تفسیر نور: سوره فجر

تفسیر نور:
سوره فجر آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ وَالْفَجْرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏به سپیده‌دم ( صبحگاهان ) سوگند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْفَجْرِ » : سپیده دم . صبحدم ( نگا : تکویر / 18 ) . سپیده‌دم صبح ، پرده ظلمت شب را می‌شکافد ، و سرچشمه نور را از میان افق منفجر می‌سازد ، و بندهائی را باز می‌کند که بر حرکت و حیات زندگان زده شده است و هستی را نورباران و زندگی را دگرگون می‌گرداند .‏

سوره فجر آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَیَالٍ عَشْرٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و به شبهای دهگانه سوگند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَیَالٍ عَشْرٍ » : شبهای دهگانه . برخی گفته‌اند که مراد ده شب و روز ماه ذی‌الحجّه است که شاهد بزرگترین و تکان دهنده‌ترین اجتماعات مسلمین جهان در سرزمین وحی است و عید قربان در آن انجام می‌پذیرد . بعضی هم آن را شبهای دهگانه آخر رمضان می‌دانند که لیلةالقدر در آن است . گروهی هم آن را ده شبانه‌روز اوّل ماه محرم می‌شمارند که عاشوراء در آن است . ولی نکره بودن آن ، علاوه از بیان عظمت ، بیانگر نامعیّن و نامحدود بودن چنین شبهائی است .‏

سوره فجر آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و به جفت و تک ( هر چیزی ) سوگند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« الشَّفْعِ » : زوج . جفت . « الْوَتْرِ » : فرد . تک . طاق . شفع و وتر ، شامل همه کائنات می‌گردد . برخی شفْع را مخلوقات خدا ، و وتْر را ذات خدا دانسته‌اند ( نگا : قاسمی ) .‏

سوره فجر آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و به شب سوگند بدان گاه که ( به سوی روشنائی روز ) حرکت می‌کند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسْری‌ » : رهسپار می‌شود . می‌رود و پایان می‌پذیرد ( نگا : مدّثّر / 33 ) . در رسم‌الخطّ قرآنی ، یاء آن حذف شده است .‏

سوره فجر آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِّذِی حِجْرٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا در آنچه گفته شد ، سوگند مهمّی برای افراد خردمند ، موجود است‌ ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذِی حِجْرٍ » : عاقل . صاحب عقل و خرد . یادآوری : جواب قسم ، آیه 14 است ، یعنی : اِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَاد . یا این که جواب قسم محذوف است و آیات آینده که سخن از مجازات طغیانگران می‌گوید ، گواه بر آن است ، و در معنی چنین است : قسم بدانچه گفته شد که ما کفّار و طغیانگران را عذاب می‌کنیم !‏

سوره فجر آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا ندانسته‌ای که پروردگارت چگونه با قوم عاد رفتار کرده است ( و چه بلائی بر سر ایشان آورده است‌ ؟ ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَلَمْ تَرَ ؟ » : آیا ندیده‌ای‌ ؟ دیدن در اینجا به معنی دانستن و آگاه شدن است ( نگا : بقره‌ / 243 و 246 و 258 ) . « عَادٍ » : قوم هود ( نگا : اعراف‌ / 65 و 74 ، توبه‌ / 70 ، هود / 50 ) .‏

سوره فجر آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏قوم اِرَم که صاحب قامتهای بلند ستون مانند ، و ( کاخها و خیمه‌های ) ستوندار بودند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِرَمَ » : نام دیگر قوم عاد است . بدل عادٍ و مجرور است . « ذَاتِ الْعِمَادِ » : دارای قد و قامت بلند ستون مانند . تنومند و بلند بالا . دارای کاخها و خیمه‌های پرستون . مراد بیان قدرت مادی و قوّت بدنی قوم عاد است .‏

سوره فجر آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که همسان ایشان ( از نظر پیکر تنومند و کاخهای بلند ) باشد در شهرها و کشورها ، آفریده و پیدا نشده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْبِلادِ » : جمع بَلَد ، شهرها . کشورها .‏

سوره فجر آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( آیا ندانسته‌ای که پروردگارت ) با قوم ثمود چه کرده است‌ ؟ همان قومی که صخره‌های عظیم را در وادی القری ( میان مدینه و شام ) می‌بریدند و می‌تراشیدند ( و در دل کوهها خانه‌ها و کاخها می‌ساختند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ثَمُودَ » : قوم صالح است ( نگا : اعراف‌ / 73 ، هود / 61 ، نمل‌ / 45 ) . « جَابُوا » : بریدند . نقب زدند ( نگا : حجر / 82 ، شعراء / 149 ) . « الْوَادِی‌ » : وادی‌القری ، مکانی است به نام حجر ، میان مدینه منوّره و شام . یاء آن برای تخفیف و سجع آخر آیات حذف شده است . « الصَّخْرَ » : مفرد آن صَخْرَة ، سنگهای بزرگ سخت ( نگا : کهف‌ / 63 ، لقمان‌ / 16 ) .‏

سوره فجر آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( آیا خبر نداری که پروردگارت ) با فرعون چه کرده است‌ ؟ فرعونی که دارای ( ساختمانهای محکم و استواری به شکل ) میخها ( ی وارونه همچون هِرَم ) بود .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فِرْعَوْنَ » : مراد فرعون زمان موسی ( ع ) بالاخصّ ، و فرعونها و فرعونیان بالعموم است . « ذِی‌الأوْتَادِ » : دارای میخها ( نگا : ص‌ / 12 ) . مراد ابنیه و عمارات عظیمی همچون کوه است که نمای آنها به شکل میخهای وارونه جلوه‌گر بود . اهرام ثلاثه مصر نمونه‌ای از آنها است ( نگا : جزء عمّ شیخ محمّد عبده ، فی ظلال القرآن ، التفسیر القرآنی للقرآن ) .‏

سوره فجر آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اقوامی که در شهرها و کشورها طغیان و سرکشی کردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الَّذِینَ » : اقوام سه‌گانه مذکور ، یعنی عاد ، و ثمود ، و فرعون و فرعونیان .‏

سوره فجر آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و در آنجاها خیلی فساد و تباهی به راه انداختند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْفَسَادَ » : مراد فساد و تباهی همه جانبه ، یعنی انواع کفر و شرک و ظلم و زور و فسق و فجور است .‏

سوره فجر آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏لذا پروردگار تو تازیانه عذاب را بر سر ایشان فرو ریخت ( و شلاّق عذاب را پیاپی بر آنان فرو آورد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صَبَّ » : فرو ریخت . در اینجا فرو ریختن به جای فرو آوردن استعمال شده است و اشاره به عذابهای شدید و پیاپی دارد . « سَوْطَ » : تازیانه . شلاّق .‏

سوره فجر آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مسلّماً پروردگار تو در کمین ( مردمان و مترصّد اعمال ایشان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْمِرْصَادِ » : کمینگاه ( نگا : توبه‌ / 5 ، نبأ / 21 ) . در کمین بودن خداوند ، کنایه از احاطه شامل و مراقبت کامل خدا است ، به گونه‌ای که همگان را می‌پاید و بر اعمالشان نظارت می‌نماید و کسی و چیزی از حیطه قدرت و دسترس سلطه او خارج نمی‌باشد .‏

سوره فجر آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏امّا انسان ( آن انسانی که در پرتو ایمان عقل و خردش رشد نیافته است ، و شخص خود را مقیاس همه چیز می‌پندارد ) همین که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار او را بزرگی ببخشد و بدو نعمت بدهد ، خواهد گفت : پروردگارم مرا بزرگوار و گرامی و محترم و مکرم دیده است ! ( و این عزّت و نعمت ، حق من و شایسته من است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَأَمَّا الإِنسَانُ » : شأن خدا چنان بود که گذشت ، و امّا حال انسان . مراد انسان کافر یا سست ایمان و سست باور است ( نگا : مؤمنون‌ / 55 و 56 ، معارج‌ / 19 - 22 ) . « إِبْتَلاهُ » : او را آزمایش کرد ( نگا : انبیاء / 35 ) . « أَکْرَمَهُ » : سَروریش بخشید و بزرگیش داد . بدو جاه و مقام و قدرت و قوّت داد . « نَعَّمَهُ » : بدو نعمت و ثروت داد . دارا و ثروتمندش کرد . « أَکْرَمَنِی‌ » : مرا گرامی و بزرگوار کرده است و شایسته احترام و اکرام دیده است . یکی از معانی باب افعال ، چیزی یا کسی را بر صفتی دیدن است ( نگا : گنجینه صرف ) . یعنی چنین فردی ، جاه و مقام و ثروت و نعمت را نشانه عزّت و کرامت ذاتی خود در نزد پروردگار می‌شمارد و خویشتن را در خور چنین تفضّلی می‌داند .‏

سوره فجر آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و امّا زمانی که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار روزی او را تنگ و کم نماید ، خواهد گفت : پروردگارم مراخوار و زبون داشته است ( و با فقر و فاقه ، ذلیل و حقیرم نموده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَدَرَ » : تنگ کرد . کم کرد ( نگا : رعد / 26 ، قصص‌ / 82 ، اسراء / 30 ) . « أَهَانَنِی‌ » : به من اهانت کرده است . خوار و ناچیزم داشته است .‏

سوره فجر آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ کَلَّا بَل لَّا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگزا هرگز ! ( چنین نیست که کرامت و ذلّت انسان در نزد یزدان به دارائی و ناداری باشد ) . بلکه شما ( گذشته از اقوال زشت ، افعال پلشت هم دارید ! از جمله : ) یتیم را گرامی نمی‌دارید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَلْ » : این واژه دلالت دارد بر انتقال از اقوال بد به اعمال بد . « لا تُکْرِمُونَ » : مخاطب جنس انسان است ، این است به صورت جمع ذکر شده است .‏

سوره فجر آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و همدیگر را تشویق و ترغیب نمی‌کنید به خوراک دادن به مستمند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَحَآضُّونَ » : همدیگر را ترغیب و تشویق نمی‌کنید . فعل مضارع باب تفاعل از ماده ( حَضّ ) است و تائی از اوّل آن برداشته شده است . « طَعَامِ » : إطعام . خوراک دادن .‏

سوره فجر آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلاً لَّمّاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و میراث را حریصانه یکجا می‌خورید ( و ملاحظه حق بستگان و محرومان و یتیمان و ضعیفان نمی‌کنید ، و حلال و حرام را رویهم انباشته و مشتاقانه صرف می‌کنید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« التُّرَاثَ » : میراث . ارث . ترکه . « لَمّاً » : سرجمع . یکجا . یعنی حلال و حرام و حق خود و حق دیگران برای شما مطرح نیست ، و اموال زنان و کودکان و پیران و مظلومان را جمع و ضبط می‌نمائید و حق‌الإرث ایشان را نمی‌پردازید . واژه ( لَمّاً ) صفت ( أَکلاً ) است .‏

سوره فجر آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اموال و دارائی را بسیار دوست می‌دارید ( و سخت دلباخته مال و متاع دنیا هستید ، و لذا ملاحظه مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی‌کنید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَمّاً » : فراوان . بسیار .‏

سوره فجر آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ کَلَّا إِذَا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکّاً دَکّاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگزا هرگز ! ( حقیقت آن چنان نیست که می‌پندارید ) . زمانی که زمین سخت درهم کوبیده می‌شود و صاف و مسطّح می‌گردد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دُکَّتْ » : درهم کوبیده شد و صاف و مسطّح گردید ( نگا : اعراف‌ / 143 ، کهف‌ / 98 ، حاقّه‌ / 14 ) . « دَکّاً » : واژه نخستین مفعول مطلق و واژه دوم تأکید است ، یا این که روی هم رفته حالند ( نگا : اعراب القرآن درویش ) . با توجّه به حال بودن ، معنی آیه چنین است : زمانی که زمین پیاپی در هم کوبیده شد و سراسر آن بهم ریخته شد .‏

سوره فجر آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ وَجَاء رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفّاً صَفّاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و پروردگارت بیاید و فرشتگان صف صف حاضر آیند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَآءَ رَبُّکَ » : چگونگی آمدن خدا ، بر ما مجهول است ، و به گونه‌ای است که تنها خود می‌داند و بس ( نگا : المنتخب ) . یا این که مراد تجلّی ذات اقدس و ظهور نشانه‌های قدرت و عظمت او است ، به گونه‌ای که جای انکار شناخت خدا برای کسی باقی نمی‌ماند ، گوئی همگان با چشم خود ذات بی‌مثال کبریائی را می‌بینند . « الْمَلَکُ » : فرشتگان . اسم جنس است . « صَفّاًصَفّاً » : صف در صف . صف صف . حال است .‏

سوره فجر آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى ‏

‏ترجمه : ‏
‏در آن روز دوزخ را حاضر آورند ( و نشانش دهند ) . در آن روز انسان به خود می‌آید ، ولی چنین به خود آمدنی کی سودی به حال او دارد ؟ !‏

‏توضیحات : ‏
‏« جِی‌ءَ » : آورده شد . مراد از حاضر آوردن دوزخ ، پدیدار کردن و نشان دادن آن است ( نگا : شعراء / 91 ، نازعات‌ / 36 ) . « یَتَذَکَّرُ » : به خود می‌آید . بیدار و هوشیار می‌شود . متوجّه می‌گردد و پند می‌گیرد . « أَنّی‌ » : کی‌ ؟ این واژه اسم استفهام است و معنی نفی دارد . « الذِّکْری‌ » : به خود آمدن . بیداری و هوشیاری . پند گرفتن .‏

سوره فجر آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی ‏

‏ترجمه : ‏
‏خواهد گفت : کاش برای زندگی خود ( خیرات و حسناتی ) پیشاپیش می‌فرستادم !‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَدَّمْتُ » : پیشاپیش می‌فرستادم . تقدیم می‌داشتم . « حَیَاتِی‌ » : زندگی خود . اشاره به این است که آخرت زندگی اصلی است و دنیا در حقیقت زندگی نبوده است .‏

سوره فجر آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در آن روز ( که چنین احوال و اوضاعی رخ می‌دهد ، خداوند کافر را چنان عذابی می‌رساند که ) هیچ کس عذابی همسان عذاب او را بدو نمی‌رساند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عَذَابَهُ » : عذابی که خدا می‌دهد . عذاب مفعولٌ‌به یا مفعول مطلق است و ضمیر ( هُ ) به خدا برمی‌گردد ، و در حقیقت اضافه مصدر به فاعل خود است .‏

سوره فجر آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( در آن روز ) هیچ کسی همچون خداوند او را به بند نمی‌کشد ( و به غل و زنجیر نمی‌بندد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا یُوثِقُ » : به بند نمی‌کشد . به غل و زنجیر نمی‌بندد . « وَثَاق » : به بند کشیدن . به غل و زنجیر بستن . وَثاق به معنی إیثاق است ، همچون عَطاء به معنی إعطاء .‏

سوره فجر آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای انسانِ آسوده خاطر ( که در پرتو یاد خدا و پرستش الله ، آرامش به هم رسانده‌ای و هم اینک با کوله‌باری از اندوخته طاعات و عبادات ، در اینجا آرمیده‌ای ) !‏

‏توضیحات : ‏
‏« النَّفْسُ » : خود شخص . ذات انسان ( نگا : نحل‌ / 111 ، اسراء / 14 ، کهف‌ / 6 ) . « الْمُطْمَئِنَّةُ » : آسوده خاطر . آرمیده . دارای آرامش .‏

سوره فجر آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً ‏

‏ترجمه : ‏
‏به سوی پروردگارت بازگرد ، در حالی که تو ( از کرده خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان ) خوشنودی ، و ( خدا هم ) از تو خوشنود ( است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَاضِیَةً » : راضی و خوشنود . « مَرْضِیَّةً » : مورد رضایت . کسی که از او خوشنودند . « رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً » : حال اوّل و دوم هستند .‏

سوره فجر آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ فَادْخُلِی فِی عِبَادِی ‏

‏ترجمه : ‏
‏به میان بندگانم درآی ( و همراه شایستگان و از زمره بایستگان شو ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عِبَادِی‌ » : بندگان خاصّ و آفریدگان صالح خدا مراد است .‏

سوره فجر آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ وَادْخُلِی جَنَّتِی ‏

‏ترجمه : ‏
‏و به بهشت من داخل شو ( و خوش باش ! ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَنَّتِی‌ » : اضافه جنّت به خدا ، بیانگر عظمت بهشت و فراوانی نعمت آنجا است . از تعبیرات روح‌پرور ( عِبَادِی ) و ( جَنَّتِی ) لطف و صفا می‌بارد .‏