تفسیر سوره‌ی بقره آیه‌ی 242-221

سوره‌ی بقره آیه‌ی 242-221

وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٢٢١) وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢) نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (٢٢٣) وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٤) لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ (٢٢٥) لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦) وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٧) وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٢٨) الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (٢٢٩) فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (٢٣٠) وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٢٣١) وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٢٣٢) وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٢٣٣) وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٣٤) وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ (٢٣٥) لا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ (٢٣٦) وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٢٣٧) حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨) فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (٢٣٩) وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٤٠) وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١) کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)

در  این  درس  ما  با  گوشه‌ای  از  قانون  خانواده  آشنا  می‌شویم‌.  گوشه‌ای  از  تنظیم  اصل  استواری  که  گروه  مسلمانان  بر  آن  ماندگار  و  جامعۀ  اسلامی  بر  آن  پایدار  می‌گردد.  همان  اصلی  که  اسلام  سخت  بدان  اهتمام  ورزیده  و  از  هر  نظر  در  رعایت  آن  کوشیده  و  تـلاش  بی‌امان  و کوشش  فراوانی  را  صرف  تنظیم  و  نگهداری  و  زدودن  آن  از  آنارشیست  و  هرج  و  مرج  جاهلیّت ‌کرده  است‌.  ما  این  تلاش  و کوشش  را  بطور  پراکنده  در  سوره‌های  مختلف  قرآن  خواهیم  یافت‌،  و  خواهیم  دید که  چگونه  چنین  جدّ  و  جهدی  همۀ  شرائط  و  عوامل  لازم  برای  پابرجائی  این  اصل  بنیادین  سترگ  را  دربرگرفته  و  از  هر  سو  آن  را  احاطه‌ کرده  است‌.

نظام  اجتماعی  اسلامی‌،  یک  نظام  خانوادگی  است‌،  در  ضمن  اینکه  یک  نظام  ربّانی  برای  انسان  است‌.  در  این  نظام  همۀ  ویژگیهای  سرشت  انسانی  و  نیازها  و  آرزوها  و  شرایط  و  ارکان  آن  در  نظر گرفته  شده  ا‌ست‌.

نظام  خانوادگی  در  اسلام‌،  از  چشمۀ  فطرت  و  اصل  خلقت  و  اساس  نخست  آفرینش  همۀ  زندگان  و  سایر  آفریدگان  بیرون  می‌جوشد  ...  این  دیدگاه  آشکارا  در  این  فرموده‌های  خدای  بزرگوار  جلوه‌گر  و پدیدار  است‌: 

(وَمِنْ کُلّ شیء خَلَقْنا زَوْجَیْن لَعَلّکُمْ تَذَکّرُونَ)

 (‌در  این  کرۀ  زمین‌)  از  هر  چیزی  جفتی  را  آفریده‌ایم  تا  اینکه  شما  (‌بنگرید  و  عبرت  و)  پند  گیرید.  (‌ذاریات  /  49) 

(سُبْحانَ الّذی خَلَقَ الأزواج کُلّها مِمّا تُنْبِتُ الأرْضُ وَمِنْ أنْفُسِهمْ و مِمّا لا یَعْلَمُونَ).

پاک  و  منزّه  است  آفریدگاری  که  همۀ  جفتها  را  آفریده  است  اعم  از  آنچه  زمین  می‌رویاند،  یا  از  خود  ایشان‌،  و  یا  از  چیزهائی  که  نمی‌دانند.  (یس/36)

 آنگاه  دیدگاه  اسلامی  دربارۀ  انسان  پلّه  پلّه  فراتر  می‌رود  و  نخستین  نفس  را  ذکر  می‌کند که  از  آن  جفتی  (‌زن  و  مرد)  پدیدار  آمده  سپس  زادگان  ایشان  و  بعد  همۀ  بشریّت  پا  به  عرصۀ  وجود  نهاده‌اند:

(یا أیّها النّاس اتّقُوا رَبّکُم الّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نفْسٍ واحدة ، وَخَلَقَ منها زَوْجَها ، وَبَثّ منْهُما رجالاً کَثیراً وَنساءً ، وَاتّقُوا الله الّذی تَساءَلُونَ به وَ الأرْحام . إنّ الله کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً).

ای  مردم  بپرهیزید  از  (‌سرکشی  کردن  در  برابر  فرمان‌)  پروردگارتان  که  همۀ  شما  را  از  یک  انسان  آفرید  و  از  (‌جنس‌)  آن‌،  جفت  او  را  آفرید،  و  از  آن  دو  مردان  و  زنان  بسیاری  را  (‌بر  روی  زمین‌)  پراکنده  کرد.  و  از  (‌خشم‌)  خدائی  بپرهیزید  که  (‌همگی  به  عظمت  او  معترف  هستید  و)  هنگامی  که  چیزی  از  یکدیگر  می‌خواهید  نام  او  را  می‌برید  (‌و  همدیگر  را  بدو  قسم  می‌دهید)  و  (‌نیز  از  قطع  صلۀ  رحم‌)  خویشاوندان  پرهیز  کنید  بی‏گمان  خداوند  مراقب  (‌کردار  و  رفتار)  شما  است‌.                  (‌نساء / ا) 

(یا أیُّها النّاسُ إنّا خَلَقْناکُمْ منْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَقَبائلَ لِتَعارَفُوا). .

ای  مردم  ما  شما  را  از  نر  و  ماده‌ای  (‌یعنی  از  پدر  و  مادری  که  آدم  و  حواء  است‌)  آفریده‌ایم  و  شما  را  گروه  گروه  و  قبیله  قبیله  کرده‌ایم  (‌نه  اینکه  باز  هم  بجنگید  و  دشمنی  کنید،  بلکه‌)  تا  اینکه  همدیگر  را  بشناسید  (‌و  محبّت  و  دوستی  بورزید‌)‌.

                                                                                                      (حجرات / 13)                                        

آنگاه  دیدگاه  اسلامی‌،  پرده  از کشش  فطری  موجود  میان  دو  جنس ‌برمی‌دارد،  نه  به  خاطر  اینکه  میان  مطلق  نرها  و  مطلق  ماده‌ها گردهمائی  شود،  ولیکن  تا  اینکه  خانواده‌ها  و  خانمانها  تشکیل  شود:

(وَمِنْ آیاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أنْفُسِکُمْ أزواجاً لِتَسْکُنُوا إلیها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدّةً و َرَحْمَةً)

از  نشانه‌های  او  برای  شما  از  (‌جنس‌)  خودتان  همسرانی  را  آفرید  تا  با  ایشان  انس  و  الفت  بگیرید،  و  میانتان  محبّت  و  مرحمت  پدید  آورد.  (‌روم  /  ٢١) 

(هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَأنْتُمْ لباسٌ لَهُنّ).

زنان  برای  شما  لباس  و  شما  برای  آنان  لباس  هستید.  (‌بقره  /  ١٨٧) 

(نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فأتُوا حَرْثَکُمْ أنّى شِئتُمْ وَ قَدّمُوا لأنفُسِکُمْ وَ اتّقُو الله وَ اعْلَمُوا أنّکُمْ مُلاقُوهُ . وَ بَشّرِ المُؤمنینَ).

زنان  شما  محل  بذرافشانی  شما  هستند  پس  از  هر  راهی  که  می‌خواهید  به  آن  محل  درآئید  (‌و  زناشوئی  نمائید  به  شرط  آنکه  از  موضع  نسل  تجاوز  نکنید)  و  برای  خود  (‌با  انتخاب  همسران  شایسته  و  پرورش  فرزندان  صالح  و  بایسته  توشه‌ای‌)  پـیشاپیش  بفرستید،  و  از  خدا  خویشتن  را  برحذر  دارید  (‌و  به  هنگام  حیض  بـا  زنان  نزدیکی  نکنید  و  از  راهی  جز  راه  بقای  نوع  بشر  با  ایشان  زناشوئی  ننمائید)  و  بدانید  که  شما  او  را  ملاقات  خواهید  کرد  (‌و  از  شما  دربارۀ  اعمال  و  اقوالتان  پرسیده  خواهد  شد)‌.  و  مژده  بده  به  مؤمنان  (‌که  با  رعایت  حدود  دین‌،  سعادت  اخروی  و  رضایت  پروردگار  را  بدست  خواهند  آورد)‌.  (بقره /223) 

(وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً).

خداوند  برای  شما  خانه‌هایتان  را  منزل  و  مآوی  قرار  داد  (‌و  کاری  کرد  که  بتوانید  خانه‌سازی  کنید  و  در  آن  بیارامید.   (‌نحل /  .٨) 

این  فطر‌ت  است ‌که  در  تلاش  و  تکاپو  است‌،  و  این  خانواده  است  که  پاسخ  این  فطرت  ژرف  را  می‌دهد که  ریشه  در  بنیاد  هستی  و  بنیۀ  آدمی  دارد.  از  اینجا  است  که  نظام  خانواده  در  اسلام‌،  نظام  طبیعی  و  فطری  جوشیده  از  نهاد  آفرینش  انسانی  است‌.  بلکه  دمیده  از  بنیاد  آ‌فرینش  همۀ  اشیاء  هستی  است‌.  و  این  روش  است  که  نظامی  برای  انسان  پدید  می‌سازد  و  آن  را  با  نظامی  پیوند  می‌دهد که  خداوند  همۀ  هستی  را  بر  آن  استوار  و  برقرار  می‌دارد.  و  از  میان  آن  چیزها  یکی  هم  همین  انسان  است‌.

خانواده  پرورشگاه  طبیعی  است ‌که  سرپرستی  نگهداری  نوزادان  و  مواظبت  نوباوگان  و  تربیت  و  رشد  جسمانی  و  عقلانی  و  نفسانی  آن  را  به  عهده  دارد.  در  سایۀ  آن‌،  حسّ  محبّت  و  موّدت  و  همیاری  پرورده  و  شکوفا  می‌گردد  و  در  قالبی  ریخته  می‌شود که  در  طول  زندگی  بر  آن  قالب  ماندگار  می‌ماند،  و  در  پرتو  هدایت  و  نور  آن  دریچۀ  امیدش  رو  به  زندگی  باز  می‌شود  و  با  رهنمود  آن  زندگی  را  تفسیر و تعبیر  می‌کند  و  به  همراه  زندگی  سراپا کار  و  تلاش  می‌شود.  نوزاد  انسان  بیش  از  همۀ  نوزادان  زنده‌های  دیگر  دوران  طفولیت  او  به  طول  می‌انجامد.  این  بدان  جهت  است ‌که  مرحلۀ  طفولیّت‌،  مرحلۀ  آمادگی  و  خودسازی  و  تمرین  برای  ایفاء  نـقش  مطلوبی  است‌ که  هر  موجود  زنده‌ای  در  آیندۀ  خویش  عهده‌دار  آن  است  ...  و  از  آنـجا  که  وظیفۀ  انسان  بزرگ‌ترین  وظیفه‌،  و  نقش  او  در  زمین  سترگ‌ترین  نقش  است‌،  دوران‌ کودکیش  بیشتر  به  طول  انجامیده  است‌،  تا  بهتر  آمادگی  را  بهم  رساند  و  برای  آینده  تمرین  زیادتری  ببیند  ...  لذا  بیش  از  هر  نوزاد  حیوان  دیگری  نیازمند  مر‌اقبت  پدر  و مادر  و  ماندگاری  با  آنان  است‌.  و  خانوادۀ  آرام  و  پر  دوام‌،  با  نظام  انسانی  سازگارتر،  و  با  فطرت  آدمیزاد  و  هستی  او  و  نـقشی‌ که  وی  در  ایـن  زندگی  به  عهده  دارد  همآواتر،  و  به  مقام  انسانی  سزاوارتر  است‌.

آزمونهای  علمی  ثـابت‌ کرده  است‌ که  هیچ  مرکز  و  دستگاه  دیگری  بجز  کانون  خانواده  نمی‌تواند  جای  خانواده  را  بگیرد  و  جایگزین  آن ‌گردد،  بلکه  مراکزی‌ که  به  جای  خانواده  بکار گرفته  می‌شود  زیانهائی  دربردارد  که  هستی  طفل  و  پرورش  او  را  تباه  می‌کند،  بـه  ویـژه  پرورشگاههای  عمومی  برخی  از  مکتب‏های  ساختگی  و  منحرف  و کج  اندیشی‌ که  می‌خواهند  چنین  مکانهائی  را  جایگزین  نظام  خانواده  سازند  و  در  انقلاب  طغیانگر  و سرکش  و کجرو  خود،  بر  ضدّ  نظام  فطری  و  شایسته  و  راستروی  بشورند که  خداوند  آن  را  برای  انسان  پدیدار  کرده  است‌.  یا  مکانهائی  که  برخی  از  دولتهای  اروپائی  مجبور  شده‌اند  آنجاها  را  جانشین  کانون  گرم  خانواده  سازند.  زیرا  در  آن  کشورها  تعداد  بسیاری  از  اطفال‌،  خانه  و کاشانه  و  اولیاء  خویش  را  در  جنگ  بربری  و  وحشیانه‌ای  از  دست  داده‌اند  که  جاهلیّت  غربی  لجام  گسیخته  و  رها  از  قید  و  بندهای  جهان‌بینی  دیـن  آن  را  برمی‌افروزد  و  بدان  فرو  می‌رود،  و  در  ایـن  روزگار  آتش  آن  تر  و  خشک  را  با  هم  می‌سوزاند  و  صلح  طلبان  و  جـنگجویان  را  فـرقی  نمی‌نهد  و کسـانی  راکه  نمی‌جنگند  و  آنـانی  راکـه  می‌جنگند  از  هم  جدا  نمی‌کند.[1]

یا  مراکزی  که  چنین  دولتهائی  مجبور  شده‌اند  آنجاها  را  جایگزین  خانواده  و  محلّ  نگهداری ‌کودکان  کنند.  چه  رژیمهای  منحوس‌،  مادران  را  تحت  تأثیر  جهان‌بینی‌های  زشت  جاهلیّت  دربارۀ  نظام  اجتماعی  و  اقتصادی  مناسب  برای  انسان‌،  وادار  به‌ کار کردن  می‌کنند.  این  امور  نفرین  شده‌ای  که  اطفال  را  از  مهر  مادران  و  آغوش  گرم  مراقبت  ایشان  در  پرتو  خانواده  محروم  می‌دارد،  چنین  بیچارگانی  را  به  پرورشگاهها  می‌اندازد که  نظام  آنها  با  فطرت  طفل  و  وجود  روانی  وی  برخورد  داشته  و  روان  کودک  را  پر  از  حقد  و کینه  و  اضطراب  و  پریشانی  می‌سازد  ...  شگفت‌انگیزتر  از  همۀ  اینها  اینکه  انحراف  جهان‌بینی‌های  جاهلیّت‌،  مردمانی  از  معاصران  را  بر  آن  داشته  است‌ که  نظام  کار کردن  زن  را  پیشرفت  و  آزادی  و  رهائی  از  ارتجاع  بدانند!  این  نظام  همان  نظام  نفرین  شده  است  که  سلامت  روانی  گرانبهاترین  اندوختۀ  روی  زمین  یعنی ‌کودکان  را  قربانی  می‌سازد که  پشتوانۀ  آیندۀ  بشری  هستند  ...  این  جنایت  در  برابر  چه  چیز  انجام  می‌پذیرد؟  در  برابر  افزایش  درآمد  خانواده‌!  یا  در  برابر  سرپرستی  و  نـان‌آ‌وری  مادر،  که  ناسپاسی  جاهلیّت  معاصر  غربی  و  شرقی  و  تباهی  نظامهای  اجتماعی  و  اقتصادی  بدانجا  رسیده  است ‌که  از  سرپرستی‌کردن  و  نفقه‌دادن  مادری  که  نیرو  و  توان  خود  را  به  جای  اینکه  صرف  نگهداری  و  مواظبت  عزیزترین  پشتوانۀ  انسانی  و گرانبهاترین  اندوختۀ  روی  زمین  گرداند،  صرف  کار  کردن  ننماید  سرباز  می‌زند‌.[2] 

از  اینجا  است  که  می‏‎بینیم  نظام  اجتماعی  اسلامی  که  خداوند  به  وسیلۀ  آن  خواسته  است  مسلمانان  به  صلح  و  صفا  درآیند  و  در  سایۀ  آن  بغنوند  و  از  آشتی  فراگیر  بهره‌مند  شوند،  بر  اساس  خانواده  استوار  می‌گردد  و  به  خانواده  عنایتی  مبذول  می‌دارد که  در  خور  نقش  بزرگ  آن  باشد  ...  این  است ‌که  در  سوره‌های  مختلف  قر‌آن  کریم‌،  تنظیمات  و  ترتیباتی  را  راجع  به  جوانب  و  زوایا  و  قواعد  و  اصولی  خواهیم  یافت ‌که  این  نظام  بر  آن  استوار  و  برقرار  می‌گردد،  و  این  سوره  یکی  از  آنها  است‌.

آیه‌هائی  که  در  این  سوره  آمده  است‌،  برخی  از  احکام  ازدواج‌،  همزیستی‌،  ایلاء‌،  طلاق‌،  عدّه‌،  نفقه‌،  حق  متاع‌،  شیرخوارگی‌،  و  دایگی  و  پرورش  را  بیان  می‌دارد.

لیکن  این  احکام‌،  تک  و  تنها  و  به  طور  جداگانه  بیان نمی‌شوند  -  همانگونه  که  مردمان  خوگرفته‌اند  آنها  را  درکتابهای  فقه  و  قانون  بیابند  -  ...  نه  ‌هرگز!  بلکه  در  فضائی  می‌آیند که  دل  بشری  احساس  می‌کند  انگار  با  دستور  مهمّی  از  دستورهای  برنامه  الهی  برای  زندگی  بشریّت،  و  یا  اصل  بزرگی  از  اصول  عقیده‌ای  مواجه  می‌شود  که  از  آن‌،  نظام  اسلامی  بیرون  می‌دمد.  بی‏گمان  این  اصل  مستقیماً  با  خدای  سبحان  پیوند  دارد.  با  اراده  و  حکمت  و  خواست  او  دربارۀ  مردم‌،  و  با  برنامه  او  برای  اقامۀ  حیات  بدانگونه ‌که  وی  مقدّر  نموده  و  برای  آدمیزادگان  خواسته  است‌،  پیوند  دارد.  از  اینجا  است ‌که  این  اصل  با  خشم  و  خشنودی  و  عقاب  و  ثواب  خدا،  و  در  حقیقت  امر  با  بود  و  نبود  عقیده  پیوند  دارد.

از  ههان  لحظۀ  نخستین  انسان  به  بزرگی  و  عظمت  این  امر  پی ‌می‌برد.  همچنین  متوجّه  این  نکته  است ‌که  هر کار  کوچک  یا  بزرگی  از  عنایت  و  رعایت  خدا  بدور  نمی‌ماند  و  پاداش  آن  را  دریافت  می‌دارد،  و  هرکار  کوچک  یا  بزرگی  از  دید  خدا  پـنهان  نـمی‌ماند  و  از  اهمّیت  ویژه  برخوردار  و  در  ترازوی  خدا  جای  خود  دارد.  و  اینکه  خداوند  بزرگوار  خودش  تنظیم  زندگی  این  پدیده  را  عهده‌دار  است  و  نظارت  مستقیم  بر  تشکیل  گروه  مسلمانان  دارد  و  به  گونۀ  ویژه‌ای  پیدایش  ایشان  را  مراقبت  می‌دارد  و  آنان  را  با  این  نوع  نشأت  و  مرحمت  برای  نقش  بزرگ  می‌پرورد  و  آمادگی  می‌بخشد که  در  پهنۀ  هستی  سرای  ایشان  مقدّر  و  مشخّص  نموده  است  و  به  عهدۀ  آنان  واگذارده  است‌.  و  اینکه  تجاوز  به  این  برنامۀ  الهی  خشم  خدا  را  برمی‌انگیزد  و  مرتکب  آن  سزاوار  عذاب  شدیدی  می‌گردد.

این  احکام  با  دقّت  و  بطور  مفصّل  بیان  می‌شود  ...  تا  بیان  و  توضیح  حکم  سابق  و  متعلّقات  آن  اتمام  نپذیرد،  به  حکم  جدید  پرداخته  نمی‌شود.  آنگاه  بعد  از  هر  حکمی‌،  پیروهای  الهام  بخشی  می‌آیند  که  احیاناً  در  لابلای  احکام  جای  می‌گیرند  و  از  بزرگی  این  امر  و  سترگی  آن  خبر  می‌دهند  و  وجدان  انسانی  را  بیداری  و  آگاهی‌،  و 

دل  بشری  را  پیام  و  الهام  می‏‎بخشند  بویژه  هنگام  رهنمودهائی‌ که  اجرای  آنها  به  تقوای  دل  و  حسّاسیّت  وجدان  مربوط  می‌گردد،  زیرا  شانه  خالی ‌کردن  از  زیر  بار  نصوص  و  احکام  و  طفره  رفتن  با  آنها  بدون  این  پاسبان  بیدار  و  محافظ  هوشیار  امکان‌پذیر  است‌:

حکم  یکم‌،  دربرگیرندۀ  نهی  از  ازدواج  مرد  مسلمان  با  زن ‌کافر،  و  ازدواج  مرد کافر  با  زن  مسلمان  است‌.  پیرو  آن  عبارت  است  از:

(أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)

آنان  به  سوی  آتش  دعوت  می‌کنند،  و  خدا  آیات  خود  را  برای  مردم  روشن  می‌سازد  تا  اینکه  یادآور  شوند.

حکم  دوم‌،  مربوط  به  نهی  از  همخوابگی  با  زنان  به  هنگام  قاعدگی  است  ...  پیروهای  متعدّدی  پیاپی  دربارۀ  این ‌کار  می‌آیند  و کار  همخوابگی  و  روابط  دو  جنس  مرد  و  زن  را  از  مرز  شهوت  جسمانی‌ که  در  یک  لحظه  برآورده  و  پایان  می‌پذیرد  فراتر  و  بالاتر  می‏‎برند  و  آن  را  به  یک  وظیفۀ  انسانی  تبدیل  می‌کنند که  دارای  اهدافی  برتر  و  بزرگتر  از  لذّت  آن  لحظۀ  زودگذر،  و  بلکه  بالاتر  از  اهداف  شخصی  انسان  است‌.  چه  زناشوئی  به  عنوان  عبادتی  به  خو‌است  آفریدگار  انجام  می‌گیرد  و  منظور  از  آن  پاکیزه  داشتن  آفریدگان  خدا  با  پرستش  و  پرهیز  از  خشم  او  است‌:

(فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢)

نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٢٢٣)

پس  هنگامی  که  پاک  شدند  از  مکانی  که  خدا  بـه  شما  فرمان  داده  است  با  آنان  نزدیکی  کنید.  بی‏گمان  خداونـد  توبه‌کاران  و  پاکان  را  دوست  می‌دارد.  زنان  شما  مـحلّ  بذرافشانی  شما  هستند  پس  از  هر  راهی  که  می‌خواهید  به  آن  محل  درآئید،  و  برای  خود  (‌تـوشه‌ای‌)  پـیشاپیش  بفرستید  و  از  خدا  خویشتن  را  بر  حذر  دارید  و  بدانید  که  شما  او  را  ملاقات  خواهید  کرد.  و  مومنان  را  مژده  بده‌.

 حکم  سوم‌،  حکم  سوگند  به  طور  عام  است ‌که  مقدّمه‌چینی  برای  سخن  از  ایلاء  و  طلاق  است‌.  در  اینجا  حکم  سوگند  به  خدا  و  پرهیز  از  خشم  او  مربوط  می‌گردد،  و  پیرو،  یک  بار  چنین  است‌:

(وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)

 و  خداوند  شنوا  و  دانا  است‌.

و  بار  دیگر  چنین‌:

(وَاللَّه غَفُورٌ حَلیم ٌ )

و  خداوند  آمرزنده  و  شکیبا  است‌.

حکم  چهارم‌،  حکم  ایلاء  است  ...  پیرو  آن  چنین  است‌:

(فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)

وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)

اگر  بازگشت  کنند  (‌چه  بهتر)  زیرا  خداوند  بسی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.  و  اگر  تصمیم  بر  جدائی  گرفتند  (‌کردار  و  گفتارشان  از  دید  خدا  پنهان  نمی‌ماند)  چه  خداوند  شنوا  و  دانا  است‌.

حکم  پنجم‌،  حکم  عدّۀ  مطلقه  است‌.  در  آن  پیروهای  مختلفی  به  میان  می‌آید:

(وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ)

اگر به  خدا  و  روز  رستاخیز  باور  دارند  برای  آنان  حلال  نیست  آنچه  را  که  خدا  در  رحم  ایشان  آفریده  است  پنهان  کنند.

(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ )(٢٢٨)

خداوند  عزیز  و  حکیم  است‌.

حکم  ششم‌،  حکم  تعداد  طلاقها  است‌.  سپس  حکم  پس  گرفتن  چیزی  از  مهریّه  و  نفقه  در  حالت  طلاق  بیان  می‌شود.  دراینجا  پیروهای  زیر  ذکر  می‌گردد:

(وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ)

برای  شما  حلال  نیست  که  چیزی  از  آنچه  (‌مهر  ایشان  کرده‌اید  یا)  بدیشان  داده‌اید  پس  بگیرید،  مگر  اینکه  (‌شوهر  و  همسر)  بترسند  که  نتوانتد  حدود  خدا  را  پا  بر  جا  دارند،  پس  اگر  (‌ای  گروه  مـؤمنان‌)  بیم  داشتید  که  حدود  الهی  را  رعایت  نکنند،  گناهی  بر  ایشان  نیست  کـه  زن  فدیه  و  عوضی  بپردازد  (‌و  در  برابر  آن  طلاق  بگیرد)‌. 

(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٢٢٩)

اینها  حدود  و  مرزهای  (‌احکام  شرعی‌)  الهی  است  و  از  آنها  تجاوز  نکنید،  و  هر  کس  از  حدود  و  مرزهای  (‌اوامر  و  نواهی‌)  الهی  پا  فراتر  نهد  (‌ستمگر  بوده  و)  بیگمان  این  چنین  کسانی  ستمگرند.

(فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)

اگر  (‌شوهر  جدید)  او  را  طلاق  گفت‌،  گناهی  بر  آن  دو  (‌زن  و  شوهر)  نخواهد  بود  که  (‌به  کانون  زناشوئی‌)  برگردند،  در  صورتی  که  امیدوار  باشند  کـه  می‌توانـند  حدود  الهی  را  (‌محترم  شمارند  و)  پا  بر  جا  دارند  و  اینها  حدود  الهی  است  که  خدا  آنها  را  برای  کسانی  که  آگاهند  (‌و  به  شرع  اسلام  ایمان  دارند)  بیان  می‌نماید.

حکم  هفتم‌،  حکم  نگهداری  زنان  بگو‌نۀ  صحیح  و  عادلانه  یا  بعد  از  طلاق  رها  ساختن  ایشان  بگونۀ  پسندیده  و  نیکو  است‌.  در  اینجا  این  پیروها  است‌:

(وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٢٣١)

به  خاطر  زیان  رسانیدن  بدیشان‌،  ایشان  را  نگاه  ندارید،  وکسی  که  چنین  کند  بی‏گمان  به  خویشتن  ستم  کرده  است‌،  و  آیه‌های  خدا  را  به  باد  استهزاء  نگیرید،  و  نعمت  خدا  را  بر  خود  و  آنچه  را  که  از  کتاب  و  حکمت  بـر  شما  نازل  کرده  است  و  شما  را  با  آن  پـند  مـی‌دهد  بـه  خاطر  بیاورید،  و  از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید  و  بدانید  که  بی‏گمان  خداوند  از  هر  چیزی  آگاه  است‌.

(ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٢٣٢)

این  همان  چیزی  است  که  کسانی  از  شما  بدان  پند  داده  می‌شوند  که  به  خدا  و  روز  رستاخیز  ایمان  دارند.  این  برای  شما  پر  برکت‌تر  و  پاکیزه‌تر  است  و  خدا  می‌داند  و  شما  نمی‌دانید.

حکم  هشتم‌،  حکم  شیر  دادن  و  شیرخوارگی  و  مزد  است‌.  ،  دنبال  احکام  مفصّل  هر  یک  از  حالات  آن  چنین  پیروی  می‌آید:          

(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)

 از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید،  و  بدانید  که  خدا  بدانچه  انـجام  می‌دهید  بینا  است‌.

حکم  نهم‌،  اختصاص  به  عدّۀ  زنی  دارد که  شوهرش  می میرد.  و  این  آیه  پیرو  آن  می‌گردد:

(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٣٤)

هنگامی  که  به  آخر  مدّتشان  رسیدند  گناهی  بر  شما  نیست  که  هر  چه  می‌خواهند  دربارۀ  خودشان  به  طور  شایسته  انجام  دهند،  و  خدا  از  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.  حکم  دهم‌،  حکم‌ گوشه  زدن  و  به ‌کنایه  خـواستگاری  کردن  از  زنان  در  اثناء  عدّه  است‌،  در  آن  می‌آید:

(عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)

خداوند  می‌دانست  شما  آنان  را  یاد  خواهید  کرد.  ولی  به  آنان  در  پنهانی  وعدۀ  زناشوئی  ندهید  مگر  اینکه  به  طرز  پسندیده‌ای  (‌با  گوشه  و  کنایه‌)  اظهار  کنید.  و  اقدام  بـه  ازدواج  ننمائید  تا  عدّۀ  آنان  بسر  آید،  و  بدانید  که  خداوند  آنچه  را  در  دل  دارید  می‌داند،  پس  از  او  خویشتن  را  بر  حذر  دارید  و  بدانید  بی‏گمان  خداونـد  بس  آمرزنده  و  شکیبا  است‌.

حکم  یازدهم،  حکم  زن  مطلّقه‌ای  است ‌که  با  او  همبستری  نشده  است‌،  حال  چه  مهریّه‌ای  برای  او  تعیین  شده  باشد  و  چه  مهریّه‌ای  برای  وی  معیّن  نشده  باشد.  در  این  باره  بسوده‌های  وجدان  بدینگو‌نه  ردیف  می‌شود:

(وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)

اگر  شما  گذشت  کنید  به  پرهیزگاری  نزدیک‌تر  است‌.  و  گذشت  و  نیکوکاری  را  در  میان  خود  فراموش  نکنید.  بی‏گمان  خداوند  به  آنچه  انجام  می‌دهید  بینا  است‌.

حکم  دوازدهم‌،  حکم  حق  متاع  برای  زنی  است ‌کـه  شوهرش  بمیرد  و  یا  زنی‌ که  طلاق  داده  شده  باشد.  در  آن  می‌آید:

(وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ) (٢٤١)

برای  زنان  مطلّقه  هدیّۀ  مـناسبی  است  (‌که  از  طرف  شوهر  پرداخت  می‏‎گردد  و)  این  حقّی  است  بر  مردان  پرهیزگار.

پیرو  همگانی  و  عامی ‌که  پس  از  همۀ  این  احکام  می‌آید،  چنین  است‌:

(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)

 خداوند  این  چنین  آیات  خود  را  برای  شما  شرح  می‌دهد  تا  اینکه  بیندیشید.

اینها  عبادت  است  ...  عبادت  خدا  در  همۀ  این  چیزها  است‌:

ازدواج‌،  همبستری  و  تولید  مثل‌،  طلاق  و  جدائی‌،  عدّه  و  برگشت،  نـفقه  و  حقّ  متاع‌،  نگهداری  زن  به  طور  پسندیده  یا  رهاکردن  او  به  نیکی‌،  فدیه  و  عوض  دادن‌،  شیر  دادن  و  از  شیرگرفتن  ...  بالأخره  عبادت  خدا  در  هر  حرکت  و  در  هر  خطری  است‌ که  بر  دل  می‌گذرد  ...  از  اینجا  است‌ که  در  میان  این  احکام‌،  حکم  نماز  در  هنگام  ترس  و  امنیت  به  میان  می‌آید:

(حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨)

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) (٢٣٩)

در  انجام  نمازها  و  (‌بویژه‌)  نماز  میانه  (‌یعنی  عصر،  کوشا  باشید  و)  محافظت  ورزید  و  فروتنانه  برای  خدا  بپاخیزید.  و  اگر  ترسیدید،  در  حال  پیاده  یا  سواره  (‌نماز  را)  بجای  آورید،  امّا  هنگامی  که  امنیّت  خود  را  بازیافتید  برابر  آنچه  که  نمی‌دانستید  و  خدا  به  شما  آموخت‌،  خدای  را  یاد  کنید.

این  حکم  در  لابلای  آن  احکام  جای گرفته  است  و  پیش  از  آنکه  روند  گفتار  دربارۀ  آنها  پایان  پذیرد  بیان  شده  است‌،  و  بدین  وسیله  عبادت  نثار  در  میان  عبادتهای  زندگی  جایگزین  می‌شود  به  همان  نحوی ‌که  خواست  اسلام  و  فلسفۀ  وجود  انسانی  در  جـهان‌بینی  اسلامی  است ‌که  نماز  هر  روزه  در  لابلای  سایر کارهای  زندگی  اقامه  شود  و  خمیر  مایۀ  عبادتهای  دیگر  باشد.  رونـد  گفتار  بیانگر  این  اشارۀ  زیبا  و  نکتۀ  دقیق  است  که  همۀ  اینها  عبادتند  و  پرستش  خدا  در  آنها  از  جنس  پرستش  او  در  نماز  است‌.  و  اینکه  در  فضای  بحث  از  خانواده‌،  از  نماز  هم  ذکری  می‌رود،  بدان  خاطر  است‌ که  نماز  ا‌ز  اهمّیّت  ویژه‌ای  برخوردار  است  و  هیچگاه  نباید  فراموش  شود.  و  اینکه  حیات  یگانه  است  و  عبادتها  در  آن  چندگانه‌،  و  زندگی  یک  چیز  و  اجرای  فرمان  خداوند  در  آن  دارای  جهات  متعدّد  است  و کارها  همه  از  سوی  خدا  و  به  فرمان  الله  است‌،  و  این  برنامۀ  خداوند  سبحان  برای  جهان  است‌[3]....  فراز  برجسته‏ای  که  در  این  احکام  خودنمائی  می‌کند  این  است‌ که  چنین  احکامی  در  همان  وقت  که  بیانگر  عبادت  بوده  و  فضائی  از  عبادت  می‌سازند  و  سایۀ  آن  را گسترانیده  و  روی  زمین  فرو  می‌اندازند،  از  هیچیک  از  انگیزه‌ها  و  آمیزه‌های  واقعی  زندگی  غافل  نمی‌مانند،  و  هیچیک  از  انگیزه‌ها  و  آمیزه‌های  سرشت  انسان  و  هستی  او  را،  و  شرائط  و  ظروف  نیازمندیهای  واقعی  وی  را  در  زندگی  بر  روی  کرۀ  زمین  فراموش  نمی‌کنند.

اسلام  برای  افرادی  از  بشر  قانونگذاری  می‌کند،  نه  برای‌ گروهی  از  فرشتگان‌،  و  نه  برای  شبحهای  سرگردان  نشسته  بر  بال  خیال  و  بی‏خبر  از  حال  و  احوال‌.  از  اینجا  است ‌که  اسلام  در  حالی  که  انسانها  را  با  قوانین  و  رهنمودهای  خود  به  سوی  آسمان  عبادت  بالا  می‌برد  فراموش  نمی‌کند که  ایشان  بشرند  و  اینها  عباداتی  است  که  از  سوی  بشر  انجام  می‌پذیرد  ...  بشرند  و  در  ایشان  گرایشها  وکششها،  نقصها  و  ضعفها،  نیازمندیها  و  تأثّرپذیریها،  عواطف  و  احساسات‌،  و  درخششها  و  تیرگیها  وجود  دارد  ...  اسلام  ملاحظۀ  هـمۀ  اینها  را  می‌کند  و کلیّۀ  آ‌نها  را  در  راه  پاک  عبادت  بدون  هیچگو‌نه  انحراف  و  تکلّفی  به  سوی  مطّلع  نور  تابان  رهنمود  می نماید  و  راست  و  روان  به  سرچشمۀ  نور  رخشان  می‌کشاند.  اسلام  نظام  خود  را  به  طور کلّی  بر  این  اساس  پابرجا  می دارد  که  این  انسان‌،  انسان  است‌.  از  اینجا  است  که  اسلام  ایلاء  را  جائز  می‌داند.  ایلاء  عبارت  است  از  اینکه‌:  انسان  مدّتی  از  زمان  از  همبستری  زناشوئی  امتناع  و  سرپیچی ‌کند.  لیکن  اسلام  آن  را  مقیّد  به  این  نموده  است ‌که  از  چهار  ماه  بیشتر  نشود.  برای  طلاق  مقرّرات  و  قوانینی  وضع  می‌کند،  و  احکام  و  پی‌آمدهائی  برایش  تنظیم  و  ترتیب  می‌دهد.  در  عین  حال  همۀ ‌کوشش  خویش  را  بکار  می‌گیرد  تا  پایه‌های  خانه  را  استوار کند،  و  پـیوندهای  خانواده  را  استحکام  بخشد،  و  این  پیوندها  را  به  سطح  عبادتی  ترقّی  دهد  ...  این  تو‌ازنی  است ‌که  همۀ  ایدئالهای  این  نظام  را  ایدئالهای  واقعی  رفیع  و  بلند  بالا  می‌گرداند.  طاقت  و  توان  انسان  در  آنها  ملحوظ  است‌،  و  منظور  و  مقصود  از  آنها  خود  انسان  است‌.

طلاق  آسان ‌کردن  کار  فطرت  وکمک  بدان  است.  آسان ‌سازی  حکیمانۀ ‌کار  زن  و  مرد  به  طـور  یکسان  است‌.  و  آن  وقتی  است ‌که  خانواده‌،  این ‌کانون  بزرگ  رشد،  پیروزی  به  دست  نیاورد  و  آن  سلول  نخستین  از  آرامش  برخوردار  نگردد.  چه  خداوند  آگاه  و  بینا  است  و  آنچه  راکه  مردم  از  امور  مربوط  به  خود  نمی‌دانند  او  می‌داند،  و  همو  نخواسته  است‌ که  پیوند  دو  جنس  را  به  غل  و  زنجیر  و  بند  و  زندانی  تبدیل‌ کند که  رهائی  از  آن  میسّر  نباشد،  هر  چند  هم  صداها  در  آن  خفه  و  نفسها  قطع  شود،  و  خار  به  جای‌ گل  در  آن  روییده  باشد،  و  تاریکی  به  جای  نور  فضای  آن  را  پر کرده  باشد.  خداوند  خواسته  است‌ که  خانواده  محلّ  زندگی  آسوده  و  جای  آسایش  باشد،  پس  اگر  این  هدف  -  به  سبب  اختلاف  و  برخورد  فطرتها  و  سرشتها  -‌حاصل  نشد،  برای  زن  و  مرد  بهتر  خواهد  بود که  از  یکدیگر  جدا  شوند،  و  بار  دیگر  بکوشند  و  ازدواج ‌کنند.  البتّه  این  امر  وقتی  باید  عملی  شود که  همۀ  راههای  آشتی  و  وسائل  ممکنه  برای  نجات  این‌ کانون  بزرگوار  بسته ‌گردد  و  بی‏نتیجه  ماند.  در  این  صورت  لازم  است  تضمینهای  قانونی  و  عاطفی  ایجاد  شود  تا  شوهر  و  همسر،  و  دایه  و کودک  هیچکدام  زیان  خورده  نگر‌دند.

این  همان  نظام  ربّانی  است ‌که  خداوند  آن  را  برای  انسان  مقرّر  می‌دارد  ...  انسان  وقتی‌ که  میان  ارکان  و  اصول  این  نظامی  کـه  خداوند  آن  را  برای  بشریّت  می‌خواهد  و  جامعۀ  پاکیزه  و  هماهنگی  بوده  کـه  پـرندۀ  صلح  و  صفا  در  آن  پر  می‌زند،  و  میان  ارکان  و  اصول  نظامها  و  جامعه‌های  آن  وقتی  حاکم  بر  زندگی  و  سرنوشت  بشریّت‌،  به  مقایسه  و  سنجش  بپردازد،  آنها  را  بسی  دور  از  یکدیگر  خواهد  دید.

همچنین  وقتی ‌که  روش  اسلام  مقایسه‌ گردد  با  روشهای  کنونی  بشریّت  که  امـروزه  جامعه‌های  جاهلی  در  آن  می‌لولند  و  در  شرق  و  در  غرب  به  طور  یکسان ‌گمان  می‌برند که  چنین  چیزهائی  پیشرفت  و  ترقّی  است‌،  انسان  می‌بیند که  این  فاصله  به  جای  خـود  محفوظ  و  روش  اسلام  در  مکان  بس  والاتر  و  بـالاتری  قرار  دارد،  و  کرامت  و  نظافت  و  صلح  و  صفائی  را  لمس  می‌کند که  خداوند  برای  مردمان  خواسته  است  و  این  چنین  برنامه‌ای  را  برای  ایشان‌ گذاشته  است‌.  زن  -  به  طـرز  ویژه‌ای  -  اندازۀ  لطف  خدا  و  بزرگ  داشت  او  را  در  حق  خود  می‏‎بیند  و  متوجّه  می‌شود که  تا  چه  اندازه  پروردگار،  وی  را  در کنف  حمایت  و  رعـایت  خود  می‌دارد  ...  حتّی  من  مطمئنّم ‌که  هیچ  زن  سالم  و  عاقلی  نیست‌ که  چنین  رعایت  آشکار  و  حفاظت  پدیدار  را  در  این  برنامه  مشاهده‌ کند  و  در  دلش  محبّت  ا‌لله  و  مهر  خدا  بر‌نجوشد.[4] 

*

هم  اینک  به  تفصیل  با  نصوص  قرآنی  روبرو  می‌گردیم‌:

(وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)

با  زنان  مشرک  (‌غیر  اهل  کتاب‌)  تا  ایمان  نیاورند  ازدواج  نکنید،  و  بی‏گمان  کنیز  مؤمنی  از  زن  (‌آزاد)  مشرکی  بهتر  است  اگر چه  (‌زیبائی  یا  ثروت  یا  موقعیّت  او...)  شما  را  به  شگفتی  انداخته  بـاشد  (‌و  دلبـاختۀ  او  بوده  باشید)‌،  و  (‌زنان  و  دختران  خود  را)  به  ازدواج  مردان  مشرک  در  نیاورید  مادامی  که  ایمان  نیاورند.  و  بیگمان  غلام  مؤمنی  از  مرد  مشرکی  بهتر  است  اگر چه  (‌زیبائی  یا  ثروت  یا  موقعیت  او...)  شما  را  به  شگفتی  انداخته  باشد  (‌و  دل  از  کفتان  ربوده  باشد)‌،  آنان  (‌اعم  از  زنان  یا  مردان  مشرک‌)  به  سوی  آتش  (‌دوزخ‌)  دعوت  می‌کنند  (‌و  سبب  شقاوت  می‌گردند)  و  خدا  به  سوی  بهشت  و  آمرزش  به  فرمان  خود  و  تـوفیق  خـویش  دعوت  می‌کند  (‌و  پیروی  از  دستور  او  وسیلۀ  سعادت  می‌شود)‌.  و  خدا  آیات  خود  را  برای  مردم  روشن  می‌سازد  (‌و  احکام  شریعت  را  با  دلائل  واضـح  تفهیم  می‌نماید)  تا  اینکه  (‌راه  صـلاح  و  سعادت  خویش  را  بشناسند  و)  یادآور  شوند.

نکاح  -‌که  عبارت  از  ازدواج  است  -  ژرف‌ترین  و  نیرومندترین  و  بادوام‌ترین  پیوندی  است‌ که  میان  دو  نفر  از  آدمیزادگان  ارتباط  برقرار  می‌سازد  و  آنها  را  به  هـم  وصـل  مـی‌کند،  و  خـواستها  و  پـاسخگوئیهائی  را  در  وسیع‌ترین  حدّ  ممکن  شامل  می‌گردد که  دو  فرد  دربارۀ  هم  روا  می‌دارند  و  نسبت  به  یکدیگر  ردّ و  بدل  می‌کنند.  پس  در  این  صورت  لازم  است ‌که  دلها  یکی ‌گردند  و  با  گرهی  به  هم  بند  شوند که  باز  نگردد.  برای  اینکه  دلها  یکی ‌گردند،  لازم  است  چیزی ‌که  بر  آن  پیمان  می‌بندند  و  برگرد  آن  جمع  می‌آیند  و  آن  چیزی‌ که  به  سـویش    می‌گرایند  و  دیدگاه  آنها  است‌،  یکی ‌گردد.  عقیدۀ  دینی‌،  ژرف‌ترین  و  فراگیرترین  چیزی  است ‌که  اندرون  نفسها  را  آباد  می‌گرداند  و  در  آنها  تأثیر  می‌گذارد  و  احساسات  آنها  را  دگرگون  می‌سازد  و  تأثّرپذیریها  و  خواستهایشان  را  اتّحاد  می‏بخشد،  و  راه  را  برایشان  در  تمام  زندگی  مشخّص  می‌گرداند.  چه  بسا  گاهگاهی  پـنهان  مـاندن  عقیده  یا  رکود  آن‌،  بسیاری  از  مردم  را گول  بزند  و گمان  ببرند  عقیده  یک  احساس  عارضی  و گذرائی  است ‌که  برخی  از  فلسفه‌های  فکری  یا  برخی  از  مکاتب  اجتماعی  می‌تواند  به  جای  آن  بنشیند  و  انسان  را  از  دین  بی‏نیاز  کند!....  ولی  این  اندیشه‌،  گمانی  بیش  نیست  و  بر  اثر  داشتن  اطلاع  اندک  از  حقیقت  نفس  انسانی  و  ارکان  و  اصول  آن  است‌.  و  اصلاً  خود  را  به  نادانی  زدن  دربارۀ  واقعیت  و  سرشت  این  نفس  است‌.

پیدایش  اوّلیّۀ‌ گروه  مؤمنان  و  پاگیری  نخستین  ایشان  در  مکّه  در  آغاز  کار  اجازه  نمی‌داد  که  انفصال  اجتماعی  کامل  و  قاطعی  انـجام  بگیرد  و  جامعۀ  اسلامی  نمی‌توانست  همچون  انفصال  حسّ  دینی  و  عقیدتی ‌که  در  درون  مسلمانان  تکامل  یافته  بود،  از  سایرین  بگسلد  و  ببرّد.  زیـرا  اوضاع  اجتماعی  نیازمند  زمان  و  سازماندهی  و  شخصیّت  اجتماعی  ایشان  همچون  شخصیّت  اعتقادی  آنان  ممتاز  و  مشخّص  گردد،  سازماندهی  جدید  راه  خود  را  در  پیش ‌گرفت‌،  و  این  آیه  نازل  شد.  این  آیه  به  مجرّد  نزول‌،  عقد  هر  نوع  ازدواج  جدیدی  را  میان  مسلمانان  و  مشرکان  تحریم  کـرد.  امّا  نکاحهای  قبلی  و  ازدواجهائی  راکه  پیشتر  انجام  پذیرفته  بود  و  عملاً دامنگیر  مسلمانان  شده  بود،  بجای  خود  باقی  گذارد،  تا  سال  ششم  هجری ‌که  آیۀ  دهم  سورۀ  ممتحنه  در  حدیبیّه  نازل  شد:

یا أیّهَا الّذینَ آمَنُوا إذا جاءکُمُ المؤْمناتُ مُهاجراتٍ فَامْتَحنوهُنّ . اللهُ أعْلَمُ بإیمانِهِنّ . فَإنْ عَلِمْتُمُوهُنّ مُؤمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنّ إلى الْکُفّار . لا هُنّ حِلًُ لَهُمْ وَلا همْ یَحلّونَ لَهُنّ ...وَلا تُمْسکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر . . .).

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید  هنگامی  که  زنان  مؤمن  په  سوی  شما  مهاجرت  نمودند،  ایشان  را  بیازمائید.  خداوند  بر  (‌حقیقت‌)  ایمان  ایشان  آگاه‌تر  است‌.  پس  اگر  چنین  دریافتید  که  ایشان  زنان  مؤمنی  هستند  آنان  را  به  سوی  کفّار  برمگردانید.  نه  ایشان  (‌یعنی  زنان  مؤمن‌)  برای  آنان  (‌یعنی  مردان  کافر)  حلال  هستند  و  نه  آنان  (‌یعنی  مردان  کافر)  برای  ایشان  (‌یعنی  زنان  مؤمن‌)  حلال  می‌باشند  ...  و  به  ازدواج  با  زنان  کافر  (‌ماندگار  در  دیار  شرک  یا  متعلّق  بدانجا)  تن  در  ندهید  .... (‌ممـتحنه/10)    بدین  وسیله  آخرین  پیوندهای  موجود  میان  اینان  و  آنان  پایان  گرفت‌.  دیگر  ازدواج  مرد  مسلمان  با  زن ‌کافر،  و  مرد کافر  با  زن  مسلمان  تا  به  ابد  حرام  شد.  حرام  شد که  ازدواجی  میان  دو  دلی  کـه  بر گرد  عقیده‌ای  جمع  نمی‌گردند  پیوند  برقرار  سازد.  ازدواج  در  چنین  شرائطی  پیوند  نادرست  و  سست  و  لرزانی  است‌.  چنین  همسر  و  شوهری  در  دو  راهۀ  خداشناسی  به  هم  نمی‌رسند  و  راه  به  سوی  الله  ندارند،  و  پیوند  زندگی  ایشان  برابر  برنامه  خداوند  و  موافق  با  دستور  او  نیست‌.  پـروردگاری  که  انسان  را  کرامت  نهاده  است  و  او  را  از  مرتبۀ  حـیوان  فراتر  برده  است  و  بر  آن  برتری  داده  است‌،  می‌خواهد  این  پیوند  به  خاطر  میل  و  آرزوی  حیوانی  وکشش  و  جهش  شهوانی  نباشد.  بلکه  می‌خواهد  چنین  پیوندی  را  بالاتر  و  بالاتر  ببرد  تا  آنگاه‌ که  آن  را  در  اوج  آسمانها  به  خود  می‌رساند،  و  پیوند  زناشوئی  را  با مشیّت  و  روشی‌ ربط  دهد که  خالق  جهان  برای‌ رشد زندگی  و  پاکی  آن  در  مدّ  نظر  دا‌رد.

از  اینجا  است‌ که  این  نصّ  قاطع  جازم  نازل  می‌گردد: 

(وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ )

با  زنان  مشرک  تا  ایمان  نیاورند  ازدواج  نکنید.

ولی  وقتی‌ که  ایمان  آوردند ،‌ گردنۀ  جدائی انداز  از  میان  برمی‏خیزد  و  مانعی  بر  سر  راه  نمی‌ماند  و  دو  دل  در  مسیر  خداشناسی  به  هم  می‌رسند  و  علاقۀ  انسانیّت  میان  دو  دلدار  درست  و  سالم  می‌ماند  و  از  آنچه  آن  را  به  تأخیر  می‌ا‌نداخت  و  تباهش  می‌کرد  رها  می‌گردد.  آری  چنان  علاقه‌ای  صحیح  و  سالم  می‌ماند  و  با  پیوند  تازه‌،  پیوند  عقیده  نیرو  می‌گیرد:

(وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ )

بی‏گمان  کنیز  مؤمنی،  از  زن  (‌آزاد)  مشرکی  بهتر  است‌،  اگر  چه  (‌زیبائی  یا  ثروت  یا  موقعیّت  او...)  شما  را  بـه  شگفتی  انداخته  باشد  (‌و  دلباختۀ  او  بوده  باشید)‌.

چه  این  خـوشایندی  و  اعجابی ‌که  تنها  از  غریزه  سرچشمه  می‌گیرد،  احساسات  والای  انسان  در  آن  شرکت  نمی‌جوید،  و  از  حکم  اعضاء  و  فرمان  حواس  فراتر  نمی‌رود.  در  حالی‌ که  جمال  دل‌،  بسی  ژرف‌تر  و  گرانبهاتر  از  آن  است‌،  حتّی  اگر  زن  مؤمن  آزاد  هم  نبوده  و کنیزی  بیش  نباشد.  زیرا  نسبتی‌ که  به  اسلام  می‌رساند،  وی  را  از  زن  مشرکی ‌که  دارای  حسب  و  نسب  است  فراتر  می‏‎برد  و  بالاتر  می‌نشاند.  آخر  این  نسبتی  است‌ که  راه  به  سوی  خدا  دارد  و  در  شناخت  الله  بدست  می‌آید،  و  چنین  نسبتی  بالاتر  از  همۀ  نسبت‏ها  است‌.

(وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ )

(‌زنان  و  دختران  خود  را)  به  ازدواج  مردان  مشرک  در  نیاورید  مادامی  که  ایمان  نیاورند  بی‏گمان  غلام  مؤمنی  از  مرد  مشرکی  بهتر  است  اگر  چه  (‌زیبائی  یا  ثروت  یا  موقعیت  او...)  شما  را  به  شگفتی  انداخته  بـاشد  (‌و  دل  از  کفتان  ربوده  باشد)‌.

قضیّه  در  چهرۀ  دیگری  عیناً  تکرار  می‌شود  تا  آن  را  مؤکّد  دارد  و  در  بیان  آن  دقّت  بیشتری  شود،‌ گر  چه  علّت  چهرۀ  دوم  همان  علّت  چهرۀ  یکم  است‌:

(أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)

آنان  (‌اعم  از  زنان  یا  مردان  مشرک‌)  بـه  سوی  آتش  (‌دوزخ‌)  دعوت  می‏‎کنند  (‌و  سبب  شقاوت  می‌گردند)  و  خدا  به  سوی  بهشت  و آمرزش  به  فرمان  خود  و  توفیق  خویش  دعوت  می‌کند  (‌و  پیروی  از  دسـتور  او  وسیلۀ  سعادت  می‌شود)  و  خدا  آیات  خود  را  برای  مردم  روشن  می‌سازد  (‌و  احکام  شریعت  را  با  دلائل  واضح  تفهیم  می‌نماید)  تا  اینکه  (‌راه  صلاح  و  سعادت  خویش  را  بشناسند  و)  یادآور  شوند.

بیگمان  این  دو  راه  جدا  از  هم  هستند،  و  این  دو  دعوت  مختلف  با  هم‌،  پس  چگونه  دو  دسته  در  وحدتی‌ که  زندگی  بر  آن  پـابرجا  است‌ گرد  می‌آیند  و  به  هم  می‌رسند؟

حقّاً که  راه  مردان  و  زنان  مشرک  به  سوی  آتش  است  و  دعوت  ایشان  انسان  را  به  دوزخ  می‌کشاند.  و  راه  زنان  و  مردان  مؤمن‌،  راه  خدا  است‌،  و  خدا  انسان  را  به  بهشت  می‌خواند  و  با  توفیق  خود  مرحمت  و  مغفرت  ارزانی  می‌دارد...  پس  در  این  صورت  دعوت  ایشان  با  دعوت  خدا  چه  فاصله‌ها  دارد!

مگر  این  زنان  و  مـردان‌ کافر،  به  سوی  آتش  دوزخ  دیگران  را  فرا  می‌خوانند؟  آخر  چه‌ کسی‌،  خود  یـا  جز  خود  را  به  سوی  آتش  دوزخ  فرا  می‌خواند؟  ولیکن  روند  گفتار،  به  سوی  حقیقت  نتیجه  نهائی  میانبُر  می‌زند  و  راه  را کو‌تاه  می‌کند!  و  چنین  دعـوتی  را  از  همان  آغاز،  دعوت  به  سوی  آتش  جلوه  می‌دهد،  زیرا  سرانجام  آن  آتش  است  و  در  پایان  راه‌،  دوزخ‌ کمین ‌کرده  است‌.  خداوند  انسان  را  از  این  دعوت  انسانگداز  و  خانمان  برانداز،  بر  حذر  می‌دارد:

(وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)

خدا  آیات  خود  را  برای  مردم  روشن  می‌سازد،  تا  اینکه  متذکّر  شوند.

پس‌ کسی‌ که  متذکّر  نشود  و  پند  نگیرد  و  بدان  دعـوت  هلاک‌کننده‌،  پاسخ‌ گوید  و  به  دنبال  آن  روان  شود،  بهر‌ه‌اش  لومه  و  سرزنش  است‌.

در  اینجا  یادآور  می‌شویم  که  خداوند  ازدواج  مرد  مسلمان  را  با  زن‌ کتابی  -‌با  وجود  اختلاف  عقیده  -‌حرام  نفرموده  است‌.  لیکن  باید  به  یاد  داشت ‌که  در  اینجا کار  جدا  و  متفاوت  است‌.  زیرا  مرد  مسلمان  و  زن‌ کتابی‌،  در  اصل  باور  به  خدا  به  هم  می‌رسند  و  در  شناخت  خدا  متّحدند  هر  چند  تفصیل  شریعتها  وگسترۀ  قوانین  جداگانه  باشد.

هنگامی‌ که  زن‌ کتابی  معتقد  به  این  باشد که  خدا  سه  تا  است‌،  یا  اینکه  مسیح  پسر  مریم‌،  خدا  است‌،  و  یا  اینکه  عُزَیر  پسر  خدا  است‌،  در  این  حالت‌،  اختلاف  فقهی  در  میان  است‌...  بدین  معنی  که  آیا  چنین  زنی  مشرک  محرّمه  است‌،  و  یا  اینکه  از  جملۀ  اهل ‌کتاب  بشمار  است  و  داخل  چهارچوب  نصّی  است ‌که  در  سورۀ  مائده  آمده  است‌:

(الْیَوْمَ أُحِلّ لَکُمُ الطّیّباتُ...وَالْمُحْصَناتُ مِنَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

از  امروز  چیزهای  پاکیزه  برای  شما  حلال  گشته  است‌...  و  زنان  آزاده  و  پاکدامن  از  میان  کسانی  که  پیش  از شما  بدیشان  کتاب  داده  شده  است‌. (‌مانده /  ٥) 

جمهور  را  عقیده  بر  این  است ‌که  در  داخل  چهارچوب  این  نصّ  قرار  دارد...  ولی  من  عقیده‌ای  را  بیشتر  می‌پسندم  که  می‌گوید  در  چنین  حالتی  ازدواج  حرام  است‌.  بخاری  از  ابن  عمر رضی الله عنهُ  آن  را  روایت  نمو‌ده  است  و گفته ‌که  ابن عمر گفته  است‌:

(لا أعْلَمُ شِرْکاً أعْظَمَ مِنْ أنْ تَقُولَ رَبُّها عیسى)

 من  شرکی  را  بزرگتر  از  این  سراغ  ندارم  که  (‌زن  کتابی‌)  بگوید:  پروردگارش  عیسی  است‌.

و  اما  ازدواج  مرد کتابی  با  زن  مسلمان‌،  بلاشک  حرام  است‌،  چه  این  امر  با  ازدواج  مرد  مسلمان  با  زن‌ کتابی  -  غیر  مشرک  -  فرق  دارد،  این  است‌ که  حکم  او  جدا  و  متفاوت  است‌...  زیرا که  فرزندان  در  شریعت  اسلامی  به  پدران  منسوب  مـی‌شوند،  و  همچنین  برابر  واقعیّت  زندگی  و  عرف  مرسوم  همسر  به  میان  خانواده  و  خویشاوندان  و  خانۀ  شوهر  برده  می‌شود. هرگاه  مرد  مسلمان  با  زن‌ کتابی  (‌غیر  مشرک‌)  ازدواج‌ کند،  همسر  به  خانوادۀ  شوهر  و  میان  ا‌قوام  و  خویشان  او  برده  می‌شود  و  فرزندان  وی  از  چنین  زنی  به  اسم  خودش  صدا  می‌شوند  و  در  این  حالت  اسلام  بر  فضای  زندگی  نظارت  دارد  و  بر  آن  سایه  می‌اندازد.  لیکن  بر  عکس  این  می‌شود  اگر  زن  مسلمان  با  مرد کتابی  ازدواج  کند.  چه  از  اقوام  و  خویشان  خود  دور  می‌شود  و  در  غربت،  ضعف  و  سستی  و  تنهائی  او،  چـه  بسا  وی  را  از  دین  اسلام  برگرداند.  از  سوی  دیگر،  فرزندانش  به  شوهرش  منسوب  می‌شوند  و  دینی  جز  دین  او  را گردن  می‌نهند،  در  صورتی ‌که  همیشه  اسلام  باید  ناظر  بر  اوضاع  و  مسلّط  بر  احوال  باشد.

بعضی  از  اعتبارات  علمی  هست‌ که  ازدواج  مباح  مرد  مسلمان  را  با  زن‌ کتابی  مکروه  می‌سازد.  و  این  چیزی  بود که  عمر  رضی الله عنهُ  با  توجّه  به  عللی  و  وجود  اعتباراتی،  معتقد  بدان  بود:

ابن‌کثیر  در  تفسیر  خـود گـفته  است‌:  (‌او  به  جعفرابن‌جریر رضی الله عنهُ  بعد  از  روایت  اجماع  فقهاء  بر  مباح  بودن  ازدواج  با  زنان ‌کتابی‌،  می‌گوید:  عمر  تنها  این‌ کار  را  بدان  خاطر  مکروه  می‌دید  و  نمی‌پسندید  تا  اینکه  مردم  از  ازدواج  با  زنان  مسلمان  نگریزند،  یا  چه  بسا  به  خاطر  چیزهای  دیگری  بوده  باشد)‌.

روایت  شده  است‌ که  حذیفه  با  یک  زن  یهودی  ازدواج  کرد.  عمر  بدو  نوشت‌:  او  را  رهاکن‌.  حذیفه  پـاسخ  داد:  آیا  گمان  می‏بری  که  ازدواج  با  او  حرام  است  تا  رهایش  کنم‌؟  گفت‌:  گمان  نمی‌برم  که  ازدواج  با  او  حرام  باشد،  ولیکن  می‌ترسم  به  زنان  مسلمان  به  خاطر  آنان  توجّه  نکنید  و  ایشان  را  بر  جای‌ گذارید.  در  روایت  دیگری  آمده  است ‌که  او گفته  است‌:  مرد  مسلمان  با  زن  مسیحی  ازدواج  می‌کند،  پس  زن  مسلمان  چه؟!

امروز  ما  می‌بینیم ‌که  این  نوع  همسران  به  خانه  وکاشانۀ  مسلمان  چه  بلائی  می‌رسانند  و چگونه  آن  را  به  تباهی  می‌کشند...  آنچه  قابل  انکار  نیست  و  عملاً می‌بینیم  این  است‌ که  همسر  یهودی  یا  سببی  یا  بی‌دین‌،  منزل  و  فرزندان  خود  را  با  رنگ  ایدۀ  خود  رنگ  می‌زند  و به  کیش  خود درمی‌آورد،  و نسلی  را تحو‌یل  جامعه  می‌دهد  که  با  اسلام  بیگانه  و  از  آن  فرسنگها  دور  خواهند  بود.  بویژه  در  جامعۀ  جاهلی  امروزی‌ که  مـا  در  آن  زندگی  می‌کنیم‌؛  جامعه‌ای ‌که  در  حقیقت  امر  واژۀ  اسلام‌،  بر  آن  جز  با  چشم‌پوشی  اطلاق  نمی‌شود،  جامعه‌ای ‌که  جز  با  تارهای  ظاهری  پوسیده  و  فرسوده‌ای  به  اسـلام  بند  نیست‌،  همسری ‌که  از  چنان  خانواده‌هائی  پا  به  خانۀ  مسلمانان  بگذارد،  آن  را  از  پای  بست  ویران  می‌کند  و  بر  خاک  سیاه  می‌نشاند.

*

(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢)

نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٢٢٣)

 از  تو  دربارۀ  (‌آمیزش  با  زنان  به  هنگام‌)  حیض  می‌پرسند.  بگو:  زیان  و  ضرر  است‌.  (‌علاوه  از  نافرمانی‌،  بیماریهائی  بـه  دنبال  دارد)‌.  پس  در  حالت  قاعدگی  از  (‌همبستری  با)  زنان  کناره‌گیری  نمائید،  و  با  ایشان  نزدیکی  نکنید  تا  آنگاه  که  پاک  می‌شوند،  پس  هنگامی  که  پاک  شدند  از  مکانی  که  خدا  به  شما  فرمان  داده  است  (‌و  راه  طبیعی  زناشوئی  و  وسیلۀ  حفظ  نسل  است‌)  با  آنان  نزدیکی  کنید،  بیگمان  خداوند  توبه‌کاران  و  پاکان  را  دوست  می‌دارد.  زنان  شما  محلّ  بذر  افشانی  شما  هستند  پس  از  هر  راهی  که  می‌خواهید  به  آن  محلّ  درآئید  (‌و  زناشوئی  نمائید  به  شرط  آنکه  از  موضع  نسل  تجاوز  نکنید)‌،  و  برای  خود  (‌با  انتخاب  همسران  شایسته  و  پرورش  فرزندان  صالح  و  بایسته‌،  توشه‌ای‌)  پیشاپیش  بفرستید،  و  از  خدا  خویشتن  را  برحذر  دارید  (‌و  به  هنگام  حیض  با  زنان  نزدیکی  نکنید  و  از  راهی  جز  راه  بقاء  نوع  بشر  با  ایشان  زناشوئی  ننمائید)  و  بدانید  که  شما  او  را  ملاقات  خواهید  کرد  (‌و  از  شما  دربارۀ  اعمال  و  اقوالتان  پرسیده  خواهد  شد)‌،  و  مژده  بده  به  مـؤمنان  (‌که  با  رعایت  حدود  دین‌،  سعادت  اخروی  و  رضایت  پروردگار  را  به  دست  خواهند  آورد)‌.

این  هم  نگرش  دیدی  است‌ که  چنان  پیوند  زناشوئی  را  بلند  می‌گرداند  و  فراتر  و  برترش  می‏‎برد  تا  به  خدایش  می‌رساند،  و  اهداف  آن  را  از  لذّت  جسمانی  حتّی  لذّت  نهفته  در  آن  اندامی ‌که  از  همۀ  اندامهای  بدن  بیشتر  به  هنگام  همخو‌ابگی  بدان  دلبستگی  است‌،  بالاتر  و  والاترش  می‌گرداند.

در  پیوند  زناشوئی‌،  همخو‌ابگی  وسیله  است  نه  هدف‌،  وسیلۀ  تحقّق  بخشیدن  به  ژرف‌ترین  هدف  موجود  در  سرشت  زندگی  است‌.  هدف  تولید  نسل  و  امتداد  حیات  است  و  سرانجام  پیوستن  همۀ  آن  چیزها  به  خدا  است‌.  همخوابگی  در  هنگام  حیض‌،  چه  بسا  لذّت  حیوانی  را  تولید  می‌کند  -‌البتّه  همراه  با  آزارها  و  زیانهائی ‌که  برای  صحّت  مرد  و  زن  بطور  یکسان  دارد  و  مورد تأکید  است  -‌ولیکن  هدف  والائی  را که  از  آن  متصوّر  است  پد‌ید  نمی‌آورد،  علاوه  بر  آنکه‌،  فطرت  سالـم  و  پاک  در  این  وقت  از  آن‌گریزان  و  روگردان  است‌.  زیرا  همان  قانونی  که  بر  همۀ  زندگی  فرمان  می راند،  از  درون  بر  فطرت  سلیم  فرمان  می‌راند،  و  در  نتیجه  خود  به  خود  -‌ برابر  این  قانون  -‌ از  همخوابگی  در  حالتی  سر می‌پیچد که  ممکن  نیست ‌کاشتن  نهال  زندگی  در  آن  صحیح  و  بی آفت  بماند  و  افشاندن  بذر  حیات  جوانه  زند  و  مایۀ  حیات  گردد.  همخوابگی  در  وقت  پاکی‌،  لذّت  طبیعی  را  تحقّق  می‌بخشد،  و  به  همراه  آن  هـدف  فطری  نیز  تحقّق  می‌پذیرد.  از  اینجا  است ‌که  چنان  نهی  در  پـاسخ  بدان  پرسش  می‌آید:

(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ )

از  تو  دربارۀ  (‌آمیزش  جنسی  با  زنان  به  هنگام‌)  قاعدگی  می‌پرسند.  بگو:  زیان  و  ضرر  است‌.  پس  در  حالت  قاعدگی  از  (‌همبستری  با)  زنان  کناره‌گیری  نمائید،  و  با  ایشان  نزدیکی  نکنید  تا  آنگاه  که  پاک  می‌شوند.

مسأله  دیگر  هرج  و  مرج  نیست‌،  و  به  فرمان  هواها  و  هوسها  و  انحرافها  و کجرویها  انجام  نمی‌گیرد.  بلکه  در  بند  دستور  خدا  و گوش  به  فرمان  الله  است‌.  همخوابگی  وظیفه‌ای  است  که  برابر  فرمان  انجام  می‌پذیرد  و  از  تکلیف  سرچشمه  می‌گیرد  و  در  چهارچـوب  حدود  و  مقرّراتی  در  بند  چگونگی  و کیفیّتی  سرمی‌زند:

(فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ)

 هنگامی  که  پاک  شدند  از  مکانی  که  خدا  به  شما  فـرمان  داده  است  (‌و  راه  طبیعی  زناشوئی  و  وسیلۀ  حفظ  نسل  است‌)  با  آنان  نزدیکی  کنید.

در  رستنگاه  رویش  و  مکان  سرسبزی  نه  -  آن‌،  نزدیکی  جنسی ‌کنید.  چه  هدف  تنها  شهوت  نیست‌.  بلکه  مقصود  امتداد  حیات  و  ادامۀ  زندگی  است‌.  همچنین  منظور  خواستار  شدن  چیزی  است  که  خدا  واجب  کرده  است‌.  زیرا  این  خدا  است ‌که  حلال  را  مشخّص  می‌دارد  و  واجبش  می‌گرداند.  و  این  مسلمان  است ‌کـه  جـویای  چنین  چیز  حلالی  می‌گردد که  پروردگارش  بر  او  واجب  کرده  است‌،  و  اصلاً او  از  خود  با  خواست  خویش  چیزی  را  پدید  نمی‌آورد  و  به  دنبال  آنچه  می‌خواهـد  روان  نـمی‌گرد‌د.  بلکه  آنچه  را  خدا  می‌خواهد  وی  هم  می‌خواهد  نه  بیشتر  و  نه‌ کمتر.  خداوند  آنچه  را که  بخواهد  واجب  کند  برای  پاک  نمودن  بندگانش  واجب  می‌گرداند،  و  او کسانی  را  دوست  می‌دارد  که  وقتی‌ که  دچار  لغزشی  شدند،  توبه  می‌کنند  و  به  سـوی  خدا  ا‌ستغفارکنان  برمی‌گردند:

(إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ) (٢٢٢)

بی‏گمان  خداوند  توبه‌کاران  و  پاکان  را  دوست  می‌دارد. 

در  این  پرتو،  خداوند  رنگی  از  رنگهای  دلبستگی  زناشوئی  را  به  تصویر  می‌زند که  مناسب  و  هماهنگ  با  خطوط  آن  است‌:

(نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ)

 زنان  شما  محلّ  بذرافشانی  شما  هستند  پس  از  هر  راهی  که  می‌خواهید  به  آن  محلّ  درآئید  (‌و  زناشوئی  نمائید  به  شرط  آنکه  از  موضع  نسل  تجاوز  نکنید)‌.

در  این  تعبیر  دقیق  چیزی  است‌ که  در  آن  اشاره‌ای  بدان  عشق  و  علاقه‌ای  می‌شود که  از  این  سو  سر  بر  می‌زند،  و  اشاره‌ای  به  اهداف  و  دیدگاههائی  می‌رود که  منظور  اصلی  چنان  محبّت  و  مودّتی  است‌.  بلی!  بیگمان  این  سو،  همۀ  علائق  موجود  میان  شوهر و  همسرش  را  نمی‌تواند  در  برگیرد.  بلکه  وصفشان  و  ذکرشان  در  جاهای  دیگری  به  مناسبت  روند گفتار  در  آن  جاها  آمده  است  و  نامی  و  نشانی  رفته  است‌.  مانند  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:

(هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ )

زنان  لباس  شمایند  و  شما  لباس  ایشانید.       (‌بقر‌ه  /  ١٨٧)

 و  این  فرموده‌:

(ومن آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها وجعل بینکم مودة ورحمة)

از  نشانه‌های  او  اینکه  بـرای  شما  از  (‌جنس‌)  خـودتان  همسرانی  را  آفرید  تا  بـا  ایشـان  انس  و  الفت  گیرید،  و  میانتان  محبّت  و  مرحمت  پدید  آورد.           (‌رو‌م  /  21) 

هر  یک  از  این  تعبیرها،  گوشه‌ای  ازگوشه‌های  آن  پیوند  بزرگ  ژرف  را  در  جای  مناسب  خود  به  تصویر  می‌کشد.  اما  مناسب  روند گفتار  در  اینجا  تعبیر کشتزار  است ‌که  هماهنگ  با  روند گفتار  است‌.  زیرا  مناسبتی‌ که  در  اینجا  است  مناسبت  رویش  و  زایش  و  بالش  است‌.  و  مادام‌ که  کشتزار  است  از  راهی ‌که  می‌خواهید  بدان  درآئید  و لیکن  در  جایگاه  رویشی‌ که  هدف  نهائی ‌کشتزار  را  تحقّق  می‌بخشد:

(فَأتُوا حَرْثَکُمْ أنّى شِئْتُمْ)

از  هر  راهی  که  می‌خواهید  به  کشتزار  خود  در  آئید. 

اما  بدین  هنگام  نیز  مقصود  و  هدف  را  در  مدّ  نظر داشته  باشید،  و  مرادتان  از  این  کار  پـرستش  و  پـرهیزگاری  باشد،  تـا  چنین‌ کاری  هم  تبدیل  به‌ کار  خوب  و  پسـندیده‌ای  گـردد  که  برای  خویشتن  پیشاییش  می‌فرستید  و  اندوخته  میدارید.  اطمینان  هم  داشته  باشید که  خدا  را  ملاقات  می‌نمابید.  و  در  پـیشگاهش  حاضر  می‌گردید.

خدائی‌ که  در  برابر  آنچه  پـیشاپیش  فرستاده‌اید  و  اندوخته‌اید،  شما  را  سزا    جز‌ا  می‌دهد:

(وَقَدّمُوا لأنْفُسِکُمْ . وَ اعْلَمُوا أنّکُْ مُلاقُوهُ)

برای  خود  (‌با  انتخاب  همسران  شایسته  و  پـرورش  فرزندان  بایسته‌،  توشه‌ای‌)  پیشاپیش  بفرستید.  و  از  خدا  خویشتن  را  برحذر  دارید  (‌و  به  هنگام  حیض  بـا  زنان  نزدیکی  جنسی  نکنید  و  از  راهی  جز  راه  بقای  نوع  بشر  با  ایشان  زناشوئی  ننمائید)  و  بدانید  که  شما  او  را  مـلاقات  خواهید  کرد  (‌و  از  شما  دربارۀ  اعمال  و  اقوالتان  پرسیده  خواهد  شد)‌.

سپس  با  مژده  دادن  پاداش  فـرح‌زا  و  دلربا  و زیبا  به  مؤمنان  به  هنگام  ملاقات  خدا،  در  بر‌ابر  چنین ‌کشتزاری  که  پیشاییش  فرستاده‌اند،  آیه  را  پایان  می‌دهد.  چه  هر  کاری‌ که  مؤمن  می‌کند  خیر  و  خوبی  است  و  با  انجام  آن  رو  به  سوی  خدا  می‌رود:

(وَبَشّرِ الْمُؤمِنینَ).

مژده  بده  به  مؤمنان  (‌که  با  رعایت  حدود  دین‌،  سعادت  اخروی  و  رضایت  پروردگار  را  بدست  خواهند  آورد)‌.

 در  اینجا  به  عظمت  اسلام  پی  می‏بریم،  همو  انسان  را  چنانکه  هست  می‌پذیرد،  با  همۀ  آرزوها  و  خواستها  و  نیازهائی‌ که  دارد،  اسلام  نمی‌کوشد  تا  به  نام  بزرگمنشی  و  پاکی‌،  فطرت  انسان  را  درهم  شکند،  و  سعی  ندارد که  نیازمندیهای  انسان  را  ناپاک  انگارد  وکثیفش  شـمارد،  نیازمندیهائی ‌که  او  را  از  آن  چاره‌ای  نـیست  و  در یـد  قدرت  وی  نمی‌باشد  و  بلکه  چنین  نیازمندیهائی  در  حقیقت  بدو  تحمیل  شده  است  تا  چرخ  حیات  بگردد  و  به  پیش  رود  و  تکامل  یابد!  ولی  اسلام  تنها  می‌کوشد که  انسانیّت  انسان  را  پابرجا  دارد  و  بلندش‌ گرداند،  و  انسان  را  در  حالی‌ که  به  انگیزه‌های  جسمانی  خود  لبّیک  می‌گوید  به  خدا  پیوند  دهد  و  وی  را  به  ذات  باری  تعالی  برساند.  اسلام  می‌کوشد  انگیزه‌های  جسمانی  را  نخست  با  امساسات  انسانی  و  سرانجام  با  احساسات  لطیف  دینی  بیامیزد،  همۀ  آنـها  را  در  یک  لحظه  و  حرکت  و  روند  امتزاج  بخشد،  آن  امتزاجی ‌که  در  وجود  خود  انسان  قائم  و  پابرجا  است‌،  انسانی‌ که  خلیفۀ  خدا  در  زمین  او  است‌،  و  با  آمیزش  نیروها  در  سرشتش‌،  و  به  ودیعت‌ گذارده  شدن  توانها  در  پیکرش،  شایستگی  چنین  خلیفه‌گری  را  دارد  ...  این  برنامۀ  الهی  است ‌که  در  رفتاری‌ که  با  انسان  می‌ورزد  و کاری ‌که  با  وی  می‌کند  همۀ  زوایای  فطرتش  را  در  مدّ  نظر  می‌گیرد،  زیرا  انسان  ساخته  و  پرداختۀ  د‌ست  آفریدگاری  است  که  آفرینندۀ  این  فطرت  است‌.  هر  برنامۀ  دیگری ‌که  اندک  یا  بیش  با  این  برنام  الهی  مخالف‌گردد،  با  فطرت  برخورد  پـیدا  می‌کند  وسـرنکن  می‌شود  و  انسـان  را  به  صـورت  انفرادی  وگروـ  بدت  می‌سازد.  و  خدا  می‌دانـد  و  شما  نمی‌دانید.

*

سپس  روند گفتار  از  بحث  دربارۀ  حکم  همخوابگی  در  مدت  حیض‌،  به  بحث  دربارۀ  ایلاء  می‌گراید  ...  ایلاء  یعنی  سوگند  یاد کردن  بر  اینکه  از  همـخوابگی  و  نزدیکی  زناشوئی  دوری  و  سرییچی  شود  ...  به  همین  مـناسبت  سخن  از  خود  سوگند  خوردن  می‌رود  ودیباچۀ  بحث  از  ایلاء  می‌شود:

(وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٤)

لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٥)

لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)

وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)

خدا  را  آماج  سوگندهای  خویش  نکنید  (‌زیرا  کثرت سوگند  منافی  با  تعظیم  نام  خداوند  است‌،  پس  زیاد  سوگند  نخورید)  تا  اینکه  نیکوکار  و  پرهیزگار  شوید  و  (‌بتوانید)  میان  مردمان  به  اصلاح  بپردازید،  و  خدا  شنوا  و  دانا  است‌.  خداوند  شما  را  به  خاطر  سوگندهائی  که  بدون  توجّه  یاد  می‌کنید  (‌و  از  روی  عادت  نه  از  روی  قصد  و  نیّت  از  دهان  می‌پرد)  مؤاخذه  نخواهد  کرد  (‌و  کفّاره  یا  عقاپ  بر  آن  مترتّب  نیست‌)  و  لیکن  شما  را  در  برابر  آنچه  دلهایتان  کسب  کرده  است  (‌و  از  روی  اراده  و  اختیار  بوده  است‌)  مؤاخذه  می‌کند  (‌و  کفّاره  یا  عقاب  بر  آن  مترتّب  است‌)‌،  و  خداوند  بسی  آمرزنده  و  شکیبا  است  (‌و  گناهان  را  می‌بخشد  و  لغزشها  را  نادیده  می‏‎گیرد  و  در  رساندن  عقاب  شتاب  نمی‌ورزد)‌.  کسانی  که  زنان  خویش  را  ایلاء  می‌نمایند  (‌و  سوگند  یاد  می‌کنند  که  با  ایشان  آمیزش  جنسی  ننمایند)  حق  دارند  چهار  ماه  انتظار  بکشند  (‌و  باید  بدانند  که  خدا  از  چنین  سوگندی  خشنود  نیست‌،  و  در  ضمن  این  چهار  ماه  باید  وضع  خود  را  با  همسر  خویش  از  نظر  زندگی  و  طلاق  روشن  سازند.  در  این  فرصت‌)  اگر  بازگشت  کردند  (‌و  سوگند  خویش  را  نادیده  گرفتند  چه  بهتر،  کفّارۀ  سوگند  را  می‌پردازند  و  ازدواج  بـه  حالت  خود  باقی  است‌)  چه  خداوند  بسی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.  و  اگر  تصمیم  بر  جدائی  گرفتند  (‌و  در  این  مدت  بازنگشتند،  پس  از  انقضای  آن‌،  یکی  از  دو  راه‌،  در  پیش  است‌:  برگشت  به  زندگی  زناشوئی  عادی‌،  یا  طلاق  به  اختیار  یا  به  اجبار.  و  باید  بدانند  که  گفتار  و  کردارشان  از  دید  خدا  پنهان  نمی‌ماند)  چه  خداوند  شنوا  و  دانا  است‌.

تعبیری‌ که  در بارۀ  (وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ) خدا  را  آماج  سوگندهای  خـویش  نکنید.  شده ایم‌،  این  است ‌که  ابن  عبّاس رضی الله عنهُ ‌گفته  است‌:  سوگندت  را  مانع  و  سر  راه  نیکوئی‌ کردن  مگردان‌،  ولیکن‌ کفّارۀ،  سوگندت  را  بده  و کار  نیک  را  بجای  آور.  مسروق‌،  شعبی،  ابراهیم  نخعی‌،  مجاهد،  طاووس‌،  سعیدابـن‌جبیر،  عطاء‌،  عکرمه‌،  مکحول‌،  زهری‌،  حسن‌،  فتاده،  مقاتل  ابن  حیان‌،  ربیع  ابن  انس‌،  ضحاک‌،  عطاء  خراسانی‌،  و  سدی  رضی الله عنهُ   هم‌چنین‌ گفته‌اند،  و  ابن‌کـثیر  نیز  ان  را  روایت  نموده  است‌.

از  آنچه  در  تعبیر  چنین  تفسیری  به  عنوان  شاهد  بکار  رفته  است‌،  چیزی  است‌ که  مسلم  -  با  اسنادی ‌که  داشته  است  -‌ از  ابوهریره  روایت‌کرده  است‌که  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده  است‌:

(مَنْ حَلَفَ عَلى یَمین فَرَأى غَیْرَها خَیْراً مِنْها فَلْیُکَفّرْ عَنْ یَمینه ، وَلْیَفْعَل الّذی هُوَ خَیْرٌ)

اگر  کسی  بر  چیزی  سوگند  خورد  و  جز  آن  را  نیکتر  دید،  او  کفّارۀ  سوگندش  را  بپردازد،  و  آن  چیزی  را  انجام  دهد  که  نیکتر  است‌.

حدیثی  است ‌که  بخاری  -  با  اسنادی‌که  داشته  است  -  از  ابو  هریره  روایت  نموده  است‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   فرموده  ا‌ست  .

(وَ الله لَأنْ یَلجّ أحَدُکُمْ بِیَمینه فی أهْله آثَمُ لَهُ عِنْدَ الله مِنْ أنْ یُعْطیَ کَفّارَتَهُ الّتی افْتَرَضَ اللهُ عَلَیْه ...)

به  خدا  سوگند  اگر  کسی  از  شما  بر  سوگندی  که  دربارۀ  اهل  و  عیال  خود  یاد  کرده  است  پافشاری  کند  و  بر  آن  ماندگار  شود،  در  پیشگاه  خداوند  گناهکارتر  بشـمار  است  از  اینکه  کفّاره‌ای  را  بپردازد  که  خداوند  بر  او  واجب  نموده  است‌.

بنابراین‌،  معنی  آیه  چنین  می‌شود:  سوگند  خوردن  به  خدا  را  سدّ  و  مانعی  بر  سر  راه‌ کردار  نیک  و  پرهیزگاری  و  صلح  و  صفای  میان  مردمان  و  اصلاح  حال  ایشان  نکنید.  پس  اگر  قسم  خورد‌ید که  چنین  نکنید،  کفّارۀ  سوگندهای  خویش  را  بپردازید  و  به  انجام ‌کار  نیک  دست  یازید.  زیرا  انجام  نیکی  و  پرهیزگاری  و  اصلاح  فرد  و  جامعه‌،  از  ماندگاری  بر  سوگند  و  حفظ  قسـم  بهتر و  مقدّم‌تر  ا‌ست‌.

این  مفهوم  همچون‌ کاری  است ‌که  از  ابوبکر  رضی الله عنهُ  سر  زد،  آنگاه ‌که  قسم  یاد کرد که  در  حقّ  مسطح ‌که  خویشاوند  او  بود  و  در  واقعۀ  افک  شرکت  جسته  بود  نیکی  نکند.  ولی  خداوند  آیه‌ای  را  نازل  فرمود که  در  سورۀ  نور آمده  است‌:

(وَلا یَأتَل أولُوا الْفَضْل مِنْکُم وَالسّعَةِ أنْ یُؤتُوا أولی الْقُربى وَالمَساکینَ وَالمُهاجرینَ فی سَبیل الله ، وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا . ألا تُحبّونَ أنْ یَغْفرَ اللهُ لَکُمْ)

 کسانی  که  از  شما  دارا  و  صاحب  نعمت  هستند  سوگند  نخورند  اینکه  به  خویشاوندان  و  بیچارگان  و  هجرت  کنندگان  در  راه  خدا  نبخشند،  بلکه  باید  عفو  کنند  و  گذشت  نمایند  (‌و  بدیشان  کمک  کنند  و  از  آنان  دستگیری  نایند)  آیا  دوست  ندارید  که  خداوند  شما  را  ببخشد؟‌.                                               (‌نور  /  ٢٢)

 پس  ابوبکر  از  سوگندی‌ که  خورده  بود  برگشت  و کفّارۀ  آن  را  پرداخت‌.

باید  در  نظر  داشت ‌که  خداوند  نسبت  به  مردم  خیلی  مهربان  است  و  لذا کفّارۀ  سوگند  را  تنها  منحصر  به  سوگندی  فرموده  است ‌که  سوگند  خورنده  از  روی  قصد  و  نیّت‌،  بدان  مبادرت  می‌ورزد  و  به  نتیجۀ  نهفته  در  فراسوی  آنچه  برآن  قسم  یاد کرده  است  آشنا  است  و  می‌داند  چرا  سوگند  می‌خورد.  و  اما  سوگندی ‌که  بدون  قصد  و  هدف  از  دهان  می پرد  و  ناخو‌دآگاه  بر  زبان  جاری  می‌شود،  چیز  زائدی  بیش  نیست  و  خداوند  مردمان  را  از  آن  معاف  داشته  است  و کفّاره‌ای  در  آن  واجب  نفرموده  است‌:

(لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٥)

 خداوند  شما  را  به  خاطر  سوگندهائی  که  بدون  توجّه  یاد  می‌کنید  (‌و  از  روی  عادت  نه  از  روی  قصد  و  نیّت  از  دهان  می‌پرد)  مؤاخذه  نخواهد  کرد  (‌و  کفّاره  یـا  عـقاب  بر  آن  مترتّب  نیست‌)  و  لیکن  شما  را  در  برابـر  آنچه  دلهایتان  کسب  کرده  است  (‌و  از  روی  اراده  و  اختیار  بوده  است‌)  مؤاخذه  می‌کند  (‌و  کفّاره  یا  عقاب  بر  آن  مترتّب  است‌)‌،  و  خداوند  بسی  آمـرزنده  و  شکیبا  است  (‌و  گناهان  را  می‌بخشد  و  لغزشها  را  نادیده  می‏‎گیرد  و  در  رسـاندن  عقاب  شتاب  نمی‌ورزد)‌.

ابو  داود  -  با  اسنادی ‌که  داشته  است  -  از  عائشه  -‌رضی الله عَنْها  - ‌روایت  نموده  است‌ که  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(اللّغْوُ فی الْیَمینِ هُوَ کَلامُ الرّجُل فی بَیْته ،کَلّا وَالله ! وَبَلَى وَالله !...)

لغو  در  سوگند،  سخن  شخص  در  خانه‌اش  می‌باشد  که  می‌گوید:  نه  چنین  است  به  خدا!  و  آری  به  خدا!....

ابن  جریر  از  طریق  عروه‌،  موقوف  بر  عائشه  -رَضِیَ الله عَنْها  -  روایت  نموده  است‌ که‌:

(لا یُؤاخِذُکُمُ اللهُ باللّغْو فی أیْمانِکُمْ ... لا وَ الله وَبَلَى وَاللهِ)

خداوند  شما  را  به  خاطر  سوگندهائی  که  بدون  توجّه  یاد  می‌کنید  مؤاخذه  نخواهـد  کرد...،  (‌و  آن  این  است  که  بگوئید)  نه  به  خدا  سوگند،  و  آری  به  خدا  سوگند.

در  حدیث  مُرْسلی‌[5] از  حسن  پسر  ابوالحسن  روایت  شده  است‌ که ‌گفته  است‌:  رسـول  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ازکنار  گروهی ‌که  تیراندازی  می‌کردند  عبو‌ر کرد.  همراه  او  مردی  از  اصحاب  بود.  مردی  از  آنان  بلند  شد  و گفت‌:  به  خدا  به  هدف  زدم‌،  به  خدا  تیرت  به  خطا  رفت‌.  مردی‌که  همراه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   بود  بدو  عرض‌ کرد:  ای  فرستادۀ  خدا،  این  مرد  به  ناحق  سوگند  خورد  و  دچار گناه  شـد.  فرمودند:

( کلاّ ! إیمان الرماة لغو لا کفارة فیها ولا عقوبة )

نه  هرگز!  سوگندهای  تیراندازان  یـاوه  است‌،  در  آن  نه  کفّاره‌ای  است  و  نه  عقابی‌.

از  ان  عباس رضی الله و عنه روایت  شـده  است‌ کـه ‌گفته  است‌:  سوگند  یاوه  این  است ‌که  قسم  یاد کنی  در  حالی‌ که  تو  خشمناک  باشی‌...  همچنین  از  او  روایت  شده  است‌ که  گفته  است‌:  سوگند  یاوه  این  است‌ که  چیزی  را  با  یاد  کردن  آن حرام گردانی‌ که  خدا  آن  چیز  را  حلال ‌کرده  باشد،  در  برابر  چنین  سوگندی‌ کفّاره‌ای  بر  تو  نیست‌.  از  سعید  پسر  مسیّب  روایت  است‌ که  دو  برادر  از  انصار  میراثی  در  میانشان  بود.  یکی  از  دیگری  درخواست‌ کرد که  قسمت  او  را  بدهد.  دومی‌ گفت‌:  اگر  بار  دیگر  بیائی  و  از  من  درخواست  قسمت ‌کنی‌،  همۀ  دارائی  من  از  آن  کعبه  باشد.  عمر  بدو گفت‌:‌ کعبه  بی‏نیاز  از  ثروت  تو است‌.کفّارۀ  سوگند  خویش  را  بپرداز  و  با  برادرت  حرف  بزن.  از  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم شنیدم ‌که  فرمود:

(لا یَمینَ عَلَیْکَ وَ لا نَذْرَ فی مَعْصیةِ الرّبّ عَزّ وَجَلّ ، وَ لا فی قَطیعَةِ الرّحِمِ ، وَ لا فیما لا تَمْلکُ ) .

نه  (‌کفّارۀ‌)  سوگندی  و  نه  (‌ادای‌)  نذری  بر  تو  لازم  است  در  چیزی  که  نافرمانی  خدای  بزرگ  در  آن  باشد  (‌و  گناه  بشمار  آیـد)‌،  و  در  قطع  صلۀ  رحـم  (‌و  گسستن  پـیوند  خویشاوندی‌)‌،  و  در  چیزی  که  دسترسی  بدان  نداری  (‌و  متعلّق  به  تو  نیست‌)‌.

چکیدۀ  چنین  احادیثی  این  مـی‌شود  که‌:  سوگندی  کـه  دارای  هدف  مشخّصی  نیست  یا  از  روی  اراده  و  تصمیم  سر نمی‌زند،  بلکه  بدون  توجّه  (‌و  از  روی  عـادت  و  به  عنوان  تکیه ‌کلام‌)  بر  زبان  جاری  می‌شود،  بی‌اعتبار  است  و کفّاره‌ای  هم  ندارد.  اما  سوگندی‌ که  قسم  خورنده  از  روی  اراده  و  تصمیم  یاد  می‌کند  و  هدفش  از  آن  انجام  دادن  یا  انجام  ندادن  کاری  است‌،  چنین  سوگندی  معتبر  است  و  باید  بدان  پای‌بند  بود.  این  نوع  قسم  در  صورت  شکستن  و  مخالف  آن  عمل ‌کردن‌،  موجب  کفّاره  است‌.  همچنین  باید  سوگندی  را  شکست ‌که  ماندگاری  بر  آن  منتهی  می‌شود  به  سرباز  زدن  از  انجام ‌کار  نیکی‌،  یا  منتهی  می‌گردد  به  انجام‌ کار  بدی.  اما  اگر کسی  بر  چیزی  سوگند  بخورد  و  بد‌اند که  دروغ  می‌گوید،  برابر  برخی  از  آراء  کفّاره‌ای  نمی‌تواند  جای  آن  را  بگیرد،  یعنی  چیزی  نمی‌تواند  کفّارۀ  آن  گردد...  امام  مالک  در  موطأ گفته  است‌:

زیباترین  سخنی‌ که  در  این  باره  شنیده‌ام  این  است  کـه  لغو ‌گفتن  وقتی  ا‌ست‌ که  انسان  بر  چیزی  قسم  یاد کند  و  یقین  داشته  باشدکه  آن  چیز  چنین  است‌،  لیکن  سپس  خلاف  آن  دیده  و  ثابت  شود.  چنین  سوگندی‌ کفّاره‌ای  ندارد.  ولی  کسی‌ که  بر  چیزی  قسم  یاد کند  و  او  بداند که  در  آن  قسم  دروغگو  و گناهکار  است  تا کسی  را  با  چنین  سوگندی  راضی  و  خشنود کند،  و  مالی  را  بدین  وسیله  به  جیب  زند،  این  سوگند  بزرگتر  از  آن  است ‌که  کفّاره‌ای  داشته  باشد.

روند گفتار  به  دنبال  بحث  از  حکم  سوگند،  متوجّه  چیزی  می‌شود که  در  آن  خیر  و  نیکی  است‌،  بدینگونه‌:

(اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ )

خداوند  شنوا  و  دانا  است‌.

تا  بدین  وسیله  به  قلب  الهام ‌کند که  خداوند  سبحان  آن  چیزی‌ که‌ گفته  شود  می‌شنود  و  می‌داند  خیر  و  نیکی‌ کجا  است‌،  و  از  اینجا  است ‌که  چنین  حکمی  را  صادر  می‌کند.  بدنبال  حکم  سوگند  لغو،  و  سوگند  معتبری ‌که  دل  نیّت  و  قصد  آن  را  دارد،  چنین  می‌آید:

(اللَّهَ غَفُورٌَحِلیمٌ )

خداوند  آمرزنده  و  شکیبا  است‌.

تا  دل  را  متوجّه  این  نکته  سازد که  شکیبائی  خداوندی  مانع  از  آن  است‌ که  بندگان  را  در  برابر  هر چیزی‌ که  از  دهانشان  می‌پرد  و  هر  لغزشی  که  بر  زبانشان  جاری  می‌شود،  آنان  را  مؤاخذه  و گرفتار  سازد،  و  اینکه  مغفرت  او  نیز  چنین  است  وگناهانی  را که  دلشان  مرتکب  می‌گردد  -‌ پس  از  توبه  - ‌نادیده  می‌گیرد.

 قرآن  با  این  بیان  و  آن  بیان‌،‌ کار  را  به  خدا  پیوست  می‌دهد،  و  دلها  را  با گرایش  به  سوی  او  در  هر  چیزی ‌که  به  چنگ  می‌آورد  و  در  هر  چیزی ‌که  می‌گوید،  آویزه  آستان  الهی  می‌کند.

بعد  از  پایان  پذیرفتن  از  بیان  قاعدۀ ‌کلّی  سوگند،  سخن  از  قسم  ایلاء  می‌راند.  قسم  ایلاء  این  است‌ که  شوهر  سوگند  بخورد  به  اینکه  با  همسرش  نزدیکی  جنسی  نکند.  خواه  مدّت  آن  نامحدود  بوده  و  خواه  مدّت  دراز  مشخّصی  باشد:

(لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)

وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)

کسانی  که  زنان  خویش  را  ایلاء  می‌نمایند،  حق  دارند  چهار ماه  انتظار  بکشند  (‌و  باید  بدانند  که  خدا  از  چنین

  سوگندی  خشنود  نیست‌،  و  در  ضمن  این  چهارماه  بایستی  وضع  خود  را  با  همسر  خویش  از  نظر  زندگی  و  طلاق  روشن  سازند،  در  این  فرصت‌)  اگر  بازگشت  کردند  (‌و  سوگند  خویش  را  شکستند  و  با  زنان  خود  همبستر  شدند،  چه  بهتر،  کفّارۀ  سوگند  را  می‌پردارند  و  ازدواج  به  قوّت  خود  باقی  است‌)  چه  خداوند  بسی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.  و  اگر  تصمیم  بر  جدائی  گرفتند  (‌و  در  این  مدّت  بازنگشتند،  پس  از  انقضای  آن‌،  یکی  از  دو  راه  در  پـیش  است‌:  برگشت  به  زندگی  زناشوئی  عادی‌،  یا  طلاق  به  اختیار  یا  به  اجبار.  و  باید  بدانند  که  گفتار  و  کردارشان  از  دید  خدا  پنهان  نمی‌ماند)  چه  خداوند  شنوا  و  دانا  است‌.

در  زندگی  حالتهای  روانی  واقعیّتی ‌  است ‌که  به  سببی  از  اسباب  در  اثنای  زندگی  زناشوئی  و  به  علّت  آمیزه‌های  حقیقی  زیاد  زندگی،  عارض  نفس  برخی  از  شوهران  می‌گردد  و  ایشان  را  بر  آن  می‌دارد که  سوگند  بر  عدم  آمیزش  جنسی  یاد  بکنند.  در  این  هجران  و  دوری  به  شخص  همسر  اذیت  و  آزاری  می‌رسد  و  بدو  زیان  و  ضرر  روانی  و  عصبی  وارد  می‌شود  و  به ‌کرامت  او  به  عنوان  زنی  لطمه‌ای  می‌خورد  و  در  زندگی  زناشوئی  وقفه‌ای  ایجاد  می‌گردد.  بالاخره  اگر  فاصله  آن  از  مدّت  معقول  بیشتر  به  طول  انجامد،  در  آن  بلائی  است ‌کـه  بندهای  پیکره  همزیستی  را  از  هم  مـی‌پاشد  و  بنیاد  خانواده  را  درهم  می‌شکند.

اسلام  از  ابتداء  دست  به  تحریم  این  ایلاء  نزد،  زیرا گاهی  سوگند  چارۀ  سودمندی  در  برخی  از  حالات  زناشونی  است  و  درمان  قطعی  همسر  چموش  و  متکّبر  و  خود  پسند  و  مغرور  به  جمال  خویش  و  توانا  بر  شیفته ‌کردن  مرد  و  رام  خود کردن  و  به  رنج  انداختن  او  است‌.  همانگو‌نه ‌که  گاهی  فرصتی  بشمار  است  تا  در  آن  از  دست  غم  و  اندوه  رستگار  و  نفس  راحتی ‌کشید  یا  از  باد  و  بوران  خشم  پناهی ‌گرفت‌،  تا  زندگی  بعد  از  آن  با  نشاط  و  نیروی  بیشتری  آغاز گردد  و  ادامه  یابد.

لیکن  اسلام  مرد  را  هم‌ کاملاً  آزاد  نگذارده  است  و  او  را  با  ارادۀ  مطلق  روانۀ ‌گسترۀ  زندگی  ننموده  است‌.  زیـرا  مرد  نیز چه  بسا  در  برخی  از  حالات  ستمگر  خواهد  بود  و  می‌خواهد  زن  را  به  رنج  اندازد  و  خوار  و  پستش  دارد.  یا  می‌خواهد  او  را  آزار  دهد  و  وی  را  به  حالت  تعلیق  درآورد  و  باقی‌ گذارد  و  نتواند  از  زندگی  زناشوئی  با  او  بهره‌مند گردد  و  یا  اینکه  از  این  غل  و  بند  رهائی  یابد  و  زندگی  زناشوئی  دیگری  سر  دهد.

برای  هماهنگی  احتمالات  متعدّد،  و  رویاروئی  با  ظروف  و  آمیزه‌های  واقعی  زندگی‌،  قرآن  حّد  و  مرز  نهائی  را  بر‌ای  ایلاء معیّن  نموده  است‌.  مدّت  ایلاء  نباید  از  چهار ماه  تجاوز کند.  چه  بسا  هدف  از  این  تحدید  و  مرز  بندی  اشاره  به  آخرین  مدّت  تاب  و  توان  و  قدرت  تحمّل  باشد که  بیش  از  آن  احتمال  می‌رود  نفس  زن  تباهی‌ گیرد  و  زیر  فشار  نیاز  وی،  به  مرد  دیگری  جز  مرد  هجران  گزیدۀ  خود  چشم  بدوزد.

روایت  است‌ که  عمر  ابن  خطاب رضی الله عنهُ  شبی  بیرون  آمده  بود  و  مخفیانه  به ‌گشت  و گذار  و  پرس  و  جوی  احوال  و  اطّلاع  از  نیاز مردم  مشغو‌ل  بود.  شنید که  زنی  می‌گوید: 

(تَطاوَلَ هذا اللّیلُ وَ أسْوَدّ جانبُه

                                 وَ أرّقَنی إلا خَلیلٌ أُلاعِبُه)

(فَوَ الله ، لَوْ لا اللهُ إنّی أراقِبُه

                                 لَحُرّکَ مِنْ هذا السّریر جَوانبُهُ)

 این  شب  بدرازا کشید  و  تاریکی  آن  همه‌ جا  را  فرا گرفت  و  خواب  از  چشمانم  ربود،  آیا  دوستی  نیست‌ که  با  او  به  بازی  نشینم‌؟

به  خدا  سوگند،  اگر  خدا  را  در  نظر  نداشتم  و  از  او  نمی‌ترسیدم‌، ‌گوشه‌های  این  تخت  به  تکان  می‌افتاد.

 پس  عمر  از  دخترش  حفصه  -  رَضیَ الله‌‌ عَنْها  - ‌پرسید:  حداکثر  زمانی‌ که  زن  بتواند  از  شوهرش  دور  باشد  و  تاب  بیاورد  چند  است‌؟‌گفت‌:  شش  ماه‌،  -‌یا  چهار  ماه  -  عمر گفت‌: ‌کسی  را  از  لشکریان  بیش  از  آن  از  خانواده  بدور  نمی‌دارم‌...  و  تصمیم  گرفت  کاری  کند  که  مجاهدان  سپاه  بیشتر  از  آن  مدّت  از  اهل  و  عیال  خود  دور  نباشند.  به  هر  حال‌،  در  این  قبیل  امور  طبائع  مختلف  و  سرشتها  جوراجور  است‌.  و لیکن  چهار ماه  مدّت  کافی  و  بسنده‌ای  است  تا  در  آن‌،  مرد  نفس  و  احساسات  و  عواطف  خود  را  بیازماید.  یا  پشیمان  می‌شود  و  از  نو  زندگی  زناشوئی  درستی  را  می‌آغازد  و  به  سوی  همسر  و  آشیانه‌اش  بر  می‌گردد،  و  یا  اینکه  بر  نفرت  و  بیزاری  خویش  ماندگار  می‌ماند  و  می‌بیند که  شایانی  زیستن  با  همسر  خود  را  ندارد  و  نمی‌تواند  با  او  زندگی  بسر  برد.  در  چنین  حالتی  شایسته  است‌ که  این‌ گره  باز  شود  و  عقدۀ  نکاح گسسته  گردد  و  با  طلاق  دادن  همسر،  آزادی  او  به  خودش  برگردانده  شود.  در  این  صورت  یا  شوهر  به  اختیار  خود  همسرش  را  طلاق  می‌دهد  یا  اینکه  قـاضی  به  اجبار  طلاق  وی  را  از  او  می‌گیرد.  بدین  وسیله  هـر  دو  می توانند  بکوشند  تا  زندگی  زنـاشوئی  تازه‌ای  را  با  شخص  دیگری  آغاز کنند.  این  کار  برای  همسر  بزرگوارانه‌تر  و  به  پاکدامنی  و  صیانت  ذات  او  نزدیکتر  است‌،  و  برای  مرد  نیز  آسوده‌تر  و  سودمندتر  می‏‎باشد،  و  به  عدالت  و  دادگری  نزدیکتر  و  به  جدّی  بودن  ایـن  علاقه‌ای‌ که  خداوند  اراده  فـرموده  است  بدین  وسیله  زندگی  امتداد  پیدا  کند  و  رکود  نیابد،  ارتباط  بیشتری  دارد.

*

هم  اینک  روند گفتار  به  طلاق  رسیده  ا‌ست  و  احکام  آن  را  به  تفصیل  بیان  می‌دارد  و  عدّه  و  فدیه  و  نفقه  و  حق  متاع  را که  پیرو  طلاق  بوده  ذکر  می‌نماید  و  چیزهای  دیگری‌ که  بر  طلاق  مترتّب  است  به  میان  می‌کشد.

نخست  از  حکم  عدّه  و  رجوع  می‌آغازد:

(وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٢٨)

زنان  مطلّقه  باید  (‌بعد  از  طلاق‌)  به  مدّت  سه  بار  عادت  ماهانه  (‌و  یا  پاک  شدن  از  حیض‌)  انتظار  بکشند  (‌و  عدّه  نگه  دارند،  تا  روشن  شود  که  حامله  نیستند)‌،  و  اگر  (‌در  ایمان  خود  صادق  هستند  و  راست  می‏‎گویند  که‌)  به  خدا  و  روز  رستاخیز  باور  دارند،  برای  آنان  حلال  نیست  که  خدا  آنچه  را  (‌اعم  از  جنین  یـا  خون  مـاهانه‌)  در  رحم  ایشان  آفریده  است  پنهان  کنند،  و  شوهران  آنان  برای  برگرداندنشان  (‌به  زندگی  زناشوئی  و  از  سرگرفتن  آن‌)  در  این  (‌مدّت  عدّه‌،  از  دیگران‌)  سزاوارترند،  در  صورتی  که  (‌شوهران  به  راستی‌)  خواهان  اصلاح  باشند  (‌و  نخواهند  بـه  هجران  خود  زیان  برسانند  و  خیانت  نمایند،  که  در  این  صورت  سر و کارشان  با  خدا  است‌)‌.  و  برای  هـمسران  (‌حـقوق  و  واجباتی‌)  است  (‌که  بـاید  همسران  اداء  بکنند)  بگونۀ  شایسته‌ای  (‌که  برابر  عرف  مردمان  و  موافق  با  شریعت  اسلام  باشد)‌.  و  مردان  را  بر  زنان  برتری  (‌رعایت  و  حفاظت  در  امـور  خانوادگی‌)  است‌،  و  خداوند  با  عزّت  و  با حکمت  است  (‌و  برای  آنان  قوانینی  وضع  می‌کند  که  با  حکمت  سازگار  است‌)‌.

(یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ)

 یعنی  زنان  مطلّقه  آیا  باید  به  مدت  سه  بار  عادت  ماهانه  و  یا  به  مدت  سه  بار  پاک  شدن  از  حیض  انتظار  بکشند،  اختلاف  است‌.

 (یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ) 

خویشتنداری  کنند.

  راستش  را،  در  برابر  این  تعبیر  لطیف  و  نازکانه‌ای  که  یک  حالت  دقیق  روانی  را  به  تصویر  می‌کشد،  در  جای  خود  مات  ماندم‌...  معنی  مقصو‌د  ذهنی  آن  عبارت  است  از  اینکه  زنان  تا  سه  بار  حیض  و  یا  تا  سه  بار  پاک  شدن  از  آن‌،  دست  به  ازدواج  جدیدی  نیازند  و  منتظر  بمانند...  و لیکن  تعبیر  قرآنی  در کنار  آن  معنی  ذهنی‌،  پـرتو  دیگری  می‌افکند...  این  خجسته  تعبیر،  به  شوق  و  شوری  اشاره  می‌کند که  انگیزه  از  سرگرفتن  زندگی  زناشوئی  نو  است‌.  شوق  و  شوری ‌که  در  سر  ایشـان  است  و  آنـان  را  به  انتظار  فرا  می‌خواند  و  صدایشان  می‌زند  که  هان‌!  زمام  اختیار  بدست ‌گیرید  و  با  خویشتنداری  آماده  راه  نو  و  جای  نو  باشید.  و  این  یک  حالت  طبیعی  و  فطری  است  که  شوق  و  شور زنانۀ  زن‌،  او  را  بر  آن  مـی‌دارد  تا  خویشتنداری‌ کند  و  به  خود  و  به  دیگران  نشان  دهد که  شکست  خوردن  در  زندگی  زناشوئی  به  خاطر  عجز  یا  نقصی  در  او  نبو‌ده  است  و  او  توانائی  آن  را  دارد که  دل  از کف  مرد  دیگری  برباید  و  زندگی  تازه‌ای  را  از  نو  بیارا‌ید...  ا‌ین  انگیزه  طبیعتاً  در  نفس  مرد  نیست‌،  زیرا  او  آن  کسی  است  که  طلاق  داده  است‌،  در  صورتی  که  چنین  انگیزه‌ای  در  نفس  زن  سخت  در  تاخت  و  تاز  است‌،  زیرا  او  آن‌ کسی  است‌ که  طلاق  داده  شده  است‌...  آری  قرآ‌ن  این  چنین  در  لابلای  تعبیر،  یک  حالت  روانی  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  چنین  حالتی  را  می‌نگرد  و  می‏‎بیند  و  حساب  دقیق‌‌  آن را می کند.

این  مدّت  لازم  است  صبر  و  خویشتندا‌ری  کنند  تا  پیش  از  آنکه  عروسهای  تازه‌ای  شوند  مـعلوم  گردد  کـه  رحمهایشان  خالی  از  آثار گذشتۀ  زناشوئی  است‌:

(وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ )

برای  آنان  حلال  نیست  که  خدا  آنچه  را  در  رحـم  ایشان  آفریده  است  پنهان  کنند،  اگر  بـه  خدا  و  روز  رستاخیز  باور دارند.

بر‌ای  آنان  حلال  نیست ‌که  خدا  آنچه  را  در  رحم  ایشان  آفریده  است  اعم  از  جنین  یا  حیض  پنهان  کنند...  دلهای  آنان  را  متوجّه  یاد خدائی  می‌کند  که  چیزی  را  می‌آفریند  که  در  رحمهایشان  جای  دارد،  همچنین  حسّ  ایمان  به  خد  و  رور  رستاحیز  را  به  جوش  و  خروش  می‌ا‌ندازد،  چه  شرط  چنین  ایمانی  این  است  که  پنهان  ندا‌رند  آ‌نچه  را  که  خدا  در  رحمهایشان  آفریده  ا‌ست‌...  مخصوصاً  ذکر   کردن  روز  رستاخیز  دارای  اهمّیّت  خاص  و  تأثیر  ویژه‌ای  ا‌ست‌.  زیرا  در  آنـجا  است  که  پاداش  و  پادا‌فره  داده  می‌شود.  و  در  آنجا  است  که  عوض  آنچه  چه  بسا  به  علّت  انتظار  و  خویشتنداری‌،  در  این  دنیا  از  دست  بشود  عطاء  می‌گردد.  و  در  آنجا  است ‌که  عقاب  در  انتظار  است  اگر  آنچه  را  که  خدا  در  رحمهایشان  آفر‌یده  است  پنهان  نمایند.  خداوند  بدان  چیز  آشنا  و  آگاه  است  زیرا  او  آن  را  آفریده  است  و  چیزی  از  آن  بر  ا‌و  پنهان  نمی‌ماند...  پس  درست  و  صحیح  نیست  که  در  هیچ  شرائطی  و  تحت  تأثیر  هیچگو‌نه  میل  و  رغبتی‌ که  عارض  نفسها  می‌گردد،  آن  چیز  از  خداوند  سبحان  پوشیده  و  پنهان  داشته  شود.  این  از  یک  سو،  از  سوی  دیگر،  لازم  است  بعد  از  جدائی  زن  و  شوهر  مدّت  معقولانه‌ای  باشد که  در  آن  ایشـان  عواطف  خویش  را  بیازمایند.  آخر  چه  بسا  در  اندرون  دلهایشان  رمقی  از  مودّت  و  محبّت  باقی  بوده  و  بتوان  آن  را  برگرداند،  و  عواطفی  مانده  باشد  و  بشود  آن  را  به  جوش  و  خروش  انداخت‌،  و  معانی  نهفته‌ای  باشد که  بر  آن  تمرّدی  و  اشتباهی  و  تکبّری  رفته  و  چیره  شده  باشد،  که  چون  خشم  فروکش‌ کند  و شعله  فرو  پژمرد  و  طوفان  نفس  از  موج  افتد  و  سکون  و  آرامش  خویش  را  بازیابد،  اسباب  و  عللی ‌که ‌کار  را  به  فراق  و  جدائی‌ کشانده  بود،  کوچک  و  ناچیز  جلوه‌گر  آید  و  معانی  و  مفاهیم  دیگری  و  اعتبارات  جدیدی  دیدار  بنماید  و  شور  سر  و  سوز  دل  او  را  از  نو  به  زندگی  امیدوار کند  و آن  را  از سر گیرد  و  بر  آن  شود که  خوشرفتاری ‌کند  و  وظائف  و  واجبات  را  رعایت  دارد  و  به ‌کانون  خانواده  عنایت  نشان  دهد.

طلاق‌،  مغبوض ترین  حلال  در  پیشگاه  خدا  است‌،  طلاق  یک  عمل  جرّاحی  نامبارکی  است  و  هنگامی  انـجام  می‌گیرد که  هر  نوع  معالجه‌ای  بیسود  و  بی‏فایده  باشد‌.[6] 

طلاق  نخست،  آزمونی  است ‌که  زن  و  شوهر  با  آن  پی  به  حقیقت  عواطف  و  احساسات  خود  می‏‎برند.  پس  اگر  در اثنای  عدّه  روشن  شد که  از  سرگرفتن  زندگی  ممکن  و  میسّر  است  و  می‌توانند  زندگی  زناشوئی  را  دوباره  بیاغازند،  راه  باز  است  و  برگشت  میسّر:

(وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا)

شوهران  آنان  برای  برگرداندنشان  (‌به  زندگی  زناشوئی  و  از  سرگرفتن  آن‌)  در  این  (‌مدّت  عدّه  از  دیگران‌)  سزاوارترند،  در  صورتی  که  (‌شوهران  به  راستی‌)  خواهان  اصلاح  باشند  (‌و  نخواهند  به  همسران  خود  زیان  برسانند  و  خیانت  نمایند،  که  در  این  صورت  سر  و  کارشان  با  خدا  است‌)‌.

در  این  مدّت‌...  یعنی  در  زمان  انتظار  و  خویشتنداری ‌که  زمان  عدّه  است‌...  (‌شوهران  آنان‌،  برای  برگرداند‌نشان  سزاوارتر  از  دیگرانند)‌،  اگر  مقصود  و  منظورشان  از  این  برگرداندن  اصلاح  باشد،  و  قصدشان  به  زحمت  افکندن  و  رنج  دادن  همسران  نباشد،  و  نخواهند  ایشان  را  در  سرزمین  زندگی  پرخاری ‌دستبند  بزنند  و  به  غل  و زنجیر  کشند،  تا  بدین  وسیله  از  آنان  انتقام  بگیرند،  و  یا  بدان  خاطر  ایشان  را  برگردانند که  تا  نفس  مستکبر  و  مغرور  خود  را  ارضاء ‌کنند  و  از  این  راه  نگذارند  همسران  به  ازدواج  شوهران  دیگری  درآیند.

(وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ )

برای  هـمسران  (‌حـقوق  و  واجباتی‌)  است  (‌که  باید  شوهران  اداء  بکنند)  همانگونه  که  بر  آنان  (‌حقوق  و  واجباتی‌)  است  (‌که  باید  همسران  اداء  بکنند)  بگونه  شایسته‌ای  (‌که  برابر  عرف  مردمان  و  موافق  با  شریعت  اسلام  باشد  )‌.

و  برای  زنان  مطلّقه  حقوقی  در  این  حالت  است  همانگو‌نه ‌که  واجباتی  بر  آنان  است‌.  چه  ایشان  مکلّفند  که  انتظار  بکشند  و  آنچه  در  رحمهای  خود  دارند  پنهان  ننمایند.  و  شوهر‌انشان  هم  مکلّفندکه  نیّت  خویش  را  با  همسران  خود  به  هنگام  رجوع  پاک  دارند  و  نه  بدیشان  بخواهند  زیان  برسانند  و  نه  به  خود.  و  این  امر  علاوه  از  نفقه‌ای  است ‌که  در  برابر  نگهداری  عدّه  پـرداخت  می‌شود.

(وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ )

مردان  را  بر  زنان  برتری  (‌رعایت  و  حفاظت  در  امـور  خانوادگی‌)  است‌.

معتقدم‌که  این  برتری ‌که  در  این  سیاق  آمده  است‌،  مربوط  به  حق  مردان  در  امـر  برگشت  دادن  زنان  در  مدّت  عدّه  به  دامان  عظمت  و  حفاظت  خویش  باشد.  قرآن  این  حق  را  در  دست  مرد  قرار  دا‌ده  است  چون  او  کسی  است ‌که  طلاق  داده  است‌.  معقول  و  بخردانه  نیست  که  او  طلاق  بدهد  و  حق  مراجعت  به  زن  عطاء  شود!  و  این  زن  باشد که  به  سوی  مرد  رود  و  مرد  را  به  دامـان  عصمت  و  حفاظت  خویشتن  برگشت  دهد.  چنین  حقی  هم  حق  مسلّمی  است ‌که  سرشت  موقعیّت  آن  را  واجب  می شمارد  و  بر  آن  گواهی  دارد.  این  برتری  در  اینجا  مقیّد  است‌،  و  معنی  آن  مطلق  نیست  همانگونه ‌که  بسیاری  چنین  فهمیده‌اند،  و  در  موارد  نـامناسب  بدان  استشهاد  می‌جویند  و  در  غیر  جای  خود  آن  را  بکار  می‌برند.[7]

سپس  دنبالۀ  سخن  چنین  می‌آید:

(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٢٨)

خداوند  با  عزّت  و  با  حکمت  است‌.

چنین  پیروی  نمایانگر  نیروی  خداوندی  است ‌که  این  احکام  را  بر  مردم  واجب  می‌گرداند،  و  همچنین  بیانگر  حکمت  آفریدگاری  است  که  در  واجب‌ گرداندن  آن  احکام‌،  حکمت  خویش  را  از  دیده  به  دور  نمی‌دارد  و  در  آنها  می‌گنجاند.  در  این  پیرو،  چیزی  نهفته  است ‌که  دلها  را  از کجروی  و  انحراف  بازداشته  و  آنها  را  در  برابر  فشار  هرگونه  عوامل  و  شرائط‌ گوناگون  زندگی  بر  صراط  مستقیم  نگاه  می‌دارد.

*

حکم  بعدی  مربو‌ط  به  تعداد  طلاقها،  و  حق  زن  مطلّقه  در  امر  تملّک  مهریّه‌،  و  حرام  بودن  بازپس‌ گرفتن  چیزی  از  آن  مهریّه  به  هـنگام  طلاق  است‌،  مگر تنها  در  یک  حالت‌:  و  آن  وقتی  است  که  زن  از  ازدواجی  که  بدان  دچار  آمده  است  ناخشنود  است  و  می‌ترسد که  اگر  بر  این  ازدواج  ناپسند  باقی  بماند  مرتکب ‌گناه  و  معصیتی گردد. این حالت ، خُلع نام دارد، و زن در آن حرّیّت خویش را بازخرید می کند و در برابر پرداخت فدیه ای آزادی خود را باز می یابد.

(الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٢٢٩)

طلاق  دوبار  است‌.  (‌آن  طلاقی  که  حق  مـراجعت  در  آن  محفوظ  است‌.  بعد  از  دو  مرتبه  طلاق‌،  یکی  از  دو  کار  را  باید  کرد:‌)  نگهداری  (‌زن‌)  بگونۀ  شایسته  (‌و  عادلانه‌)  یـا  رها  کردن  (‌او)  با  نیکی  (‌و  بایستگی  و  به  دور  از  ظلم  و  جور.  بعد  از  طلاق  سوم‌،  حق  مراجعت  سلب  مـی‌شود  مگر  بعد  از  ازدواج  راستین  بـا  شـوهر  دیگری  و  وقـوع  طلاق  میان  او  و  شوهر  اخیر)‌.  و  برای  شما  حلال  نیست  که  چیزی  از  آنچه  (‌مهر  ایشـان  کرده‌اید،  یـا)  بـدیشان  داده‌اید  بازپس  بگیرید،  مگر  اینکه  (‌شـوهر  و  هـمسر)  بترسند  که  نتوانند  حدود  خدا  را  پابرجا  دارند، پس  اگر  (‌ای  گروه  مؤمنان‌)  بیم  داشتید  که  حدود  الهی  را  رعایت  نکنند،  گناهی  بر  ایشان  نیست  که  زن  فـدیه  و  عوضی  بپردازد  (‌و  در  برابــر  آن  طـلاق  بگیرد)‌،  اینها  حـدود  و  مرزهای  (‌احکام  شرعی‌)  الهـی  است  و  از  آنها  تـجاور  نکنید،  و  هر  کس  از  حدود  و  مرزهای  (‌اوامر  و  نواهـی‌)  الهی  تجاوز  کند  (‌ستمگر  بـوده  و)  بیگمان  ایـن  چنین  کسانی  ستمگرند  (‌و  به  خود  و  بـه  جـامعه‌ای  که  در  آن  می‌زیند  ستم  می‌کنند)‌. 

طلاقی‌که  جائز  است  بعد  از  آن  زندگی  را  از  سرگرفت‌،  دوبار  است‌.  پس  اگر  متجاوزی  از  آن  دو  فراتر  رود،  راه  بازگشتی  نیست  مگر  به  یک  شرط‌ که  آن  را  آیۀ  بعدی  در  روندگفتار  روشن  می‌دارد.  و  آن  اینکه  زن  با  شوهر  دیگری  ازدواج‌کند.  سپس  شوهر  اخیر  بنا  به عـلّتی  از  علل  بطوری  طبیعی  او  را  طلاق  دهد  و  بدو  رجوع  نکند  و  زن  از  وی  جدا  شود...  تـنها  در  آن  هـنـگام  است‌که  شوهر  اوّل  می‌تواند  با  او  مجدّداً  ازدواج  نماید  اگر  زن  راضی  شود  دوباره  او  را  به  شوهری  بپذیرد.

دربارۀ  سبب  نزرل  این  قید  آمده  است ‌که در آغاز  اسلام  طلاق  محدود  به تعداد  دفعات  نبود.  مرد می توانست  به  زن  مطلّقۀ  خود  در  مدّت  عدّه  مراجعت‌ کند  سپس  او  را  طلاق  دهد  و  باز  هم  بدو  رجوع  نماید.  بدین  منوال  تا  آنجا  که  می‌خواست  ...  در  آن  ایّام‌،  مردی  از  انصار  با  همسرش  اختلاف  پیداکرد  و  از  او  چیزی  به  دل‌ گرفت‌،  پس‌ گفت‌:  به  خدا سوگند  نه  تو  را  منزل  و  مأوی  دهـم  و  نه  تو  را  رها  سازم.  زن‌ گفت‌:  به  چه  شکلی‌؟ گفت‌:  تو را  طلاق  می‌دهم‌،  و  وقتی‌ که  مدّت  عدّۀ  تو  نزدیک  به  پایان  شد  به  تو  رجـوع ‌کرده  و  روز از  نو و روزی  از  نو .  زن  آن  را  به  رسول  خـدا صّلی الله علیه و اله وسلّم  عـرض‌کرد.  پس  خدای  بزرگوار  در  این  باره  چنین  کلامی  نـازل  فرمود  که‌:

(الطَّلاقُ مَرَّتَانِ)  طلاق‌،  دوبار  است.

فلسفۀ  برنامۀ  ربّانی‌ که ‌گروه  مؤمنان  بدان  چنگ  زده‌اند،  پیوسته  چنین  اقتضاء  می کرده  است‌ که  به  هنگام  ظهور  نیاز،  احکام  لازم  فرو  فرستاده  شود...  و  این  برنامه  تـا  بدانجا گسترش  داشته  است‌ که  مربوط  به  حـالات  عارضی  بوده  و  آن  فروع‌،  راه ‌حلّهائی  برای  آنگونه  حالتهائی  پدید  آورده‌انـد که  از  آن  اصول  شـامل  و  گسـترده مدد  یافته اند.

بودن  این  قید،  طلاق  را  محدود  و  مقیّد  سـاخته  است‌،  دیگر  راهی به سوی  بازیچه  قرار  دادن  طلاق  با  طـول  دادن  و  استعمال  بیشمار  آن  وجود  ندارد.  پس  هرگاه  طلاق  نخست  رخ  داد،  شوهر  در  مدّت  عدّه  می‌تواند  همسر  خود  را  بازگردانده  و  بدو  رجوع ‌کند،  بدون  آنکه  نیازی  به  عقد  جدیدی  باشد.

امّا  اگر  شوهر گوش  نکرد  و گذاشت‌ که  مدت  عدّه  سپری  شود،  پس  از  اتمام  آن‌،  زن  از  حیطۀ  قدرت  او  خارج  گشته  و  از  دست  وی  بدر  رفته  و جـدا  شده  است  نمی‌تواند  زن  را بر گرداند  و  بدو  رجوع‌ کند  مگر  با  عقد  و  مهریّۀ  جدید.  پس  هرگاه  شوهر  در  مـدت  عدّه  او  را  برگرداند،  و  یا  هرگاه  ازدواج  با  همسرش  را  در  حالت  بَیْنُونۀ  صُغْری[8]‌ دوباره  از  سرگرفت‌،  زن  از  او  طلاق  دیگر‌ی  را گر‌فته  است ‌که  همانند  طلاق  نخست  در  همۀ  احکام  آن  می‏‎باشد.  اما  هر گاه  مرد  زن  را  برای  بار  سوم  طلاق  داد،  دیگر  به  مجرّد  وقوع  آن  بَیْنُونۀ ‌کُبْری  رخ  نموده  است  و  زن  از  او  جدا  شده  و  از  دست  او  بدر  رفته  است‌.  و  حق  مراجعۀ  مرد  بدو  در  مدّت  عدّه  سلب  شده  است  و  بعد  از  زمان  عدّه  نیز  مرد  نمی‌تواند  زن  را  برگرداند  و  بدو  رجوع‌ کند،  مگر  آنکه  شوهر  دیگری  با  او  ازدواج  بنماید،  سپس  چنین  افتد که  بر  اثر  یک  سبب  طبیعی،  شوهر  جدید  زن  را  طلاق  دهد  و  چون  در  مدّت  عدّه  بدو  رجوع  نکرده  باشد،  زن  از  او  جدا  شده  باشد.  یا  اینکه  تعداد  طلاقها  به  حدّ  نهائی  رسیده  و  شمارۀ  آنها  پایان  پذیرفته  باشد.  تنها  در  آن  هنگام  است ‌که  زن  می‌تواند  با  شوهر  اوّل  ازدواج ‌کند  و  دوباره  به  پیش  او 

برگردد.

طلاق  نخست‌،  محک  و  آزمون  است‌،  همانگونه  کـه  گفتیم‌،  اما  طلاق  دوم  آزمایش  دیگری  و  آخرین  امتحان  است‌.  پس  اگر  بعد  از  طلاق  دوم  و  ازدواج  مجدّد،  زندگی  سر  و  سامان‌ گرفت  و  سازش  امکان‌پذیر  شد،  چه  بهتر.  در  غیر  این  صورت  طلاق  سوم  به  میان  می‌آید  و  وقوع  آن  دلیل  فساد  بنیادین  و  تباهی  ریشه‌ای  در  زندگی  زناشوئی  است  و  با  بودن  آن  ادامۀ  حیات  شایسته  و  بایسته  نخواهد  بود.

به  هر  حال‌،  طلاق  دادن  حائز  نیست  مگر  آنکه  به  عنوان  آخرین  معالجه  و  مداوای  مرضی  باشد که  در  آن  جز  طلاق  چیز  دیگری  سودمند  نیفتد.  هرگاه  دو  طلاق  انجام  پذیرفت  یا  باید  بگونۀ  پسندیده  همسر  را  نگاه  داشت‌،  و  زندگی  رضایت‌بخش  و  آسوده  و  بی‌دغدغه‌ای  را  سر  داد،  و  یا  اینکه  بگو‌نۀ  زیبا  و  بدون  دردسر  و  اذیت  و  آزاری  او  را  رها  ساخت‌.  و  این  طلاق  سوم  است‌ که  بعد  از  آن‌،  زن  خط  سیر  جدیدی  در  زندگی  پیش  می‌گیرد...   این  است  قانونگذاری  واقعی ‌که  با  رویدادهای  واقعی‌،  با  راه‌ حلّهای  عملی  روبه‌رو  می‌شود.  اسلام  وقتی  با  واقعیّتها  مخالفت  می‌ورزد که  مخالفت  با  آنها  سودمند  باشد،  و  آفرینش  آدمیزادگان  را  به  همان  شکلی‌ که  خداوند  ایشان  را  بر  آن  سرشته  است  در  نظر  می‌گیرد  و  نمی‌خواهد  هستی  انسانها  را  بگونۀ  دیگری  پیش  چشم  دارد  و  ایشان  را  جز  آنچه  هستند  بینگارد،  و  آنان  را  به  حال  خود  وانمی‌گذارد  آنجا که  به  حال  خود  واگذاشتن  بی‌سود  باشد.

برای  مرد  حلال  نیست‌ که  چیزی  از  مهریّه  یا  نفقه‌ای‌ که  در  اثنای  زندگی  زناشوئی  متحمّل  شده  است‌،  در  برابر  رها  ساختن  زن  در  صورتی‌ که  با  او  نسازد،  بازپس  بگیرد.  مگر  آنکه  زن  خودش  تاب  زیستن  با  مرد  را  نداشته  باشد  و  بنا  به  علّتی‌ که به   احساسات  و  عواطف  شخصی  وی  مربوط  است‌،  نتواند  با  شوهرش  به  سر  برد  و  احساس  کند که  از  او  بدش  می‌آید  و  از  وی  بیزار  است  و  این ‌کراهیت  و  نفرت‌،  خود،  زن  را  به  خروج  از  حدود  و  مقرّرات  خداونـدی  در  امـر  حسـن  سلوک  و  خوش‌ رفتاری‌،  یا  عفّت  و  پاکدامنی‌،  و  یا  ادب  و  تربیت،  سوق  مـی‌دهد.  در  ایـن  صـورت‌،  زن  مـی‌تواند  از  او  درخواست  طلاق  کند  و  در  عوض  اینکه  آشـیانۀ  او  را  بدون  سبب  و گناهی‌ که  بدو  مربوط  و  از  وی  سـرزده  باشد،  درهم  شکسته  است‌،  مهریّه‌ای را که  مرد  مـهر  او  کرده  است  بازپس  دهد،  و  یا  اینکه  همۀ  مخارج  و  یـا  برخی  از  آن  را که  هزینۀ  او  شده  است‌،  به  مرد  برگرداند  تا  خویشتن  را  از  نافرمانی‌ کردن  از  امر  خدا  و  تجاوز  از  حدود  و  مقررات  الله  محفوظ  و  بدور دارد  و  به  خود  و  دیگران  در  این  حال  ستم  نورزد.  اسلام  بدین  منوال  همۀ  حـالات  واقعی  را کـه  به  مـردم  دست  می‌دهد  و  گریبا‌نگیرشان  می‌شود  در  نظر  می‌گیرد،  و  احساسات و  عواطف  دلهای  بریده‌ای  را  که  در  آن  انسان  را  چاره‌ای  نیست  مراعات  مـی‌نماید،  و  همسر  را  به  زنـدگی  و  زیستی  وادار  و  ناچار  نمی‌سازد که از آن‌ گریزان  و  بیزار  است‌.  در  همان  حال‌،  مرد  را  نیز  بدون‌ گناه  زیان  خورده نمی‌سازد  و  چیزی  راکه  او  هزینه‌کرده  است‌،  بیهوده  ضایع  نمی‌گرداند.

برای  آنکه  زنده  بودن  این  نصّ  و گسترۀ  سر  زندگی  آن  را  بتوانیم  تصوّر  نمائیم‌،  زیبا  است ‌که  به  سابقۀ  واقعی  پیاده  نمودن  آن  در  زمان  رسول  خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم  مراجعه‌ کنیم  و  بدان  نگاهی  بیندازیم  تا گسترۀ  تلاش  و  توان  و  دقّت  و  سنجش  و  عدل  و  داد  این  برنامه  استوار  ربّانی  جلوه‌گر  شود.

امام  مالک  درکتاب  خود  «‌موطّأ»  روایت  نـموده  است  که  حبیبه  دختر  سهل  انصاری‌،  زن  ثابت  پسر  قیس  پسر  شماس  بود.  رسول  خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم    بامدادان  بیرون  آمد.  حبیبه  دختر  سهل  را  در  تاریکی  شب  در کنار  منزل  خود  دید.  فرمود:  (کیست‌؟‌)  گفت‌:  مـن  حبیبه  دختر  سهل  هستم‌.  فرمود:  (‌چه‌کاری  داری‌؟‌)  گفت‌:  من  با  ثابت  پسر  قیس  نمی‌توانم  زندگی‌ کنم‌.  وقتی‌ که  شوهرش  ثابت  پسر  قیس  حاضر  آمد.  رسول  خدا  صلّی الله علیه و اله وسلّم   بـدو گـفت‌:  (‌این‌،  حبیبه  دختر  سهل  آنچه  خدا  خواست  بیان  داشت‌)  ...  پس  حبیبه ‌گفت‌:  ای  رسول  خدا،  آنچه  او  به  من  داده  است  در  پیش  من  محفو‌ظ  است‌.  رسول  خدا  صلّی الله علیه و اله وسلّم ‌به  ثابت  پسر  قیس  فرمود:  (‌آن  را  از  او  بگیر)‌.  پـس  ثابت  پسر  قیس  آن  را گرفت  و حبیبه  دختر  سهل  به  مـیان  خانوادۀ  خویش  برگشت‌.

بخاری  -  با  اسناد  خویش  -  از  ابن  عباس  رضی الله  عنه  روایت  نمو‌ده  است‌ که  زن  ثابت  پسر  قیمن  پسر  شمّاس  به  حضور  پیغمبر صلّی الله علیه و اله وسلّم   آمد  وگفت‌:  ای  رسـول  خـدا،  هیچ  عیبی  از  نظر  اخلاق  و  دین  در  او  نمی‌بینم‌،  لیکن  از  کفر  بعد  از  اسلام  می‌ترسم‌.  رسول  خدا  صلّی اله علیه و اله وسلّم فرمود:  (آیا  باغ  او  را  بس  خواهی  داد؟[9]‌ گفت‌:  بلی.  رسول  خدا  صلّی اله علیه و اله وسلّم   فرمود:  (‌باغ  را  بپذیر  و  او  را  طلاقی  بده‌)‌.  در  روایتی  با  تفصیل  بیشتر ، ‌که  ابن  جریر  -  با  اسـناد  خو‌یش  - ‌آن  را  روایت  نموده  است  چنین  آمده  است‌ که  او  از  عکرمه  پرسید:  آیا  خلع  را  اصلی  است‌؟‌گفت‌:  ابن  عباس  می‌گفت‌:  نخستین  خلع  در  اسلام  دربارۀ  خواهر  عبدالله  ابن  ابی  بوده  است‌.  او  به  پیش  رسول  خدا  آمد  و  گفت‌:  ای  فرستادۀ  خدا،  هرگز  هیچ  چیزی  سر  من  و  سر  او  را  (‌بر  بالشی‌)‌گرد نمی‌آورد . گوشۀ  خیمه  را  بالا  زده  بودم  و  او  را  در  میان  جمعی  دیدم ‌که  می‌آمد.  وی  از  همگان  سیاه‌تر  و کوتاه‌تر  بود  و  چهرۀ  زشت‌تری  داشت‌.  شوهرش‌ گفت‌:  ای  رسول  خدا،  من  بهترین  دارائی  خود  را  بدو  داده‌ام‌:  باغی  را که  داشته‌ام ‌.  اگر  باغم  را  به  مـن  پس  بدهد  طلاقش  خواهم  داد.  فرمود:  چه  مـی‌گوئی‌؟  گفت‌:  بلی  آن  را  پس  می‌دهم‌،  و  اگر  هم  بیشتر  بخواهد  بدو  خواهم  داد.  عکرمه‌ گـفته  است‌:  پس  رسول  خدا  صلّی اله علیه و اله وسلّم  میان  آن  دو  جدائی  انداخت‌.

مجموعۀ  این  روایات‌،  یک  حالت  روانی  را  به  تصویر  می‌زند که  رسول  خدا صلّی اله علیه و اله وسلّم   ‌آن  را  پـذیرفت  و  با  آن  همچون ‌کسی  روبه‌رو گردید که  آگاه  است  و  می‌داند که  چنین  حالتی  چیره  و  غالب  است  و  انکار کردن  آن  و  واداشتن  زن  به  معاشرت‌،  بی‏فایده  و  بی‌سود  است‌.  و  در  معاشرتی‌ که  چنین  احساسات  و  عواطفی  بر  آن  چیره  باشد،  هیچگونه  خیر  و  خوبی  نخواهد  بود.  پس  پیغمبر صلّی اللهعلیه و اله وسلّم  از  برنامۀ  ربّانی‌،  راه  حلّی  برای  چنین  وضعی  برگزید،  برنامه‌ای ‌که  با  فطرت  بشریّت  بگونۀ  صریح  و  عملی  و  واقعی  روبه‌رو  می‌شود،  و  با  نـفس  انسانی  همچون  کسی  رفتار  می‌کند  که  می‌داند  در  آن  چگو‌نه  احساسات  و  عواطف  حقیقی  در  تکاپو  وگشت  و  گذار  است‌.

از  آنجاکه  مـرجـع  جدّی  بودن  یـا  بیهوده  بودن،  و  راستگوئی  یا  حقّه‌بازی‌،  در  همۀ  ایـن  احوال  تقوی  و  ترس  از  خدا،  و  هراسیدن  از  عقاب  او  است‌،  پیرو  سخن  می‌آید  و  از  تعدّی  از  حدود  و  تجاوز  از  مقرّرات  خدا،  مردمان  را  برحذر  می‌دارد:

(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ )(٢٢٩)

اینها  حدود  و  مرزهای  (‌احکام  شـرعی‌)  الهـی  است  و  از  آنها  تجاوز  نکنید،  و  هر  کس  از  حدود  و  مرزهای  (‌اوامر 

و  نواهی‌)  الهی  تجاوز  کند  (‌ستمگر  بوده  و)  بی‏گمان  این  چنین  کسانی  ستمگرند  (‌و  به  خود  و  به  جامعه‌ای  که  در  آن  می‌زیند  ستم  می‌کنند)‌.

در  اینجا  اندکی  در  برابر  اختلاف  لطیف  و  نازکی  در  امر  دو  تعبیر  قرآنی  راجع  به  معنی  واحدی  می‌ایسـتیم‌ که  برحسب  اختلاف  ظروف  و  شرائط  جداگانه  بیان  شده‌اند:  در  مناسبتی‌ که  در  این  سوره  به  هنگام  سخن  از  روزه  گذشت‌،  پیروی  این  چنین  می آید:

(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها)

اینها  حدود  و  مرزهای  خدایند،  پس  بدانها  نزدیک  نشوید.

در  اینجا  پیروی  این  چنین  در  این  مناسبت  می آید:

(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا )

اینها  حدود  و  مرزهای  خدایند،  پس  از  آنها  تجاوز  نکنید.  در  پیرو  نخست‌،  بیم  دادن  از  نزدیک  شدن  است‌.  و  در  پیرو  دومی  بیم  دادن  از  تجاوز  است  ...  پس  اختلاف  به  خاطر  چه  بوده  است‌؟

(أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنْکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا )

آمیزش  و  نزدیکی  با  همسرانتان  در  شب  روزه‌داری  حلال  گردیده  است‌.  آنان  لباس  شمایند  و  شما  لباس  آنانید  (‌و  دوری  از  آمیزش  با  یکدیگر  برایتان  بسی  رنج‌آور  است‌)‌.  خداوند  می‌دانست  که  شما  (‌از  لذائذ  نفسانی  می‌کاستید  و  مـعتقد  بودید  که  شبها  بعد  از  بخواب  رفتن‌،  همخوابگی  با  همسران  حرام  است  و)  بـر  خود  خیانت  می‌کردید،  خداوند  توبۀ  شما  را  پذیرفت  و  شما  را  بخشید،  پس  هم  اکنون  (‌که  با  نـص  صـریح‌،  همخوابگی  آزاد  است‌)  با آنان  آمیزش  کنید  و  چیزی  را  بخواهید  که  خدا  برایتان  لازم  دانسته  است  (‌همچون  بقای  نسل  و  حفظ  دین  و  آبرو  و  پاداش  اخروی‌)‌،  و  بخورید  و  بیاشامید  تا  آنگاه  که  رشتۀ  سپیدۀ  بامداد  از  رشتۀ  سیاه  (‌شب‌)  برایتان  از  هم  جدا  و  آشکار  گردد.  سپس  روزه  را  تا  شب  ادامه  دهید.  (‌همخوابگی  با  همسران  در  تمام  شبهای  روزه‌داری  حلال  است‌،  لیکن‌)  وقتی  که  در  مساجد  به  (‌عبادت‌)  اعتکاف  مشغولید  با  آنان  همخوابگی  نکنید....  این  (‌احکام  روزه  و  اعتکاف‌)  حدود  و  مرزهای  الهی  است  و  بدانها  نزدیک  نشوید.

 محرّمات  شهوت‌انگیز،  از  جاذبه  و کشش  نیرومندی  برخوردارند.  پس  چه  خوب  خواهد  بود که  انسان  بر  حذر  شود  از  اینکه  حتّی  در  این  مورد  به  حدود  خدا  نزدیک  هم ‌گردد  چه  رسد  به  اینکه  بدانها  تجاوز  و  تعدّی ‌کند،  زیرا  چنین  پرهیزی‌،  به  سبب  ضعف  اراده  در  برابر  جاذبیّت  آنها  لازم  به  نظر  می‌رسد.  هرگاه  انسان  به  میدان  مغناطیسی  و  کشش  محرمات  شـهوت‌انگـیز  نزدیک‌ گردد،  چه  بسا  ارادۀ  او  سر  تسلیم  فرود  بیاورد  و  آدمی  به  دام  آنها گرفتار  بشود.

اما  در  اینجا  میدان‌،  میدان  مکروه‌ها  و  برخو‌ردها  و  مخالفتها  ا‌ست‌.  پس  ترسی  که  در  اینجا  موجود  است‌،  ترس  از  تعدّی  و  تجاوز  از حدود  و  مرزها  است ‌که  نکند  در  یکی  از  دفعات  ناسازگاریها  پیش  بیاید.  و  سخن  از  تجاوز  از  آنها  و  عدم  خویشتنداری  در کنار  آنها  است‌.  لذا  تحذیر  از  تعدّی  و  تجاوز  است  نه  پرهیز  از  نزدیکی  ...  این  اختلاف  در  تعبیر،  به  سبب  اختلاف  مناسبت  بود....  اینگونه  دقّت  تعبیر  به  هنگام  مقتضیات  مـختلف‌،  مایۀ  بسی  شگفت  است‌.

*

سپس  پابه‌پای  روند گفتار  دربارۀ  احکام  طلاق‌،  به  پیش  می‌رویم‌:

(فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)

پس  اگر  (‌بعد  از  دو  طلاق  و  رجوع‌،  بار  دیگر  باز  هم‌)  او  را  طلاق  داد،  از  آن  پس  زن  بر  او  حلال  نخواهد  بود  مگر  اینکه  با  شوهر  دیگری  ازدواج  کند  (‌و  بـا  او  آمـیزش  جنسی  نماید  و  ازدواج  قطعی  و  جدّی  صورت  گیرد  نه  موقّت  و  فریبکارانه‌)‌.  در  این  صورت  اگر  (‌شـوهر  دوم‌)  او  را  طلاق  گفت‌،  گناهی  بـر  آن  دو  (‌زن  و  شـوهر  اول‌)  نخواهد  بود  که  (‌به  کانون  زندگی  زناشوئی‌)  برگردند  (‌و  زن  با  شوهر  اوّل‌،  مجدّداً  ازدواج  نماید)  در  صورتی  که  امیدوار  بـاشند  که  می‌توانند  حدود  الهی  را  (‌مـحترم  بشمارند  و)  پابرجا  دارند.  و  اینها  حدود  الهی  است  که  خدا  آنها  را  برای  کسانی  که  آگاهند  (‌و  بـه  شرع  اسلام  ایمان  دارند)  بیان  می‌نماید.

بیگمان  طلاق  سوم  -  همانگونه ‌که  روشن ‌گردید  -  دلیل  بر  تباهی  عمیق  و  ریشه‌داری  در  این  زندگی  است ‌که  هیچگونه  راهی  برای  اصلاح  و  بهبودی  آن  بدین  زودیها  نیست‌.  البتّه  اگر  شوهر  در  امر  طلاق  جدّی  بوده  و  از  روی  قصد  و  نیّت‌،  دست  به  چنین ‌کاری  زده  باشد.  در  چنین  حالتی  زیباتر  آن  است ‌که  هر  دو  نفر  جویای  شریک  تازه‌ای  در  زندگی  باشند.  اما  اگر  آن  طلاقها،  از روی  هرزه‌درایی  و  یاوه‌سرایـی‌،  و  یا  شتابزدگی  و  دستپاچگی‌،  و  یا  حماقت  و  سفاهت‌،  انجام  پذیرفته  باشد،  لازم  است  حدّ  و  مرزی‌ گذارده  شود  تا  بدان  وسیله  بتوان  از  بازیچه  قرار  دادن  حقیقتی  جلوگیری  کرد  که  شیرازۀ  امن  و  امان‌،  و  معالجۀ  بیماری  سخت  و  بی‏درمان  است‌،  نه  اینکه  آماج پریشان‌گوئی  و  تندخوئی  و  خُل بازی  شود.  در  این  هنگام  باید  این  نوع  زندگی  پایان گیرد که زن  در  آن  از  شوهر  خود  نه  احترامی  می‏‎بیند  و  نه  حفاظت  و حراستی‌.

چه  بسا کسی  بگوید: ‌گناه  زن  چیست  در  اینکه  سخنی  از  دهان  مرد  هرزه‌درایی  بیرون  بیاید  و  بر  اثر  آن  زندگی  و  امنیّت  و  آرامش  زن  تهدید  و  در  معرض  خطر  واقـع  شود؟  ولیکن  ما  در  زندگی  بشری  با  واقعیّت  روبـه‌رو  می‌شویم  و  حقیقت ‌کار  را  می‌جوئیم‌.  آیا  علاج  واقعه  در  صورتی ‌که  این  علاج  را  بکار  نگیریم  چگونه  باید  باشد؟  آیا  باید  این  چنین  مردی  را  به  زیستن  با  همسرش  وادار  سازیم ‌که  پـیوند  با  او  را  احترام  نمی‌گذارد  و  ارزشی  نسبت  به  زن  روا  نمی‌دارد؟  مثلاً  بدو  بگوئیم‌:  ما  این  طلاق  تو  را  معتبر  نمی‌دانیم  و  بدان  توجّهی  نمی‌نمائیم  و  برایش  ارزشی  قائم  نـیستیم‌.  ایـن  زن  تو  است  و  وبال‌ گردن  تو،  او  در  اختیار  تو  است  و  بیا  و  دست  وی  را  بگیر  و  برو  ...  هرگز!  در  این  امر  اهانت  به  همسر  و  به  پیوند  زناشوئی  است  و  اسلام  از  چنین ‌کاری  خشنود  نیست‌،  اسلامی‌ که  زن  را  محترم  می‌دارد  و  پیوند  زناشوئی  را  بزرگ  می‌شمارد  و  آن  را  بالا  می‏‎برد  و  به  مرتبۀ  عبادت  خدا  و  پایۀ  پرستش  الله  می‌رساند...  بلکه  عقوبت  چنین  مردی  این  است ‌که  او  را  از  وجود  همسرش ‌که  به  روابط  و  علائق  موجود  میان  او  و  خود  بی‌احترامی  کرده  و  عواطف  و  دوستیهایش  را  به  بازیچه  گرفته  است‌،  محروم  سازیم‌،  و  اگر  طلاق  اوّل  یا  دوم  است  و  زن  از  او  در  این  دو  جدا  شده  است‌،  وی  را  مکلّف  به  مهریّۀ  جدید  و  عقد  تازه‌ای  نمائیم‌،  و  اگر  طلاق  سوم  است‌،  زنش  را  کاملاً  بر  او  حرام ‌کرده  و  تا  شوهر  دیگری  نکند،  وی  را  از  وجودش  محروم  داریم‌.  در  این  صورت‌،  هم  با  پرداخت  مهریّه‌،  زیان  خورده  شده  است‌،  و  هم  با  پرداخت  نفقۀ  زن  متضرّر گشته  است‌.  همچنین  علاوه  از  اینها،  در  همۀ  احوال  و  اوضاعی  کـه  گذشت‌،  او  را  به  پرداخت  نفقه  مکلّف  سازیم  ...  مهمّ  این  است‌ که  ما  به  واقعیّت  نفسانی  انسانی  بنگریم  و  حقیقت  زندگی  عملی  را  در  برابر  دیدگان  خود  مجسّم  سازیم‌،  نه  اینکه  بر  بال  خیال  بنشینیم  و  در  رؤیاهای  شیرینی  فرو  رویم  و  در  کرانه‌های  آسمان  به ‌پرواز  درآئیم‌.  رؤیاهائی  که  در  دنیای  زندگی  بر  این ‌کرۀ  خاکی  پا  نمی‌گذارند،  و  اصلاً  پائی  ندارند  تا  بدان  پا  بگذارند!

اما  هرگاه  زندگی  به  راه  خود  ادامه  داد  و  بعد  از  طلاق  سوم‌،  زن  با  شوهر  دیگری  ازدواج  نمود،  سپس  این  شوهر  جدید  او  را  طلاق  گفت‌...  در  این  صورت  نه  بر  زن  و  نه  بر  شوهر  اوّل‌ گناهی  است  در  اینکه  با  همدیگر  مجدداً  ازدواج‌ کنند.  لیک  به  یک  شرط‌:

(إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ)

اگر  گمان  بردند  که  می‌توانند  حدود  و  مقرّرات  خدا  را  مراعات  دارند.

این  مسأله‌،  هوی  و  هوسی  نیست ‌که  از  آن  پیروی ‌گردد،  و  میل  و  شهوتی  نیست‌ که  بدان  پاسخ ‌گفته  شود.  و  شو‌هر  و  همسر  به  دست  امیال  و  شـهواتشان  سپرده  نمی‌شوند  و  به  حال  خود  رها  نمی‌گردند  تا  اگر  خواستند  با  همدیگر  بمانند  و  اگر  نخواستند  از  یکدیگر  جدا  شوند.  بلکه  حدود  و  مقرّرات  خداونـد  در  میان  است  و  باید  اجراء  و  پابرجا  گردد.  حدود  و  مقرّراتی‌ که  چهارچوب  زندگی  را  تشکیل  می ‌دهد  و  چنانچه  زندگی  از  این  چهارچوب  پا  فراتر  نهد،  زندگی  و  حیاتی  نخواهد  بود که  خدا  آن  را  می‌پسندد  و  از  آن  خشنود  است‌.

(وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)

اینها  حدود  الهی  است  که  خدا  آنها  را  برای  کسانی  که  آگاهند  بیان  می‌نماید.

این  از  مرحمت  خدا  درباره  بندگانش  می‌باشد که  حدود  و  مقرّرات  خویش  را  پیچیده  و  ناشناخته  نگذاشته  است‌.  بلکه  در  این  قرآن  آنها  را  بیان  و  روشن  می‌فرماید.  آنها  را  برای  کسانی  بیان  می‌نماید که  می‌دانند.  چه  کسانی‌ که  به  حقیقت  می‌دانند،  چنین  حدود  و  مقرّراتی  را  می‌فهمند  و  به  ارزش  آنها  پی‌می‌برند  و  برابر  آنها  رفتار  می‌کنند.  والّا  علمی ‌که  انسانی  را  به  حدود  و  مقرّرات  خدا  آشنا  و  آگاه  نسازد  و  او  را  به  عبادت  خدا  و  رعایت  حدود  و  مرزهای  الله  نکشاند،  جهل  ناپسندیده‌ای  و  جاهلیّت  کوری  بیش  نیست‌.

بعد  از  آن‌،  رهنمود  ربّانی  برای  شوهران  طلاق  دهنده  می‌آید  و  ایشان  را  به  سوی  نـیکی  و  نـیکوکاری  و  آسانگیری  و  زیـبائی  در  هـمۀ  احوال  بـعد  از  طلاق‌،  رهنمود  و  ارشاد  می‌دارد:

(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٢٣١)

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٢٣٢)

هنگامی  که  زنان  را  طلاق  دادید  و  به  (‌آخرین  روزهای‌)  عدّۀ  خود  رسیدند،  یا  به  طرز  پسندیده  و  دادگرانه‌ای  آنان  را  نگاه  دارید  (‌و  با  ایشان  آشتی  کنید)  یا  آنان  را  به  طرز  صحیح  و  عادلانه‌ای  رها  سازید،  و  به  خاطر  زیـان  رسانیدن  بدیشان  (‌و  تعدّی  کردن  بر  آنان‌،  هیچگاه  بـا  ایشان  آشتی  نکنید  و)  ایشان  را  نگاه  ندارید،  و  کسی  که  چنین  کند  بیگمان  به  خویشتن  ستم  کرده  است‌،  و  (‌بـا  اینگونه  اعمال  و  سـوء  استفاده  از  قوانین‌)  آیه‌های  (‌احکام  و  حدود)  خدا  را  به  باد  استهزاء  نگیرید،  و  نـعمت  خدا  را  بر  خود  (‌که  از  جمله  الفت  میان  شوهر  و  همسر  و  تنظیم  امور  زندگی  است‌)  و  آنچه  را  که  از  کتاب  و  حکمت  (‌یعنی  قرآن  و  اسرار  شریعت  اسلام‌)  بر  شما  نازل  کرده  است  و  شما  را  با  آن  پند  می‌دهد  به  خاطر  بـیاورید.  و  از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید  و  بدانید  که  بیگمان  خداوند  از  هر  چیزی  آگاه  است‌.  و  هنگامی  که  زنان  را  طلاق  دادید  و  عدّۀ  خود  را  به  پایان  رسانیدند،  مانع  آنان  نشوید  که  بـا  شوهران  (‌سابق‌)  خویش  (‌یا  با  کسان  دیگری‌)  ازدواج  کنند  اگر  در  میانشان  به  طرز  پسندیده‌ای  رضایت  هر  دو  برقرار  گردد  (‌و  خواسته  باشند  زندگی  خانوادگی  آبرومندانه‌ای  راه  اندازند)‌،  این  (‌احکام  حکیمانۀ  همراه  با  ترغیب  و  تـرهیبی  کـه  گذشت‌)  همان  چیزی  است  که  کسانی  از  شما  بدان  پند  داده  می‌شوند  که  به  خدا  و  روز  رستاخیز  ایمان  دارند.  این  (‌اوامر  و  نواهی  الهی‌)  برای  شما  (‌از  نظر  رشد  علائق  و  روابط  اجتماعی  و  تـطهیر  نـفوس  از  زنگ  بدگمانیها  و  آلودگیهای  محیط‌)  پر  برکت‌تر  و  پاکیزه‌تر  (‌از  ممانعت  زنان  از  ازدواج  با  دیگران  و  غیره‌)  است‌،  و  خدا  (‌مصالح  اجتماعی  بشری  و فوائد نهفته در این احکام را ) می داند و شما (اسرار این اوامر و نواهی را چنانکه شاید و باید) نمی دانید.

بیگمان نیکی و نیکوکاری و زیبائی کردار و گفتار ، لازم است بر فضای این زندگی چیره شود، دیگر فرقی ندارد چه پیوندها و دستاویزهای آن پاره و گسیخته شده باشد و چه نشده باشد. دیگر در ان قصد اذیّت و آزار و نیّت دردسر دادن و رنج رساندن و اشکال تراشی کردن جائز نیست و چنین چیزهائی نباید عنصری از عناصر پیکرۀ حیات زناشوئی باشد. بیگمان چیزی نمی تواند در حالت جدائی و طلاقی که نفسها از آن بیزارند ، آدمی را به این سطح والای بزرگواری و بلندای قلّۀ گذشت و فداکاری برساند ، مگر عنصری که نفسها را از دشمنانگیها و کینه توزیها ، فراتر می کشاند ، و افقهای زندگی را توسعه می دهد، و گسترۀ آن را تا بدانجا می گستراند که از جهان فراسوی دنیای خاکی می رسد... این عنصر، عنصر ایمان به خدا و ایمان به روز رستاخیز است. یاد نعمتهای خداست در شکلهای گوناگونش ، از نعمت ایمان – بالاترین نعمتها – گرفته تا نعمت تندرستی و روزی ، تقوای خدا داشتن و چشم امید به مرحمتی دوختن است که خداوند رحمان و رحیم در عوض از هم پاشیدن آشیانۀ زناشوئی ناموفّق ، و خرج و نفقۀ هدر رفته و ضایع گشته ، عطاء می فرماید... این عنصر همان عنصری است که دو آیۀ فوق آن را در اینجا در برابر چشمان به تصویر می زنند و بر صفحۀ دل می نگارند و از نیکی و خوبی و خوش رفتاری سخن می گویند و خواستار رعایت چنین صفات حسنه اند ، خواه رشته های زناشوئی پیوسته باشد و خواه دستاویزهای آن گسیخته.

در زمان جاهلیّت همان سختی و خشونتی را می دید که سرنوشت تندخو و توسن لجام گسیخته و روش منحرفانۀ جاهلیّت خواهان آن بود. طعم این غلظت و قساوت را در کودکی که هنوز دختر بچه ای بیش نبود احیاناً  با  زنده  به‌ گور  شدن‌،  و  چه  بسا  با  دچار  آمدن  به  مشقّت  و  خواری  و  پستی  می‌چشید  و  وقتی‌ که  برای  خود  زنی  می‌شد،  همچون  تکّه‌ای  از کالای  مرد  و  جزئی  از  دارائی  وی  بشمار  می‌آمد  و  شتر  و  اسب  از  او  گرانبهاتر  و گرامی‌تر  بود.

و  هنگامی‌ که  طلاق  داده  می شد،  او  را  باز  می‌داشتند  و  تا  شوهرش‌ که  او  را  طلاق  داده  بود  اجازه  نمی‌داد،  نمی‌توانست  ازدواج‌ کند!  یا  حتّی  خانوادۀ  خودش  هم  از  ازدواج  او  جلوگیری  می‌کردند،  بدون  آنکه  اجازه  دهند  که  او  به  پـیش  شوهرش  برگردد،  اگر  زن  و  شوهر  می‌خواستند که  از  نو  با  یکدیگر  بسر  برند!  ...  بطور کلّی  با  چشم  بدی  و تحقیرآمیزی  به  زن  می‌نگریستند  و  او  را  موجودی  پست  می‌انگاشتند.  مقام  زن  از  این  بابت  در  عربستان  همسان  مقام  زن  در  سایر  سرزمینهای  جاهلی  و  میان  حکومتهای  چیرۀ  جاهلیّت  در  آن  روزگاران  بود.  سـپس  اسلام  آمـد  ...  بر  زندگی  چنین  نسیم‌های  آرام‌بخشی  را  وزیدن  داد که  در  اینجا  نمونه‌هائی  از  آن  را  می‏‎بینیم.  اسلام  آمد  تا  با  دیدۀ  دیگری  به  زن  نگاه ‌کند  و  مقرّر  دارد که  او  و  مرد،  نـفس  واحده‌ای  هسـتند  و  ساخت  آفریدگار  او  می‏‎باشند.  اسلام  آمد  تا  پیوندهای  زنـاشوئی  را  در  صـورت  رعـایت  خوشرفتاری  و  نیکوکاری  در  آن‌،  به  پلّۀ  عبادت  برساند...  بلی  این  شد،  هر  چند که  زن  نه  چیزی  از  این  قبیل  اشیاء  خواسته  بود  و  نه  آن  را  می‌شناخت‌.  و  مرد  هم  نه  چیزی  از  ایـن  قبیل  اشیاء  خواسته  بود  و نه  خیال  چنین  چیزهائی  بر دلش  گذشته  بود.  بلکه  این ‌کرامت  و  بـزرگداشـتی  بود کـه  پروردگار  از  دریای  رحمتش  بر  سر  هر  دو  جنس  زن  و  مرد  ریزان‌ کرده  و  بر  سراسر  زندگی  انسان  بارانده  بود.

(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا )

هنگامی  که  زنان  را  طلاق  دادید  و  به  (‌آخرین  روزهـای‌)  عدۀ  خود  رسیدند،  یا  به  طرز  پسـندیده  و  دادگرانـه‌ای  آنان  را  نگاه  دارید  (‌و  با  ایشان  آشتی  کنید)  یا  آنان  را  به 

طرز  صحیح  و  عادلانه‌ای  رها  سازید.  و  به  خاطر  زیـان  رسانیدن  بدیشان  (‌و  تعدّی  کردن  بر  آنـان‌،  هیچگاه  بـا  ایشان  آشتی  نکنید  و)  ایشان  را  نگاه  ندارید.

در  اینجا  مقصود  از  رسیدن  مدّت،  نزدیک  شدن  اتمام  عدّه‌ای  است‌ که  قرآن  آ‌ن  را  در  آ‌یۀ  پیشین  مقرّر  داشته  است‌.  پس  هرگاه  مدّت  نزدیک  شد،  یا  به  نیّت  اصلاح  و  داشتن  رفتار  نیکو  و کردار  پسـندیده‌،  رجوع  انـجام  می‌پذیرد،  و  این  عمل‌،  مفهوم  امساک  به  معروف  است  ....  و  یا  منتظر  می‌مانند  تـا  مـدّت  بگذرد  و  زن  جدا  می‌شود.  این  است  مفهوم  رها  ساختن  نیکو  و  زیبا،‌که  در  آن  نه  اذیّت  و  آزاری‌،  نه  درخواست  فدیه  از  همسر،  و  نه  منع  زن  و  بازداشتن  او  از  ازدواج  با  هر که  می‌خواهد  در  میان  است‌.

(وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا )

به  خاطر  زیان  رسانیدن  به  آنان‌،  ایشان  را  نگاه  ندارید.

 مانند کاری ‌که  از  آن  مرد  انصاری  روایت  شده  است‌ که  به  زنش ‌گفت‌:  به  خدا  سوگند،  نه  تو  را  برمی‌گردانـم  و  منزل  و  مأوی  می‌دهم‌،  و  نه  از  تو  جدا  می‌شوم  و  طلاقت  می‌گویم‌...  این  است  آن  نگاهداری  و  پیش  خود  داشتنی  که  در  این  روند گفتار،  نهی  از  آن  تکرار  می‌شود،  زیرا  چنین  به  نظر  می‌رسد که  این  نوع  عـملکرد  در  محیط  عربی  پخش  و  شائع  بوده  باشد.  آری‌،  پراکنده  شـدن  و  پخش‌ گشتن  چنین  عملکردی  در  هر  محیطی ‌که  اسـلام  آن  را  پاکیزه  و  مهذّب  ننموده  باشد،  و  ایمان  آن  را  بالا  نبرده  و  والا  نکرده  باشد،  ممکن  است‌.

قرآن  در  اینجا  بزرگوارانه‌ترین  احساسات  را  به  جوش  می‌آورد،  همانگونه ‌که  عـاطفۀ  شرم  از  خدا  و  شـعور  هراس  از  الله  را  در  آن  واحد  به  خروش  می‌اندازد.  قرآن  همۀ  این  محرّکها  و  انگیزه‌ها  را  بسیج  می‌کند  تا  اندرون  نفسها  را  از  اوضاع‌ کثیف  جاهلیّت  و  آثار  شوم  آن  پاکیزه  دارد  و  آنها  را  به  سطح  عالی  و کریمانه‌ای  بالا  ببرد که  خودش  در این  زمینه  دست  آنها  را  می‌گیرد  و  پا  به  پا  به  سوی  آن  عالم  بالا  و  والا  رهنمودشان  می‌سازد:

(وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )(٢٣١)

 کسی  که  چنین  کند  بیگمان  به  خویشتن  ستم  کرده  است‌،  و  (‌با  اینگونه  اعمال  و  سوء  استفاده  کردن  از  قـوانـین‌،‌)  آیه‌های  (‌احکام  و  حدود)  خدا  را  به  باد  استهزاء  نگیرید،  و  نعمت  خدا  را  بر  خود  (‌که  از  جمله  الفت  میان  شوهر  و  همسر  و  تنظیم  امور  زندگی  خانوادگی  است‌)  و  آنچه  را  کـه  از  کـتاب  و  حکمت  (‌یـعنی  قرآن  و  اسـرار  شـریعت  اسلام‌)  بر  شما  نـازل  کـرده  است  و  شما  را  بـا  آن  پـند  می‌دهد  به  خاطر  بیاورید.  و  از  (‌خشم‌)  خدا  بـپرهیزید  و  بدانید  که  بیگمان  خداوند  از  هر  چیزی  آگاه  است‌.

بیگمان  کسی‌ که  زن  مطلّقه  را  برای  زیان  رسـاندن  و  تجاوز  به  حقوق  او کردن  نگاه  می‌دارد  در  حـقیقت  به  خود  ستم ‌کرده  است‌.  چه  آن  زن  خواهر  او  و  از  خود  او  است‌[10].

 پس  اگر  بر  او  ستم ‌کند  در  اصل  بر  خود  سـتم  کرده  است‌.  آری  وقتی ‌کـه  او  را  به  مسـیر  معصیت  می‌اندازد  و  از  راه  طاعت  و  عبادت  او  را  بدور  می‌دارد  و  به طغیانش  می خواند،  در  حقیقت  به  خود  سـتم  روا  می‌دارد....  و  این  لمس  و  بسودۀ  نخستین  است‌.

آ‌یه‌هائی ‌که  خداوند  آنها  را  دربارۀ معاشرت  و  طلاق  بیان  فرموده  است‌،  روشن  و  جدّی  و  راست  و  روانـند.  یکسره  به  سوی  تنظیم  این  زندگی  زناشوئی  می‌روند  و  آن  را  بر  مبنای  جدّیّت  و  صداقت  پا  بر  جا  می‌دارند.  پس  هرگاه  مرد  بیاید  و  از  آیات  خدا  در  رسـاندن  ضرر  و  زیان  و  اذیّت  و  آزار  زن  بهره‌برداری‌کند،  و  رخصتهائی  را که  خداوند  برای  آسایش  و  آرامش  و  شیرازۀ  امن  و  امان  عطاء  فرموده  است  به بازی ‌گیرد،  و  حق  رجوعی  را  که  خداوند  به  عنوان  فرصتی  در  اختیار  او  قرار  داده  است  تا  در  آن  بتواند  زندگی  زناشوئی  را  برگرداند  و  در  اصلاح  آن  کوشد،  از  آن  در  راه  نگاهداری  و  بازداشت  زن  جهت  اذیّت  و  آزارش  و  بدبختی  و  شقاوتش  استفاده  کند  ...  اگر  مرد  چیزی  از  اینها  را  انجام  دهد،  آیات  خدا  را  به  بازی ‌گرفته  است‌!

امروزه  نیز  متأسّفانه  چنین  چیزی  را  در  جـامعۀ  جاهلی  خودمان ‌که  اسلام  خوانده  و  قلمداد  می‌شود  مشـاهده  می‌نمائیم  و  می‌بینیم‌ که  چگونه  از  رخصتهای  فقهی  و  جوازهای  شرعی  در  راه  جدائی  و  شکنجه  و  تباهی  سوء  استفاده  می‌شود،  و  از  خود  حق  طلاق  به  چه  شکلی  بهره‌برداری  می‌گردد  و  به  بدترین  وجـه  ممکن  بکار  گرفته  می‌شود  ...  وای  بر  آنان ‌که  آیات  خدا  را  بدون  شرم  از  خدا  به  بازی  و  تمسخر  می‌گیرند!

هنگامی‌ که  خداوند  نعمتهای  خویـش  را  بر  بندگانش  برمی‌شمرد  و  آنها  را  بدیشان  تذکّر  می‌دهد،  و  چیزی  را  یادآور  می‌شود که  از کتاب  و  حکمت  و  اسرار  شریعت  برایشان  فرو  فرستاده  و  بدان  پـندشان  می‌گوید،  در  اندرون  انسانهای  مؤمن  غوغائی  برپا  می‌شود،  و  حیاء  و  شرم  و  اعتراف  به  نـعمت  زوایـای  وجودشان  را  پر  می‌سازد  ...  تذکّر  دادن  به  مسلمانان  آن  روزی  به  نعمتی  که  خداوند  بزرگوار  بهرۀ  ایشان  فـرموده  بود،  معانی  سترگ  واقعی  را  در  زندگی  ایشان  به  تصویر  می‌زد که  در  زندگی  ایشان  عملاً  بوقوع  پیوسته  بود،  و  زندگی  آنان  و  سراسر  این  حیات  را  فراگرفته  بود.

نخستین  چیزی ‌که  از  نعمتهای  خدادا‌دی  بر  دل  مؤمنان  می‌گذشت‌،  بودن  خود  ایشان  به  عنوان  امّتی  بود  ...  آخر  آن  عربها  و  اعراب‌،  پیش  از  اینکه  اسلام  بیاید،  چه  چیز  بودند  و  چه  بشمار  می‌آمدند؟  ایشان  محلّی  از  اعراب  نداشتند  و  چیز  قابل  ذکری  نبودند.  دنـیا  نـه  ایشان  را  می‌شناخت  و  نه  احساس  می‌کرد کـه  ایشـان  در  زمین  وجود  دارند.  مردمان  پراکنده  و  فرقه  فرقه‌ای  بودند که  نه  ارجی  داشتند  و  نه  بهائی.  و  چیزی  نداشتند  تا  آن  را  به  بشریّت  تقدیم  دارنـد  و  از  ایـن  راه  مـردمان  جـهان  ایشان  را  بشناسند.  بلکه  حتّی  چیزی  نداشتند کـه  آن  را  به  خود  عطاء ‌کنند  تا  ایشان  را  بی‏نیاز  از  دیگران ‌گرداند.  اصـلاً چیزی  نـداشتند،  نه  مـادّی  و  نـه  معنوی  ...  تهیدستانی  بودند که  در  فقر  و  سختی  می‌زیستند.  مگر  گروه  انـدکی  از  ایشـان ‌که  در  فراخـی  نـعمت  بسر  می‏بردند.  لیکن  این  فراخی  نعمت  هم  بسی  خشونت‌آمیز  و  ساده  و  منحط  بود  و  بیشتر  به  فراخی  نعمت  درّندگانی  مـی‌ماند  کــه  در  سـوراخ  و  سنبه‌های  لانه‌هایشان  نخجیرهائی  داشته  باشند.  از  نظر  عقلانی  و  روحانی  و  فهم  و  شعور  نیز  فقیر  و  دست  خالی  بودند.  عقیدۀ  ایشان  نادرست  و  ساده  و  نابخردانه  بود.  جهان‌بینی  آنـان  و  بینش  ایشان  دربارۀ  زندگی‌،  ابتدائی  و  قبیله‌ای  و  محدود  بود.  تکاپوهایشان  دربارۀ  زندگی،  از  ایلغارها  و کشتارها  و  اخذ  قصاص  و  لهو  و  لعب  و  شراب  و  قمار  و کالاهای  ساده  و کوچک  در  هیچ  حالی  فراتر  نمی‌رفت‌.

اسلام  ایشان  را  از  این  بیغوله  سربسته  و گودال  ژرف  آزاد  ساخت‌.  بلکه  به ‌کالبدشان  جان  تازه‌ای  دمید  و  از  نو  بدیشان  زندگی  بخشید.  آنان  را  از  نـو  پـدیدار کرد  و  بدیشان  موجودیّت  و  شخصیّت  بزرگی  داد،  بگ‌ونه‌ای ‌که  همۀ  انسانها  ایشان  را  بدان  می‌شناختند.  اسلام  بدیشان  چیزی  عطاء‌ کرد که  آنان  مفتخرانه  آن  را  به  انسـانیّت  ارمغان  می‌داشتند  و  با  تقدیم  آن  بـر  خـود  می‌بالیدند.  بدیشان  عقیدۀ  استوار  و  سترگ  و  فراگیری  داد که  هستی  را  بگونه‌ای  تفسیر  و  تعبیر  می ‌کرد که  هرگز  قبل  از  آن  هیچ  عقیدۀ  دیگری  آن  را  چنین تفسیر  و  تعبیر  ننموده  بود.  عقیده‌ای  بود  که  برایشان  ممکن  می‌ساخت  ایـنکه  سیادت  و  رهبری  بشریّت  را  به  نحو  مترقّیانه  و  والائـی  در  دست  بگیرند.  اسـلام  با  ایـن  عقیدۀ  والائی‌ که  مسلمانان  را  میان  مـلّتها  و  دولتها  وجود  می‌بخشید،  شخصیّت  برجسته‏ای  به  آنان  عطاء  کرد که  پیش  از  آن‌،  کوچکترین  اثری  و کمترین  خبری  از  وجـودشان  نبود.  اسلام  بدیشان  نیروئی  داد که  دنـیا  ایشـان  را  بدان  می‌شناخت  و  با  بودن  چنین  قدرتی  از  آنـان  حساب  می‏‎برد.  در  صـورتی‌ که  پـیش  از گرویدن  به  چنان  عقیده‌ای‌،  نوکران  و  چاکران  امپراتوریهای  دور  و  بر  خود  بودند،  و  یا  اینکه  افراد گمنام  و  بیکاره‌ای  بودند که ‌کسی  احساس  نمی‌کرد  وجو‌د  دارند.  اسلام  به  آنان  همچنین  با  گشودن  راههای  گوناگون  و  دسـتیابی  بـه  سـرزمینهای  جوراجور،  ثروت  هنگفتی  داد...  اسلام  بیش  از  هـۀ  اینها  به  آنان  امنیّت  و  آرامش  داد.  امنیّت  و  آرامش  نـفس‌،  امنیّت  و  آرامش  خـانه‌،  و  امـنیّت  و  آرامش  و  صلح  و  صفای  جامعه‌ای  که  در  آن  می‌زیستند.  اسلام  بـدیشان  آرامش  دل  و  آسایش  وجـدان  و  ضـمیر،  و  اسـتقرار  و  ماندگاری  در  جادۀ  مستقیم  خداشناسی  و  روش  و  طریقۀ  ربّانی  را  عطاء  فرمود...  اسلام  بدیشان  چنان  دیدگاه  بلند  و  عــلوّ  انــدیشه‌ای  داد  کـه  بـا  آن  دید،  انسـانها  را  می‌نگریستند  و  می‌دیدند  که  چگونه  بشریّت‌ گـمراه  و  ویلان‌،  همسان  گـله های  سـرگشته  و  حـیران  در  اقـطار  سرزمینهای  جاهلیّت  گسترده  و  فراخ  کرۀ  زمین  در  هـم  می‌لولند  و  راهی  به  سوی  نجات  خویش  نـمی‌جویند  و  نمی‌پویند.  ایـن  بـود  کـه  مسـلمانان  آن  روزی  خـوب  می‌فهمیدند  که  خداوند  بدیشان  چـیزی  عـطاء  فـرموده  است  که  به  کسی  از  جهانیان  نداده  است‌.

پس  وقتی ‌که  خداوند  در  اینجا  نعمت  خویش  را  بـرای  ایشان  یادآور  می‌شود،  آنان  چیز  آماده  و  مجسّمی  را  در  زندگی  خود  به  یاد  می‌آورند که  نیاز  چندانی  به  تـذکّر  فراوان  و  اندیشۀ  زیاد  ندارد.  چه  آنان  خـودشان  همان  نسل  واحد  وکسانیند که  در  جاهلیّت  زیسته  و  سپس  به  اسلام  گام  گذارده‌اند  و  در  آن  بسر  برده‌اند،  و  خود  شاهد  این  انتقال  ژرف  و  مهمّی  بوده‌اند که  چیزی  جز  معجزه‌ای  که  بالاتر  از  اندیشۀ  آدمـی  بوده  نـمی‌توانست  آن  را  تحقّق  بخشد  و  عملی  سازد...  ایشان  چـنین  نعمتی  را  در  آنچه  خداوند  از کتاب  و  حکمت  و  اسرار  شـریعتی  کـه  برایشان  نازل  فرموده  بود  و  آنان  را  بدان  پـند  مـی‌داد،  مجسم  می‌دیدند...  قرآن  در  این  باره  خـطاب  بدیشان میگوید:

(وما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ)

آنچه  را  کـه  بر  شما  نازل  کرده  است‌.

با  ضمیر  مخاطب  بیان  شده  است‌،  تا  ا‌یشان  به  عـظلمت  نعمت  و  ریزش  باران  رحمت  و  پیوستگی  چنین  مکرمت  و  مرحمتی  با  خودشان  پی‌ببرند  و  بدانند کـه  ایـن  خـدا 

است‌ که  این  آیه‌ها  را  بر  آنان  نازل  می‌کند،  آیه‌هائی ‌که  برنامۀ  الهی  از  آنها  تشکیل  می‌گردد،  و  همچنین  متوجّه  شوند که  قانون  خانواده  یعنی  بنیاد  زندگی،  نیز  از  سوی  خدا  است  و  همو  است ‌که  احکام  آن  را  فرو  می‌فرستد.  سپس  بسـودۀ  اخـیر  در  ایـن  آیه،  دلهـایشان  را  لمس  می‌کند،  آنگاه ‌که  خداوند  ایشان  را  می‌ترساند  و  بدیشان  تذکّر  می‌دهد که  او  از  همه  چیز  آگاه  است‌:

 (وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )(٢٣١)

 از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید  و  بدانید  که  بیگمان  خداوند  از  هر  چیزی آگاه  است‌..

بر  اثر  آن‌،  احساس  ترس  و  هراس  به  دنبال  احساس  شرم  و  حیاء  و  شکر  و  سپاس‌،  بجوش  و  خروش  می‌افتد...  و  سراسر  زوایای  نفس  را  فرا  می‌گیرد  تـا  آن  را  در  راه  بزرگمنشی  و  مهربانی  و  نـیکوئی  رهنمود  و  رهـبری نماید.

همچنین  ایشان  را  نهی  می‌فرماید  از  اینکه  زن  مطلّقه  را - بعد  از  به  پایان  بردن  عدّه  -  نگاه  دارند و  مـانع  او  شوند که  به  پیش  شوهر  خود  برگردد  در  صورتی‌ که  به  خوبی  با  یکدیگر  سازس ‌کـنند  و  همدیگر  را  خشـنود نمایند:

(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ )

هنگامی  که  زنان  را  طلاق  دادید  و  عدّۀ  خود  را  به  پـایان  رسانیدند،  مانـع  آنان  نشـوید  که  با  شـوهران  (‌سـابق‌)  خویش  (‌یـا  بـا  کسـان  دیگری‌)  ازدواج  کنند  اگر  در  میانشان  به  طرز  پسندیده‌ای  تراضی  برقرار  گردد  (‌و  خواسته  باشند  زندگی  خانوادگی  آبـرومندانه‌ای  براه اندازند).

ترمذی  از  معقل  پسـر  یسـار  روایـتی  دارد،  ایـنکه  او  خواهرش  را  به  ازدواج  مـردی  از  مسـلمانان  در  زمـان  رسول  خدا صلّی الله علیه و اله وسلم   درآورد.  مدّتی  در  پیش  او  ماند.  بعد  از  آن‌،  مرد  او  را  طلاقی  داد  و  بدو  رجوع  نکرد  تا  عدّۀ  وی  پایان  پذیرفت‌.  پس  از  آن‌،  هوای  دلدار کـرد  و  زن  هم  آرزوی  او  در  سر  پخت‌.  او  و  خواستگاران  دیگر  به  سراغش  رفتند.  معـقل  پسر  یسار  بدو گفت‌:  ای  احــق  احمق‌زاده‌ !  من  تو  را گرامی  داشتم  و  او  را  به  ازدواج  تو  درآوردم  و  با  ازدواج  وی  افتخارت  بخشیدم،  لیکن  تو  او  را  طلاق  دادی‌.  به  خدا  سوگند  هرگز  دیگر  بار  به  پیـش  تو  برنخواهد گشت‌.  معقل  می‌گوید:  خداوند  نیاز  آن  مرد  بدان  زن  و  نیاز  آن  زن  به  شوهرش  را  دریافت  و  چنین  فرموده‌ای  را  فرو  فرستاد:

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ ...

 هنگامی ‌که  مـعقل  آن  را  شـنید  گفت‌:  فرمان  پروردگارم  را  شنیدم  و  فرمانبردارم‌.  سپس  مرد  را  فراخواند  و  بدو گفت‌:  خواهرم  را  به  ازدواجت  در می‌آورم  و  اکرامت  می‌دارم‌.

این  پاسخ  مهربانانه  از  سوی  خداوند  سبحان  به  نیازهای  دلهائی ‌که  خودش  از  صداقت  آنها  خبردار  بوده  است‌،  بیانگر گوشه‌ای  از  رحمت  خدا  نسبت  به  بندگان  خویش  است‌...  امّا  آیـه  از  جنبۀ  عـمومی  خود،  مشتمل  بر  آسانگیری  است ‌که  خدا  برای  بندگان  چنین  خواسـته  است‌.  همچنین  تربیتی  را  در بردارد که  روش  قـرآنی‌،  جامعۀ  اسلامی  را  با  آن  پرورده کرده  است‌،  و  نعمتی  را  شامل  است ‌که  آفریدگار  متعال  به  وسـیلۀ  این  روش  قرآنی  استواری‌ که  با  واقعیّات  زندگی  مـردم  در  همۀ  احوال  روبرو  می‌گردد  آن  را  بدیشان  ارزانـی  داشـته  است‌.

در  اینجا  نیز  به  دنبال  نهی  و  تحذیر،  وجدان  و  ضـمیر  بجوش  و  خروش  می‌افتد:

(ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ )(٢٣٢)

این  (‌احکـام  حکیمانۀ  همراه  بـا  ترغیب  و  تـرهیبی  که  گذ‌شت‌)  همان  چیزی  است  که  کسـانی  از  شما  بدان  پند  داده  می‌شوند  که  به  خدا  و  روز  رستاخیز  ایمان  دارند.  این  (‌اوامر  و  نواهی  الهی‌)  برای  شما  (‌از  نظر  رشد  علائق  و  روابط  اجتماعی  و  تطهیر  نفوس  از  زنگ  بدگمانیها  و  آلودگیهای  محیط‌)  پر برکت‌تر  و  پاکیزه‌تر  (‌از  ممانعت 

زنان  از  ازدواج  با  دیگران  و  غیره‌)  است‌.  و  خدا  (‌مصالح  اجتماعی  بشری  و  فوائد  نهفته  در  این  احکام  را)  می‌داند  و  شما  (‌اسرار  و  رموز  این  اوامر  و  نواهی  را  چنانکه  شاید  و  باید)  نمی‌دانید.

ایمان  به  خدا  و  روز  رستاخیز  همان  چیزی  است ‌که  این  پند  و  اندرز  را  به  ژرفای  دلها  می‌رساند.  دلهائی‌ که  به  جهان ‌گسترده‌تر  و  فراخ‌تری  از  این  زمین  تعلّق  دارد  و  آویزۀ  آستانۀ  خدا  است  و  در  آنچه  می‌کند  و  در  آنچه  از  آن  دست  می‌کشد،  رضای  الله  را  پیش  چشم  می‌دارد...  احساس  این  امر که  خدا  خواهان  چیزی  است‌ که  پاک‌تر  و پاکیزه‌تر  باشد، مؤمنان  را  بر  آن  می‌دارد که  به فرمان  پروردگارشان‌ گوش  فرا  دهند  و  با  جان  و  دل  جویای  پاکی  و  نیکی  بود‌ه  و  فرصت  را  مغتنم  شمارند  و  در  راه  قداست  و  طهارت  بیرون  و  درون‌ گام  بردارند  و  برای  پاکیزگی  خود  و  جامعه  پیرامون  خویش‌ کوشا  و  پویا  باشند.  همچنین  دل  وقتی‌ که  متوجّه  شود  آن ‌کسی‌ که  چنین  راهی  را  پیش  پـای  او  می‌گذارد  و  بـرای  وی  انتخاب  می‌نماید  و  می‌خواهد،  همان  پروردگاری  است  که  می‌داند  آنچه  را که  مردم  نمی‌دانند،  بر  آن  می‌شود که  با  رضایت  تمام  خاشعانه  سر  بر  خط  فرمان  و  پـشانی  بر  آستان  رحمان  نهد.

قـرآن  بدین  مـنوال‌،  هـمةۀ کارها  را  به  افق  عبادت  می‌کشاند،  و  آویزۀ  دستاویز  خدا  می‌نماید،  و  آنها  را  از  آلودگیهای  زمین  و  نـاپاکـیهای  زندگی  و  آمیزه‌های  بستگی  وکشش ‌که  ملازم  فضای  طلاق  و  فراق  است‌،  پاک  می‌دارد.

*

حکم  بعدی  مربوط  به  شیر  دادن  اطفال  پس  از  طلاق  است‌.

بیگمان  قانون  خانواده  باید  متضمّن  بیانی  دربارۀ  پیوندی  باشد که  میان  همسر  و  شوهر  بعد  از  طـلاق‌ گسیخته  نمی‌شود.  این  پیوند،  پیوند  فرزند  دلبندی  است‌ که  هر  دو  در  آن  سهیم  و  به  هر  دوی  ایشان  مربوط  است‌.  چه  هر  گاه  زندگی  پدر  و  مادر  با  همدیگر  دشوار  و  ناممکن 

شود،  نوزادان  نورسته  و  جوجگان  بی‌بال  و  پـر  را  چه  گناه؟‌!  بناچار  باید  پناه  و  سرپناهی  داشته  باشند  و  تضمینهای  دقیق  و  متلّی  باشد که  شامل  همۀ  حالات  و  دربرگیرنده  تمام  جوانب‌ گردد:

(وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)

مادران  (‌اعم  از  مطلّقه  و  غیر  مطلّقه‌)  دو  سال  تمام  فرزندان  خود  را  شیر  می‌دهند  هر  گاه  یکی  از  والدین  یا  هر  دوی  ایشان  خواستار  تکمیل  دوران  شیرخوارگی  شود،  و  بر آن  کسی  که  فرزند  برای  او  متولّد  شده  (‌پدر)  لازم  است  خوراک  و  پوشاک  مادران  را  (‌در  آن  مدّت  به  اندازۀ  توانائی‌)  بگونۀ  شایسته  بپردازد.  هـیچکس  موظّف  به  بیش  از  مقدار  توانائی  خود  نیست‌،  نه  مادر  به  خاطر  فرزندش‌،  و  نه  پدر  به  سبب  بچه‌اش  باید  زیان  ببیند  (‌بلکه  حقّ  دیدار  از  فرزند  برای  هر  دو  محفوظ  است  و  بر  پدر  پرداخت  عادلانه  و  بر  مادر  پرورش  مسلمانانه  لازم  است‌.  چنانچه  پدر  بمیرد  یا  به  سبب  فقر  از  پرداخت  حق  حضانت  عاجز  باشد)  بر  وارث  فرزند  چنین  چیزی  لازم  است  و  (‌در  صورت  دارا  بودن‌،  باید  آنچه  بـر  پـدر  فرزند  از  قبیل  خوراک  و  پوشاک  و  اجرت  شیرخوارگی  لازم  بوده  است  بپردازد)  و  اگر  (‌والدین‌)  خواستند  بـا  رضـایت  و  مشـورت  همدیگر  (‌کودک  را  زودتـر  از  دو  سال‌)  از  شیر  باز  گیرند  گناهی  بر  آنان  نیست‌.  و  اگر  (‌ای  پدران‌)  خواستید  دایگانی  برای  فرزندان  خود  بگیرید  گناهی  بر  شما  نیست‌،  مشروط  بر  اینکه  حقوق  آنان  را  بطور  شایسته  بپردازید،  و  از  (‌خشم‌)  خدا  بـپرهیزید  و  بدانید  که  خدا  بدانچه  انجام  می‌دهید  بینا  است  (‌لذا  پدران  و  مادران  خدا  را  در  نظر  داشته  و  به  تربیت  اولاد  عنایت  نمایید)‌.

بیگمان  مادر  مطلّقه  در  بر‌ابر  فرزند  شیرخـوارش  وظیفه‌ای  دارد.  وظیفه‌ای ‌که  خدارند  آن  را  به   او  واجب  می‌دارد  و  نمی‌گذارد که  مادر  به  سبب  فطرت  و  عـاطفه‌اش ‌که  چه  بسا  اختلافات  زناشوئی  آن  را  جریحه‌دار  و  تباه  نماید،  فرزندش  را  رها  سازد  و  زیان  آن  متوجّه ‌کودک  بیچاره ‌گردد.  این  است  که  خداوند  کودک  را  تحت ‌کفالت  خویش  می‌گیرد  و  او  را  به‌ گردن  مادرش  می‌اندازد  و  پـرورش  وی  را  بر  او  واجب  می‌گرداند.  چه  خداوند  مردم  را  بیش  از  خودشان  دوست  مـی‌دارد،  و  از  آنان  نـیک‌تر،  و  از  پـدر  و  مـادرشان  مهربانتر  است‌.  خداوند  بر  مادر کودک  واجب  می‌کند که  دو  سال  تمام  او  را  شیر  دهد،  زیرا  خداوند  متعال  می‌داند  که  این  مدّت  از  لحاظ  همۀ  جنبه‌های  تندرستی  و  روانی  برای ‌کودک  یک  دورۀ  مهم  و  درخور  توجّه  است‌:

(لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ )

برای  کسی  که  خواسته  باشد  (‌دوران‌)  شیرخوارگی  را  تمام  کند.

تحقیقات  پزشکی  و  بررسیهای  روانشـناسی  امروزی  ثابت  نموده  است ‌که  مدّت  دو  سال  شیرخوارگی  بری  رشد  سالم ‌کودک  هم  از  نظر  حسمانی  و  هـم  از  لحاظ  روانی  ضروری  است‌.  لیکن  نعمت  خداوند  باری  بر  گروه  اسلامی  چنین  بـود که  مسلمانان  را  در  انـتطار  نگذاشت  تا  آن  زمان  فرا  رسد که  بر  اثر  تجارب  خویش  چنین  چیزی  را  دریابند.  چه  پشتوانه  انسانی ‌که  از  اندوختۀ  کودک‌،  مایه‌ور  و  تأمین  می‌گردد،  نمی‌بایستی  این  مدّت  طولانی  رها  شود  تا  جهل  و  نـادانی  او  را  بخورد.  خداوند  نسبت  به  بندگانش،  بویژه  نسبت  به  این  کوچکان  ناتوان  و  نیازمند  عطوفت  و  عـنایت  و  سرپرستی  و  رعایت‌،  مهربان  است‌.

مادر  نیز  در  مقابل  آنچه  خداوند  بر  او  واجب  فـرموده  است‌،  بر  پدر  حقی  دارد.  یعنی  اینکه‌:  خو‌راک  و  پوشاک  او  را  به  خوبی  و  نیکی  تأمین ‌کند.  چه  هر  دوی  ایشان شریک  رنج  و  زحمت  بوده  و  در  برابر  این‌ کوحک  شیرخوار  مسؤول  می‏‎باشند.  مادر  با  شیر  دادن  و  پرورش  کردن  و  نگهداری  نمودن‌،  به‌ کودک ‌کـمک  و  یاری  می‌کند،  و  پدر  با  تهیۀ  خوراک  و  پوشاک،  به  مادر  مدد می‌رساند  تا  از کودک  نگهداری ‌کـند.  و  هر  دوی  ایشان  در  حدّ  توان  خود  به  انجام  وظیفه  می‌پردازند:

(لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا )

هیچکس  موظّف  به  بیش  از  مفدار  توانائی  خود  نیست‌.  شایسته  نیست  که  هیچیک  از  والدین‌، ‌کودک  را  وسیلۀ  زیان  دیگری  قرار  دهد:

(لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ)

  نه  مادر  به  خاطر  فرزندش‌،  و  نه  پدر  بـه  سـبب  بچّه‌اش  باید  زیان  ببیند.

پدر  نباید  از  عواطف  و  دوست  داشت  و  علاقۀ  وافری ‌که  مادر  نسبت  به  فرزندش  دارد،  سوء  استفاده  و  بهره‌برداری ‌کند،  و  با  آشنائی  به  شور  و  شوق  مادر  نسبت  به  جگرگوشه‌اش  او  را  با کودک  بترساند  و  تهدید  نماید  تا  شیرخوارگی  و  پرورش  او  را  بدون  دریافت  چیزی  بپذیرد  و  تربیت  او  را  رایگان  بعهده‌ گیرد،  و  مادر  نیز  نباید  از  محبّت  و  مهر  پدر  نسبت  به  فرزندش  سوء  استفاده  و  بهره‌برداری  نماید  و  با  توجّه  بدان  برخواستهای  خویش  بیفزاید  و  با  هزینه‌های  هنگفت  بر  دوش  او  سنگینی  نماید.

حقوق  و  واجباتی‌ که  بر  عهدۀ  پدر  است‌،  بعد  از  وفات  او،  متوجّه  وارث  بزرگ  او  می‌گردد:

(وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ )

بر  وارث  همانند  آن  لازم  است‌.

وارث  ارشد،  مکلّف  است‌ که  خوراک  و  پوشاک  مادر  و  شیرده  را  به  خوبی  و  نیکی  تأمین ‌کند،  تا  ضمانت  خانوادگی  تحقّق  یابد که  بخشی  ا‌ز  آن  با  ارث  تأمین  و  بخش  دیگر  آن  با  تقبّل  مسؤولیّتها  و  تعهّدات  ارث‌گذار  روبه‌رو  می‌گردد.

بدین  منوال ‌کودک  اگر  پدرش  بمیرد،  ضایع  نمی‌شود  و  از  دست  نمی‌رود.  بلکه  حق  او  و  حق  مادرش  در  همۀ  احوال  تضمین  شده  است‌.

قرآن  هنگاهی‌ که  چنین  احتیاط  و  پـیش‌بینیهائی  را  به  پایان  می‏‎برد،  به  سوی  تکمیل  حـالات  شـیر  دادن  و  شیرخوارگی ‌ برگشته ‌ و می‌گو‌ید:

(فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا )

اگر  (‌والدین‌)  خواستند  با  رضایت  و  مشـورت  همدیگر  (‌کودک  را  زودتر  از  دو  سال‌)  از  شیر  بازگیرند  گناهی  بر  آنان  نیست‌.

پس  اگر  پدر  و  مادر،  یا  مادر  و  وارث  خواستند که  کودک  را  پیش  از گذشت  دو  سال‌،  از  شیر  بازگیرند،  زیرا  هر  دو  مصلحت‌ کودک  را  در  آن  می‏بینند،  خواه  به  سبب  بهداشت  و تندرستی  باشد  و  خواه  به  علّت  دیگری‌،  گناهی  بر  آنان  نیست‌،  هرگاه  این  امر  با  رضایت  هردوی  ایشان  انجام  پذیرفته  باشد.

همچنین  هرگاه  پدر  بخواهد  دایه‌ای  برای ‌کودک  خـود  اجیر کند،  چنانکه  مصلحت  کودک  در  این  کار  باشد،  می‌توا‌ند  چنین ‌کند،  به  شرط  آنکه  مزد  دایه  را  به  تمام  و  کمال  بپردازد  و  به  خوبی  و  نیکی  با  او  رفتار  نماید:

(وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ )

اگر  (‌ای  پدران‌)  خواستید  دایگانی  برای  فر‌زندان  خود  بگیرید  گناهی  بر  شما  نیست‌،  به  شرط  اینکه  حقوق  آنان  را  بطور  شایسته  بپردازید.

این‌ کار  تضمین  خواهد  کرد که  دایه  راهنما  و  نگهبان  و  نگاهدار کودک  شود.

سرانجام  قرآن  همۀ  امور  را  بدان  رشتۀ  ربّانی  یعنی  تقوی  پیوند  می‌دهد...  تقوی  آن  احساس  ژرف  لطیفی‌ که  قرآن  در  همۀ  چیزهائی ‌که  جز  با  بودن  آن  تحقّق  نمی‌پذیرد،  انسان  را  بدان  حوالت  می‌دهد:

(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)

 از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید  و  بدانید  که  خدا  بدانچه  انجام  می‌دهید  بینا  است‌.

تقوی  ضمانت  مؤکدی  است‌ که  در  پایان  می‌آید.  تقوی  یگانه  تضمین  است‌.

*ا

قرآن  بعد  از  بپایان  بردن  قانون  زنان  مطلّقه  و  آثار  مترتّب  بر  طلاق‌،  به  بیان  حکم  زنی  می‌پردازد که  شوهرش  مرده  باشد...  سخن  می‌رود  از  حکم  عدّۀ  او،  و  خواستگاری  از  وی  پس  از  پایان  عدّه‌،  و  بـا  گـوشه  و  کنایه  اظهار  دلبستگی  و  پیشنهاد  ازدواج  بدو  در  اثناءعدّه‌:

(وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٣٤)

وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)

کسی  که  از  شما  (‌مردان‌)  می‌میرند  و  همسرانی  از  پس  خـود  بجای  می‏‎گذارند،  چهار  ماه  و  ده  روز  انتظار  می‌کشد  (‌و  عدّه  نگاه  می‌دارند)‌،  و  هنگامی  که  به  آخر  مدّتشال  رسـیدند  گناهی  بـر  شما  نیست  که  هـر  چـه  می‌خواهند  دربارۀ  خودشان  بطور  شایسته  انجام  دهند  (‌و  اعمالی  موافق  با  شرع  از  ایشان  سـر  زند  و  بـا  مرد  دلخواه  خود  ازدواج  کنند)‌،  و  خدا  از  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.  و  گاهی  بر  شما  (‌مردان‌)  نیست  که  بطور  کنایه  از  زنانی  (‌که  شوهرانشان  فوت  کـرده‌انـد  و  در  عدّه  بسـر  می‌برند)  خواستگاری  کنید  و  یا  در  دل  خود  تصمیم  بـر  این  کار  را  بگیرید  (‌بـدون  اینکه  آن  را  اظهار  نمائید)‌،  خداوند  می‌دانست  شما  آنان  را  یاد  خواهید  کرد  (‌و  این  گرایش  قطری  مردان  نسبت  به  زنان  است  و  خداوند  بـا  خواستۀ  طبیعی ‌شما  به  شکل  معقول  مخالف  نـیست‌)  ولی  به  آنان  در  پنهانی  وعدۀ  زناشوئی  ندهید  مگر  اینکه  به  طرز  پسندیده‌!ی  (‌بطور  کنایه‌)  اظهار  کنید  (‌امّا  در  همه  حال‌)  اقدام  به  ازدواج  ننمائید  تا  عدّۀ  آنان  بسر  آید،  و  بدانید  که  خداوند  آنچه  را  در  دل  دارید  می‌دانـد،  پس  از  (‌مخالفت  فرمان‌)  او  خویشتن  را  برحذر  دارید  و  بدانید  که  بی‏گمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  شکیبا  است‌.

زن  شوهر  مرده‌،  دردسر  و  رنج  فراوانی  از  خانوادۀ  خود  و  نزدیکان  شوهر  و  از  همۀ  افراد  جامعه  می‌دید...  در  میان  عربها  رسم  بر  این  بود که  وقتی  شوهر  زنی  می‌مرد،  زن  به  جای  نـاخوشایند  و  ناجوری  داخل  مـی‌شد  و  بدترین  لباسهای  خویش  را  می‌پوشید  و  مدّت  یک  سال  تمام  دست  به  عطر  یا  چیز  خوشبوی  دیگری  نمی‏برد.  بعد  از  آن  بیرون  می‌آمد  و  به  انـجام  آداب  و  مراسم  جاهلی  نابخردانه‌ای  می‌پرداخت  که  تنها  با  سبک  مغزی  و  نابخردی  جاهلیّت  سازگار  بود.  از  قبیل‌:  برداشتن  پشکلی  و  دور  افکندن  آن‌،  و  سوار  شدن  بر  حیوانی  مثل  الاغ  یا  گوسفند...  الخ‌...  ولی  هنگامی  که  اسلام  ظـهور  کرد،  این  دردسرها  و  رنجها  را  از  او  دور کرد،  و  همۀ  آنها  را  از  دوش  او  برداشت.  دیگر  نگذاشت  درد  فقدان  شوهر،  و  بعد  از  او  شکنجه  و  آزار  اهل  و  خانواده‌،  بر  گردۀ  زن ‌گرد  آید،  و  راه  زندگی  شرافتمندانه  بر  روی  او  بسته  شود  و  زندگی  زناشوئی  آرام‏بخش  از  دست  او  بدر  رود...  عدّۀ  او  را  چهار  ماه  و  ده  شبانه  روز  قرار  داد  -  در  صورتی‌ که  حامله  نباشد،‌ که  در  این  صورت  عدّۀ  حامله  را  می‌گذراند  -  و  این  مدّت  انـدکی  از  عدّۀ  زن  مطلّقه  درازتر  است‌.  زن  شو‌هر  مرده  در  این  مدّت  رحم  خویش  را  پاک  می‌دارد  و  عواطف  خانوادۀ  شوهر  را  نیز  با  بیرون  رفتن  تنها  و  خـودسرانۀ  خویش‌،  جریحه‌دار  نمی‌سازد.  در  اثناء  عدّه‌،  لباسهای  موقّرانه  می‌پوشد  و  خـویشتن  را  بری  خواستگاران  زیـنت  نمی‌دهد  و  نمی‌آراید.  ولی  بعد  از  پایان  عدّۀ  خویش‌،  آزاد  است  و  کسی  از  خانوادۀ  خود  یا  خانوادۀ  شوهر  نمی‌تواند  مانع  او  شـود.  آزادی  مــطلق  خود  را  باز  می‏‎یابد  و  رفتار  محترمانه‌ای  در  پیش  می‌گیرد  و  در  چهارچوب  خوبی  و  نیکی  مطابق  با  سنّت  خدا  و  شریعت  الله  عمل  خواهد  کرد.  او  می‌تواند  به  زینت  و  آرایش  مباح  برای  زنـان  مسلمان  دست  یازد،  و  خواستگاری  خـواستگاران  را  دریابد  و  به  سخنانشان‌ گوش  فرا  دهد،  و  خو‌یشتن  را  به  ازدواج ‌کسی  درآورد که  از  او  خوشش  بیاید.  هیچ  عادت  کهنه  و  رسم  فرسوده‌ای‌،  و  هیچ  عظمت  پوشالی  و  شکوه  ناروائی  نمی‌تواند  سدّ  راه  او  شود،  و  مراقب  و  دیدبانی  جز  خدا  بر  او  نیست‌:

(وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ )

خدا  از  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.

این ‌کاری  است‌ که  زن  باید  بکند  ...  آنگاه  روند گفتار  متوجّه  مردانی  می‌گردد که  در  مدّت  عدّه  دلباخته  آن  چنان  زنانی  می‌شوند.  ایشان  را  با  توجیهاتی  رهنمود  می‌شود که  بر  ادب  نـفس  و  ادب  اجتماع  و  رعایت  احساسات  و  عواطف  استوار  است  و  همراه  آن  رعایت  نیازها  و  مصلحتها  نیز  از  دیده  بدور  نمی‌ماند:

(وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ )

گناهی  بر  شما  (‌مردان‌)  نیست  که  بطور  کنایه  از  زنانی  (‌که  شوهرانشان  فوت  کرده‌اند  و  در  عدّه  بسر  می‌برند)  خواستگاری  کنید  و  یا  در  دل  خود  تصمیم  بر  این  کار  را  بگیرید  (‌بدون  اینکه  آن  را  اظهار  نمائید)‌.

زن  در  مدّت  عدّه  با  یادها  و  یادبودهائی ‌که  هنوز  در  خاطرها  زنده  است‌،  و  با  احساسات  خانوادۀ  مرده‌،  پیوند  و  پیوستگی  دارد،  و  همچنین  با  جنینی ‌که  حه  بسا  در  رحم  او  باشد  و  هنوز  روشن  نیست‌،  یا  با  بچه‌ای‌ که  معلوم  شده  است ‌که  آبستن  بدو  است  سر و کار داشته  و  عدّۀ  او،  وضع  حمل  او  است  ...  همۀ  این ‌کارها  و  اعتبارات  مانع  از  آن  می‌گردند که  سخن  از  زندگی  زناشوبی  جدیدی  شود.  زیرا  وقت  چنین  سخنی  فرا  نرسیده  است  و  باعث  تشـویش  خاطرها  و  خدشه‌دار  کردن  خاطره‌ها  و  ضیقت  عواطف  و  تنگی  احسـاسات  می‌گردد.

با  رعـایت  همۀ  این  اعتبارات‌،  با گوشه  وکنایه  خواستگاری ‌کردن  حلال  است‌،  و  تـعریض  روا  است  و  تصریح  خطا  است‌.  اشارات  دوری ‌که  زن  از  آنها  متوجّه  شود که  این  مرد  بعد  از  انقضاء  عدّه  می‌خواهد  او  را  به  همسری  بپذیرد،  جائز  است‌.

از  ابن  عباس  رضی الله عنهُ روایت  شده  است  که  تعریض‌، ‌گفته‌های  مثل  اینها  است‌:  من  می‌خواهم  ازدواج  کنم‌.  به  زن  نیاز  دارم‌.  دوست  می‌داشتم  که  زن  شایسته‌ای  برایم  میسّر  می‌شد[11]‌.

همچنین  علاقۀ  نهانی  و  میل  درونی  مباح  است  اگر  به  اشاره  و  به  صراحت  بیان  نشود.  زیرا  خداوند  می‌داند که  ارادۀ  بشر  بر  این  میل  و  رغبت  تسلّط  و  قدرت  ندارد  و  نمی‌تواند  آن  را کنترل  کند:

(عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ)

خداوند  می‌دانست  شما  آنان  را  یاد  خواهید  کرد.

خداوند  چنین ‌آرزوئی  را  مباح  فرموده  است‌،  زیرا  به  میل  فطری  پیوستگی  دارد،  و در  اصل  خویش  حلال  و  به  ذات  خود  مباح  است‌،  و تنها  ظروف  و  شرائط  است ‌که  خواهان  تأخیر  برداشتن‌ گام  عملی  در  آن  است‌.  اسلام  ملاحظۀ  این  را  دارد که  آرزوهای  فطری  و  امیال  طبیعی  را  د‌ر  هـم  نشکند،  و  انگـیزه‌های  بشری  را  سرکوب  ننماید،  بلکه  اسلام  خواستها  و کو‌ششها  را  مضبوط  و  مرتّب  می‌دارد  و  تحت  قاعده  و  ضابطه  درمی‌آورد.  از  اینجا  است‌ که  تنها  از  چیزی  انسان  را  باز  می‌دارد  و  نهی  می‌نماید که  مخالف  نظافت  عقل  و  شعو‌ر  و  طهارت ‌دل  و  ضمیر  باشد:

(وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا )

و لیکن  به  آنان  در  پنهان  وعدۀ  زناشوئی  ندهید.

گناهی  در  این  نیست‌ که  با گوشه  وکنایه  خواستگا‌ری  کنید،  یا  اینکه  در  درون  خود  دلباخته  ایشـان  شوید  و  عشق  خویش  را  نهان  دارید،  ولیکن  چیزی‌ کـه‌ حـرام  است  این  است ‌که  پیش  از  انقضای  عدّه‌،  پـنهانی  به  همدیگر  وعدۀ  ازدواج  دهید.  چه  این‌ کار  دور  از  ادب  نفسانی  است‌،  و  سبب  می‌شود که  یاد  شوهر  از صفحۀ  دل  زدوده ‌گردد  و  خاطرۀ  او  به  دست  فراموشی  سپرده  شود،  و  همچنین  بیانگر  بیشرمی  در  برابر  خدائی  است که  عدّه  را  حدّ فاصلی  میان  دو دورۀ  زندگی  نموده  است‌.

(إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا )

مگر  اینکه  به  طرز  پسندیده‌ای  (‌و  بطور  کنایه‌)  اظهار  کنید.

در  این  امر  نباید  نه  زشتی  و  نه  دشنام‌،  و  نه  مخالفت  با  حدودی  باشد که  خداوند  مقرّر  نـموده  است  و  در  این  موقعیّت  دقیق  و  لطیف‌،  بیان  فرموده  است‌:

(وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ )

اقدام  به  ازدواج  نکنید  تا  عدّۀ  آنان  بسر  آید.

خداوند  در  آیۀ  بالا  نـفرموده  است‌:  (‌وَ لا تَعْقِدُوا النّکاحَ  )‌.  عقد  نکاح ‌نکنید.  بلکه  فرموده  اسم‌:  (‌وَ لا  تَعْزمُوا  عُقْدَة‌ النّکاح  )  .  ارادۀ  عقد  نکاح  نکنید.  تا  بیشتر   مایۀ  دوری  و  ضیقت  بـاشد  ...  چه  اراده‌ای‌ که  عقد  ازدواج  را  سبب ‌گردد،  همان  چیزی  است‌ که  نهی  شـده  است‌.  این‌ گفتار  شبیه  به  سخنی  است‌ که  خداوند  متعال  فرموده  است‌:

(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا )

اینها  حدود  و  مرزهای  خدایند،  پس  بدانها  نزدیک  نشوید.

این  امر  نمایانگر  معنی  و  مفهومی  است ‌که  با  لطـف  و  دقّت  هر  چه  بیشتر  بیان  شده  است‌.

(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ )

دانید  که  خداوند  آنچه  را  در  دل  دارید  می‌داند،  پس  از  مخالفت  فرمان‌)  او  خویشتن  را  بر  حذر  دارید.

قرآن ‌در  اینجا  میان  قانون  و  ترس  از  خدای  مطّلع  از  نهانیها  و  آگاه  از  راز  دلها  پیوند  برقرار  می‌سازد.  چه  خیالها و  خطره‌های  مستقرّ  در  اندرون  وجود  آدمی  و  احساسات  و  عواطف  نهان  در کشور  تن  بشری،  در  اینجا  از  ارزش  خاصّی  در  علاقات  و  پیوندهای  موجود  میان  مرد  و  زن  برخوردار  است‌.  آن  علاقات  و  پیوندهائی ‌که  از  حسّاسیت  شدیدی  خوردار  و  به  ژرفای  دلهـا  آویزان‌ و  ریشه  در  اعماق  ضمائر  دارد.  هراس  از  خدا،  و  پرهیز  از  آنچه  بر  دلها  می‌گذرد  و  سینه‌ها  را  قـلقلک  می‌دهد،  تنها  به  خاطر  اینکه  خداوند  توانا  بر  آن  آگاه  است‌،  ضمانت  دیگری  است ‌که  پشتیبان  قانون  در  امر  اجراء  قانون  است‌.

پس  هرگاه  ضمیر  بشری  به  تکان  افتاد  و  از  هراس  و  پرهیز برخود لرزید  وبه  هوش  آمع  ولرزۀ  تـقوی ‌و  دوری  ازگناه  بر  اندامهایش  نشست،  به  سوی  حق  برمی‏گردد  و  آرامشی  ربّانی  سراپای  وجودش  را  فر‌ا  می‌گیرد  و دل ‌به  خدا  می‌دهد و تکیه  برشکیبائی  و  بخشایش  الهی  می‌زند  و  از  پروردگارش  عاجزانه  درخواست  می نماید که  قلم  عفو  برگناهانش  کشد:

(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)

بدانید  که  بی‏گمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  شکیبا  است‌.

 خداوند  غفور  و  آمرزنده  است  و  لغزش  دلهای  آگاه  از  خدا  و  برهیزکننده  از  وساوس  درون  را  می‏بخشد.  حلیم  و  بردبار  است  و  در  شکنجۀ ‌گناهکاران  شتاب  نمی‌ورزد،  زیرا  شاید که  بندۀ ‌گناهکارش  توبه ‌کند  و  به  سوی  او  برگردد.

*

آنگاه  حکم  زن  مطلّقه‌ای  به  میان  می‌آید که  شوهر  به  پیش  او  نرفته  و  بدو  دخول  نکرده  اسب‌.  این  حالت  جدا  از  حالات  دیگر  طلاق  است ‌که  در  آنها  شوهران  به  پیش  همسران  رفته  و  بدیشان  دخول ‌کرده  بودند  و  قبلاً  بطور  مشروح‌ گذشت‌.  این  حالتی‌ که  بسی  اتّفاق  می افتد  و  رخ  می‌نماید،  در  این  باره  قرآن  بیان  مـی‌کند که  شوهر  و  همسر  چه  حقوقی  دارند  و  چه  چیز  می‌پردازند  و  نسبت  به  هم  باید  به  انجام  چه  وظایفی  دست  یازند:

(لا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ (٢٣٦)

وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)

اگر  زنان  را  قبل  از آمیرش  جنسی  و  تعیین  مهر  (‌به  عللی‌)  طلاق  دهید،  گناهی  بر  شما  نیست  (‌و  در  این  موقع‌)  آنان  را  (‌با  هدیه‌ای  مناسب  حال  خود)  بـهره‌مند  سازید.  آن  کس  که  توانائی  (‌مالی‌)  دارد  به  اندازۀ  توانـائیش  و  آن  کس  کـه  تنگدست  است  به  اندازۀ  خودش‌،  هدیه‌ای  شایسته  (‌و  مناسب  حال  دهنده  و  گیرنده‌)  می‌پردازد،  و  این  (‌پرداخت  هدیّه‌)  بر  نیکوکاران  الزامـی  است‌.  و  اگر  زنان  را  پیش  از  آنکه  با  آنان  تـماس  بگیرید  (‌و  آمـیزش  جنسی  کنید)  طلاق  دادید  در  حالی  که  مهری  برای  آنان  تعیین  نموده‌اید  (‌لازم  است‌)  نصف  آنچه  را  که  تعیین  کرده‌اید  (‌به  آنان  بدهید)  مگر  اینکه  آنان  (‌حـق  خـود  را)  ببخشند  و  یا  (‌اگر  صغیر  و  یا  سفیه  هستند،  ولی  آنان  یعنی‌)  آن  کس  که  عقد  ازدواج  در  دست  او  است  آن  را  ببخشد،  و  اگر  شما  (‌مران‌)  گذشت  کنید  (‌و  تمام  مهر  را  به  زنان  بپردازید)  به  پرهیزگاری  نزدیک‌تر  است‌،  و  گذشت  و  بزرگواری  را  در  میان  خود  فـراموش  نکنید.  بی‏گمان  خداوند  به  آنچه  انجام  می‌دهید  بینا  است‌.

حالت  اول‌:  حالت  زن  مطلّقه‌ای  است ‌که  با  وی  نزدیکی  زناشوئی  نشده  است  و  مهریّۀ  معلومی  برای  او  معیّن  نگشته  است‌.  و  مهریّه  هم  فرض  است‌.  در  این  حالت  بر  شوهر  طلاق  دهنده  واجب  است‌ که  حقّ  متاع  به  زن  بدهد.  یعنی  اینکه  هدیه‌ای  به  اندازۀ  توانانی  خود  بدو  عطاء ‌کند.  این  عمل  دارای  ارزش  روانی  است ‌گذشته  از  آنکه  نوعی  از  تعو‌یض  و  جبران  بشمار  است  ...  بیگمان  گسیختگی  این  پیوند،  پیش  از  آنکه  آغاز گردد  و  راه  خویش ‌را  بسپرد  خشم زن  را  سخت ‌برمی‌انگیزد و سبب  درد  جانسوزی  در  نفس  او  می‌شود،  و  جدائی  را  به  رمح  دشمنانگی  و  خصومت  بدل  می‌سازد.  ولیکن  حقّ  متاع  و  دادن  هدیّه‌ای  مناسب‌،  این  فضای  تاریک  را  از  میان  می‏‎برد،  و  در  آن  نسـیم  مـودّت  و  معذرت  وزیـدن  می‌گیرد،  و  جوّی  از غم  و  اندوه  طلاق  را  در  برمی‌گیرد.  پس  این  حالت‌،  حالت  ناموققی  است  و  ضربۀ  درست  و  کاری  نمی‏باشد.  بر  این  اساس  است  که  قرآن  سفارش  می‌کند که  حق  متاع  مناسب  و  هدیّۀ  خوبی  داده  شود  تا  مودّت  انسانی  پایدار  بماند  و  یاد  محترمانه  و  خاطرۀ  بزرگوارانه  ماندگار  و  محفو‌ظ  باشد.  در  هـمان  حال‌،  شوهر  را  وادار  به  پرداخت  و  عطاء  چیزی  نمی‌کند که  توان  آن  را  نداشته  باشد.  بلکه  بر  شخص  دارا  به  اندازۀ  دارائیش‌،  و  بر  شخص  نادار  در  حدود  آنچه  توانائی  آن  را  دارد،  لازم  است‌:

(عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ )

آن  کس  که  توانائی  مالی  دارد  به  اندازۀ  توانائیش  و  آن  کس  که  تنگدست  است  به  اندازۀ  خودش‌.

قرآن‌،  به  نیکی  و  خوبی  اشاره  می نماید،  و  با گوشه  زدن  فه  آن  دو،  دلهای  خشکده  را  تر  و  تازه  می‌گرداند  و  ظلمت  فضای  همه‌ جاگستر  را  از  میان  برمی‌دارد:

(مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ) (٢٣٦)

هدیّه‌ای  شایسته  (‌و  مناسب  حال  دهنده  و  گیرنده‌)  می‌پردازد،  و  این  (‌پرداخت  هدیّه‌)  بر  نیکوکاران  الزامی  است‌.

حالت  دوم‌:  وقتی  است‌ که  مهریّۀ  معلومی  واجب ‌گشته  است‌.  در  چنین  حالتی ،  نصف  مهریّۀ  تعیین  شده‌،  واجب  است  پرداخت‌ گردد.  این  قانون  است‌.  ولیکن  قرآن  گذشته  از  آن‌،‌کار  را  به  دست  جو‌انمردی  و  فضیلت  و  قدرت  داشتن  و  نداشتن  می‌سپارد.  همسر  -  یا  ولی  او  اگر کو‌چک  باشد  -  می‌توانند  صرف‌نظر کنند  و  چشـم  پوشی  نمایند  و  آنچه  راکه  قانون  واجب  می‌گردانـد،  ببخشند.  چشم‌پوشی  و  از  حق  خویش  دست‌ کشیدن  در  این  حالت‌،‌ کار  انسان  راضی  و  توانا  و  بخشایشگر  و  بزرگمنش  است‌. کسی  از  مال  و  دارائی  مردی  چشم  می‌پوشد  و  درمی‌گذرد که  پیوندش  با  او گسیخته  است‌.  با  وجود  این  قرآن  همیشه  چـنین  دلهائی  را  به  هم  می‌پیوندد  و  آنها  را  به  هم  راه  می‌دهد  تا  صاف  شوند  و  پر  بگیرند  و  از  هر  شائبه  وکدورتی  خالی  و زدوده  گردند:

(وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)

اگر  شما  (‌مردان‌)  گذشت  کنید  (‌و  تمام  مهریّه  را  به  زنان  بپردازید)  به  پرهیزگاری  نزدیک‌تر  است‌،  و  گذشت  و  بزرگواری  را  در  میان  خود  فراموش  نکنید.  بیگمان  خداوند  به  آنچه  انجام  می‌دهید  بینا  است‌.

قرآن  دلها  را  با  بخروش  انداختن  حسّ  تقوی‌،  به  هم    نزدیک ‌می‌کند. آنها را با خروش  حسّ  بزرگمشی ‌و  بخشایش،  به  هم  پیوند  می‌دهد.  بالأخره  قلبها  را  با  حس  مراقبت  الله  و  پاییدن  خدا،  و  احساس  اینکه  پروردگار  بر  انجام‌ کارها  نظارت  دارد،  به  غلیان  و  جوشش  می‌اندازد  و  سخت  به  هم  جوش  می‌زند  و  پیوستگی  برقرار  می‌سازد  ...  تا  بدین ‌وسیله  جمال  و  زیبائی  و  فضل  و  جود،  فضای  این  پیوند  موفّق  یا  ناموفّق  را  فراگیرد  و  بر  گسترۀ  آن  سیطره  یابد.  همچنین  از  این  راه‌،  دلها  پاک  و  صاف  و  خالص  باقی  بمانند،  و  در  همۀ  احوال  با  خدا  پیوند  و  رابطه  داشته  باشند.

*

در  این  فضائی ‌که  دلها  را  به  خدا  پیوند  می‌دهد،  و  نیکی  و  خوبی  در  معاشرت  و  همزیستی  را  عبادت  خدا  بشمار  می‌آورد،  و  در  حالی ‌که  هنوز  از  بیان  این  احکام  نپرداخته  است‌،  سخن  از  نماز  -  بزرگترین  عبادتهای  اسلام  -  به  میان  می آید  و  در  لابلای  بیان  این  احکام  درز  می‌کند  و  جایگزین  می‌شود.  بلی  در  حالی‌ که  هنوز  .  حکم  زن  شوهر  مرده  و  بیان  حق  او  در وصیّتی ‌‌که  بدو  اجازه  می‌دهد که  در  خانۀ  شوهر  بماند  و  از  مال  و  دارائی  او  بخورد  و  زندگی ‌کند،  و  همچنین  حکم  حق  متاع  زنان  مطلّقه  بطور کلّی  بر  جای  خود  باقی  است‌،  در  چـنین  فضائی  سخن  از  نماز  می‌رود.  این  امر  بیانگر  این  است  که  اطاعت  از  خدا  در  همۀ  این ‌کارها  عبادتی  همچون  عبادت  نماز  است  و  از  جنس  آن  بشمار  است‌.  این  اشارۀ  لطیف  و  دقیقی  از  اشارات  قرآن  است‌،  و  هماهنگ  با  جهان‌بینی  اسلامی  دربارۀ  هدف  نهائی  وجود  انسـانی  است  که  در  فرمودۀ  خدای  بزرگوار  جلوه‌گر  است‌:

(وَما خَلَقْتُ الْجِنّ وَالْإنْسَ إلّا لِیَعْبُدُون).

انسان  و  پری  را  جز  برای  پـرستش  خود  نیافریده‌ام‌.                                               (ذاریات /56) 

عبادت  هم  تنها  محدود  به  آداب  و  مراسم  و  مناسک  و  شعائر  مخصوص  دینی  نیست‌،  بلکه  هر  تلاش  و  جنبشی  که  به  نام  خدا  و  برای  خدا  باشد  و  در  راه  او  و  به  خاطر  او  بوده  و  هدف  از  آن  اطاعت  و  فرمانبرداری  از  پرودگار  باشد،  عبادت  بشمار  است‌:

(حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨)

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) (٢٣٩)

در  انجام  نمازها  و  (‌بویژه‌)  نماز  میانه‌[12] (‌یـعنی  عصر،  کوشا  باشید  و)  محافظت  ورزید  و  فروتنانه  برای  خدا  بپاخیزید  (‌و  با  خشوع  و  خضوع‌،  در  برابر  دیدگان  خود،  هیبت  و  عظمت  خدا  را  مجسّم  دارید)‌.  و  اگر  (‌به  خاطر  جنگ  یا  خطر  دیگری‌)  ترسیدید  (‌نماز  را  ترک  نکنید،  بلکه  آن  را)  در  حال  پیاده  یا  سواره  انحام  دهید،  اما  هنگامی  که  امنیّت  خود  را  بازیافتید  (‌نماز  را  به  صورت  مـعمولی  و  به  تمام  و  کمال  بجای  آورید  و)  برابر  آن  چیزهائی  که  نمی‌دانستید  و  خدا  به  شما  آموخت‌،  خدای  را  یاد  کنید.  دستوری ‌که  در  اینجا  راجع  به  محافظت  بر  نمازها  صادر  شده  است‌،  معنی  آن  این  است‌ که  نمازها  در  اوقات  خود  اقامه  شود  و  ارکان  آن  صحیح  و  درست  انجام  بگیرد  و  شروط  آن  به  تمام  و کمال  بجای  آورده  شود.  اما  نماز  میانه‌،  بنا  به ‌گزیدۀ  مجموع  روایتها،  نماز  عصر  است‌.  چه  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  جنگ  احزاب  فرمود:

)شَغَلُونا عَن الصّلاة الْوُسطى صَلاةِ الْعَصْرِ . مَلَأ الله قُلُوبَهُمْ وَ بُیُوتَهُمْ ناراً)[13]

ما  را  (‌به  خود  مشغول  داشتند  و)  از  نماز  میانه‌،  نماز  عصر  باز  داشتند.  خداوند  دلها  و  خانه‌هایشان  را  پـر  از  آتش  گرداند.

ذکر  ویژۀ  نماز  میانه‌،  چه  بسا  به  خاطر  آن  است ‌که  وقت  چنین  نمازی  بعد  از  خواب  نیمه  روز  است  و گاهی  ازنماگزار  فوت  می‌شود.

دستور  به ‌کرنش‌،  بنا  به  گزیدۀ  اقوال‌،  منظور  از  آن‌،  در  نماز  خشوع  برای  خدا  و  دل  از  همه  چیز  و  همه  جا  بریدن  و  تنها  به  ذکر  خدا  پرداختن  است‌.  چه  مردمان  در  اثناء  نماز  راجع  به‌کارها  و  نیازهای  فوتی ‌که  پیش  می‌آمد،  حرف  می‌زدند  تا  آنگاه ‌که  این  آیه  نازل  شد  و  از  آن  فهمیدند که  در  نماز  جز  یاد  خدا  و  خشوع  در  برابر الله  و  خالصانه  پرداختن  به  ذکر  او،  کار  دیدی  نباید  انـجام  بگیرد.

هنگامی‌ که  ترس  و  هراسی  در  میان  باشد که  مجال  رو  به  قبله  نماز گزاردن  را  ندهد،  باز  هم  نماز  اقامه  می‌شود  و  ترک  نمی‌گردد.  شخص  سـوار  بر  چهارپای  خود  و  پیاده‌ای ‌که  در  صف ‌کارزار  مشغول  جنگ  و  پیکار  است  و  در  دفع  خطر  به  جان  می‌کوشد،  هر گونه ‌که  برای  ایشان  میسّر شود  و رو به  هر  سوئی ‌که  دارند  به  اقامۀ  نمار  می‌پردازند  و  برای  رکوع  و  سجود  اشارۀ  خفیفی  می‌نمایند.  این  نماز  جدا  از  نماز  خوف  و  هراسی  است  که  قرآن  آن  را  در  سورۀ  نساء  بیان  داشته  است‌.  آنچه  در  سوره  نساء  آمده  است  وقتی  بدانگونه  اداء  می‌شود که  موقعیّت  اجازه  میدهد  صفی  از  نماز گزاران  به  نماز  ایستند  و  رکعتی  را  پشت  سر  امام  بخوانند،  در  حالی‌که  صف  دیگری  از  مسلمانان  به  دفاع  از  آنان  مشغو‌ل  و  از  ایشان  نگهبانی  و  دیدبانی  مـی‌کنند.  سپس  مسلمانان  صف  دوم  می‌آیند  و  با  امام  رکعتی  را  بجای  می‌آورند  و  مسلمانان  صـف  اول  از  ایشـان  محافظت  و  مـراقـبت  می‌نمایند...  اما  وقتی‌ که  ترس  و  هراس  از  حدّ گذشت  و  عرصۀ ‌کارزار  به  تنگ  آمد  و  جنگ  تن  به  تن  درگرفت  و  شمشیرها  به  روی  همدیگر کشیده  شد،  نمازی ‌که  باید  انجام  بگیرد  همان  نمازی  است‌ که  در  اینجا  در  سورۀ  بقره  آمده  است‌.

به  راستی  این  امر،  بسی  شگفت‌انگیز  است‌.  چنین  توجّهی  بیانگر  اندازۀ  اهمّیّت  فوق‌العاده‌ای  است  که  پروردگار  برای  نماز  قائل  است  و  با  اشارۀ  بدان،  دلهای  مسلمانان  را  شیفته  و  والۀ  آن  می‌سازد.

در  وقت  ترس  و  خوف  و  شدّت  و  ضیقت‌،  نماز  توشه‌ای  است‌.  چون  توشه  است‌،  به  هنگام  هراس  زیاد،  ترک  نمی‌گردد.  بر  این  اساس  است‌ که  جنگجوی  مسلمان  در  میدان  جنگ  و  هنگامۀ  نبرد،  آنگاه ‌که  شمشیر  در  دست  و  شمشیر  بر  سـر  دارد  آن  را  بجای  مـی‌آورد.  آن  را  می‌خواند،  زیرا  نماز  اسلحۀ  مؤمن  است  و  همچون  شمشیر  در  دست  او  است‌.  نماز  سپر  او  است  و  بسان  سپری  است‌ که  او  را  از گزند  دشمن  محفوظ  و  مصون  می‌دارد.  جنگجوی  مسلمان  به  اقامۀ  نماز  می‌ایستد  و  با  گزاردن  آن  با  پروردگار  خویش  تماس  می‌گیرد  بدا‌نگاه  که  از  همۀ  اوقات  بیشتر  نیازمند  تماس  با  او  است  و  از  همۀ  اوقات  بدو  نزدیک‌تر  است  و  در  همین  وقت  خوف  و  هراس  دور  و  بر  وی  راگرفته  و  ترس  و  مخافت  او  را  احاطه  کرده  است‌...  واقعاً  این  دین  عجیب  است‌.  ایـن  دین‌،  راه  عبادت  است‌.  عبادت  به  صورتهای ‌گوناگونش  و  نماز  عنوان  و  سردفتر  آن  است‌.  از  طریق  عبادت  است  که  خداوند  انسان  را  به  بلندترین  مراتب  خود  می‌رساند.  از  راه  عبادت  است که   پروردگار  او  را  در  سختی  و  شدّت  ثابت  قدم‌،  و  در  خـوشی  و  نـعمت  پـاکیزه‌اش  می‌دارد.  از  مسیر  عبادت  است ‌که  خدا  او  را  به  صلح  و  صفای‌ کامل  و  همگا‌نی  می‌کشاند  و  باران  امن  و  امان  و  آسایش  و  اطمینان  را  بر  او  می‌باراند  ...  از  اینجا  است  که  در  هنگامۀ ‌کارزار  بدانگاه‌ که  شمشیرها  آهخته  در  دستها  و  بر  روی ‌گردنها کشیده  می شود،  به  نماز  چنین  عنایتی  مبذول  می‌شود.

پس  وقتی ‌که  زمان  امن  و  امان  است‌،  نـماز  به  همان  صورت  معروفی  بجای  آورده  می‌شود که  خداوند  آن  را  به  مسلمانان  تـعلیم  داده  است‌.  و  در  مقابل  آنچه‌ که  نمی‌دانستند  و  خدا  بدیشان  آموخته  است،  ذکر  و  عبادت  پروردگارشان  را  بجای  می‌آورند:

(فَإذا أمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا الله کَما عَلّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ).

هنگامی  که  امنیّت  خود  را  بازیافتید  (‌نماز  را  به  صـورت  معمولی  و  به  تمام  و  کمال  بجای  آورید  و)  برابر  آن  چیزهائی  که  نمی‌دانستید  و  خدا  به  شما  آموخت‌،  خدای  را  یاد  کنید.

راستی  انسانها  چه  چیز  را  می‌دانستند  اگر  خدا  بدیشان  نمی‌آموخت‌؟  اگر  در  هـر  روز  و  هـر  لحظه  در  طول  زندگی  چیزها  را  بدیشان  یاد  نمی‌داد،  چه  چیزهائی  یـاد  می‌گرفتند؟‌!

*

این  سرره  نقش  خود  را  در  جولانگاه  سخن  از  احکام  ازدواج  و  طلاق  و  در  بیان  جهان‌بینی  اسلامی  دربارۀ  بنیاد  بزرگ  اسلام  اداء  می‌نماید.  بنیاد  بزرگی‌ که  عبادت  نام  دارد  و  در  هر  نوع  فرمانبرداری  و  اطاعتی  نمودار  و  جلوه‌گر  است‌.  سـپس  روند  گفتار  به  پایان  احکام  می‌پردازد:

(وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٤٠)

وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١)

کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)

کسانی  که  از  شما  در  آستانۀ  مرگ  قرار  می‏‎گیرند  و  همسرانی  از  خود  بجای  می‏‎گذارند  باید  بـرای  همسران  خود  وصیّت  کنند  که  تا  یک  سال  آنان  را  (‌بـا  پرداختن  هزینۀ  زنـدگی‌)  بـهره‌مند سازند،  بـه  شـرط  اینکه  آنان  (‌خودشان  از  خانۀ  شـوهر)  بیرون  نروند،  پس  اگر  بیرون  روند  هر کار  پسندیده‌ای  که  نسبت  به  خود  انجام  دهند  (‌از  قبیل  ازدواج  مجدّد)  گناهی  بـر  شما  نـیست‌،  و  خداوند  توانا  و  حکیم  است‌.  و  برای  زنان  مطلّقه  هـدیّۀ  مناسبی  است  (‌که  از  طرف  شوهر  پرداخت  می‏‎گردد  و)  این  حقّی  است  بر  مردان  پرهیزگار،  خداوند  این  چنین  آیات  خود  را  برای  شما  شرح  می‌دهد  تا  اینکه  (‌دربارۀ  احکام  الهی  و  همۀ  پدیده‌های  جهان‌)  بیندیشید.

آیۀ  نخستین‌،  حق  زن  شوهر  مرده‌ای  را  بیان  مـی‌دارد  مبنی  بر  اینکه  شوهر  او  باید  سفارش ‌کند که  همسرش  مدّت  یک  سال  اجازه  داشته  باشد  در  خانه‌اش  ماندگار  شود  و  از  دارائی  وی  زندگی‌ کند،  و  از  آنجا  بیرون  نرود  و  ازدواج  نکند  اگر  عواطف  او  یا  ظروف  و  شرایط  پیرامون  او  ایجاب  می‌کند که  بماند  ...  البتّه  با  وجود  داشتن  این  حق‌،  آزاد  است  در  اینکه  بعد  از  چهار  ماه  و  ده  شبانه  روز  -  همانگونه ‌که  آیۀ  گذشته  مقرّر  داشته  است  -  از  خانۀ  شوهر  بیرون  رود.  عدّه  نگاه  داشتن  بر  او  واجب  است‌،  و  ماندگاری  یکساله  حقّ  او  است‌...  برخی  از  فقهاء  این  آیه  را  به  وسیلۀ  آیۀ  پیشین  مـنسوخ  می‌دانند.  ولی  انگارۀ  نسخ  ضرورتی  ندارد،  چون  هر  یک  از  آنها  -  چنانکه  دیدیم  -  دارای  جـهتی  است  و  بیانگر  جانبی  از  قضیّه  است‌.  این  آیه  حق  او  را  بیان  می‌دارد  و  اگر  بخواهد  از  آن  سود  می‌جوید  و  بهره‌ور  می‌شود.  و  آیۀ  قبلی  بیانگر  حقّی  است‌ که  بر  او  است  و  گریزی  از  آن  نیست‌:

(فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ)

 پس  اگر  بیرون  روند  هر  کار  پسندیده‌ای  کـه  نسـبت  بـه  خود  انجام  دهند،  گناهی  بر  شما  نیست.

واژۀ  (عَلَیْکُمْ) (بر  شما)‌،  اشاره  دارد  به  جماعتی  که  ضامن  و  مسؤول  یکدیگرند  در  برابر  هر  چیزی ‌کـه  در  داخل  سرزمین  ایشان  بوقوع  می‌پیوندد.  زیرا  جماعت  است‌ که  امور  این  عقیده  و  این  شریعت  و  هر  فرد  و  هر  کاری  در  محیط  او  بدو  مربوط  می‏‎گردد.  و  جماعت  است‌ که ‌گناهکار  یا  بیگناه  خواهد  بود  در  برابر  آنچه  افرادش  انجام  می‌دهند.

این  اشاره  دارای  ارزش  خاص  خویش  است  در  درک  حقیقت  جماعت  مسلمانان  و  مسؤولیّتهایی ‌که  بر  دوش  ایشان  است‌.  و  در  ضرورت  نهضت  این  جماعت  برای  آنکه  بر بنیاد  شریعت  خدا  استوار  و  پابرجا  شود  و  برابر  قانون  الله  عمل ‌کند  و  آن  را  از دستبرد  هر کسی ‌که  علیه  آن  قیام ‌کند،  محفوظ  و  مصون  دارد  و  در  حراست  از  آن  بجان  کوشد.  و  در  نهایت‌،  جماعت  اسـلامی‌،  مسؤول  گناهان ‌کوچک  و  بزرگ  و کارهای  خرد  و کلان  افراد  است‌.  خطابی ‌که  اینگو‌نه  بدو  شده  است‌،  بیانگر  این  حقیقت  در  حسّ  او  و  در  حسّ  هر  فردی  از  افراد  او  است  ...  پیرو  اشاره‌ کننده  به  چنین  مسؤولیت  فردی  و گروهی‌،  این  چنین  است‌:

(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ )

خداوند  با  عزّت  و  با  حکمت  است‌.

چنین  پیروی‌،  دلها  را  متوجّه  نـیروی  خدا  می‌سازد،  و  بیانگر  این  واقعیّت  است ‌که  در  آنچه  خداوند  واجب  می‌گرداند  و  معیّن  می‌دارد،  حکمتی  نـهفته  است‌،  و  همچنین  در  آن  معنی  تهدید  و  تحذیر  است‌.

آیۀ  دوم  بیانگر  حق  متاع  برای  زنان  مطلّقه  بطور کلّی  است‌،  و  همۀ  امور  را  به  تقوی  و  پرهیزگاری  پـیوند  می‌دهد:

(وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١)

برای  زنان  مطلّقه  هدیّۀ  مناسبی  است  (‌که  از  طرف  شوهر  پرداخت  می‏‎گردد  و)  این  حقّی  است  بـر  مردان  پرهیزگار.

برخی  از  فقهاء  معتقدند که  این  آیه  نیز  منسوخ  به  احکام  سابق  است  ...  لیکن  نیازی  به  انگارۀ  نسخ  نیست‌.  چه  حقِّ  متاع  غیر  حقِّ  نفقه  است  ...  آنچه  بر  الهامات  قرآنی  در  این  مجال  هماهنگ  و  سازگار  است  معیّن ‌کردن  هدیّه  و  دادن  ارمغانی  است  به  هر  زن  مطلّقه‌ای‌،  اعم  از  آنکه  با  او  نزدیکی  زناشوئی  شده  باشد  و  چه  نشده  باشد،  و  آنکه  برای  او  مـهریّه‌ای  مشخّص  شده  باشد  و  چه  مهریّه‌ای  معلوم  نشده  باشد.  زیرا  با  دادن  هدیّه  و  اعطاء  ارمغان‌،  نَمی  در  فضای  خشک  طلاق  پدیدار  می‌شود،  و  جانهائی ‌که  به  وسیلۀ  جدائی‌،  از  هم  رمان  و گریزان  بوده  خشنودی  می‏یابند،  و  درد  طلاق  و  سوز  فراق  کاستی  می‌گیرد.  در  آیه  پـیام  دیگری  نـیز  وجود  دارد که  برانگیختن  حسّ  تقو‌ی  و  پـیوند کارها  بدان  است‌.  و  تقوی  خود  یگانه  ضامن  معتبر  و  مؤکّد  و کافی  و  بسنده  است‌.

آیۀ  سوم  پیروی  است  بر  همۀ  احکام ‌گذشته‌:

(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)

  خداوند  این  چنین  آیات  خود  را  برای  شما  شرح  می‌دهد  تا  اینکه  (‌دربارۀ  احکام  الهی  و  همۀ  پدیده‌های  جهان‌)  بیندیشید.

این  چنین  ...  همانند  این  بیانی ‌که  در  این  احکام  گذشت[14]‌... 

  این  بیان،  بیان  بس  متین  و  دقیق  و  الهام  بخش  و  مؤثّری  است‌.  این  چنین  خداوند  آیات  خویش  را  برایتان  روشن  می‌دارد  تا  شما  را  به  سوی  تعقّل  و  تدبّر  در  آنها  بکشاند  و  رهنمود گرداند،  و  به  اندیشیدن  در  بارۀ  حکمت  نـهان  در  فراسوی  آیـات‌،  و  رحمت  مجسّم  در  لابلای  آنها،  و  دربارۀ  نعمتی‌ که  در  داخل  آنها  متجلّی  و  جلوه‌گر  است  وا  دارد.  نـعمت  آسانگیری  و  بزرگمنشی  همراه  با  قاطعیّت  هر  چه  تـمام‌تر،  و  نـعمت  صلح  و  صفائی ‌که  از  آن  جانب  بر  زندگی  باران  و  ریزان  است.

اگر  مردمان  تعقّل  ورزنـد  و  دربارۀ  برنامۀ  الهی  به  اندیشه  پردازند،  ایشان  آن  را  می‌پسند‌ند  و  با  سرشت  انسانی  خود  سازگار  می‏بینند  و  راه  اطاعت‌،  تسلیم‌،  رضا،  و  قبول  در  پیش  می‌گیرند،  و  جان  و  دل  و  عقل  را  پاک  بر  سر  آن  می‌کنند  و  سراپای  وجودشان  از  شور  و  شوق  و امنیّت  و  آرامش  لبریز  می‌شود  و  سـرمست  و  غزل  خوان‌،  خدا گویند  و  خدا  جویند.

---

[1] مراجعه  شود  به‌کتاب‌،  (‌کودکان  بی‌خانواده‌)  تألیف  :  انا  فروید،  ترجمۀ  استادان‌:  بدران‌،  وویسی‌.

[2] نخستین  چیزی‌ که  تجربۀ  پرورشگاهها  ثابت  داشته  است  اینکه ‌کودک  در  دو  سال  اوّل  عمرش  نیاز  روانی  و  فطری  به  جدا  و  مشخّص  بودن  پدر  و  مادر ویژۀ  خود  دارد!  خصوصاً  نیاز کودک  به  جداگانه ‌بودن  مادری‌ که  بچۀ  دیگری  شریک  او  نشود و  مادر  تنها  از آن  وی  باشد  شدیدتر  است‌.  بعد  از  سپری  شدن  این  سن‌،‌ کودک  نیاز  فطری  به  این  دارد  احساس ‌کند که  او  را  پدری ‌و  مادری  مستقل  است ‌و  بدیشان  نسبت  می‌رساند. کار  نخست  در  پرورشگاهها  ممکن  نیست‌.  و کار  دوم  جز  در  نظام  خانواده  دشوار  است‌.  هر  کودکی‌ که  یکی  از  این  دو  چیز  را  از  دست  دهد،  منحرف ‌و  ناهنجار  می‏‎گردد  و  به  نحوی  از  انحاء  به  بیماری  روانی  دچار  می‌شود.هنگامی ‏‎که  در  این  مورد  حادثه‌ای  رخ  دهد که ‌کودک  را  از  یکی  از  این  دو  نیاز  محروم  سازد،  بدون  شک  بحرانی  در  زندگی  او  ایجاد  می‌کند.  پس  جاهلیّت  گریز  پا  را  چه  شده  است‌ که  می‌خواهد  بحرانهائی  را  در  زندگی  همۀ ‌کودکان  براه  اندازد؟  آنگاه  مردمانی ‌که  خویشتن  را  محروم  از  نعمت  صلح‌ و  صفائی  داشته‌اند که  خدا  برای  ایشان  خواسته  است  بـیایند  و  بگویند:  پـیشرفت  و  آزادی  و  تمدّن  این  است  و  بس‌؟‌!  برای  اطّلاع  بیثشر  مراجعه  شود  به‌کتاب  (‌انسان  بین  مادیگری  و  اسلام‌)  فصل  (‌مشکل  جنسی‌)‌، و  کتاب  (‌شبهه‌هائی  پیرامون  اسلام‌)  فصل  (‌اسلام  و  زن‌)‌،  تألیف‌:  محمد  قطب‌.)

[3] ‌در  اینجا  بنابه  عللی‌،  مطالب  متن ‌کتاب  با  چکیدۀ  هامش  آمیزۀ  یکدیگر  شده  است‌. (‌مترجم‌)

[4] برای  اطلاع  بیشتر  مراجعه  شود  بـه  کـتاب  (‌عدالت  اجتماعی‌)  فصل  (برابری  انسانی‌)‌،  تألیف  مؤلف‌.  وکتاب  (‌انسان  بین  مادیگری  و  اسلام‌)  فصل  (مشکل  جنسی‌)  و  کتاب  (‌‌شبهه‌هائی  ییرامون  اسلام‌)  فصل  (‌اسلام  و  زن‌)  تألیف‌:  محمدقطب‌،  همچنین  تفسیر  فی‌ظلال  القرآن‌،  سوره‌های  نساء  و  احزابه‌،  و  بویژه  طلاق‌.)

[5] حدیث  مرسل  آن  است ‌که  سندهایش‌ گسسته  باشد.  (‌لسان  العرب‌)

[6] در  جاهای  دیگری  از قرآن‌، ‌کارهائی‌ که  لازم  است  پیش  از وقوع  طلاق  انجام  پذیرد،  و  از  جمله  تذکّر  داده  خواهد  شد که  وقوع  طلاق  باید  در  زمان  پاکی  باشد و  در آن ‌مدت  نزدیکی  زناشوئی  انجام  نگرفته  باشد. این  امر  موجب  خواهد  شد که  در  اغلب  احوال  مهلتی  میان  تصمیم  طلاق  و  وقوع  آن  بوجود  آید و  فرصتی  دست  دهد که  در  آن  شوهر  انتظار  بکشد  تا  زمان  پاکی  فرا  رسد  سپس‌ طلاق  را  به  مرحلۀ  اجراء  درآورد.  و  چیزهای  دیگری‌...  (‌مؤلف‌)

[7] خویشتن  را  نیز تبرئه  نمی‌کنم‌ و  من  هم  چنین  تعبیری  را  دربـرخی  از  نوشته‌هایم  بکار  برده‌ام ‌و  اینک  نادرستی  آن  را  ترجیح  می‌دهم‌.  (‌مؤلف‌) 

[8] ‌بَیْنُونۀ  صُغْری‌:  جدائی  و  مفارقتی  است ‌که  بر  اثر  طلاق  اوّل  یا  دوم  حاصل  می‌شود.  بَیْنُونةۀ کُبْری‌:  جدائی  و  مفارقتی  است ‌که  بر  اثر  طلاق  سوم  حاصل  می‌‌شود.  (‌مترجم‌)

[9] باغی  را  مهریّۀ  او کرده  بود.

[10] خواهر  دینی ‌و ‌گو‌هر  اصل  ...و  مگرنه  این  است‌ که  همگان  زادگان  آدم ‌و  حوّ ایند؟‌!(‌متر‌جم‌) 

[11] بخاری  آن  را  روایت  نموده  است‌.

[12] ‌وُسْطی  را  به  معنی  بهترین‌،  و  هر  یک  از  نمازهای  صبح‌،  ظهر،  مغرب‌ و  عشاء  نیز  تعبیر  و  تفسیر کرده‌اند.  (‌مترجم‌)

[13] مسلم آن را روایت نموده است.

[14] با  توجّه  به  احکام‌ گذشته‌،  زنان  مطلّقه  چهار گرو‌هند:

١  -‌زن  مطلّقه‌ای ‌که  با  او  آمیزش  جنسی  شده  است ‌و  مهریّه‌ای  برای  و‌ی  معلوم‌ گشته  است‌.  چنین  زنی  عدّه  نگاه  می‌دارد  و  مهریّۀ  خود  را  به  تمام  و  کمال  در‌یافت  می‌نماید.

٢  -‌زن  مطلّقه‌ای ‌که  با  او،  آمیزش  جنسی  شده  است‌،  مهریّه‌ای  برای  وی  معلوم  نگشته  است‌.  چنین  زنی  عدّۀ  نگاه  می‌دارد و  مهریّه‌ای  مثل  مهریّۀ  خویشاوندان‌ و  زنان  خانوادۀ  خویش  دریافت  می‌نماید.  یعنی  مهرالمثل  بدو  تعلّق  می‏‎گیرد.

٣-‌زن  مطلّقه‌ای ‌که  با  او  آمیزش  جنسی  نشده  اسبت‌،‌،  مهریّه  برای ‌او،  معلوم  گشته  است.  چنین  ز‌نی  نصف  مهریّۀ  خو‌د  را  دریافت  می‌دارد.  و  عدّه‌ای  ندارد.

٤  -  زن  مطلّقه‌ای که  با  او،  آمیزش  جنسی  نشده  است  و  مهریّه‌ای  هم  برای  وی ‌معلوم  نگشته  است‌.  چنین  زنی  و‌جوباً  حق  متاع ‌به  اندازۀ  قدرت  و  توانائی  مالی  شوهر  دریافت  می‌دار‌د.  و  عدّه‌ای  ندارد.

یادآو‌ری :‌  دادن  حق  متاع  به  زنان  گرو‌ههای  یکم  و  دو‌م  و  سوم‌،  مستحبّ  است‌.  لیکن  پرداخت  آن  به  زنان ‌گرو‌ه  چهارم‌،  واجب  است‌.  (‌رجوع  شو‌د  به  :  تفسیر  المراغی‌،  جزء  دو‌م‌،  صفحات‌:  ١٩٧  و  ٢٠٥)‌.  (‌متر‌جم‌)