  سستی  و  بی‌مبالاتی‌،  ضرورت  ندارد  و  خوب  نیست‌.  سپس  شارع  علّت  سختگیری  خود  را  در  وجوب  نوشتن  بیان  می‌دارد  و  به  تعلیل  وجدانی  و  تعلیل  عملی  دست  می‌یازد:

(وَلا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلا تَرْتَابُوا)

از  نوشتن  وام  -‌ خواه  کم  باشد  یا  زیاد  - ‌تا  سررسید  آن  دلگیر  نشوید.  این  در  پیشگاه  (‌شریعت‌)  خدا  دادگرانه‌تر،  و  برای  گواهی  (‌و  صحّت  شهادت‌)  استوارتر،  و  برای  آنکه  دچار  شکّ  و  تردید  نشوید  بهتر  باشد.

...  دلگیر  نشوید  ...  این‌،  آشنائی  با  انفعالات  نفس  انسانی  را  می‌رساند  و  بیانگر  درک  این  مسأله  است‌ که  نفس  ا‌نسانی  بدانگاه ‌که  مشقّت‌ کار  را  بیش  ا‌ز  ا‌رزش  آن  می‏‎بیند،  در  درونش  چه  می‌گذرد...  (‌این  در  پیشگاه  خدا  عادلانه‌تر  است‌)‌.  یعنی  دادگرانـه‌تر  و  بهتر  است‌.  این  الهام  درونی  است  و  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  خداوند  این  را  دوست  می‌دارد  و  بر  می‌گزیندش‌.  (‌و  برای  گواهی  استوارتر  است‌)...  چه  گواهی  بر  چیز  نوشته‌ای  استوارتر  ازگواهی  شفاهی  است‌ که  تنها  بر  حافظه  تکیه  دارد.  و گواهی  دو  مرد  یا  یک  مرد  و  دو  زن  همچنین  برای ‌کار  گواهی  استوارتر  بوده  و  ازگواهی  یک  مرد،  یا  یک  مرد  و  یک  زن  درست‌تر  است‌.  (و  برای  آنکه  دچار  شکّ  و  تردید  نشوید  بهتر  می‌باشد)‌...  یعنی  نزدیک‌تر  به  نبودن  تردید  است‌.  تردید  در  صحّت  اظهاراتی  که  عقد  معامله  آن  را  در  بردارد،  یا  تردید  دربارۀ  خودتان  یا  دربارۀ  دیگران‌،  وقتی  که  کار  بدون  قید  و  بندی  در  مدّ نظر گرفته  شود.

بدین  منوال  فلسفۀ  همۀ  این  جر‌یانات  معلوم  می‌شود،  و  معامله‌کنندگان  ضرورت  چنین  قانونی  را  می‌پذیرند  و  در  برابر  دقّت  اهداف  و  صحّت  اجرای  آن‌، ‌کرنش  می‌کنند.  آنچه  هست  صحّت  و  دقّت  و  اعتماد  و  اطمینان  است‌.

این  چیزی  بود که  مربوط  به  وامی  می‌شد که  تا  مدّت  زمانی  فرصت  باز  پرداخت  داشت‌.  گوا‌هی  گوا‌هان  در  آن  کافی  است‌،  تا کارهای  تجاری  آسان  انجام  شـود  و  پیچیدگی  آن  را  از  مسیر  اصلی  باز  ندارد  و  دشواری  ببار  نیاورد.  کارهای  تجاری  معمولاً  به  سرعت  انجام  می‌گیرد  و  در  اوقات ‌کوتاهی  تکرار  می‌شود  و  لذا  نیازی  به  نوشتن  ندارد.  ناگفته  نماند  اسلام که  برای  زند‌گی  قانونگذاری  می‌کند،  بی‏گمان  همۀ  شروط  و  ظـروف  زندگی  را  در  نظر  می‌گیرد  و  با  توجّه  به ‌کلّیۀ  آمیزه‌ها  و  انگیزه‌های  آن  قانونگذاری  می‌نماید.  ا‌سلام  یک  شریعت  عملی  و  واقعی  است  و  پیچیدگی  بـدان  راه  ندارد،  و  درگذرگاه  خود  مانعی  فرا  راه  جریان  زندگی  نمی‌دارد.

(إِلا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ)

مگر  اینکه  دادوستد  حاضر  و  نقدی  باشد،  که  در  میان  خود  دست  به  دست  مـی‌کنید،  پس  در  این  صورت  بر  شما  باکی  نیست  اگر  آن  را  ننویسید.  و  هنگامی  که  خرید  و  فروش  (‌نقدی‌)  می‌کنید  (‌باز  هم‌)  کسانی  را  به  گواهی  گیرید.

ظاهر  نصّ  بیانگر  این  است‌،  که  چشم‌پوشی  از  نـوشتن‌،  رخصتی  است  و گناهی  در  آن  نیست‌.  اما  گواهی  طلبیدن،  واجب  است‌.  روایتهائی  آمده  است‌،  مبنی  بر  اینکه‌ گواهی  خواستن  هم  جنبۀ  سنّت  دارد  نه  وجوب‌.  ولیکن  ارجح  همان  وجوب  است‌.

ا‌ینک ‌که  قانون  وام  مدّت‌دار،  و  بازرگانی  نقدی  به  پایان  رسیده  است‌،  و  هر  دوی  آنها  در  شرطهای  نوشتن  و  گواهی  - ‌به  صورت  وجوب  یا  بگو‌نۀ  رخصت  -‌ به  هم  رسیده‌اند،  هم  اینک  اسلام  حقوق  نویسندگان  و  گواهان  را  مقرّر  می‌دارد،  همانگونه  که  قبلاً  وظایف  ایشان  را  مقرّر  داشته  بود...  بر  آنان  واجب ‌کرده  بود که  از  نوشتن  یا گواهی  دادن  سرباز  نزنند.  اکنون  وا‌جب  می‌دارد که  از  ایشان  حمایت  و  مراقبت  شود  تا  حقّ  و  وظیفه  در  انجام  تکالیف  عمومی  برابر  و  همسنگ‌ گردد:

(وَلا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلا شَهِیدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٢٨٢)

نویسنده  و  گواه  نباید  که  زیان  ببیند  و  نباید  که  زیان  برسانند،  و  اگر  چنین  کنید  از  فرمان  خدا  بیرون  رفته‌اید  (‌و  بر  حکم  او  شوریده‌اید)‌.  و  از  خدا  بترسید  (‌و  اوامر  و  نواهی  او  را  پیش  چشم  دارید)  و  خداوند  (‌آنچه  را  که  به نفع  شما  یا  به  زیان  شما  است‌)  به  شما  می‌آموزد،  و  خداوند  به  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.

نباید  زیانی  متوجّه  نویسنده‌ای  یا  گواهی  شود،  به  سبب  ادای  وظیفه‌ای  که  خداوند  آن  را  بر  او  واجب  گردانده  است‌.  و  اگر  زیانی  بدیشان  رسد،  این  خروج  شما  از  شریعت  خدا  و کناره‌گیری  شما  از  راه  او  بشمار  است‌.  این  شدّت  و  حدّت  احتیاط  است  و  باید  باشد.  زیرا  نویسندگان  و  گواهان  در  بسیاری  از  اوقات  در  معرض  خشم  یکی  از  دو گروهی  قرار  می‌گیرند که  با  یکدیگر  معامله  می‌کنند  و  قرارداد  می‌بندند.  پس  بناچار  باید  آنان  را  بهره‌مند  از تضمینهائی‌ کرد که  ایشان  را  بر  جان  خود  امین ‌کند،  و  بر  ادای  وظیفه‌ای ‌که  بر  ذمّه  دارند  و  امانت  و  تلاشی‌ که  باید  در  ادای  وظایف  نشان  دهند  و  در  همۀ  احوال  بی‌طرفی  خود  را  حفظ‌ کنند،  آنان  را  دلیری  و  دلگرمی  بخشد.  سپس  -‌ بنا  به  عادتی ‌که  قرآن  در  امر  بیداری  ضمیر  و  وجدان‌،  و  در  امر  به  جوش  و  خروش  انداختن  حسّ  و  شعور  دارد،  بدانگاه  که  می‌خواهد  وظیفه‌ای  را  معیّن ‌کند،  تا  وظیفه‌،  از  درون  نفس  بر  دمد  و  از  ژرفای  دل  مایه ‌گیرد،  نه  اینکه  تـنها  از  نصّ  بر  جوشد  و  بر  اثر  فشار  آن  جامۀ  عمل  پوشد  - ‌مؤمنان  را  سرانجام  به  ترس  از  خدا  و  داشتن  تقوی  فرا  می‌خواند،  و  به  آنان‌ گوشزد  می‌کند که  این  خـدا  است‌ که  بدیشان  مرحمت  می‌نماید  و  نعمت  عطاء  می‌فرماید،  و  این  او  است‌ که  بدیشان  می‌آموزد  و  رهنمودشان  می‌نماید،  و  اینکه  دریچه‌های  دلهایشان  را  بر  روی  دانش  و  معرفت  می‌گشاید  و  ارواحشان  را  برای  تعلیم  و  تربیت  آمادگی  می‏بخشد،  تا  حقّ  این  انعام  و  اکرام  را  با  فرمانبرداری  و  خوشنودی  و  پذیرفتگاری  اداء  کنند:

(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٢٨٢)

از  خدا  بترسید  (‌و  اوامر  و  نواهی  او  را  پیش  چشم  دارید)  و  خداوند  (‌آنچه  را  که  به  نفع  شما  یا  به  زیان  شما  است‌)  به  شما  می‌آموزد،  و  خداوند  به  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.  سپس  شارع  مقدّس  اسلام  به  تکمیل  احکام  وام  برمی‏گردد.  در  نصّ  بدان  علّت  آن  را  به  تأخیر  انداخته  است‌،  چون  دارای  ظروف  و  شروط  خاصّی  بوده  و  بیان  آن  در  آنجا  در  نصّ  عام  درست  نمی‌نمود...  و  آن  وقتی  است‌، ‌که  بستانکار  و  بدهکار،  هر  دو  در  سفر  باشند  و  نویسنده‌ای  پیدا  نکنند.  به  خاطر  آسانی  کار  دادوستد،  با  وجود  ضمانت  بازپرداخت،  شارع  در  معاملات  شفاهی  اجازه  فرموده  است  نوشتنی  در  میان  نباشد،  و  تنها  به  دادن‌ گروگان  به  بستانکار  اکتفاء  شود،  تا  چنین‌ گروگانی  ضامن  و  پشتوانۀ  وام  باشد:

(وَإِنْ کُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ )

اگر  در  سفر  بودید  و  نویسنده‌ای  نیافتید،  پس  چیزهائی  گروگان  بگیرید.

در  اینجا  شارع  دلهای  مؤمنان  را  با  انگیزۀ  تقوی  و  ترس  از  خدا،  نسبت  به  امانتداری  و  وفای  به  عهد،  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.  چه  تقوی  و  تـرس  از  خدا  آخرین  ضامن  اجرایی ‌کلّیّۀ  قوانین‌،  و  یگانه  ضامن  معتبر  بازگرداندن  اموال  و  گروگانها  به  صاحبانشان‌،  و  وسیلۀ  مراقبت  و  نگهانی‌ کامل  از  آنها  است‌:

(بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ )

اگر  برخی  از  شما  به  برخی  دیگر  اطمینان  کرد،  باید  کسی  که  امین  شمرده  شده  است  امانت  او  را  بازپس  دهد  (‌و  بستانکار  در  گروگان،  که  امانتی  محسوب  است  خیانت  روا  ندارد،  و  بدهکار  وام  را  که  ودیعه‌ای  بشمار  است  به  موقع  بپردازد)  و  از  خدائی  که  پروردگار  او  است  بترسد.

بدهکار  بر  وام  امین  شناخته  شده  است‌،  و  بستانکار  بر  گروگان  امین  به  حساب  آمده  است‌.  و  هر  دوی  ایشان  تحت  عنوان  تقوی  و  ترس  از  خدائی‌ که  پروردگار  او  است‌،  برای  ادای  امانتداری  و  نشان  دادن  آن  در  آنچه  ایشان  را  بر  آن  امین  دانسته‌اند،  دعوت  شده‌اند.  (‌رَبّ‌)  عبارت  است  از:  چوپان‌،  پرورش  دهنده‌،  سرور،  امیر،  و  قاضی‌.  همۀ  این  معانی  در  موقعیّت‌ گوناگون  داد  و  ستد  و  اطمینان  کردن  و  اداء  امانت‌،  به  ذهن  می‌گذرد  و  الهام‌بخش  است  ...  مطابق  برخی  ا‌ز  آراء‌،  این  آیه‌،  آیۀ  نوشتن  در  حالت  امین  دانستن  را  منسوخ  نموده  است‌.  ولی  ما  چنین  معتقد نیستیم‌،  نوشتن  وام  واجب  است  مگر  در  حالت  سفر.  امین  دانستن  ویژه  این  حالت  است‌.  بدهکار  و  بستانکار  هر  دو  -  در  این  حـالت  -  امین  شناخته  شده‌اند.

در  پرتو  چنین  توفندگی  و  جوش  و  خروشی  به  سوی  تقوی‌،  سخن  از گواهی  -  این  بار  به  هنگام  داوری  نه  به  هنگام  عقد  قرارداد  -‌کامل  می‌شود،  زیرا  گواهی  امانتی  است  بر گردن  شاهد،  و  آویزۀ  دل  او  است‌:

(وَلا تَکْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ )

گواهی  را  پنهان  نکنید.  و  هر  کس  آن  را  پنهان  دارد،  قلبش  بزهکار  است‌.

تعبیر  در  اینجا  بر  دل  تکیه  می‌زند،  وگناه  را  بدو  منسوب  می‌دارد.  تا  میان  پنهان  کردن  گناه  و  پوشیده  داشتن  گواهـی‌،  هماهنگی  برقرار  سـازد.  چه  هر  دو  کرداری  هستند که  در  ژرفای  دل  انـجام  مـی‌گیرند،  و  تهدید  سخت  پیچیده‌ای  به  دنبال  دارند:  چیزی  بر  خدا  پنهان  نیست‌:

(وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ) (٢٨٣)

خدا  بدانچه  می‌کنید  آگاه  است‌.

خداوند  از گناه  نهان  در  دلها  آگاه  است  و  به  مقتضای  آگاهی  خود،  جزای  آن  را  می‌دهد.

سپس  روند گفتار  برای  تأکید  این  اشاره  به  پـیش  می‌رود،  و  دل  را  از  خوف  و  هراس  مـالک  آسمانها  و  زمین  و  آنچه  در  آنها  است  و  دانای  را‌زهای  دلها،  اعم  ا‌ز  آنچه  بر  زبان  آید  یا  در  زوایای  قلوب  پنهان  ماند،  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.  خداوندی  که  پاداش  و  پادافره  مکنونات  درون  و  اعمال  و  رفتار  بیرون  را  می‌دهد،  و  متصرّف  در  سرنوشت  بندگان  است  و  هر گونه  که  بخواهد  رحمت  یا  زحمت  نصیب  آنان  می‌کند،  و  همو  بر  هر  چیزی  توانا  است  و  آنچه  اراده  کند  بیدرنگ 

انجام  می‌شود  و  شدن  آن  نیاز  به  هیچگونه  تکرار  و  پیروی  ندا‌رد:

(لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ )(٢٨٤)

آنچه  در  آسمانها  است  و  آنچه  در  زمین  است‌،  از  آن  خدا  است  و  (‌لذا)  اگر  آنچه  را  که  در  دل  دارید  آشکار  سازید،  یا  پنهان  دارید،  خداوند  شما  را  طبق  آن  محاسبه  می‌کند،  سپس  هر  که  را  بخواهد  (‌و  شایستگی  داشته  باشد)  می‌بخشد  و  هر  کس  را  بخواهد  (‌و  مستحقّ  باشد)  عذاب  می‌کند  و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

بدین  منوال  بدنبال  یک  فانون  مدنی  خالص‌،  چنین  توجیه  وجدانی  خالص  را  می‌آورد،  و  میان  قانونهای  زندگی  و  آفریدگار  زندگی‌،  به  وسیلۀ  آن  رشتۀ  محکم  و  تافته  از  تارهای  بیم  و  امید  به  صاحب  زمین  و  آسمان‌،  پیوند  استواری  برقرار  می‌سازد،  و  به  ضمانتهای  بیرونی  قانون‌،  ضمانتهای  درونی  دل  را  اضافه  می‌نماید  ...  ضمانتهای  نهانی‌ که  بسی  محکم  و  استوا‌ر  بوده  و  قوا‌نین  اسلام  را  در  پهن  دشت  دلهای  مؤمنان  و  در  فراخنای  جامعۀ  اسلامی‌،  ممتاز  و  نمایان  می‌سازد  ...  چنین  ضمانتهای  لمیده  در  جـهان  درون‌،  همراه  با  قانونهای  موجو‌د  در  دنیای  بیرون،  تکمیل‌کنندۀ  یکدیگر  در  اسلامند.  چه  اسلام  دلهائی  را  می‌سازد که  برای  آنها  قانونگذاری  می‌کند،  و  جامعه‌ای  را  می‌سازد  که  برای  آن‌،  قانون  وضع  می‌کند.  هر  دو  ساخت  خدایند  و  ساختهای  خدا  مکمّل  و  هماهنگ  یکدیگر‌ند.  این  ساخت  شامل  تربیت  و  قانون‌،  و  تقوی  و  قـدرت‌،  و  برنامه‌ای  بر‌ای  انسان  از  سوی  آفریننده  انسان  است‌.  این  ساختۀ  ربّانی ‌کجا  و  آن  سـاختۀ  انسانی ‌کجا؟‌!  قوانین  و  پروژه‌های  زمینی  ناکجا  بُرد  دارد؟  نظریّۀ  انسان  ناقصی  که  دارای  عمر  محدود  و  دانش  محدود  و  دید  مـحدود  است  و  میل  او گاه  بدین  سو  و گاه  بدان  سو  است  و  بر  حال  و  وضع  واحدی  ماندگار  نیست‌،  و  دو  نفر  از  آنان  کاملاً بر  یک  رأی  و  یک  دیـد  و یک  درک  و  فهم  نمی‏‎باشند،  تا  چه  حدّ  ارزش  دارد؟  بشریّتی ‌که  از  پروردگارش  بریده  و گریخته  است‌،  پروردگارش‌،  آنکه  او  را  آفریده  است  و  می‌داند  چه ‌کسی  را  آفریده  است‌،  و  چه  چیز  شایستۀ  آفریدۀ  او  در  همه  حال  و  همه  آن  است‌،  سر  از کجا  بدر  می‌آورد  و کارش  به  کجا  می‌کشد؟‌!

هان‌!  بدبختی  مردمان  در  همین  رمندگی  از  برنامۀ  آفریدگار  جهان  و  از  شریعت  خدای  آگاه  از  آشکار  و  نهان  است‌.  بدبختی  و  شقاوتی‌ که  در  غرب  آغاز گردید  و  به  خاطر گریز  از کلیسای  سرکش  ستمگر  آنجا  پدید  آمد  و  دامنگیر  انسانها  شد.  همچنین  به  خاطر گریز  از  خدای‌ کلیسا،  این  واماندگی  و  درماندگی‌،  بشریّت ‌گمراه  را  به  زیر  امواج  خود گرفت‌.  خدائی ‌که ‌کلیسا گمان  می‌برد که  به  نام  او کار  می‌کند  و  از  سوی  او  بر  مردمان  فرمان  می‌راند.  خدائی‌ که ‌کلیسا  به  نام  او  انسانها  را  از  اندیشیدن  باز  می‌داشت  و  تفکّر  و  تدبّر  را  بر  آنان  حرام  می‌کرد،  و  به  نام  او  مالیّاتهای  سنگین  و کمرشکن  بر  مردمان  واجب  می‌نمود  و  با  استبداد  و  خودکامی  ایشان  را  از  دین ‌گریزان  می‌ساخت  ...  در  این  هنگام  چون  مردم  خواستند که  خود  را  از  این ‌کابوس  نجات  دهند،  خویشتن  را  پیش  از  هر  چیز  از  چـنگال ‌کلیسا  و  قدرت  آن  نجات  بخشیدند.  لیکن  مردمان  از بندرسته  در  حدّ  میانه‌ای  متوقّف  نشدند،  بلکه  خود  را  از  تسلّط  خدای‌ کلیسا  و  قدرت  او  نیز  رها  ساختند!  سپس  خویشتن  را  از  سلطۀ  هر  آئینی  نجات  د‌ادند که  در  زندگی  زمینیشان  آنان  را  با  برنامۀ  خدا،  رهبری  و  رهنمود  می‌کرد  ...  در  اینجا  بود که  با  بریدن  از آئین  راستین  خدائی‌،  بدبختی  و  بلا،  رخ  نمود^[1]. 

امّا  ما  -‌ ما کسانی ‌که  ادّعای  پذیرش  اسلام  را  داریم  -  ما  را  چه  می‌شود؟  ما  را  چه  رسیده  است ‌که  از  خدا  و  برنامه  و  شریعت  و  قانون  او  می‌گریزیم‌؟  ما  چرا  باید  چنین  باشیم  در  حالی‌ که  می‌دانیم  دین  بزرگ  و  استوار  و  راست  و  درست  ما  چیزی  بر  ما  واجب  نکرده  است  مگر  آن  چیزی  را که  غلها  و  زنجیرها  را  از  دستها  و  پاهایمان  باز کند  و  بارهای  سنگین  را  از  دوشهایمان  بردارد  و  بر  ما  باران  رحمت  و  هدایت  و  آسایش  را  بباراند  و  ما  را  بر  راستای  راهی  استوار کند که  به  خدا  منتهی  شود  و  ترقّی  و  تعالی  و  نجات  و  رستگاری  در  پی  داشته  باشد؟‌!

*

---

^[1] دربارۀ  این ‌موضوع  به ‌کتاب  :  (‌ألْانْسانُ  بَیْنَ  المادّیّة  وَ  الاسْلامِ‌)‌ و  کتاب‌:  (‌مَعْرَکةُ  التّقالیدِ)  محمد  قطب‌،  مراجعه  شود.)