تفسیر سوره بقره آیه‌ی 103-75

سوره بقره آیه‌ی 103-75

(أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥) وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ (٧٦) أَوَلا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ (٧٧) وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلا أَمَانِیَّ وَإِنْ هُمْ إِلا یَظُنُّونَ (٧٨) فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (٧٩) وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٨٠) بَلَى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٨١) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٨٢) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلا قَلِیلا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (٨٣) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَلا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٨٤) ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِیقًا مِنْکُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ یَأْتُوکُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلا خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (٨٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ (٨٦) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَقَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لا تَهْوَى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقًا تَقْتُلُونَ (٨٧) وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلا مَا یُؤْمِنُونَ (٨٨) وَلَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْکَافِرِینَ (٨٩) بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ (٩٠) وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَیَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٩١) وَلَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ (٩٢) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٩٣) قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٩٤) وَلَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (٩٥) وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَیَاةٍ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (٩٦) قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (٩٧) مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ (٩٨) وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَمَا یَکْفُرُ بِهَا إِلا الْفَاسِقُونَ (٩٩) أَوَکُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (١٠٠) وَلَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ (١٠١) وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَى مُلْکِ سُلَیْمَانَ وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَلَکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى یَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (١٠٢) وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ )(١٠٣)

بخش‌ گذشته‌ی سوره به پایان رسید که مشتمل بر یادآوری نعمتهای فراوانی بودکه خدا به بنی‏اسرائیل بخشیده و آنان بجای شکرگزاری‌، آن همه نعمتهای پیاپی را نادیده گرفته‌اند. همچنین در بخش گذشته‌، صحنه‌های انعام و انکار، بـعضیها به کوتاهی و قسمتی به درازا، عرضه گردیده است‌. این عرضه‌گری با بیان آنچه دلهای بنی‏اسرائیل در نهایت ‌گشت وگذار بدان از قبیل سختی و خوشی و بی‏حاصلی منتهی شده‌ که بسی سخت‌تر از سختی و خشکی و بی‏حاصلی سنگ بوده است‌، پایان پذیرفت‌.

هم اینک روندگفتار رو به‌گروه مؤمنان مـی‌کند و از بنی‏اسرائیل برایشان سخن می‌گوید. آنان را به روشها و ابزارهای حیله و آشوبشان، بینا و آشنا می‌سازد، و در زیر نور تاریخ و سرشت بنی‏اسرائیل، ایشان را از کید و مکرشان بر حذر می‌دارد تا باگفتار و ادعاء و ابزار مکارانه‌ای که در راه فتنه‌گری و گمراه‌سازی‌، به کار می‏‎برند، گول نخورند. به درازا انجامیدن سخن در اینجا، وگوناگونی روشهای این بخش، دلالت بر انبوه نیرنگهائی داردکه بر دست این چنین یهودیانی در برابر مسلمانان انجام خواهد پذیرفت و با دست اندیشه‌ی یهودیان چه دامها که بر سر راه آنان و دین ایشـان‌، گسترده خواهد گردید!

گاهگاهی روندگفتار به بنی‏اسرائیل رو مـی‌کند تا در قبال دیدگان مسلمانان‌، ایشان را متوجه عهدهائی کند که از آنان‌گرفته شده است‌، و آن بخش از پیمانهائی را که شکسته‌اند، بدیشان گوشزد سازد، وکجرویها و پیمان شکنی‌هایشان را بازگو نماید و از تکذیب پیغمبرانشان توسط آنان‌، وکشتارشان به سبب پیروی نکردن از هوی و هوسشان‌، سخن راند و مخالفتهائی‌ که با شریعت خویش داشته وکجرویها و ستیزه‌جوئیهای پوچشان را به میان آرد و چگونه به تبدیل وتغییر نصوص کتاب‌های آسمانی خود دست یازیده‌اند، برای همگان‌، روشن دارد. در اینجا قرآن‌، دلیل ستیزه‌جوئی آنان را با گروه مسلمانان‌، و حجتهای ناروا و ادعاهای پوچشان را بیان می‌نماید و به رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم یاد می‌دهد که ادّعاهایشان را رسوا سازد و دلیلهایشان را پاسخ گوید و نقش بر آب دارد و نادرستی‌ گفته‌هایشان را افشاء‌کند و با گفتن حق روشن و آشکار، نیرنگشان را به خودشان برگرداند:

قوم یهود گمان می‌کردندکه جز چند روز اندکی‌، آتش دوزخ ایشان را نمی‌سوزاند. زیرا در پیشگاه خدا، از مکانت خاصی برخوردارند. خداوند به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌آموزد که پوچی چنین ‌گفتارشان را آشکار سازد و آن را به خودشان برگرداند:

(قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٩١) وَلَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ (٩٢) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٩٣)

بگو: اگر مؤمنید (‌و راست میگوئید که به تورات ایمان دارید و از آن پیروی می‌کنید) پس چرا پیامبران خدا را پیش از این می‌کشتید؟ واقعاً موسی آن همه دلائل روشن و معجزات را برای شما آورد (‌ولی پس از آنکه از دیده‌ی شما نهان گشت و به مناجات پروردگار رفت‌) بعد از او گوساله را برگزیدید (‌و به گوساله‌پرستی نشستید) و با این کار (‌بر خود) ستم کردید (‌و به بت پرستی سابق خویش برگشتید)‌. و (‌بیاد آورید) آنگاه را که (‌موسی تورات را بیاورد و دیدید که تکالیف و وظائف دشواری دربردارد و شما از انجام آنها سرباز زدید. پروردگار برای نشان دادن صدق تورات و فوائد تعالیم آن‌) کوه طور را بالای سرتان (‌همچون سایه‌بانی‌) نگاه داشت (‌و شما چنین انگاشتید که کوه بر سرتان فرو می‌ریزد. بدین هنگام به شما گفتیم‌:‌) آنچه به شما داده‌ایم‌، محکم برگیرید و با قدرت هر چه بیشتر بدان عمل کنید. (‌در این هنگام اعلان آمادگی کردند و به زبان‌) گفتند: شنیدیم‌، ولی (‌به زبان عمل گفتند:‌) نافرمانی کردیم‌. ما از شما پیمان گرفتیم (‌که از دستورات تورات پیروی کنید و به دنبال هوی و هوس راه نیفتید. ولی در عمل‌) سرکشی و نافرمانی نمودید (‌و ایمان به دلهایشان ننشسته بود، زیرا) دلهایشان بر اثر کفر با (‌محبت‌) گوساله آبیاری شده بود. بگو ایمانتان شما را به انجام بدترین چیز دستور می‌دهد اگر (‌گمان می‌کنید که‌) شما مؤمن هستید؟‌.

یهودیان ادعاء می‌کردندکه سرای دیگر تنها از آن ایشان است و مردمان دیگر از نعیم آخرت بی‌بهره‌اند. خداوند به فرستاده‌اش صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌آموزد که ایشان را به مباهله طلبد، یعنی اینکه دو دسته‌: ایشان و مسلمانان با هم‌گرد آیند، سپس از خدا بخواهند که دروغگو را بمیراند:

(قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٩٤)

بگو: اگر (‌چنانچه گمان می‌برید) خداوند جهان دیگر را از میان همه‌ی مردم تنها به شما اختصاص داده است‌، پس آرزوی مرگ کنید اگر راستگوئید.

قرآن روشن داشته است‌که ایشان هرگز آرزوی مرگ نمی‌کنند - و این چنین هم شد. آنان از مباهله سرباز زدند چون می‌دانستند که در ادعای خود دروغگویند! اینگونه روند گفتار به پیش می‌رود و در چنین رویاروئی و پرده‌برداری از حق و باطل و توجیه همگان به جلوگام می‌نهد... هدف قرآن در این بخش ، بیشتر متوجه این است‌که نیرنگ یـهود را در میان صف اسلامی‌، ضعیف و یا اینکه بی‏اثر سازد، و دسیسه‌ها و دامهای ایشان را آشکار نماید وکاری ‌کند که ‌گروه مؤمنان در پرتو آنچه از قوم یهود در تاریخ ‌کهنشان رخ داده است‌، به نحوه‌ی ‌کار و نیرنگ و ادعایشان‌، آشنا گردند.

ملت مسلمان‌، پیوسته از دسائس یهود و نیرنگشان در رنج است و از دست این نوع مکر وکید و دسیسه و نیرنگها، همان چیزی را می‌چشد که گذشتگانشان چشیده‌اند، جز اینکه ملت مسلمان متاسفانه از این پندهای قرآنی و رهنمودهای رحمانی‌، درس نمی‌گیرند و سود نمی‌برند تا با بهره‌گیری از چنین پندها و رهنمودهائی‌، همان نفعی عایدشان گردد که نصیب گذشتگانشان‌ گشته بود، بدانگاه که‌گوش به قرآن دادند و دستوراتش راگردن نهادند و بدین وسیله بر حیله و نیرنگ یهودیان در مدینه چیره‌ گشتند گرچه دین تازه پا گرفته بود و گروه مؤمنان نوجوان و نورس بودند.

همیشه یهودیان با زشتکاریها و نیرنگبازیهای خود، به گمراهسازی این ملت مسلمان و بدور داشتن ایشان از دینشان سرگرم بوده و هستند و خواهند بود، و س بر این داشته و دارند و خواهند داشت‌که مسلمانان را از قرآنشان روگردان‌ کنند، تا از قرآن اسلحه‌ی برنده خود را برنگیرند و ساز و برگ دفاع از خویش را از آن فراهم نیارند. زیرا یهودیان تا زمانی‌که این ملت مسلمان از آبشخورهای نیروی حقیقی خود غافل و روگردان‌، و از چشمه‌های زلال معرفت و دانش خویش دور و بی‌خبر باشد، آسوده و بی‌د‌ردسر بسر می‌برند... باید افزود که هرکس این ملت را از دینش و از قرآنش روگردان و بدور دارد، بی‏گمان از مزدوران یهود است‌، حال فرق نمی‌کند چه بداند چه نداند، و چه خود خواسته باشد چه خود نخواسته باشد. قوم یهود از دست این ملت در امان خواهد بود تا زمانی که مسلمانان بدور بوده و روگردان باشند از حقیقت یگانه و یکتائی‌که وجود و قدرت و شوکت و توشه و چیرگی خود را از آن می‌گیرند، و آن حقیقت عقیده و روش و نظام ایمانی است‌. پس باید به خاطر داشت‌که راه این است و جز این نیست‌، و نشانه‌های راه هم همین است و بس‌:

*

(أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥) وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ (٧٦) أَوَلا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٧٧)

آیا امیدوارید که (‌یهودیان به آئین اسلام و) به شما ایمان بیاورند، با اینکه گروهی از آنان (‌که احبار ایشان بودند) سخنان خدا را (‌در تورات‌) می‌شنیدند و پس از فهمیدن کامل آن‌، دست به تحریفش می‌زدند؟ و حال آنکه علم و اطلاع داشتند (‌که درست نیست به کتابهای آسمانی دست برد)‌. و چون باکسانی که ایمان آورده‌اند روبه رو می‌شوند می‌گویند: ایمان آورده‌ایم (‌به اینکه شما بر حق می‌باشید و محمد پیغمبری است که در تورات وصف او آمده است‌) و می‌گویند: آیامطالبی را که خداوند (‌درباره‌ی صفات محمد) برای شما بیان کرده برای مسلمانان بازگو می‌کنید و از آن سخن می‌رانید تا (‌روز رستاخیز) در پیشگاه خدا بر شما حجت گیرند و علیه شما بدان استدلال کنند؟ مگر نمی‌فهمید و عقل ندارید؟ آیانمی‌دانند که آنچه را پپهان می‌کنند و آنچه را آشکار می‌سازند، خدا همه را می‌داند؟‌.

خشکی و سختی و بی‏حاصلی، حیزهائی بودندکه در پایان درس ‌گذشته خداوند دلهای بنی‏اسرائیل را با آنها به تصویرکشید و شکل داد. شکل سنگ سختی‌ که قطره‌ای از آن فرو نمی‌ریزد، و نرمی نمی‌شناسد، و زندگی در آن جنبشی ند‌ارد و اثـری از حیات در پیکرش روان نیست‌... شکلی است‌که الهام بخش و نمایانگر این سرشت خشکیده و بی‏جان و فروتپیده و ویران است‌، و در پرتو چنین تصویر و چنین الهامی‌، روند گفتار به مؤمنان رو می‌کند، کسانی‌ که چشم امید به راهیابی بنی‏اسرائیل دوخته‌اند، و می‌کوشند که به دلهایشان آب ایمان بباشند و نور الهی را در قلوبشان فروزان و پرتو افکن ‌کنند... روند گفتار پـرسشی را متوجه آن چنان مؤمنانی مـی‌سازد و بدیشان الهام می‌کندکه باید از آنان دست شست و چشم امیدی بدیشان نداشت‌، چه هـرگونه تلاشی در این راه‌، بی‏فایده است‌: .

(أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یَعْلَمُونَ) (٧٥)

آیا امیدوارید که (‌یهودیان به آئین اسلام و) به شما ایمان بیاورند، با اینکه گروهی از آنان (‌که احبار ایشان بودند) سخنان خدا را (‌در تورات‌) می‌شنیدند و پس از فهمیدن کامل آن‌، دست به تحریفش می‌زدند؟ و حال آنکه علم و اطلاع داشتند (‌که درست نیست به کتابهای آسمانی دست برد)‌.

هان‌! جای امیدی نیست که کسانی همانند اینان ایمان بیاورند. چه ایمان‌، سرشت و آمادگی دیگری می‌خواهد و جای معّین و درخور خویش لازم دارد. سرشت مؤمن‌، بزرگمنـش و نرم و انطاف‌پذیر است‌، درهایش بر روی انوار حق باز است‌، چون شاداب و نرم و پاکیزه و خوردار از روح حساس‌، و ازگناه خویشتندار و پرهیزگار و طهارت پیشه است‌، آماده و مهیا برای ارتباط با سرچشمه‌ی سرمدی و جاوید خدائی است‌. پرهیزگاری‌، چنین سرشت پاکیزه‌ای را بازمی‌دارد از اینکه سخن خدا را بشنود و بعد از شنیدن و فهمیدن‌، آن را تحریف کند. بدو اجازه نمی‌دهد از روی دانش و آگاهی و پافشاری بر نابکاری، به دگرگونی کلام پروردگاری‌، دست یازد. چه سرشت با ایمان‌، سرشت استوار و مستقیمی است‌که از چنین تحریف وکجروی‌، بیزار و خود را بدور می‌دارد.

گروهی ‌که در اینجا بدانان اشاره شده است‌، داناترین یهودیان و آشناترین ایشان به حقیقت چیزهائی است‌که درکتاب آسمانیشان بر آنان فرو فرستاده شده است‌. اینان پیشوایان دینی و خداشناسانی هستند که سخن خدا راکه بر پیغمبرشان موسی در تورات نازل‌ گشته است می‌شنوند سپس آن را از جاهای ویژه و معانی اصلی بدور می‌دارند، و دست به تعبیرات دور از عقل و نادرستی می‌زنند که ‌گفتار پروردگاری را از دائره و چهارچوب معانی مربوط، بیرون می‌دارند. نه اینکه چنین‌ کاری را به سبب ناآشنائی و عدم شناخت حقیقت موارد و مفاهیم کلام خداوندی‌، انجام می‌دهند، بلکه از روی عمد دست به تحریف می‌یازند و خود نیز بدین دگرگونسازی و تحریفی آگاهند. چیزهائی‌که ایشان را به چنین کردار زشتی وامی‌دارد، شهوات و آرزوهای پلیدی است‌که آنان را برمی‌انگیزد و به پیش میراند، و مصلحت شخصی است‌که ایشان را رهبری می‌نماید و به این سو و آن سو می‌کشاند، و اندیشه‌ی بیمار و هدف پستی است‌که آنان را وسوسه می‌کند و به سوی خود می‌خواند.

کسانی‌که نسبت به‌کتاب آسمانی پیغمبر خود، چنین کنند، بطریق اولی و بدون شک از حق و حقیقتی چشم خواهند پوشید و بدور خواهند افتادکه محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را آورده است‌. چه ایشان وقتی‌که از حق و حقیقتی بدور رفته و دست کشیده‌اند که ییغمبرشان موسی علیه السّلام آورده است‌، شکی نیست‌که به سبب تباهی سرشت و بد عهدی و پافشاری و ماندگاریشان برچیز پوچ و یاوه - با وجود شناخت باطل و آگاهی بدان - با دعوت اسلام بجنگ برخیزند و بمبارزه ایستند، و مکارانه از آن‌ کناره‌گیری نمایند و با انواع ‌کلک و نیرنگ‌، دروغهائی نسبت بدان سرهم‌کنند و بهم بافند.

(وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٧٦)

چون با کسانی که ایمان آورده‌اند روبه رو می‌شوند می‌گویند: ایمان آورده‌ایـم (‌به اینکه شما بر حق می‌باشید و محمد پیغمبری است که در تورات وصف او آمده است‌)‌، و هنگامی که با یکدیگر خلوت می‌کنند (‌دسته‌ای بدیشان اعتراض می‌نمایند) و می‌گویند: آیا مطالبی را که خداوند (‌درباره‌ی صفات محمد) برای شما بیان کرده برای مسلمانان بازگو می‌کنید و از آن سخن می‌رانید، تا (‌روز رستاخیز) در پیشگاه خدا بر شما حجّت گیرند و علیه شما بدان استدلال کنند؟ مگر نمی‌فهمید و عقل ندارید؟‌.

آیاامیدواریدکه به شما ایمان بیاورند و شما را قبول داشته باشند، در حالی‌که بر بد عهدی و حق پوشی و تحریف سخنان الهی‌، خودنمائی و دوروئی و نیرنگبازی و ستیزه‌جوئی را نیز اضافه می‌کنند؟

دسته‌ای از ایشان‌، هنگامی که با مؤمنان روبه‌رو می‌گشتند می‌گفتند: ایمان آورده‌ایم‌... یعنی ایمان داریم به اینکه محمد فرستاده‌ی خدا است‌، به حکم آنچه در تورات مژده‌ی آمدن او است‌، و به حکم این که ایشان چشم براه بعثت و برانگیختن او بودند، و می‌خواستند که خداوند آنان را با فرستادن او یاری دهد و بر دیگران پیروز گرداند. و این مفهوم سخن خدا است‌که فرموده است‌:

(وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا).

پیش از این‌، بر آنان که راه کفر گرفته بودند، (‌با رسیدن پیغمبر خاتم و آمدن آئین نو) درخواست پیروزی می‌کردند (‌و در انتظار چیرگی بر سایر مشرکان بودند)‌.

ولیکن‌:

(وَإِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ)

هنگامی که با یکدیگر به خلوت می‌نشستند.

همدیگر را سرزنش می‌کردند که چرا حقائقی را در صحت رسالت محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم و نشانه‌هائی‌که از حقیقت پیغمبری او درکتاب آسمانیشان موجود است و از روی آنها شناختی نسبت بدو دارند، برای مسلمانان بازگو می‌کنند و به گوش آنان می‌رسانند. لذا دسته‌ای از ایشان به دسته‌ی دیگری از خود می‌گفت‌:

(أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ)

 آیا مطالبی را که خداوند (‌درباره‌ی صفات محمد) برای شما بیان کرده برای مسلمانان بازگو می‌کنید و از آن سخن می‌رانید تا (‌روز رستاخیز) در پیشگاه خدا بر شما حجّت گیرند و علیه شما بدان استدلال کنند؟‌.

تا در نتیجه حجّت و برهانی علیه شما در دست داشته باشند؟‌... در اینجا سرشت ناآگاهشان از شناخت صفت خدا، و طبیعت بی‌خبرشان از حقیقت دانش پروردگار، ایشان را دربرمیگیرد و باگرفتاری دربند چنین سرشتی‌، اینگونه می‌اندیشند که خدا علیه ایشان دلیلی نخواهد داشت و آنان را مؤاخذه نخواهدکرد مگر اینکه آنچه راکه می‌دانند بر زبان رانند و به مسلمانان بگو‌یند!... شگفت‌انگیزتر از این اندیشه‌، اینکه دسته‌ای به دسته‌ی دیگری گوید:

(أَفَلا تَعْقِلُونَ)

مگر نمی‌فهمید و عقل ندارید؟‌.

چه اندازه مسخره است این چنین عقل و شعوری ‌که ایشان از آن دم می‌زنند‌.

این است‌که روند گفتار پیش از بیان آنچه می‌گویند و می‌کنند از چنین اندیشه و تکفیرشان اظهار شگفتی می کند .   

(أَوَلا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٧٧)

آیا نمی‌دانند که آنچه را پنهان می‌دارنـد و آنچه را آشکار می‌سازند، خدا همه را می‌داند؟‌.

*‌

آنگاه از احوال بنی‏اسرائیل سخن می‌راند و از بخشهائی از زندگیشان قصه می‌گوید. ایشان را به دو گروه تقسیم می‌کند: گروهی بیسواد و نادانند و چیزی ازکتاب آسمانیشان را نمی‌دانند، و از آنچه بر آنان نازل‌ گشته است با چیزی جز گمانها و پندارها آشنا نیستند و تنها به امید رستگاری از عذابند، زیرا خود را ملت گزیده‌ی خدا می‌دانند و چنین می‌انگارند که هر چه کنند و به هر گناهی دست یازند، بخشیده می‌شوند، و با چنین آرزوهائی زندگی می‌کنند.

دسته‌ای هم از این نادانی و چنین بیسوادی بهره‌گیری می‌کنند و به تزویر می‌نشینند وکتاب خدا را نادرست می‌دانند و با تعبیرات مغرضانه سخن را از هدف اصلی بدور می‌دارند و ازکتاب آسمانی هر حه را دلشان بخواهد پنهان می‌کنند و سخنانی از پیش خود بهم می‌بافند و در میان توده‌ی مردم به نام اینکه ‌کتاب خدا است‌، پخش می‌کنند... همه‌ی این‌کارها برای این است‌که سود ببرند و دارائی بیندوزند و آقائی و پیشوائی را برای خود نگاه‌دارند:         . .

(وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلا أَمَانِیَّ وَإِنْ هُمْ إِلا یَظُنُّونَ (٧٨) فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ) (٧٩)

پاره‌ای از آنان افراد بیسوادی هستند که (‌از) کتاب (‌خدا تورات‌) جز (‌یک مشت خرافات و دروغهائی که احبارشان به هم بافتـه‌اند و با) آرزوهای (‌آنان سازگار است‌) نمی‌دانند، و تنها به پندارهایشان دل بسته‌اند. پس وای بر کسانی (‌از احبار) که کتاب را با دست خود مـی‌نویسند و آنگاه می‏‎گویند (‌به بیسوادان‌:‌) این (‌توراتی است که‌) از جانب خدا آمده است‌. تا به بهای کمی‌، آن (‌تحریف شده‌ها) را بفروشند. وای بر آنان چه چیزهائی را با دست خود می‌نویسند! و وای بر آنان چه چیزهائی را بچنگ می‌آورند! (‌اینگونه نوشته‌ها و کارها، ایشان را به سوی هلاکت و عذاب می‌کشاند)‌.

پس چگونه از کسانی همچون اینان و آنان‌، انتظار می‌رود که به ندای حق پاسخ ‌گویند و در جاده‌ی راست و درست هدایت گام بردارند و از تحریف نصوص کتاب آسمانیشان دست باز دارند چنین‌کسانی امیدی نیست که به مسلمانان ایمان داشته باشند ر راهشان را در پیش کرند. لذا هلاک و نابردی به انتظارشان است ر رای بر آنان‌که به دنبال چه چیزهائی راه افتاده‌اند و با حنین نیرنگها و سرهم بندی‏ها، چه چیزهائی بدست آورده‌اند.

امیدها و آرزرهائی به دل راه داده‌اند که هرگز با عدالت خداوند جور درنمی‌آید و با سنّت و یاسای پروردگاری‌، سازگار و دمساز نمی‏باشد و با اندیشه‌ی درستی ‌که از عمل و جزاء متصور است‌، همگامی و همخوانی ندارد... از جمله گمان می‏‎برند که هر چه بکنند از عذاب خدا در امانند، و آتش دوزخ جز روزهای اندک و قابل شماری‌، ایشان را در آغوش نمی‌گیردکه بعد از آن از دوزخ خارج می‌گردند و به بهشت وارد می‌شوند... آیا به چه علت به این آرزو دل بسته‌اند و بدان تکیه داده‌اندا یا چرا زمان‌بندی کرده‌اند و روزگار عذاب را برآورد نموده‌اند و بدین امر اطمینان یافته‌اند؟ گویا پیمان مدّت‌داری است با دوره‌ی محدود و سر رسید معلوم‌ که با خدا بسته‌اند نه ‌، هیچیک از اینها نیست‌، بلکه چیزی جز آرزوها و انگاره‌های بیسوادان نادان‌، و دروغهای نیرنگبازان دانائی‌که ایشان را راه می‏‎برند نمی‏باشد. اینها ساخته‌ها و پرداخته‌های دست خیال دور افتادگان از عقیده‌ی صحیح وکنار رفتگان از باور درستی است‌که به علت طول زمان و فاصله افتادن میان ایشان و میان حقیقت دینشان‌، از دین جز نام و نشانی برایشان نمی‌ماند، و از موضوع و حقیقت دین خبری نیست‌، و می‌انگارند که این پوست بی‌مغز دین است و اینکه با زبان بگو‌یند که بر دین خدایند، از عذاب الهی نجات می‌یابند:

(وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) (٨٠)

گفتند: (‌هر چند هم گناهکار باشیم‌) آتش جز چند روز معدودی به ما نخواهد رسید. بگو: آیا از جانب خدا پپمان گرفته‌اید و (‌چون‌) خدا هرگز خلاف وعـده‌اش عمل نمی‌نماید (‌اطمینان یافته‌اید)‌، یا اینکه چیزی به خدا نسبت می‌دهید که از آن بی‌خبرید (‌و دروغهائی بیش نیست‌؟‌)‌.

این است درسی که خدا می‌دهد و با حجت قاطعانه همراه است‌:

(أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ)

آیا در پیشگاه خدا پیمان گرفته، و (‌چون‌) خدا هرگز خلاف پیمانش عمل نمی‌کند (‌اطمینان یافته‌اید؟‌)

آیا پیمان‌، درکجا نوشته شده است وکجا سراغ دارید؟

 (أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) (٨٠)

یا اینکه چیزی به خدا نسبت می‌دهید که از آن بی‌خبرید (‌و دروغهائی بیش نیست‌)‌؟‌.

بلی واقعیت همین است‌. زیرا در اینجا استفهام برای تقریر است‌. لیکن در این استفهام‌، معنی انکار و توبیخ نیز نهفته وکوله‌باری از تهدید و تنبیه نیز بهمراه دارد.

*

در اینجا پاسخ قاطعانه و گفتار داورانه‌ای‌، درباه‌ی چنین ادعائی بدیشان داده می‌شود وبه شکل قاعده‌ای از قواعد اندیشه‌ی اسلامی جلوه‌گر می‌گردد که از حقیقت تفکر فراگیر اسلام از جهان و زندگی و انسان نشان دارد؛ و آن اینکه‌: پاداش همگو‌ن کردار است و پادافره در خور رفتار:

(بَلَى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٨١)

آری‌! هر کس مرتکب گناه شود، و گناه (‌احساس و وجدان و سراسر وجود) او را احاطه کند، این چنین افرادی یاران آتش بوده و جاویدانه در آن خواهند ماند. و کسانی که ایمان آورده‌اند و کردار پسندیده و افعال شایسته انجام داده‌اند، اینان اهل بهشت بوده و جاویدانه در آن خواهند ماند.

لازم است اندکی در برابر چنین تصویر هنری اعجازآمیزی که برای نشان دادن یک حالت معنوی خاصی بکار رفته است بایستیم و در پیشگاه چنین فرمان خدایانه و قاطعانه‌ی پروردگار لحظه‌ای درنگ نمائیم تا باکمی از اسباب و اسرار آن آشنا شویم‌:

(بَلَى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ).

آری‌! هر کس مرتکب گناه شود، و گناه (‌احساس و وجدان و سراسر وجود) او را احاطه کند.

مگرگناه‌، پیشه است‌؟ معنی ذهنی و برداشت عقلی از آن‌، دچار گناه آمدن است‌. لیکن چنین تعبیری اشاره به حالت روانی مشهوری دارد... و آن اینکه کسی ‌که گناه می‌ورزد، عادتاً وقتی بد‌ان دست می‌یازد که از آن خوشش بیاید وگوارایش بداند و آن را به نحوی از انحاء پیشه‌ای برای خود بشمار آرد. اگر گناه در نظرش زشت می‏بود، بدان دست نمی‌یازید، و اگر احساس می‌کردکه‌گناه زیانی بیش نیست‌، با شور و شعف بدان اقدام نمی‌کرد، و نمی‌گذاشت ‌گناه وجودش را پرکند و

 دنیای او را احاطه سازد. زیرا سزاوار بودکه اگر آن را نمی‌پسندید و احساس می‌نمودکه در آن زیانی است‌، از سایه‌ی آن می‌گریخت و در صورت پرت‌گشتن به سیاه چال آن ‌، به تلاش برمی‌خاست و خویشتن را از آن بیرون می‌کشید و از آن توبه می‌کرد و آمرزش می‌خواست و به پناهگاهی جز پناهگاه‌ گناه‌، پناه می برد. در تعبیر:

(وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ)

گناهکاریش او را احاطه کرده باشد.

تجسم بخشیدن این معنی است‌. اصلاً تجـسم بخشیدن یکی از ویژگیهای تعبیر قرآنی است و نشانه‌ی آشکاری از نشانه‌های آن بشمار است‌. چنین ویژگی - به امور معنوی حالت مادی دادن - یکی از ویژگیهای تعبیر قرانی و نشانه‌ی بارزی از نشانه‌های آن است‌. این ویژگی با سایه و حرکتی‌که دارد، با سایر معانی ذهنی مجرد و تعبیرات بی‌سایه و حرکت‌، فرق فراوانی دارد. اخر کدام تعبیر ذهنی است‌که بتواند بدین‌گونه از پافشاری بر گناه و غوطه‌وری در اشتباه‌، پرده بردارد و این جور سایه‌های روشنی بزند که در پرتو آن‌، مرتکب گناهکار را در زندان ‌گناه و لغزشش به صورتی بنمایاند که دارد در چهارچوب زندان‌ گناه می‌زید، و در فضای گناه نفس می‌کشد، و با آن و برای آن زیست می‌کند. در این هنگام که نفس در زندان گناه همه‌ی روزنه‌های توبه را بر خود بسته است و از هر شعاع رحمتی بی‌بهره مانده است‌، بدین هنگام است که شایسته‌ی چنین کیفر دادگرانه و قاطعانه است‌:

(فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٨١)

پس اینان یاران آتشند و ایشان در آنجا جاودانه ماندگارانند.

سپس بدنبال این بخش‌، بخش مقابل این حکم نیز می آید:

(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٨٢)

کسانی که ایمان آورده‌اند و کردار پسندیده و افعال شایسته انجام داده‌اند، اینان اهل بهشت بوده و جاودانه در آن خواهند ماند.

چه از مقتضیات ایمان این است که ایمان از ته دل جوشیده باشد و در شکل‌ کار شایسته و پسندیده جلوه‌گر گردد... این چیزی است که باید کسانی که ادّعای ایمان دارند آن را بدانند... چه اندازه ضروری است ما کسانی ‌که می‌گوئیم ما مسلمانیم‌، یقیناً بدانیم حقیقت این است و جز این نیست‌که‌: ایمان وقتی ایمان است که کردار شایسته از آن بیرون تراود و افعال پسندیده بردمد. اما کسانی که می‌گویند که ایشان مسلمانند ولی با وجود این در زمین به تباهی دست می‌یازند، و با اصل نخستین خوبی و صلاح‌ که استوار داشتن قانون خدا در زمین‌، و برنامه‌ریزی برابر دستورات شریعت پروردگاری در زندگی‌، و خوگر شدن به اخلاق اسلامی در جامعه است‌، به جنگ برمی‌خیزند و راه ستیز می‌گیرند، اینان از ایمان بهره‌ای ندارند، و از پاداش نیک الهی چیزی دریافت نمی‌دارند، وکسی و چیزی نمی‌تواند آنان را از عذاب خداوند محفوظ دارد، گرچه به آرزوها و انگاره‌هائی دست آویز‌ندکه همچون آرزوها و انگاره‌های یهودیانی باشدکه خداوند حکم آنها را برای ایشان و سایر مردمان بیان‌کرد و با سخن حکیمانه‌ی خویش درباره‌ی آن به روشنگری پرداخت‌.

*

سپس روندگفتار، برای جامعه‌ی مسلمانان از حال یهود سخن می‌راند و مواضعی راکه ایشان در آنجاها مرتکب سرکشی و کجروی و انحراف و نافرمانی و سرباز زدن از انجام عهد و پیمان شده‌اند، بیان میدارد و چنین موضعها و خطاکاریهای ایشان را با حضور مسلمانان به رخشان می‌کشد:

(وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلا قَلِیلا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (٨٣) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَلا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٨٤) ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِیقًا مِنْکُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ یَأْتُوکُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلا خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (٨٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ) (٨٦)

و (‌بیاد آورید) آن زمان را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان‌، نیکی کنید و به مردم نیک بگوئید و نماز را بر پا دارید و زکات را بپردازید. سپس شما جز عده‌ی کمی روی برتافتید و سرپیچی کردید (‌و از وفای به پیمانی که با خدای خود بسته بودید) روی گردان شدید. و (‌بیاد آورید) هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم کـه خون یکدیگر را نریزید و همدیگر را از سرزمین و خانه و کاشانه‌ی خویش بیرون نکنید. (‌بر این پیمان‌، شما) اقرار کردید (‌و هم اینک باور دارید که در کتابتان موجود است‌) و شما (‌بر صحت آن‌) گواهی می‌دهید. پس از آن‌، این شما هستید که یکدیگر را می‌کشید و گروهی از خـودتان را از خـانه‌ها و سرزمینشان بیرون می‌رانیـد، (‌و دیگران را بر ضد آ‌نان برمی‌شورانید و یاری می‌دهید و ایشان را علیه آنان‌) از راه گناه و دشمنانگی‌، همپشتی و پشتیبانی می‌کنید. ولی اگر (‌بعضی از آنان به صورت‌) اسیران نزد شما (‌و هم پیمانانتان‌) آیند (‌برای نجاتشان می‌کوشید و) فدیه می‌دهید (‌و ایشان را آزاد می‌سازید. اگر از شما پرسیده شود، چه چیز شما را وامی‌دارد که فدیه‌ی آنان را بپردازید و آزادشان کنید؟ میگوئید که کتابهای آسمانیمان به ما دستور می‌دهد که فدیه‌ی اسیران بنی‌اسرائیل را بپردازیم و ایشان را آزاد سازیم‌. مگر کتابهای آسمانی به شما دستور نمی‌دهند که خون آنان را نریزید و ایشان را از خانه و کاشانه آواره نسازید؟‌) و حال آنکه بیرون راندن ایشان (‌و کشتن آنان‌) بر شما حرام است‌. آیا به بخشی از (‌دستورات‌) کتاب (‌آسمانی‌) ایمان می‌آورید و به بخش دیگر (‌دستورات آن‌) کفر می‌ورزید؟ برای کسی که از شما چنین کند جز خواری و رسوائی در این جهان نیست و در روز رستاخیز (‌چنین کسانی‌) به سخت‌ترین شکنجه‌، برگشت داده می‌شوند، و خداوند از آنچه می‌کنید بی‌خبر نیست‌. اینان همان کسانیند که آخرت را به زندگی دنیا فروخته‌اند، لذا شکنـجه‌ی آنان تخفیف داده نمی‌شود و ایشان یاری نخواهند شد (‌و یاران و کمک کنندگانی نخواهند یافت تا برای نجاتشان کوشند)‌.

در درس‌ گذشته‌، ضمن یادآوری‌کردن بنی‏اسرائیل به خلاف وعده و در پیش‌گرفتن راه و روند نادرست‌، اشاره‌ای به پیمان ‌گردید. در اینجا با اندک تفصیلی‌، بعضی از نصوص این پیمان بیان می‌شود:

از آیه‌ی نخستین چنین می‌فهمیم‌ که پیمان خدا با بنی‏اسرائیل، همان ییمانی است‌که خداوند در سایه‌ی کوه از ایشان‌ گرفت و به آنان دستور داد که آن را با قوّت و چالاکی برگیرند و بدانچه در آن است عمل کنند... آن پیمان‌، قواعد ثابتی را برای دین خدا دربرداشت‌. همان قواعدی‌ که دوباره اسلام آنها را با خود آورده است‌، لیکن آنها را ناشناخته انگاشتند و ناپسندشان دانستند. در پیمانی‌که خدا باا یشان بسته بود گنجانده شده بود: جز خدا را نپرستند...

چراکه این نخستین قاعده‌ی یگانه پرستی خالصانه است‌. به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بیچارگان، نیکی کنند... با مردم‌، زیبا سخن‌ گفته شود و محترمانه رفتار گردد که سر دفتر چنین‌ کاری‌، امر به معروف و نهی از منکر است‌... همچنین در آن‌، از فریضه‌ی نماز و فریضه‌ی زکات سخن رفته است‌... و اینها مجموعه‌ی قواعد اسلام و تکالیف آن است‌.

از اینجا است‌که دو حقیقت جلوه‌گر می‌آید: یکم یکتائی دین خدا، و مورد قبول این دین واپسین قرار گرفتن اصولی‌ که در ادیان پیشین آمده است‌. دوم‌: پرده برداری از اندازه‌ی بدخواهی یهودیان و سنگربندی آنان در برابر این دین‌، هر چند هم چنین دینی ایشان را به سوی چیزی می‌خواندکه بر انجام آن با خدا پیمان بسته و بدو وعده داده بودند.

در اینجا - در این موقعیت شرم‌آور - روند گفتار از حکایت به خطاب می‌گراید. در حالی‌که با مسلمانان سخن می‌رفت و روی سخن از بنی‌اسرائیل برگشته بود و با ایشان سخن نمی‌رفت‌، یکباره بدیشان رو می‌گردد و با زشت‌ترین و خشمانه‌ترین وجه‌ گفته می‌شود:

(ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلا قَلِیلا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ) (٨٣).

سپس شما جز عده‌ی کمی‌، روی برتافتید و سرپیچی کردید (‌و از وفای به پیمانی که با خدای خود بسته بودید) روی گردان شدید.

بدین‌گونه بعضی از اسرار التفات در روند داستانها و دیگر چیزهای این‌کتاب شگفت‌، خودنمائی می‌کند و جلوه‌گر می آید.

روند گفتار متوجه بنی‏اسرائیل می‌گردد و مواضع ناجور ایشان در قبال پیمانهائی‌که با خدا بسته بودند، شرح می‌گردد و رفتار ناهنجارشان عرضه می‌شود...

(وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَلا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ) (٨٤)

 (‌بیاد آورید) هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و همدیگر را از سرزمین و خانه و کاشانه‌ی خویش بیرون نکنید. (‌براین پیمان‌، شما) اقرار کردید (‌و هم اینک باور دارید که در کتابتان موجود است‌) و شما (‌برصحت آن‌) گواهی می‌دهید. آیا بعد از اقرار به مسأله و حاضر و ناظر بودنشان چه شد؟

(ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِیقًا مِنْکُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ یَأْتُوکُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ)

پس از آن‌، این شما هستید که یکدیگر را مـی‌کشید و گروهی از خودتان را از خانه‌ها و سرزمینشان بیرون می‌رانید، (‌و دیگران را بر ضد آنان برمی‌شورانید و یاری می‌دهید و ایشان را علیه آنان‌) از راه گناه و دشمنانگی‌، همپشتی و پشتیبانی می‌کنید. ولی اگر (‌بعضی از انان به صـورت‌) اسیران نزد شما (‌و هم پیمانانتان‌) آیند (‌برای نجاتشان می‌کوشید و) فدیه می‌دهید (‌و ایشـان را آزاد می‌سازید. اگر از شما پرسیده شود، چه چیز شما را وامی‌دارد که فدیه‌ی آنان را بپردازید و ازادشان کنید؟ میگوئید که کتابهای اسمانیمان به ما دستور مـی‌دهد که فدیه‌ی اسیران بنی‌اسرائیل را بپردازیم و ایشان را آزاد سازیم‌. مگر کتابهای آسمانی به شما دستور نمی‌دهند که خون آنان را نریزید و ایشان را از خانه و کاشانه آواره نسازید؟‌) و حال آنکه بیرون راندن ایشان (‌و کشتن آنان‌) بر شما حرام است‌. آیا بـه بخشی از (‌دستورات‌) کتاب (‌آسمانی‌) ایمان می‌آورید و به بخش دیگر (‌دستورات آن‌) کفر می‌ورزید؟‌.

چیزی را که خدا در اینجا به رخشان می‌کشد، زمان وقوع آن خیلی دور نبود بلکه اندکی پیش از پیروزی اسلام بر اوس و خزرج رخ داده بود. قبیله‌های اوس و خزرج ‌،‌کافر بودند و از همه‌ی قبائل عرب بیشتر نسبت به همدیگر دشمنی داشتند. یهودیان در مدینه سه قبیله بودندکه با این قبیله و یا با آن قبیله ارتباط داشتند. قبایل بنی‌قینقاع و بنی‌نـظیر، هم‌پیمانان خزرج بودند، و قبیله قریظه هم‌پیمان اوس بود. هنگامی‌که جنگ زبانه می‌کشید هر دسته‌ای به همراه هم‌پیمانان خویش می‌جنگید. در نتیجه یهودی دشمنان خود را می‌کشد و گاهی یهودی‌، یهودی دیگری را از دسته‌ی مقابل به قتل می‌رساند - و این برابر نص پیمانی‌که خدا با ایشان بسته بود، حرام بود - و هنگامی‌که دسته‌ی آنان پیروز می‌گردید، ایشان را از خانه وکاشانه و سرزمین خویش بیرون می‌کردند و دارائیشان را به یغمـا می‏بردند و از ایشان اسیر می‌گرفتند - و این نیز برابر نص پیمان خدا با ایشان‌، حرام بود - سپس هنگامی‌که جنگ فروکش می‌کرد، فدیه‌ی اسیران را میدادند و اسیران یهودی را از هر دو طرف آزاد می‌کردند، چه آنانی راکه خود اسیر کرده بودند و چه کسانی را که هم‌پیمانان و یا دشمنان هم‌پیمانانشان اسیر ساخته بودند. این کار برابر فرمان تورات بود ،‌که در آن آمده است‌: توکسی را از بنی‏اسرائیل اسیر نخواهی دید‌، مگر اینکه او را برمی‌گیری و آزادش می‌کنی‌...

این تناقض است‌که قرآن آن را به رخشان می‌کشد، و در حالی‌که آن را بر ایشان زشت می‌شمارد، می‌پرسد:

(أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ).

 آیا به بخشی از کتاب ایمان دارید و به بخشی کفر می‌ورزید؟‌.

این همان نقض پیمانی است‌که ایشان را برابر آن‌، به خواری در دنیا، و سخت‌ترین شکنجه در آخرت‌، تهدید می‌کند. ضمناً تهدید دیگری نیز در آن نهفته است و آن اینکه خداوند از چنین پیمان شکنی و نـقض عهدی بی‏خبر نیست و از آن درنمی‌گذرد:

(فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلا خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٨٥)

برای کسی از شما که چنین کند، جز خواری و رسوائی در این جهان نیست و در روز رستاخیز (‌چنین کسانی‌) به سخت‌ترین شکنجه‌ها برگشت داده می‌شوند، و خداوند از آنچه می‌کنید بی‌خبر نیست‌.

سپس روند گفتار به مسلمانان و به همه‌ی بشریت رو می‌کند و حقیقت آنان و حقیقت‌ کردارشان را اعلان می‌دارد:

(أُولَئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ) (٨٦)

اینان همان کسانیند که آخرت را به زندگی دنیا فروخته‌اند، لذا شکنجه‌ی آنـان تخفیف داده نمی‌شود و  ایشان یاری نخواهند شد (‌و یاوران و کمک کنندگانی نخواهند یافت تا برای نجاتشان کوشند)‌.

در این صورت در ادعائی‌که دارند و می‌گویند آتش دوزخ جز چند روز معدود و قابل شماری، بدیشان نخواهد رسید، دروغ می‌گویند... همین اینها هستندکه در آنجا:

(فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ) (٨٦)

عذاب ایشان‌، سبک نمی‏گردد و یاری نخواهند شد.

داستان فروش آخرت ایشان به دنیا،‌که در اینجا و بدین مناسبت آمده است‌، بیانگر این واقعیت است‌که چیزی که ایشان را برمی‌انگیزد تا پیمانی راکه با خدا بسته‌اند بشکنند و خلاف وعده رفتار نمایند، این است‌که آنان به پیمانی دل بسته‌اند که با مشرکان بسته و با ایشان هم‌سوگند گشته‌اند در اینکه با دینشان وکتاب آسمانیشان به نبرد برخیزند و از فرمان پرودگار سرپیچی کنند.

چه تقسیم شدنشان به دوگروه و پیوستن هر یک از آنها به یکی از دو دسته‌ی اوس و خزرج‌، خوی دیرینه و روش تقلیدی قوم یهود است‌که عصا را از وسط بدست‌ گیرند، و برای احتیاط به همه‌ی اردوگاههای متخاصم بپیوندند تا هر جور که باشد غنیمتهائی بچنگ آرند، و در پایان مصالح یهود را تضمین نمایند، حال فرقی نیست چه این اردوگاه و چه آن اردوگاه پیروز شوند.

چنین روشی‌، پیشه‌ی کسی است‌که به خدا اطمینان نداشته و به پیمان او چنگ نمی‌زند و همه‌ی اعتماد و تکیه‌گاهش‌، بر زرنگی و پیمانهای زمینی است‌، و پیروزی را از بندگان چشم می‌دارد نه از آفریدگار بندگان .

زیرا وجود ایمان‌، مؤمنان را باز می‌دارد از اینکه به جرگه‌ی پیمانی پیوندند که ناقض پیمانشان با خدایشان بوده و مخالفت با قوانین شریعتشان باشد، چه به نام مصلحت و چه به نام حفظ ذات باشد. زیرا هیچ مصلحتی وجود ندارد مگر در پیروزی دینشان‌، و هیچ مصلحتی نیست مگر آنچه پیمانشان با خدایشان در آن محفوظ شود.

*

سپس روند گفتار به پیش می‌رود و مواضعی را که بنی‏اسرائیل در برابر رسالتهای آسمانی و در برابر پیغمبران بویژه پیغمبران برخاسته از خود داشته‌اند، بیان می‌دارد وکردار ناشایستی را برمی‌شمرد که با پیغمبرانشان روا داشته به هنگامی که حق را برایشان آورده‌اند، حقی‌که از شهوات و آرزوها پیروی نمی‌کند:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَقَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لا تَهْوَى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقًا تَقْتُلُونَ )(٨٧)

 (‌ای گروه یهودیان بیاد آورید آنگاه را که ما) به موسی کتاب (‌تورات‌) دادیم و در پی وی پیغمبرانی فرستادیم‌، و (‌از جمله‌ی آنان‌) به عیسی (‌پسر) مریم معجزه‌ها و دلائل روشن بخشیدیم و او را به وسیله‌ی روح القدس (‌که جبریل است‌) تأیید نمودیم و نیرویش دادیم‌. آیا (‌جز این است که‌) هر زمان پیغمبری (‌از اینان‌) برخلاف میل و آرزوی نفس شما چیزی را آورد، گردن افراختید (‌و خود را بزرگتر از آن دانستید که از او پیروی کنید و به این هم بسنده نکردید) بلکه عدّه‌ای را تکذیب نمودید و دروغگو خواندید، و جمعی را کشتید؟‌!.

دلیل بنی‏اسرائیل بر نپذیرفتن اسلام و خودداری از ورود بدان این بودکه می‌گفتند از تعلیمات پیغمبرانشان آن اندازه بهره‌مندند که ایشان را بسنده باشد، و چون دنباله‌رو شریعت پیغمبران بوده و برابر فرموده‌ها و سفارشهای ایشان‌، رفتار می‌نمایند، از پذیرش اسلام و پیروی محمد بی‌نیازند... در اینجا قرآن‌، ایشان را رسوا می‌کند و پرده از حقیقت موضع آنان در بر ‌ابر پیغمبرانشان و شریعتشان و سفارشهایشان برمی‏دارد، و ثابت می‌نمایدکه ایشان پیوسته همانند یکدیگر بوده و در برابر حق‌که هیچگاه تسلیم آرزوها و خواستهای آنان نمی‌گردد به مبارزه برمی‌خیزند و هر زمان با آن روبه‌رو گردند، خوی دیرینه‌ی خویش را می‌نمایانند. در آنچه گذشت‌، مقدار زیادی از مواضع آنان با پیغمبرشان موسی علیه السّلام که خدا بدو کتاب داده بود، بیان شد. در اینجا اضافه می‌شود که پیغمبرانشان پیاپی آمده‌اند و یکی پس از دیگری به راهنمائی پرداخته‌اند که آخرین ایشان عیسی پسر مریم است‌. خدا بدو معجزه‌های روشن بخشیده و او را به وسیله‌ی روح القدس یعنی جبریل علیه اسّلام  مدد داده بود. آیا چگو‌نه پذیره‌ی این همه جمع پیغمبران‌که آخرینشان عیسی علیه اسّلام  بود، شدند و به چه شکلی با آنان روبرو گشتند؟ این‌، چیزی است‌که قرآن از آن به زشتی یاد می‌کند و بر نحوه‌ی معامله‌ای که داشته‌اند می‌تازد، و این را ایشان انکار نمی‌کنند و نمی‌توانند پنهانش دارند، وکتابهای خودشان بدان اقرار داشته و صحت آن را گواهی می‌نمایند:

(أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لا تَهْوَى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقًا تَقْتُلُونَ) (٨٧)

 آیا (‌جـز این است که‌) هر زمان پیغمبری (‌از اینان‌) برخلاف میل و آرزوی نفس شما چیزی را آورد، گردن افراختید (‌و خود را بزرگتر از آن دانستید که از او پیروی کنید و به این هم بسنده نکردید) بلکه عده‌ای را تکذیب نمودید و دروغگو خواندید، و جمعی را کشتید؟‌!.

تلاش برای فرود آمدن راهنمایان و پیرو ساختن شریعتهای آسمانی در برابر آرزوهای آنی و هو‌سهای ناپایدار، پدیده‌ای است‌که نمودار می‌گردد هر زمان که فطرت تباهی‌ گیرد، و دادگری منطق انسانی در نهاد انسان پوشیده ماند. منطقی‌ که می‌گوید باید شریعت و قانون زندگی به سرچشمه‌ی پایداری برگردد که جدا از سرچشمه‌ی انسانی ناپایدار باشد. سرچشمه‌ای‌ که با هوی و هوسها به این سو و آن سو نمی‌گراید و امیال و آرزوها بر او چیره نمی‌گردد.

در این باره، خداوند از اخبار و احوال بنی‏اسرائیل، برای مسلمانان روایت فرموده است تا ایشان را از دچار آمدن به همچون کارهائی بر حذر دارد تا مقام جانشینی در زمین از آنان سلب نگردد و امانت رسالت که ناگسسته از مقام خلافت است‌، از دستشان بدر نرود. زیرا اگر مسلمانان به همان ‌گردابی بیفتندکه بنی‏اسرائیل بدان افتادند، و راه خدا و شریعت و قانون او را بدور افکنند، و امیال و شهوات خویش را بر خویشتن حاکم گردانند و به جای قانون خدا با قانون هوای نفسانی و آرزوی شیطانی رفتار نمایند، و دسته‌ای از راهنمایان را بکشند وگروهی را تکذیب نمایند... خداوند بر سرشان همان بلاهائی خواهد آورد که قبلاً بر سـر بنی‏اسرائیل آوره بود، از قبیل‌: پراکندگی و سستی‌، خواری و پستی‌، بدبختی و بدبیاری‌... مگر اینکه بیدار گردند و فرمان خدا و پیغمبران او را گردن نهند، امیال و آرزوهایشان را فرمانبردار شریعت وکتاب خدا نمایند، و به پیمانی‌که خداوند با ایشان و باگذشتگانشان بسته است وفا کنند، و آن را محکم برگیرند و نیرومندانه بدان برخیزند، و به دستورات آن عمل نمایند تا هدایت یابند و راه صلاح و فلاح پویند.

*

این بود موضعگیری بنی‏اسرائیل و رفتاری ‌که با ییغمبرانشان داشتندکه خداوند آن را بیان و روشن می‌فرماید، سپس موضع ایشان را در برابر رسالت جدید و پیغمبر جدید اظهار فرموده و آشکار ساخته است‌ که خوی یهود همان است‌که بود،‌گویا یهودیان زمان اسلام همان یهودیانی هستندکه در روزگاران پیشین با پیغمبران به جبهه‌گیری و نبرد بر خاسته‌اند

وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلا مَا یُؤْمِنُونَ (٨٨)

(وَلَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْکَافِرِینَ (٨٩)

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ (٩٠)

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَیَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٩١)

وَلَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ (٩٢)

وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٩٣)

 و (‌موضع آنان در برابر پیغمبر خاتم محمد امین نیز چنین است و از روی ریشخند) گفتند: دلهای ما سرپوشیده و در غلاف است‌. (‌و گفته‌ی نو دعوت تو بدان راه ندارد. چنین نیست‌) بلکه خداوند آنان را به خاطر کفرشان نفرین نموده (‌و از رحمت خویش بدور داشته است‌) و کمتر ایمان می‌آورند. و هنگامی که از طرف خداوند کتابی (‌به نام قرآن توسط پیغمبر اسلام‌) به آنان رسید که تصدیق کننده‌ی چیزهائی (‌همچون توحید و اصول دین و مقاصد آن‌) بود که با خود (‌از تورات‌) داشتند، و (‌از روی تورات‌) آن را شناختند و (‌به صدق محتوایش‌) پی بردند ولی (‌به سبب حسادت و عناد) بدان کفر ورزیدند (‌زیرا، پیغمبری آن را آورده بود که از بنی‌اسرائیل نبود - گرچه‌) قبلاً (‌هنگامی که با مشرکان به جنگ و یا نزاع لفظی برمی‌خاستند می‏‎گفتند که خدا ایشان را با فرستادن آخرین پیامبری که کتابشان بدان نوید داده است‌، یاری خواهد داد و) امید فتح و پپروزی بر کافران را داشتند - پس لعنت خداوند بر کافران (‌چون ایشان‌) باد. خویشتن را به بدترین چیز فروختند (‌چه از هـوای نفس پـیروی و به دنبال تعصبات قبیله‌ای روان شدند) و به ناروا نسبت به آنچه فرو فرستاده بودیم‌، کفر ورزیدند و کفرشان تنها به خاطر دشمنانگی (‌با دیگران و انتقام از مؤمنان‌) و ناخشنودی از اینکه خداوند (‌وحی خویش را) از روی فضل و مرحمت پروردگاریش بر هر که بخواهد از بندگانش نازل می‌کند بود و بس‌. لذا خشم خدا یکی پس از دیگری آنان را فرا گرفت (‌و مستوجب دو خشم شدند: یکی بر اثر کفری که نسبت به محمد پیغمبر اسلام داشتثد، و دیگری خشمی که بر اثر کفر و آزاری که درباره‌ی موسی روا می‌داشتند)‌. برای کفار (‌همانند ایشان‌) عذاب خوار کننده و دردناکـی است‌. و هنگامی که به آنان گفته شود: به آنچه خداوند فرو فرستاده است (‌که قرآن است‌) ایمان بیاورید، می‌گویند: ما به چیزی ایمان می‌آوریم که بر خود ما نازل شده باشد (‌نه بر اقوام دیگر)‌، و به غیر آن کفر می‌ورزند و حال آنکه حق بوده و تصدیق کننده‌ی چیزی است که با خود دارند. بگو: اگر مؤمنید (‌و راست میگوئید که به تورات ایمان دارید و از آن پیروی می‌کنید) پس چرا پیامبران خدا را پیش از این می‌کشتید؟ به راستی موسی آن همه دلائل روشن و معجزات را برای شما آورد (‌ولی پس از آنکه از دیده‌ی شما نهان گشت و به مناجات پروردگار رفت‌) بعد از او گوساله را برگزیدید (‌و به گوساله پرستی نشستید) و با این کار (‌بر خود) ستم کردید (‌و به بت‌پرستی سابق خویش برگشتید)‌. و (‌بیاد آورید) آنگاه را که (‌موسی تورات را بیاورد و دیدید که تکالیف و وظائف دشواری دربردارد و شما از انجام آنها سرباز زدید. پروردگار برای نشان دادن صدق تورات و فوائد تعالیم آن‌) کوه طور را بالای سرتان (‌همچون سایه‌بانی‌) نگاه داشت (‌و شما چنین انگاشتید که کوه بر سرتان فرو می‌ریزد. بدین هنگام به شما گفتیم‌:‌) آنچه را به شما داده‌ایم‌، محکم برگیرید و با قدرت هر چه بپشتر بدان عمل کنید. (‌در این هنگام اعلان آمادگی کردند و به زبان‌) گفتند: شنیدیم ولی (‌به زبان عمل گفتند:‌) نافرمانی کردیم‌. ما از شما پیمان گرفتیم (‌که از تورات پیروی کنید و به دنبال هوی و هوس راه نیفتید. ولی در عمل‌) سرکشی و نافرمانی نمودید (‌و ایمان به دلهایشان ننشسته بود، زیرا) دلهایشان بر اثر کفر با (‌محبت‌) گوساله آبیاری شده بود. بگو: ایمانتان شما را به انجام بدترین چیز دستور می‌دهد اگر (‌گمان می‌کنید که‌) شما مؤمن هستید.

روش قرآن در اینجا تند و تیز می‌گردد و شدّت وحدّت می‌گیرد، و در بعضی موارد بگونه‌ی صاعقه‌ها و گداخته‌های آتشین در می‌آید... در برابر آنچه‌گفته‌اند و کرده‌اند، سخت جبهه می‌گیرد و بدانان می‌تازد، و ایشان را از همه‌ی دلائل پیاده می‌سازد و هیچگو‌نه عذری را برای آنان باقی نمی‌گذارد، آن دلیلها و عذرهائی که با وجود آنها، خویشتن را برتر از آن می‌انگاشتند که حق را پذیرا گردند، و در پناه آنها بزرگ بینی جاهلانه و برترانگاری زشت وگوشه‌گیری نفرت‌انگیز خویشتن را از دیده‌ی مردم پوشیده می‌نمودند و دوست نمی‌داشتند که‌کسی جز خودشان به خیر و نیکی برسد. از روی کینه‌توزی و حسدی که در دل می‌پروراند‌ند نمی‌خواستند که خداوند از مرحمت و فضیلت خویش‌، کسی را بهره‌مند فرماید. جزای چنین موضعگیری منفی و زشتشان در برابر اسلام و پیغمبر بزرگوارش، این بود که صاعقه‌های سخنان تند قرآنی بر سرشان تازیانه زند و آتشفشانیهای آیات بر رویشان زبانه کشد و گداخته‌هایش همچون گلوله‌های آتشین به سویشان رگبار رود.

(وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلا مَا یُؤْمِنُونَ) (٨٨)

(‌موضع آنان در برابر پیغمبر خاتم محمد امین نیز چنین است و از روی ریشخند) گفتند: دلهای ما سرپوشیده و درغلاف است‌. (‌و گفته‌ی نو دعوت تو بدان راه ندارد. چنین نیست‌) بلکه خداوند آنان را به خاطر کفرشان نفرین نموده (‌و از رحمت خویش بدور داشته است‌) و کمتر ایمان می‌آورند.

می‌گفتند: دلهای ما بسته‌گردیده است و دعوت جدید بدان راه نمی‌یابد، و به پیغمبر جدید گوش فرا نمی‌دهد. این را برای ناامید کـردن محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم  و مسلمانان می‌گفتند تا از فرا خواندن ایشان به این دین دست بکشند و از ایمان آوردنشان به رسالت اسلام مأیوس شوند. یا اینکه چنین می‌گفتند تا بدین‌گونه علت نپذیرفتن دعوت پیغمبر و نگرویدنشان به اسلام را  توجیه و آن را بهانه‌کنند.

(بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ)

پس لعنت خداوند بر کافران (‌چون ایشان‌) باد.

یعنی خداوند ایشان را به سبب کفرشان‌، از هدایت بدور داشت و طردشان ‌کرد. چه اول آنان راه‌ کفر گرفتند و آنگاه خدا در برابر کفرشان‌، ایشان را طرد کرد و میان ایشان و میان سود جستن از هدایت‌، فاصله انداخت‌.

(فَقَلِیلا مَا یُؤْمِنُونَ)

و کمتر ایمان می‌آورند...

یعنی به سبب این دور گشتن و رانده شدن ازآستانه‌ی لطف الهی که به پادافره کفر گذشته و جزای گمراهی قدیمشان‌، بدیشان دست داده است‌، از آنان کمتر ایمان سر میزند. یا با چنین حالتی‌که دارند: آنان‌کفر ورزیده و کمتر از ایشان ایمان سر میزند، این هم حالت پیوسته‌ی ایشان است‌که خداوند آن را برای بیان حقیقت سرشت آنان ذکر می‌نماید... هر یک از این دو معنی موافق با مناسبت مکان و موضع ‌کلام است‌.

کفرشان هم بسی زشت بود، چون ایشان نسبت به پیغمبری ‌کفر ورزیدند که خود چشم به راهش بودند، و با آمدن او، خویشتن را برکافران پیروز می‌دیدند، یعنی انتظارش را می‌کشیدند تا با آمدن او بر دیگران پیروز گردند. اما وقتی که آمد، بدو کفر ورزیدند، هرچند هم کتابی را بیاورد که تصدیق کننده‌ی کتاب‌های آسـمانیشان بود:

(وَلَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ)

هنگامی که از طرف خداوند کتابی (‌به نام قرآن توسط پیغمبر اسلام‌) به آنان رسید که تصدیق کننده‌ی چیزهائی (‌همچون توحید و اصول دین و مقاصد آن‌) بود که با خود (‌از تورات‌) داشتند، و (‌از روی تورات‌) آن را شناختند و (‌به صدق محتوایش‌) پی بـردند، ولی (‌به سبب حسادت و عناد) بدان کفر ورزیدند (‌زیرا، پیغمبری آن را آورده بود که از بنی‌اسرائیل نبود - گرچه‌) قبلاً (‌هنگامی که با مشرکان به جنگ و یا نزاع لفظی برمی‌خاستند می‏‎گفتند که خدا ایشان را با فرستادن آخرین پیامبری که کتابشان بدان نوید داده است‌، یاری خواهد داد و) امید فتح و پیروزی بر کافران را داشتند.

چنین ‌کاری به سبب زشتی و قباحتی‌ که دارد، درخور راندنشان از درگاه پرفضیلت خداوندگاری و مورد خشم واقع گشتن پروردگاری است‌... از اینجا است ‌که تازیانه‌ی نفرین را بر فرق سر آنان فرود می‌آورد و با زنبق کفر گوشهایشان را کر می‌کند:

(فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْکَافِرِینَ)

پس لعنت خدا بر کافران (‌چون ایشان‌) باد.

سپس به دنبال بیان زیان معامله‌ای‌ که پیشه‌ی خود ساخته‌اند، انگیزه‌ی نهانی چنین موضع زشتی راکه در پیش‌ گرفته‌اند بر ملا می‌دارد و رسوایشان می‌سازد:

 (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ) (٩٠)

خویشتن را به بدترین چیز فروختند (‌چه از هوای نفس پیروی و به دنبال تعصبات قبیله‌ای روان شدند) و به ناروا نسبت به آنچه فرو فرستاده بودیم‌، کفر ورزیدند و کفرشان تنها به خاطر دشمنانگی (‌با دیگران و انتقام از مؤمنان‌) و ناخشنودی از اینکه خداوند (‌وحی خویش را) از روی فضل و مرحمت پروردگاریش بر هر که بخواهد از بندگانش نازل می‌کند. لذا خشم خدا یکی پس از دیگری آنان را فرا گرفت (‌و مستوجب دو خشم شدند: یکی بر اثر کفری که نسبت به محمد پیغمبر اسلام داشتند، و دیگری خشمی که بر اثر کفر و آزاری که درباره‌ی موسی روا می‌داشتند)‌. برای کفار (‌همانند ایشان‌) عذاب خوار کننده و دردناکی است‌..

خود را به بدترین چیز فروختند اینکه کفر ورزیدند... گوئی این‌کفر بهائی است‌که در مقابل فروش خودشان دریافت می‌دارند. انسان ممکن است خود را با پول معادل و همسنگ ‌کند و بفروشد، دیگر این بدترین معامله‌ها و زیانبارترین کارها است‌، اما هر چند این سخن جنبه‌ی تمثیل و تصویر را دارد، در بیرون جنبه‌ی واقعیت هم به خود گرفته است و عیناً چنین بوده است‌. اشان حقیقتاً طلای عمر خویش را در این جهان از دست دادند و زیانبار شدند چون کفر ورزیدند و به کاروان بزرگوار و توانای پیغمبران و مؤمنان نپیوستند. و در آخرت نیز وجود خویش را باخته‌اند چون عذاب دردناکی چشم به راه ایشان است‌. آیا سرانجام با خود چه بردند؟ آنچه اندوخته‌ی ایشان بود بیشتر ازکفر نبود و آن را به همراه خود بردند. چون‌ کفر تنها چیزی بودکه بچنگش می‌آوردند و در راهش تکاپو می‌کردند، لذا کوله‌باری‌ که بر دوش می‌کشیدند انباشته از آن بود. آنچه ایشان را هم برکفر وامی‌داشت‌، تنها کینه‌توزی و حسادتی بودکه نسبت به رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌حس می‌ورزیدند که چرا باید خدا او را برای رسالتی برگزیند که خود در انتظار دستیابی بدان بودند و ویژه‌ی کسی از قوم خود می‌دانستند. دیگری ‌کینه‌ای ‌که به دل داشتند بدیشان اجازه نمی‌داد که بپذیرند خدا فرد دیگری را در آغوش فضل وکرم خود گیرد و هر بنده ای از بندگان خویش راکه بخواهد پیغمبر گرداند. این هم ستمی بود که بر دست ایشان می‌رفت‌. لذا از سوی این ستم‌، به همراه خشمهای پیاپی خداوندی‌، برگشتند. در آن سرای هم عذاب خوارکننده‌ای‌ که به انتظارشان نشـسته است‌. همه‌ی اینها پادافره بزرگ بیـنی وکینه توزی  و ستم زشتی است ‌که با سرشت ایشان معجون شده است‌.

این سرشتی‌که اینجا در یهود جلوه‌گر می‌شود، سرشت دشمنانه و خود خواهانه‌ی تنگ‌نظری است‌که درکمربند سفتی از تعصب بسر می‏‎برد. چنان می‌پندارد که هر نوع خیری ‌که به دیگران برسد از جیب او بدر رفته است و از سهمیه‌ی او بر‌داشته شده است‌. خویشاوندی و پیوستگی انسانیت بزرگی را به رسمیت نمی‌شناسد که همه‌ی بشریت را بهم پیوند می‌دهد. یهودیان بدین‌گونه

درگوشه‌گیری بسر می‏‎برند که‌: گمان می‌کنند، ایشان شاخه‌ی گسیخته‌ای از درخت زندگی می‏‎باشند، برای بشریت چشم براه بلایا بوده و جز بدی نمی‌خواهند، کینه‌ی مردم را به دل دارند، به درد و عذاب‌ کینه‌توزیها و دشـنیها گرفتارند، بر اثر پژواک این‌کینه‌ها و پاسخ گفتن به ندای ‌کینه‌توزیها فتنه‌هائی را بپا می‌کنند و آتش دشمنانگی در میان این ملت و آن ملت و گروههای مختلف بشری برمی‌افروزند، جنگهای فراوانی را راه می‌اندازند تا از آنها غنیمتها ببرند، و بر آتش‌کینه‌های خو‌یش ‌که هرگز خاموشی ندارد، آبی بپاشند و دلی خنک ‌کنند، مرگ را برای مردم می‌خواهند و با نیرنگها دمار از روزگار انسانها برمی‌آورند، مردم نیز در برابرشان بپا می‌خیزند و کشت وکشتار راه می‌اندازند و بشریت را به سیاه چال بدبختی‏‏ها سرازیر می‌کنند... تمام این شر و بلاها بر اثر خودپرستی و بزرگ‌بینی زشت ایشان‌، ولاف و گزاف مستکبرانه‌ی آنان است‌:

(بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِه)ِ

(‌کفرشان‌) تنها به خاطر دشمنانگی (‌با دیگران و انتقام از مؤمنان‌) و ناخشنودی از اینکه خداوند (‌وحی خویش را) از روی فضل و مرحمت پروردگاریش بر هر که بخواهد از بندگانش نازل می‌کند.

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَیَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ)

هنگامی که به آنان گفته شود: به آنچه خداوند فرو فرستاده است (‌که قرآن است‌) ایمان بیاورید، می‌گویند: ما به چیزی ایمان می‌آوریم که بر خود ما نازل شده باشد (‌نه بر اقوام دیگر)‌، و به غیر آن کفر می‌ورزند و حال آنکه حق بوده و تصدیق کننده‌ی چیزی است که با خود دارند.

هنگامی‌که به سوی ایمان آوردن به قرآن و به اسلام فرا خوانده می‌شدند، اینگونه سخنانی می‌گفتند و چنین باسخهائی میدادند. می‌گفتند:

(نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا)

ما به چیزی ایمان می‌آوریم که بر خود ما نازل شـده باشد.

زیرا در آن حیزی است ‌که ما را بسنده است‌، و تنها آن چیز حق و درست است و بس، و به چیزهائی جز آن کفر می‌ورزند، این چیزها را خواه عیسی علیه السّلام آورده باشد و خواه محمد صلیّ الله علیه وآله وسلّم خاتم پیغمبران، آنها را بر ایشان ارمغان دارد.

قرآن از چنبن موضعگیری ایشان و از کفر ورزیدن آنان به چیزهائی جز آنچه با خود دارند، اظهار شگفت می‌کند:

 (وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ)

و حال آنکه‌، آن چیز (‌قرآن‌) حق بوده و تصدیق کننده‌ی چیزی است که با خود دارند.

ایشان را با حق چه کار است‌؟ وقتی‌ که ایشان از آنچه دارند درسی نمی‌گیرند و پندی نمی‌پذیرند! دیگر بدیشان چه مربوط که قر‌آن تصدیق‌کننده‌ی تورات باشد؟ ایشان خودشان را می‌پرستند و برای عصبیت و نژاد خویشتن عبادت می‌کنند! نه بلکه ایشان آرزوهایشان را می‌پرستند و به فرمان هوی و هوس می‌آیند و می‌روند. چه آنان بودند که پیش از این‌، نسبت بدانچه پیغمبرانشان آورده بودند، کفر ورزیدند... خداوند به پیغمبر خویش صلّی الله علیه وآله وسلّم  چنین می‌آموزد که این حقیقت را به رخشان بکشد تا موضع ایشان روشن شود و ادّعای آنان سر به رسوائی زند:

(قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ)

 بگو: اگر مؤمنید (‌و راست میگوئید که به تورات ایمان دارید و از آن پیروی می‌کنید) پس چرا پیامبران خدا را پیش از این می‌کشتید؟‌.

چرا پیغمبران خدا را پیش از این می‌کشتید ، اگر حقیقتاً بدانچه خدا بر شما نازل فرموده است ایمان دارید؟ آخر این پیغمبران همان‌ کسانیند که آنچه را ادّعا می‌کنید که بدان ایمان دارید، برای شما از جانب خدا به ارمغان آورده‌اند.

نه چنین نیست‌، شـما بدانچه موسی - ‌نخستین پیغمبرتان و بزرگترین نجات بخشتان - برایتان آورده بود، کفر ورزیدید:

(وَلَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ) (٩٢)

به راستی موسی آن همه دلائل روشن و معجزات را برای شما آورد (‌ولی پس از آنکه از دیده‌ی شما نهان گشت و به مناجات پروردگار رفت‌) بعد از او گوساله را برگزیدید (‌و به گوساله‌پرستی نشستید) و با این کار (‌بر خود) ستم کردید (‌و به بت پرستی سابق خویش برگشتید)‌.

آیا بعد از اینکه موسی دلائل روشن و معجزات آشکاری برای شما آورد و به دنبال آن در حیات خود موسی‌ گوساله را به خدائی‌ گرفتید، چنین ‌کاری از وحی ایمان و الهام عقیده‌ی راستین الهی بود؟ و آیا چنین‌ کاری با ادّعائی ‌که دارید و میگوئید ما بدانچه بر خودمان نازل ‌گشته باشد ایمان داریم اتفاق و برابری دارد؟ این‌که نخستین بار و یگانه چیزی نیست ‌که بر دست آنان می‌رود. بلکه شکستن پیمان زیر صخره سنگها و سرکشی وگناه ورزی نیز یکی از هزاران است‌:

(وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ)

و (‌بیاد آورید) آنگاه را که (‌موسی تورات را بیاورد و دیدید که تکالیف و وظائف دشواری دربردارد و شما از انجام آنها سرباز زدید. پروردگار برای نشـان دادن صدق تورات و فوائد تعالیم آن‌) کوه طور را بالای سرتان (‌همچون سایه‌بانی‌) نگاه داشت (‌و شما چنین انگاشتید که کوه بر سرتان فرو می‌ریزد. بدین هنگام به شما گفتیم‌:‌) آنچه به شما داده‌ایم‌، محکم برگیرید و با قدرت هر چه بیشتر بدان عمل کنید. (‌در این هنگام اعلان آمادگی کردند و به زبان‌) گفتند: شنیدیم ولی (‌به زبان عمل گفتند:‌) نافرمانی کردیم‌. ما از شما پیمان گرفتیم (‌که از دستورات تورات پیروی کنید و به دنبال هوی و هوس راه نیفتید. ور در عمل‌) سرکشی و نافرمانی نمودید (‌و ایمان به دلهایشان ننشسته بود، زیرا) دلهایشان بر اثر کفر با (‌محبت‌) گوساله آبیاری شده بود.

روند گفتار در اینجا از خطاب به حکایت می‌گراید... آنچه را که بنی‏اسرائیل انجام داده‌اند، بدیشان گوشزد می‌کند، و آنگاه به مؤمنان -‌و در ضمن به همه‌ی مردم - رو می‌کند و ایشان را بر آنچه از آنان سرزده است با خبر می‌سازد... سپس به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ می‌آموزد که سخت بر این ایمان عجیبی‌ که ادّعای داشتن آن را دارند و ایشان را بدین کفر آشکار وامی‌دارد، بتازد و به زشتی و بدی از آن یاد کند:

(قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٩٣)

بگو: ایمانتان شما را به انجام بدترین چیز دستور می‌دهد اگر (‌گمان میکنید که‌) شما مؤمن هستید!.

در اینجا در برابر دو تعبیر صورتگر شگفت می‌ایستیم‌:

 (قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا)

گفتند: شنیدیم و سرکشی کردیم‌.

(وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ)

 بر اثر کفرشان‌، (‌با عشق‌) گوساله، دلهایشان سیراب شده بود.

ایشان تنها گفتند: شنیدیم‌، و نگفتند: سرکشی کردیم‌. پس در اینجا چرا از زبان ایشان چنین سخنی روایت می‌شود ؟

چنین ‌گفتاری‌، تصویر زنده‌ای از واقعیت خاموشی را به همراه دارد که‌ گوئی آنچه رخ داده است گویا بوده و از حقیقت خویش سخن به میان می‌آورد. ایشان با زبان خود اظهار داشتند: شنیدیم‌. و با اعمال خویش گفتند: سرکشی‌کردیم‌. در اصل هم‌، آنچه به سخن روان بر لبها، معنی و مفهوم می‌بخشد، واقعیتی است ‌که انجام می‌پذیرد و در عالم خارج مشاهده می‌گردد. چنین دلالت عملی‌، از سخن‌ گفته شده بسی جاندارتر و نیرومندتر است‌.

این تصویر زنده از رخدادی‌ که بوده است‌، به یک اصل همگانی از اصول اسلامی اشاره دارد، و آن اینکه‌: هیچ ارزشی برای ‌گفتار بی‌کردار نیست‌. آنچه معتبر است عمل است‌. به عبارت دیگر: میان سخنی ‌که بر زبان رانده می‌شود و میان حرکتی که از سایر اندامها سرمی‌زند، باید وحدت و هماهنگی باشد، تا ارزش گفتار با ترازوی کردار برآورده و هویدا گردد. تنها و تنها، این‌:

همخوانی کردار با گفتار، میزان داوری و محک ارجگذاری است‌.

و اما شکل خشن و سختی راکه جمله‌ی‌:

(وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ)

بر اثر کفرشان‌، (‌با عشق‌) گوساله، دلهایشان سیراب گشته بود.

آن را می‌نگارد، تصویر بس نادری است‌. ایشان سیراب گشته و نوشانده شده‌اند. سیراب و نوشانده شده‌اند به وسیله‌ی فعل انجام دهنده‌ای جدا از خودشان بر دست دیگران‌. چه چیز بدیشان نوشانده شده است‌؟ گوساله بدیشان نوشانده شده است‌! به کدام جای اندامشان نوشانده شده است‌؟ به دلهایشان نوشانده شده است‌! اندیشه‌ی انسان وقتی‌ که آن تکاپوی سخت و خشن را مجسم می‌دارد، و آن شکل ریشخند آمیز و مسخره برانگیز را در برابر خود آماده می‌کند: شکل گوساله‌ای که با فشار وارد دلها می‌گردد، و در اندرون آنها گرد می‌آید و جای داده می‌شود! نزدیک است انسان معنی ذهنی این شکل مجسم را فراموش ‌کند و مفهوم اصلی راکه این جمله برای ادای آن آمده است از یاد ببرد، و آن عشق شدیدی است‌که ایشان به پرستش‌ گوساله داشتند، تا آنجا که‌ گوئی عشق ‌گوساله پرستی‌، بارها و بارها به دلهایشان نوشانده و از محبت آن لبریز گشته است‌. در اینجا ارزش تعبیر صورتگر قرآنی‌، با قیاس به تعبیر تفسیرکننده‌ی مفاهیم ذهنی‌، جلوه‌گر می‌آید...صورتگری‌، بالاتر از این نمی‌شود...چنین صورتگری و شکل بخشی، نشانه‌ی برجسته‌ی تعبیر زیبای قرآنی است‌.

یهودیان با جار و جنجال عظیمی‌، ادعای عریض و طویلی راه انداخته بودند که ایشان یگانه ملت گزیده‌ی خدایند، تنها ایشان راه یافتگانند، فقط آنان در آخرت رستگارند، هیچیک از ملتهای دیگری‌، روز رستاخیز در پیشگاه خدا بهره‌ای ندارند.

چنین ادعائی متضمن این است ‌که پیروان محمدصلّی الله علیه وآله وسلّم در آخرت بهره‌ای ندارند. نخستین برداشت این گفتار، متزلزل بو‌دن اطمینانشان به دینشان و به وعده‌های پیغمبرانشان و وعـده‌های قر‌آن نسبت بدیشان است‌...لذا خداوند به پیغمبرش صلّی الله علیه و آله وسلّم فرمان می‌دهد که یهودیان را به مباهله فرا خواند. یعنی اینکه هر دوگروه بایستند و از خدا بخواهند که ‌گروه دروغگوی آن دو گروه را هلاک کند:

(قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٩٤)

 بگو: اگر (‌چنانکه گمان می‌برید) خداوند، جهان دیگر را از میان همه‌ی مردم تنها به شما اختصاص داده است‌، پـس آرزوی مرگ کنید اگر راستگوئید.

به دنبال این مبارزه طلبی، بیان می‌دارد که ایشان هرگز مباهله را نمی‌پذیرند، و هرگز خواستار مرگ نخواهند شد. زیرا ایشان می‌دانند که دروغگو‌یند، و می‌ترسند که خداوند درخواستشان را برآورده کند و ایشان را گرفتار و نابود سازد. همچنین ایشان می‌دانند به سبب کارهائی ‌که ‌کرده‌اند و با توجه بدانچه پیش از خود فرستاده‌اند، در آخرت ایشان را بهره‌ای نیست‌. در این صورت اگر مرگ را خواستار شوند، هم دنیا را از دست داده‌اند و هم با کردار بدی که پیشاپیش فرستاده‌اند، آخرت را باخته‌اند...از اینجا است که مبارزه‌طلبی را هرگز نمی‌پذیرند. چه ایشان حریص‌ترین و دلباخته‌ترین مردم به زندگی هستند، و آنان و مشرکان در این حرص و دلباختگی برابر و همسانند:   .      .

(وَلَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (٩٥) وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَیَاةٍ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ) (٩٦)

و آنان به خاطر (‌اعمال بدی که انجام داده‌اند و آنچه‌) پیش از خود فرستاده‌اند، هرگز آرزوی مرگ نمی‌کنند، و خداوند از حال ستمگران (‌چون ایشان‌) آگاه است (‌و بهشت از آن پرهیزگاران است نه خاص افرادی همسانشان‌)‌. و آنان را حریص‌ترین مردم بر زندگی (‌این دنیا) خواهی یافت‌، حتی طمعکارتر از مشرکان (‌که به زندگی دوباره و بهشت و دوزخ ایمان ندارند، لذا) هر یک از آنان دوست دارد هزار سال عمر کند، در حالی که اگر این عمر (‌طولانی‌) بدو داده شود، او را از عذاب بدور نمی‌دارد. و خداوند نسبت بدانچه انجام می‌دهند، بینا است (‌و ستمگران را به پاداش کـارهای ناشایستشان می‌رساند.

هرگز تمنای مرگ را نمی‌کنند، چون ایشان چیزهائی را پیشاپیش فرستاده‌اند و به کارهائی دست یازیده‌اند که برایشان امیدی به پاداش باقی نگذاشته است و آنان را از عذاب در امان نمی‌دارد. چنین‌کارهای ناشایستی در آنجا برایشان اندوخته گشته است‌، و خداوند از حال ستمکاران و آنچه می‌کنند با خبر است‌.

تنها این نیست و بس، بلکه خوی دیگری در یهودیان است‌. خوئی‌ که قرآن آن را به صورتی می‌نگاردکه از آن‌، ننگ می بارد وکوچکی و خواری فرو می‌چکد:

 (وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَیَاةٍ)

 بی‏گمان ایشان را حریص‌ترین مردم بر زندگی خواهی یافت‌.

کدام زندگی‌؟ مهم نیست‌که زندگی بزرگوارانه‌ای باشد و یا زندگی رذیلانه‌. تنها زندگی نام داشته باشد. خواه زندگی آمیخته با اینگونه زشتی و پستی بوده، و یا زندگی‌کرمها و حشره‌ها باشد. زندگی والسلام‌. این قوم یهود است‌،‌گذشته و حال و آینده‌اش یکسان است‌. سر را بلند نمی‌کند مگر آنگاه‌ که پتک نباشد. اگر پتک در میان باشد، سرها به زیر افکنده می‌شود و از ترس و حرص بر زندگی -‌هر زندگی‌ای‌که باشد -‌پیشانیها بر خاک مذلت می‌نشیند.

(وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ) (٩٦)

و از مشرکان هر یک دوست می‌دارد هزار سال عمر کند، در حالی که اگر این عمر (‌طولانی‌) بدو داده شود، او را از عذاب بدور نمی‌کند، و خداوند نسبت بـدانچه انجام می‌دهند، بینا است‌.

هر یک از آنان دوست می‌دارد هزار سال بدو عمر داده شود. این تمنا بدان سبب است‌که به رستاخیز و حاضر آمدن در پیشگاه خدا، امید و ایمانی ندارند، و فکر نمی‌کنند که جز این زندگی دنیوی‌، زندگی دیگری باشد.

زندگی دنیوی چقدر کوتاه و چه اندازه تنگ خواه بود هنگامی‌ که نفس انسانی احساس‌ کند که به زندگی دیـگری نمی‌پیوندد و به دریای عدم می‌ریزد، و بجز این دم فروبردنها و دم بر آوردنها و لحظه‌ها و ساعتهای کم و ناچیز، برایش امیدی نباشد.

ایمان به زندگی دوباره و دنیای جاودانه‌ی آخرت ‌، نعمت سترگی است‌. نعمتی است‌که نور ایمان‌، آ‌ن را بر دل می‌تاباند. نعمتی است که خداوند آن را به انسان می‏بخشد که کوچک و فانی و دارای عمر محدود ولی آرزوی وسیع و گسترده‌ای است‌. کسی نیست‌ که این روزنه‌ی امید به جاودانگی را بر خود ببندد، مگر آنکه حقیقت زندگی در آئینه‌ی روح او، ناقص یا پوشیده باشد. زیرا ایمان به آخرت - علاوه از اینکه باور به عدالت مطلق خداوند، و پاداش کامل است - خود ذاتاً دلالت دارد بر بهره‏مندی نفس انسانی از نشاط و سرزندگی‌، و لبریز بودن آن از حیات و زندگی‌، و اینکه انسان در مرز کره‌ی زمین متوقف نمی‌ماند، بلکه از آ‌ن عبور می‌نماید و به سوی جاودانگی آزاد و بی‏کرانه پر می‌کشد که اندازه‌ی آ‌ن را جز خداوندگار جهان نمی‌داند، و به سوی بالا بالاها بال میزند تا آنگاه‌که به جوار خدا برسد.

*

روند گفتار به پیش می‌رود و درس تازه‌ای را دربرمی گیرد که خدا به فرستاده‌اش صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌آموزد. در آن بدو دستور می‌دهد که یهودیان را به مبارزه فرا خواند، و حقیقتی را که دربردارد در میان انبوه مردمان و جمع حاضران‌، آگهی کند:

(قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (٩٧)

مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ) (٩٨)

 (‌بعضی از آنان می‏‎گویند که چـون جبرئیل دشمن ایشان‌، قرآن را برای محمد می‌آورد، آنان با او دشمنی می‌ورزند و کتابش را قبول ندارند. ای پیغمبر بدیشان‌) بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (‌در حقیقت دشـمن خدا است‌) زیرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است (‌نه اینکه خودسرانه دست به چنین امری زده باشد)‌. قرآنی که کتابهای آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند، و هدایت و بشارت برای مؤمنان است‌. کسی که دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او و جبرئیل و میکائیل باشد (‌خداوند دشمن او است‌)‌، چه خداوند دشمن کافران است‌.

در این مبارزه طلبی و آواز دادن‌، بر نشانه‌ی دیگری از نشانه‌های قوم یهود اطلاع می‌یابیم‌. واقعاً نشانه‌ی شگفتی است ... خشم وکینه‌ی این قوم به سبب اینکه خدا نعمت نبوّت و فضل الهی خویش را بهره‌ی ‌کسی از بندگانش ‌کند، به جائی رسیده است ‌که حدّ و مرزی نمی‌شناسد. این‌ کینه‌توزی و خشم‌ورزی‌، ایشان را به تناقض‌گوئی و یاوه‌سرائی کشانده است ‌که با عقل جور درنمی‌آید و با خرد سازگار نیست‌... آنان شنیده بودند که جبرئیل از جانب خدا بر محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم وحی می‌آورد، و چون دشمنی ایشان با محمّد به پلّه‌ی ‌کینه و غضب رسیده بود، امواج‌ کینه‌توزی آنان را بدانجا کشانده بود

که افسانه‌ی بی‌بنیاد و برهان پوچی را بهم بافند، و با توجه بدان ‌گمان برند که جبرئیل دشمن آنان است‌، چون او هلاک و نابودی و عذاب را پائین می‌آورد. این‌کار، ایشان را از ایمان آوردنشان به محمّد بازمی‌دارد و بخاطر جبرئیل‌ که همدم او است‌، از محمد نیز بیزارند. به راستی نادانی خنده‌آوری است‌! لیکن خشم و کینه ‌، انسان را به هر نوع حماقتی می‌کشانند. و الّا چرا می بایستی آنان با جبرئیل دشمنی ورزند؟ جبرئیل ‌که انسان نبود تا با ایشان درکاری همدست شود یا بر ضد آنان دست به کاری زند. اوکه خودسرانه کاری انجام نمی‌دهد، بلکه ار بنده خدا است ر انچه خدا بدر *‌مان می‌دهد انجام می‌دهد و از فرمان پروردگار سرییچی نمی کند‌:

(قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ)

بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (‌در حقیقت دشمن خدا است‌) زیرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است‌.

قرآن بطور کلی ‌کتابهای آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند. چه اساس دین خدا در همه‌ی ‌کتابهای آسمانی و همه‌ی ادیان الهی یکی بیش نیست‌... و آن هدایت و بشارت به دلهای مؤمنی است‌که برای دریافت آن باز می‌شوند و به ندای فرمانش پاسخ می‌گویند... این هم حقیقتی است‌که بایدگفته شود و ابرازگردد.

شکی نیست نصوص قرآنی انس و الفت به دل مؤمن می‌دهد، و درهای دانش و معرفت را به روی او می‌گشاید، و الهام‌ها و احساسهائی بدو می‌بخشد که جز در پرتو ایمان به کسی دست نمی‌دهد. این است‌که مؤمن در قرآن‌، هدایت را می‏‎یابد، و در آن بشارت را می‌پوید و می‌جوید. بدین سبب است ‌که می‏‎بینیم قرآن این حقیقت را در مناسبات مختلفی تکرار می‌کند:

(هدى للمتقین). . (هدى لقوم یؤمنون). . (هدى لقوم یوقنون). . (شفاء ورحمة للمؤمنین).

(‌قرآن‌) هدایت برای پرهیزگاران است ... هدایت برای قومی است که باور داشته باشند ... درمان و رحمت برای مؤمنان است‌.

زیرا هدایت و راهیابی، ثمره‌ی ایـمان و پرهیزگاری و یقین است ... و بنی‏اسرائیل هم ایمان و پرهیزگاری و یقینی نداشتند. بر طبق عادت خویش که تفرقه‌اندازی میان ادیان و جداسازی پیامبران است‌، میان فرشتگان خدا نیز که تنها نام و اعمال ایشان را می‌شنیدند، فرق و جدائی می‌انداختند و از جمله می‌گفتند: ایشان با میکائیل دوستی دارند ولی با جبرئیل خیر. لذا آیه‌ی زیر جبرئیل و میکائیل و فرشتگان خدا و پیغمبران او را گرد آورده است‌، تا یگانگی همه‌ی آنان را بیاد دارد و اعلان ‌کند کسی‌که با یکی از آنان دشمنی ورزد، در اصل با همه‌ی ایشان دشمنی نموده است‌، و با خدا هم دشمنی‌کرده است و خدا هم با او دشـنی می‌ورزد لذا چنین‌کسی از زمره‌ی کافران است‌:

(مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ )(٩٨)

کسی که دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل باشد (‌خداوند دشمن او است‌)‌، چه خداوند دشمن کافران است‌.

سپس روند گفتار متوّجه ییغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌گردد و او را بر حق و حقیقتی‌که از جانب خدا بدو وحی گشته است‌، استوار می‌دارد و بر آیات آشکاری‌که بدو رسیده است دلباخته و پایدار می‌نماید. و مقرر می‌کندکه کسی جز فاسقان منحرف نسبت بدین آیات‌کفر نمی‌ورزد. با ذکر سرنوشتی‌که بنی‏اسرائیل بدان دچار آمده کسانی را که مراعات عهد و ییمان نکنند، بیم می‌دهد. این خلف وعده‌ها و پیمان شکنیها فرق نمی‌کند مربوط به عهدهائی باشدکه با خدایشان و پیغمبران پیشینشان باشد، و یا مربوط به عهدهائی باشدکه با محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیغمبر اسلام بسته و میبندند. همچنین بنی‌اسرائیل را تهدید می‌کندکه چرا بایدکتاب آسمانی اخیری راکه تصدیق کننده‌ی چیزی است که با خود دارند، دور بیندازند و بدان چنگ نزنند:

(وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَمَا یَکْفُرُ بِهَا إِلا الْفَاسِقُونَ (٩٩)

أَوَکُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (١٠٠)

وَلَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (١٠١)

بی گمان ما آیه‌های روشنی (‌به وسیله‌ی جبرئیل بر قلب تو القاء کردیم و) برای تو فرستادیم (‌که جویندگان راه حق در برابر آنها سر تعظیم فرود می‌آورند) و جز بیرون روندگان (‌از دائره‌ی قانون فطرت و دشمنان حق و حقیقت‌) کسی بدانها کفر نمی‌ورزد. (‌ایشان همانگونه که در امر عقیده و ایمان متزلزل می‌باشند، در عهدهائی که می‌بندند نیز متزلزل هستند) مگر هر بار که عهدی (‌با خدا و پیغمبر و مسلمانان‌) بستند، جمعی آن را نشکستند و دور نیفکندند؟ (‌و با آن مخالفت نورزیدند؟‌)‌. این بدان سبب است که بیشتر آنان ایمان (‌به حرمت عهد و قداست پپمان‌) ندارند ... و هنگامی که فرستاده‌ای (‌محمد نام‌) از جانب خدا به سراغ آنان آمد، گرچه (‌اوصاف او با نشانه‌هائی که در کتابهایشان بود و) با آنچه با خود داشتند، مطابقت داشت‌، جمعی از اهل کتاب‌، کتاب خدا را پشت سر افکندند (‌و اوصاف محمد را از کتابهای خود زدودند، انگار در کتابهایشان چیزی درباره‌ی او نیامده است و) گوئی آنان (‌چیزی از اوصاف چنین پیغمبری‌) نمی‌دانند.

در اینجا قرآن پرده از روی علت‌کفر ورزیدن بنی‏اسرائیل نسبت به آن آیات روشنی‌که خدا فرو فرستاده است برداشته است‌... علت‌کفرشان بزهکاری و بیرون رفتن از دائره‌ی قانون فطرت و انحراف از آن است‌. چه سرشت راست و درست‌، امکان ندارد بدان آیات ایمان می‌آورد، زیرا چنین آیاتی پذیرش خویش را بر دل راست و درست تـحمیل می‌نماید. پس اگر یهودیان یا جز آنان‌، بدان آیات کفر ورزیده‌اند، معنی آن این نیست‌که آن آیات از دلائل قانع‌کننده و برهان خردپسند برخوردار نباشد، بلکه ایشان سرشت تباه و کجروی دارند و از قانون فطرت انحراف می‌ورزند و سرپیچی می‌کنند.

سپس روند گفتار به مسلمانان و به همه‌ی مردمان رو می‌کند و آنان را از انجام اعمالی همچون اعمالی‌که یهودیان تا کنون انجام داده و در نتیجه چه سرنوشتی داشته‌اند، بیم می‌دهد، و نشانه‌ای از نشانه‌های بیمار و خوی وبا خیز قوم یهود را آشکار می‌دارد؛ ایشان گروهی هستندکه علاوه از تعصب و نژادگرائی زشتی که دارند، از آراء پراکنده و افکار پریشانی برخوردارند. بدین سبب آنان بر رأی واحدی جمع نمی‌گردند و بر عهد و پیمانی پایدار نمی‌مانند و به دستاویزی چنگ نمی‌زنند. از آنجاکه نسبت به خود و نژاد خویش متعصب هستند، دوست ندارند خداوند از فضیلت و رحمت عمیم خود، چیزی به افرادی جز ایشان عطاء فرماید، گرچه با وجود این‌، با یکدیگر اتحاد ندارند و حتی پیمانهای درون‌گروهی همدیگر را نیز مراعات نمی‌دارند. هیچ پیمانی نیست‌که با یکدیگر ببندند وگروهی از آنان به شکستن آن اقدام نورزد و رشته را پنبه نکند و علیه عهدی‌که همگان برآن متّفقند بر‌نشورد:

(أَوَکُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ )(١٠٠)

 (‌ایشان همانگونه که در امر عقیده و ایمان متزلزل می‌باشند، در عهدهائی که می‌بندند نیز متزلزل هستند) مگر هر بار که عهدی (‌با خدا و پیغمبر و مسلمانان‌) بستند، جمعی از آنان‌، آن را نشکستند و دور نیفکندند؟ (‌و با آن مخالفت نورزیدند؟‌)‌. این بدان سبب است که بیشتر آنان ایمان (‌به حرمت عهد و قداست پیمان‌) ندارند.

ایشان بودند پیمانی راکه با خدا در زیر کوه بسته بودند شکستند، و بعدها نیز پیمانهای خود راکه با پیغمبران خویش بسته بودند، بدور افکندند و از اجراء آنها سرپیچی نمودند. اخیراً هم دسته‌ای از آنان عهدی راکه با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در آغاز تشریف فرمائی او به مدینه‌، بسته بودند شکستند و آن را نادیده انگاشتند. پیمانی که با شروط معیّنی با ایشان بسته بود و در آن راه مسالمت آمیز و صلح و صفای فیمابین را خواسته بود. در صورتی‌که آنان نخستین کسانی بودندکه دشمنان پیغمبر را یاری دادند و از ایشان پشتیبانی کردند. و نخستین کسانی بودندکه از دین او بدگوئی کردند و رخنه‌گرفتند، وکوشیدندکه در میان صف مسلمانان تفر‌قه و فتنه و غوغا و آشوب راه اندازند، و در همه‌ی این امور، عکس پیمان صلحی رفتارکردندکه با مسلمانان منعقد نموده بودند.

چه دوستی زشتی‌که قوم یـهود دارد! لیکن دوستی دیگری‌که درست عکس آن است متعلّق به مسلمانان است‌. آن دوستی پاکی‌که فرستاده‌ی خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم  درگفتار زرّین زیرین خویش اعلان فرموده است‌:

(المسلمون تتکافأ دماؤهم , وهم ید على من سواهم یسعى بذمتهم أدناهم )[1]

مسلمانان خونشان (‌از لحاظ دیه و قصاص‌) برابر است (‌و در این امر شریف بر وضیـع برتری ندارد) و همه‌ی آنان در برابر دیگران متّحد و چون دست واحدند (‌و عهد و پیمانی که هر یک از مسلمانان با دیگران ببندد، برای سایر آنان معتبر است‌، چه‌) کوچکترین ایشان میتواند از سوی مسلمانان پیمان منعقد سازد (‌و یا زینهار دهد)‌.

پیمانشان یکی است‌، هر یک از مسلمانان می‌تواند دیگران را پناه و زینهار دهد و عهد ببندد، هیچ فردی نمیتواند پیمانی راکه او بسته است بگسلد و زیر آن بزند و قولی راکه داده است نادیده‌گیرد. ابوعبیده رضی الله عنه آنگاه ‌که سردار سپاه عمر رضی الله عنه  در زمان خلافت او بود، بدو نوشت‌: بنده ای، اهالی شهری را در عراق امان داده است‌، آیا در این باره رأی خلیفه چیست‌؟‌... عمر بدو نوشت‌: خداوند وفاء‌کردن را بزرگ داشته است‌، تا وفاء ییشه نکنید وفاء‌کنندگان بشمار نمی‌آئید... پس با ایشان عهد را وفاء‌کنید و از آن درگذرید.

این نشانه‌ی ‌گروه بزرگوار و بهم پیوسته و راست رواست‌... و این همان فرقی است‌که میان اخلاق یهودیان کجرو وگناهکار، و میان مسلمانان صادق و درستکار، وجود دارد:

(وَلَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ )(١٠١)

و هنگامی که فرستاده‌ای (‌محمد نام‌) از جانب خدا به سراغ آنان آمد، گرچه (‌اوصافش با نشانه‌هائی که در کتابهایشان بود و) با آنچه با خود داشتند، مطابقت داشت‌، جمعی از اهل کتاب‌، کتاب خدا را پشت سر افکـندند (‌و اوصاف محمد را از کتابهای خود زدودند، انگار در کتابهایشان چیزی درباره‌ی او نیامده است و) گوئی آنان (‌چیزی از اوصاف چنین پیغمبری‌) نمی‌دانند.

این‌، نمونه‌ای از نـونه‌های پیمان شکنیهائی بود که هر زمان دسته‌ای از آنان‌، آنها را می‌شکسته‌اند. در ضمن پیمانی‌ که خدا با ایشان بسته است‌، از آنان عهدگرفته است به هر ییغمبری‌ که به سویشان‌ گسیل مـی‌دارد، ایمان بیاورند و او را یاری دهند و بزرگش دارند. لیکن هنگامی‌که پیغمبری از جانب خدا به سویشان آمدکه با آنچه ایشان داشتند مطابقت داشت و تصدیق کننده‌ی آن بود، عهدی راکه خدا با ایشان بسته بود شکستند، و دسته‌ای از کسانی ‌که جزو اهل‌ کتاب بودند کتاب خدا را بدور افکندند. این بدور افکندن ‌کتاب خدا، هم شامل کتابی می‌گردد که با خود داشتند و مژده‌ی آمدن پیغمبر اسلام را دربر ‌داشت و نادیده‌اش انگاشته بو‌دند، و هم در برگیرنده‌ی ‌کتاب جدیدی است‌که به همراه پیغمبر جدید فرستاده شده بود و آن را نیز نادیده ‌گرفته و به دورش انداختند!

در آیه‌ی مورد نظر، ریشخند پنهانی نهفته است و آن اینکه ، نصّ آیه آشکارا بیان می‌دارد آنان‌کتاب را پس پشت می‌اندازند و نادیده می‌گیرند، گرچه کسانیند که خود صاحب‌کتاب بوده و اهل‌کتابند. اگر ایشان مشرکان بیسواد بودند و چنین می‌کردند، به دور انداختن ‌کتاب خدا توسط آنان‌، باز هم مفهوم و توجیهی داشت‌. اما پشت سر افکنندگان کتاب خدا، اهل کتابند. ایشان‌که با رسالتهای آسمانی و پیغمبران الهی آشنایند. ایشان همان‌کسانیندکه با هدایت آسمانی سابقه‌ی آشنائی دارند و با پرتو نور الهی دل و دیده را بارها روشن داشته‌اند... مگر چه کرده‌اند؟

ایشان‌کتاب خدا را به دور افکنده‌اند، و در حقیقت مقصود این است‌ که‌ کتاب خدا را انکار نموده و بدان عمل نکر‌ده‌اند. ایشان آن را از جولانگاه اندیشه‌ی خویش و پهنه‌ی میدان زندگی خود، به دور داشته‌اند. لیکن تعبیر صورتگر قرآنی‌، معنی را از دائره‌ی ذهن به دائره‌ی حس و از دنیای معقولات به جهان محسوسات می‌کشاند و کردارشان را با حرکت مادی رؤیاانگیز، شکل می‌بخشد.کار ایشان را بگونه‌ی بس زشت و ننگینی به تصویر می‌کشد، تصویری‌که سراپای آن جلوه‌گر کینه و دشمنی است‌، تـصویری است‌ که مرغ خیال را آزاد می‌سازد و بدو مجال می‌دهد تا این حرکت تند و درشت را دریابد، حرکت دستهائی که دارد با شتاب کتاب خدا را برمی‌گیرد و به پس پشت می‌اندازد و به دورش می‌افکند.

*

پس از آن چه‌؟ آیا به دنبال آن‌ که ‌کتاب خدا را به دور افکندند که تصدیق کننده‌ی چیزی بودکه با خود داشتند، چه شد؟ آیا امکان دارد به چیزی پناه برده باشندکه بهتر ازکتاب خدا بوده باشد؟ آیا ممکن است به سوی حق و حقیقتی گرائیده باشند که گمانی بدان راه نداشته است‌؟ آیا امکان آن مـی‌رود به‌کتابی که خود داشتند و صداقت آن مورد تأیید قرآن بود، چنگ زده باشند؟ نه هرگز ! ...  هیچیک از آن چیزها انجام نپذیرفت‌!... بلکه ایشان‌کتاب خدا را دور انداختند تا در پی افسانه‌های پوچ و پیچیده‌ای روان شوند که بر مبنای حقیقت ثابتی استوار نمی‌باشند:

(وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَى مُلْکِ سُلَیْمَانَ وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَلَکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى یَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ )(١٠٢)

(‌گروهی از احبار یهود) به آنچه شیاطین صفتان و گناه پیشگانشان در عصر سلیمان (‌بهم مـی‌بافتند و بر مردم‌) می‌خواندند، باور داشتند و پیروی نمودند (‌چه گمان بردند که سلیمان پیغمبر نبوده بلکه جادوگر بوده است و با نیروی سحر، پریها و پرندگان و بادها را به زیر فرمان خویش درآورده است و لذا شاه جادوگر کافری بیش نبوده است‌!)‌. و حال آنکه سلیمان (‌هرکز دست به سحر نیالوده و) کفر نورزیده است و بلکه (‌این‌) شیاطین صفتان گناه پیشه‌، کفر ورزیده‌اند (‌زیرا چنین سخنانی را بهم بافته و به پیغمبر خدا سلیمان افتراء بسته و به جای دستورات آسمانی‌، به مردم‌) جادو و (‌جنبل و خرافات و از آثار بجا مانده‌ی) آنچه در بابل بر دو فرشته‌ی هاروت و ماروت نازل گردیده بود می‌آموختند (‌دو فرشته‌ای که طریق سحر کردن را برای آشنائی به طرز ابطال آن به مردم یاد میدادند) و به هیح کس چیزی نمی‌آموختند، مگر اینکه پیشاپیش بدو می‌گفتند: ما وسیله‌ی آزمایش هستیم کافر نشو (‌و آنچه به تو می‌آموزیم‌، به آشوب و کفر منتهی می‏‎گردد، آن را بشناس و خویشتن را از آن بدور دار. لیکن مردم نصیحت نپذیرفتند و از آموخته‌هایشان سوء استفاده کردند) کـه با آن میان مرد و همسرش جدائی می‌افکندند. (‌آری این شیطان صفتان گنه پیشه‌، کفر ورزیدند چون اینگونه یاوه‌گوئیها و افسانه‌سرائیهای گذشتگان را به هم بافتند و آن را وسیله‌ی آموزش جادو به یهودیان کردند) و حال آنکه (‌با چنین جادوی خویش‌) نمی‌توانستند به کسی زیان برسانند مگر اینکه با اجازه و خواست خدا باشد. و آنان قسمتهائی را فرا می‏گرفتند که برایشان (‌از لحاظ دنیا و آخرت‌) زیان داشت و بدیشان سودی نمی‌رساند. و مسلمّاً می‌دانستند هر کسی خریدار اینگونه متاع باشد، بهره‌ای در آخرت نخواهد داشت‌. و چه زشت و ناپسند است آنچه خود را بـدان فروخته (‌و آن را پیشه‌ی خویشتن ساخته‌اند) اگر می‌دانستند (‌و علم و دانشی می‌داشتند)‌. و اگر آنان ایمان می‌آوردند (‌و پرهیزگاری می‌کردند، پروردگار پاداش نیکی بدانان می‌داد و چنین‌) پاداشی که نزد خدا (‌محفوظ است‌) بهتر (‌از افسانه‌ها و بدنهادیها) است‌، اگر (‌علم و دانشی می‌داشتند و) می‌دانستند.

قوم یهود آنچه راکه بر آنان نازل‌گشته بود، ترک‌گفته بودند، و به دنبال افسانه‌هائی راه افتاده بودند که شیاطین صفتان گناه پیشه‌، از وقائع روزگار سلیمـان بر ایشان روایت می‌نمودند و قصه می‌گفتند، و دل به ادعاهای دروغینی داده بودندکه آن دیوسیرتان به هم می‌بافتند و به نام گفتار وکردار سلیمان علیه السّلام بخورد مردمان می‌دادند، آنگاه که می‌گفتند: سلیمان جادوگر بوده است و از راه جادوگری و سحری‌که می‌دانست و بکارش می‌گرفت چیزهائی راکه در زیر فرمان داشت‌، به زیر سلطه و فرمان خویشتن درآورده بود.

قرآن از سلیمان علیه السّلام جادوگری را نفی می‌کند و ساحرش نمی‌داند:

(وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ)

و حال آنکه سلیمان (‌هرگز دست به سحر نیالوده و) کفر نورزیده است‌.

گوئی قرآن سحر و استفاده از آن راکفر می‌شمارد و آن را از ساحت سلیمان علیه السّلام نفی می‌دارد، ولی برای شیاطین صفتان ثابت می‌داند و می‌پذیرد:

(وَلَکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ)

و بلکه (‌این‌) شیاطین صفتان گناه پیشه بودند که کفر ورزیدند چون به مردم سحر می‌آموختند.

سپس قرآن موضوع نزول سحر از جانب خدا بر دو فرشته‌ی هاروت و ماروت را نفی می‌کند، دو فرشته‌ای‌ که قرارگاهشان در بابل بود:

َ(و مَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ)[2]

چیزی بر دو فرشته‌ی هاروت و ماروت در بابل‌، نازل نگشته است‌.

چنین بنظر می‌رسد که در آنجا داستان معروفی از آن دو فرشته‌، سر زبان‌ها بوده است‌، و یهودیان یا شیاطین ادعاء داشتند که دو فرشته با سحر  آشنا بودند و آن را به مردم می‌آموختند، و آن دو گمان می‌کردند که چنین جادوئی از جانب خدا بر ایشان نازل شده است‌. لذا قرآن این افتراء را نیز نفـی می‌کند، و آن افتراء نزول سحر بر دو فرشته است‌.

سپس حقیقت را روشن می‌دارد، و آن اینکه‌: این دو فرشته‌، در آنجا بنابر حکمتی که از دیده‌ها نهان است‌، وسیله‌ی آزمون بودند و مردم بدانها آزمایش می‌شدند. آنان به هرکــی‌که به پیش ایشان می‌آمد و از آنان می‌خواست‌ که بدو سحر بیاموزند، چنین امری را به او گوشزد می‌کردند:         .

(وَمَارُوتَ وَمَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى یَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ)

و به هیچ کس چیزی نمی‌آموختند، مگر اینکه پیشاپیش بدو می‌گفتند: ما وسیله‌ی آزمایش هستیم‌، کفر مورز.

بار دیگر می‌بینیم‌که قرآن‌، جادوگری و آموزش و بکار گرفتن آن را کفر می‌داند، و این امر را بر زبان دو فرشته‌ی هاروت و ماروت بیان می‌دارد.

بعضی از مردم اصرار داشتند بر اینکه از آن دو جادوگری بیاموزند با وجود اینکه ایشان از آن بر حذر

داشته شده بودند و بدان آشنا گشته بودند. بدین هنگام بود که فتنه بعضی از گول خوردگان را در برمی‌گرفت و بدکاریها از ایشان سرمی‌زد:

 (تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ)

پس از آن دو چیزی را فرا می‏گرفتند که با آن میان مرد و همسرش جدائی می‌انداختند.

و این همان اذیت و آزار و شرّ و بلائی است‌که آن دو فرشته‌، مردم را از آن بر حذر می‌داشتند.

در اینجا قرآن پا به جلو می‌نهد و یک اندیشه‌ی ‌کلّی و اساسی اسلامی را بیان می‌دارد، و آن اینکه‌: در پهنه‌ی این جهان چیزی جز با اجازه‌ی خدا، رخ نمی‌دهد:

(وَمَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ)

و حال آنکه با چنین جادوی (‌خویش‌) نمی‌توانند به کسی زیان برسانند مگر اینکه با اجازه و خواست خدا باشد.

اسباب با اجازه‌ی خدا، کارگر واقع می‌شوند و نتیجه می‏‎بخشند و مثمر ثمر قرار مـی‌گیرند... این هم یک اصل‌ کلی در نحوه‌ی اندیشه است‌که باید به صورت کامل و آشکار در آئینه‌ی دل مؤمن جلوه‌گر آید‌. روشن‌ترین مثالی‌ که می‌تواند این اصل را در اینجا مجسّم دارد و بنمایاند این است‌: تو هنگامی که دست خویش را روی آتش بگذاری خواهد سوخت‌. لیکن این سوختن جز با اجازه‌ی پروردگار نخواهد بود. چه این خدا است که خاصیّت سوزاندن را در آتش و خاصیّت سوختن را در دست تو به ‌ودیعت نهاده است‌. خداوند می‌تواند بنابر حکمت و مـصلحتی که خود می‌داند، این خاصیّت را هر آن متوقف ‌کند و این ویژگی را ازکار بیندازد، همانگو‌نه که درباره ابر‌اهیم علیه السّلام چنین کاری شد و آتش نسوزاند و پیکر او هم نسوخت‌.

سحری‌که با آن میان مرد و همسرش جدائی می‌اندازند، نیز چنین است‌، وقتی تأثیر می‏بخشد که خدا اجازه دهد. و هم او است بنابر حکمت خاصّی‌ که در نظر دارد، آن را بی‏اثر می‌سازد و جلو کارگر واقع شدن آن را می‌گیرد... و به همین منوال است بقیه‌ی چیزهائی که بدانها آشنائی داریم و اثربخش یا اثرپدیرشان می‌دانیم‌... همه آنها برابر اجازه خدا خاصیت خود را بروز می‌دهند و امکـان این هم هست که جلو خاصیّت (آ‌نها گرفته شود و هـمان کسی که چنین ویژگی و خاصیتی بدانها بخشیده است‌، بنابر مصلحتی به هنـگامی که خود بخواهد آن ویژگی و خاصیّت را راکد و بی‌اثر کند

سپس قرآن حقیقت چیزی را که میاموزند، و اصل چیزی را که با آن میان مرد و همسرش جدایی میاندازند، بیان می‌فرماید و مقرّر می‌دارد که چنین چیزهائی حتّی برای خود ایشان هم زیانمند است و سودمند نیست:

(وَیَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ)

و چیزی را می‌آموزند چه بدیشان زیـان می رساند و سود نمی رساند.

این قدر بسنده است گفته شود که چنین شرّی عبارت ا‌ز کفر است تا پیدا آید که چه زیان صرفی است و اصلاً سودی در آن پدیدا‌ر نیست‌.

(وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ)

و به حقیقت می‌دانستند حه هر کسی خریدار چنین متاعی باشد، در آخرت بهره‌ای نخواهد داشت‌.

ایشان در حقیقت می‌دانستند که هر که چنین چیزی را خریداری کند در آحرت هیچ نصیب و بهره‌ای ندارد. چنین کسی به محض گزینش و خریداری اینگـونه متاعی‌، هرگونه حساب و پشتوانه و بهره‌ای که در آخرت داشته باشد، از دست می‌دهد و می‌بازد  ویلان و زیانبار میماند.

اگر به حقیقت معامله پی می‏بردند، میدیدند که چه معامله‌ی بدی کرده‌اند، چه بد چیزی که خـود را بدان فروخته‌اند و زندگی خویش را بدان باخته‌اند:

(وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (١٠٢)

چه زشت و ناپسند است آنچه خود را بدان فروخته (‌و آن را پیشه‌ی خویـش ساخته‌اند) اگر می‌دانستند (‌و علم و دانشی می‌داشتند)‌.

(وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (١٠٣)

اگر آنان ایـمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌کردند (‌پروردگار پاداش نیکی بدانان می‌داد و چنین‌) پاداشی که نزد خدا (‌محفوظ‌) است‌، بهتر (‌از افسانه‌ها و بدنهادیها) است اگر (‌علم و دانشی می‌داشتند و) می‌دانستند.

این سخن شامل ‌کسانی هم می‌شود که از دو فرشته در بابل جادوگری می‌آموختند، و همچنین‌ کسانی را نیز دربرمی‌گیرد که به دنبال چیزهائی روان می‌گشتند که شیاطین صفتان از روزگار سلیمان و سلطنت او روایت می‌داشتند. اینان یهودیانی بودند که‌ کتاب خدا را پس پشت می‌انداختند و تعلیمات آن را نادیده می‌گرفتند و چنین چیز یاوه و چنین شرّ زشتی را می‌پذیرفتند و از آن پیروی می‌نمودند.

*

در اینجا لازم است درباره‌ی سحر و آنچه اسباب جدائی زن و شوهر می‌شود و آن یهودیان به دنبالش روان می‌شدند و به خاطر آن‌،‌کتاب خدا را پشت سر می‌انداختند، سخن گفته شود.

همیشه و در هر زمانی دیده شده ‌که بعضی از مردم از خصائص و ویژگیهائی برخوردارند که علم تاکنون به کنه آن دست نیافته است و پرده از چگونگی آن برنداشته است‌. بخشی از این چیزها را نامگذاری‌ کرده و اسمهائی بدانها داده‌اند، ولی حقیقت و طریقه‌ی آنها ناشناخته مانده است‌... یکی از این چیزها (‌تله پاتی‌) - ارتباط افکار از راه دور - است‌. آیا تله‌پاتی چیست‌؟ و چگونه انجام می‌پذیرد؟ چگونه انسانی می‌تواند انسان دیگری را از راه دور و با وجود فواصل و موانع زیادی که سر راه است و در حال عادی صدای او بدو نمی‌رسد و از دید چشمش نهان است‌، صدا بزند و با او به‌گفت و شنود پردازد، بدون آنکه فواصل و ابعاد جلوگیر آن باشد؟

اصلاً خواب مغناطیسی چیست و چگونه دست می‌دهد؟ به چه شکلی اراده‌ای بر اراده‌ی دیگری چیره می‌گردد و اندیشه‌ای با اندیشه‌ی دیگری ارتباط حاصل می‌کند و یکی به سوی دیگری پیام می‌فرستد و آنچه را بر خاطرش می‌گذرد همچون ‌کتاب بازی می‌خواند؟

آنچه علم تاکنون توانسته است درباره‌ی چنین نیروهائی که بدانها اعتراف دارد بیان نماید این است که نامهائی بر آنها نهد. ولی هرگز نگفـته است‌که اینها چه چیز هستند؟‌! و چگو‌نه انجام می‌پذیرند و فراهم می‌آیند؟‌! در دنیا چیزهای زیاد دیگری است که علم درباره‌ی آنها شک دارد. این شک یا از آن جهت است ‌که مشاهدات کافی برای اعتراف به صحت و حقانیت آنها دست نداده است‌، یا از آن سبب است‌ که نتوانسته راهی را بیابد که به واسطه‌ی آن‌، چنین نیروهائی را مهار کند و در حدود امکانات تجربه و آزمایش درآورد.

درباره‌ی این خوابهائی ‌که انسان می‏‎بیند و بعد عیناً واقع می‌شود چه بایدگفت‌؟ - خود فروید که می‌کوشد هرگونه نیروی روحانی را انکار نماید، نتوانسته است وجود چنین خوابهائی را نپذیرد - چه می‌شود که خوابی را درباره‌ی آینده‌ی مجهول می‏‎بینیم و پس از مدّتی عیناً آن خوابی‌ که در عالم خیال بود، در عالم واقع رخ می‌دهد و راست درمی‌آید؟

همچنین این احساسات نهانی‌ که اسمی برای آنها نمی‌توان یافت‌، چه چیزند؟ چگونه است‌که گاهی احساس می‌کنم‌ که پس از کمی حادثه‌ای اتفاق خواهد افتاد یا اینکه پس از چندی شخصی خواهد آمد، آنگاه می‌بینم‌ که بعد از فرا رسیدن آن زمان‌، آنچه را به گونه‌ای‌ که انتظار داشتم می‏بینم و حادثه به صورتی که گمان می‌رفت اتفاق می‌افتد؟‌!

در حقیقت این ستیزه با حق خواهد بودکه انسان بایستد و به سادگی این نیروهای مجهولی راکه در وجود بشری نهفته است انکار کند، و تنها عذر او هم این باشد که علم به وسیله‌ای دست نیافته است‌ که با آن‌، این نیروها را آزمایش کند.

معنی این‌گفته آن نیست‌ که انسان به هر خرافه‌ای تن در دهد و تسلیم هر یاوه‌ای‌ گردد و پشت سر هر افسانه‌ای به راه افتد... درست‌ترین راه و محتاطانه‌ترین شیوه این است‌که عقل آدمی در برابر این مجهولات موضع آرامی پیش ‌گیرد... نه کاملاً آنها را نفی و تکذیب‌ کند و نه بطورکلی بدانها گردن نـهد و تصدیقشان دارد، تا آنکه پس از تکمیل وسائلی که در اختیار دارد و پیشرفت علم و تکنیک بتواند به این نیروها دست یابد و پرده از رازشان بردارد یا اینکه بپذیرد که در این نیروها رمزی است‌ که بیرون از توان او است‌، و حد و مرز انسانی خویش را بشناسد و برای مجهول‌، در این جهان حسابی بازکند.

سحر جزو اینگونه امور است‌. تعلیم شیاطین به مردم نیز همین‌طور. سحر به یکی از این صورتها خواهد بود: توانائی بر الهام و تأثیر، چه در حواس و افکار، و چه در اشیاء و اجسام‌... اگر چه سحری‌ که قرآن وقوع آن را بر دست ساحران فرعون بیان داشته تنها جنبه‌ی تخیّلی دارد نه حقیقی‌:

(فإذا حِبالهم و عصیُّهم یخیل إلیه من سحرهم أنها تسعى)

بناگاه (‌موسی‌) انگاشت که بـر اثر سحرشان ریسمانهایشان و عصاهایشان می‌جنبد و راه می‌افتد.

بدین ترتیب هیچ مانعی ندارد که همانند چنین تأثیری مایه‌ی جدائی میان زن و شوهر یا میان دو دوست باشد. زیرا انفعالات از تأثرات سرچشمه می‌گیرند. هر چند هم - چنانکه ‌گفتیم - وسائل و آثار، و اسباب و مسببات، جز با اجازه‌ی خدا رخ نمی‌نمایند و پدیدار نمی‌آیند.

اما دو فرشته‌ی هاروت و ماروت چه‌کسانی هستند؟ و چه وقت در بابل بودند؟ داستانشان در میان یهودیان شناخته و مشهور بوده است‌. به دلیل اینکه آنان چنین اشاره‌ای را تکذیب نکـرده و نسبت بدان اعتراض ننموده‌اند. در قرآن کریم اشارات مختصری راجع به بعضی از حوادث آمده است که آن حوادث در نزد اشخاصی ‌که طرف خطاب بوده‌اند، معلوم و شناخته بوده است‌. همین اختـصار برای بیان مقصود بسنده بوده و نیازی به تفصیل بیشتر دیده نشده است‌، چه تفصیل مورد نظر نبوده است‌.

من دوست ندارم درکتاب (‌فی ظلال القرآن‌) به دنبال افسانه‌های فراوانی که درباره‌ی داستان آن دو فرشته آمده است‌، روان شوم‌. زیرا در این زمینه‌، حتی روایت واحد درستی که بتوان بدان اطمینان داشت‌، نیامده است‌.

در تاریخ دور و دراز بشریّت، معجزه‌ها و آزمایشهای فراوانی پیش آمده است‌که هرکدام مناسب و سازگار با روزگار خود و قابل درک برای دوره‌ای از ادوار بوده است‌. پس اگر یک آزمون تاریخی در چهره‌ی دو فرشته یا دو مرد پاکیزه‌ی فرشته‌گونه به میان آید، جای شگفت نیست و دور از ذهن و از جمله‌ی نوادر نمی‏باشد چنانچه اشکال مختلف و آزمونهای گوناگون خارق‌العاده‌ای را در مد نظر داشته باشیم ‌که بشریّت آن را به خود دیده است بدانگاه ‌که چهار دست و پا راه افتاده و آنگاه ‌که پا گرفته و گام برداشته و در آن هنگام که راست ایستاده است و به دنبال اشعه‌ی شعله‌ی پر نور الهی تابان در دل تاریکی‌های شب ظلمانی‌، روان‌ گشته است و مراحل هولناکی را پیموده و پیش آمدهای بسیاری را به خود دیده است‌.

مفاهیم آشکار محکمات که در این آیات هویدا است‌، ما را بی‏نیاز از آن می‌داردکه با وجود دوری زمان و قدمت تاریخ نسبت به ما، به دنبال متشابهات روان گردیم‌. برای ما بسنده خواهد بودکه از آنها گـمراهـی بنی‏اسرائیل را دریابیم که چگونه به دنبال افسانه‌ها روان شدند وکتاب راستین خدا را به دور افکندند، و بدانیم که جادوگری کار شیطان است‌، بدین سبب کفر بشمار است و انسان به پیروی از آن خوار می‌گردد و در آخرت هرگونه بهره و حساب و پشتوانه‌ای را از دست می‌دهد.

---

[1] امام احمد، آن را روایت کرده است.

[2] استاد سیّد قطب واژه‌ی (ما) را در اینجا حرف نفی انگاشته اند. (مترجم)