مکی و ۴۴ آیه است.
آیهی ۷-۱:
﴿سَأَلَ سَآئِلُۢ بِعَذَابٖ وَاقِعٖ١﴾[المعارج: ۱]. «خواهندهای درخواست عذابی کرد که به وقوع میپیوندند».
﴿لِّلۡکَٰفِرِینَ لَیۡسَ لَهُۥ دَافِعٞ٢﴾[المعارج: ۲]. «و آن برای کافران هیچ بازدارندهای ندارد».
﴿مِّنَ ٱللَّهِ ذِی ٱلۡمَعَارِجِ٣﴾[المعارج: ۳]. «از سوی خداوند صاحب درجات و مقاما (است)».
﴿تَعۡرُجُ ٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ وَٱلرُّوحُ إِلَیۡهِ فِی یَوۡمٖ کَانَ مِقۡدَارُهُۥ خَمۡسِینَ أَلۡفَ سَنَةٖ٤﴾[المعارج: ۴]. «فرشتگان و (نیز) روح در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است بهسوی او فرا میروند».
﴿فَٱصۡبِرۡ صَبۡرٗا جَمِیلًا٥﴾[المعارج: ۵]. «پس به صبر نیکو برداری ورز».
﴿إِنَّهُمۡ یَرَوۡنَهُۥ بَعِیدٗا٦﴾[المعارج: ۶]. «آنان آن (روز) را دور میبینند».
﴿وَنَرَىٰهُ قَرِیبٗا٧﴾[المعارج: ۷]. «و ما آنرا نزدیک میبینیم».
خداوند متعال از جهالت و نادانی مخالفان و این که با تمسخر عذاب الهی را به شتاب میطلبند، سخن به میان آورده و با بیان این که آنان میپنداشتند که خدا از عذاب دادن آنها ناتوان است، میفرماید: ﴿سَأَلَ سَآئِلُۢ بِعَذَابٖ وَاقِعٖ١ لِّلۡکَٰفِرِینَ﴾خواهندهای درخواست عذابی برای کافران کرد که به وقوع میپیوندد چون کافران به سبب کفر و عنادشان مستحق آن هستند.
﴿لَیۡسَ لَهُۥ دَافِعٞ٢ مِّنَ ٱللَّهِ ذِی ٱلۡمَعَارِجِ٣﴾[المعارج: ۲-۳]. عذابی که برخی از سرکشان مشرک آنرا به شتاب میطلبند کسی نیست که قبل از آمدنش آن را دور کند و یا بعد از آمدنش آن را برطرف نماید. نضربن حارث قریشی یا کسی دیگر از تکذیب کنندگان دعا کرد و گفت: ﴿ٱللَّهُمَّ إِن کَانَ هَٰذَا هُوَ ٱلۡحَقَّ مِنۡ عِندِکَ فَأَمۡطِرۡ عَلَیۡنَا حِجَارَةٗ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ أَوِ ٱئۡتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٖ﴾[الأنفال: ۳۲]. «بار خدایا! اگر این قرآن حق و از جانب تو است از آسمان بر ما سنگ ببار و یا عذابی دردناک بر ما بیاورد». (پس بدانند که) عذاب حتما از جانب خدا بر آنها خواهد آمد، خداوند یا در دنیا آنها را عذاب میدهد یا عذابشان را برای آخرت ذخیره مینماید. پس اگر آنها خدا را میشناختند و عظمت و گستردگی فرمانروایی او و کمال اسما و صفاتش را میدانستند عذاب را به شتاب نمیطلبیدند و تسلیم و مودب میشدند. بنابراین، خداوند از عظمت خویش سخن گفت، عظمتی که با گفته هی زشت آنها مخالف است و سخنان آنها را نقض میکند. پس فرمود: ﴿ذِی ٱلۡمَعَارِجِ٣ تَعۡرُجُ ٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ وَٱلرُّوحُ إِلَیۡهِ﴾این عذاب از سوی خداوندِ صاحب درجات و مراتب است، خداوندی که دارای علو و برتری و شکوه و عظمت است و سائر خلق تحت تدبیر او هستند. خداوندی که فرشتگان بهسوی او بالا میروند چون آنها تحت تدبیر او هستند، و روح نیز بهسوی او بالا میرود.
و این شامل همه ارواح میشود. ارواح نیاکان و ارواح انسانهای بد و این به هنگام مردن است که روح نیکان بهسوی خدا بالا میرود و از این آسمان به آسمان دیگر اجازه عروج داده میشود تا به آسمانی میرسد که خداوند ﻷدر آن است. آنجا روح به خدا درود میگوید و از نزدیک شدن به او بهرهمند میگردد و شادمان میشود و مورد گرامیداشت و بزرگداشت قرار میگیرد.
امّا روح انسانهای فاسق بهسوی آسمان بالا میرود. وقتی به آسمان برسد اجازهی ورود میخواهد، ولی به آن اجازه داده نمیشود و به زمین بازگردانده میشود.
سپس خداوند مسافتی را که در آن فرشتگان و روح بهسوی خدا بالا میروند بیان کرد و فرمود: خداوند اسباب این کار را برای ارواح و فرشتگان آماده کرده و به آنها سرعت داده که در یک روز بهسوی خدا بالا میروند، درحالیکه اگر از ابتدای عروج تا مقصد و ملاء اعلی به صورت عادی پیموده شود پنجاه هزار سال طول میکشد.
پس این پادشاهی سترگ و جهان بزرگِ بالا و پائین و آفرینش و تدبیر به دست خداوند بلندمرتبه والات. و خداوند حالات ظاهری و باطنی و قرارگاه آنها را میداند و از رحمت و احسان خویش آن قدر به آنها رسانده که همه جهانیان را در برگرفته است. و خداوند فرمان تقدیری و حکم شرعی و جزائی خود را بر آنها اجرا نموده است. پس چقدر خوشبخت هستند مردمانی که عظمت خداوند را نمیدانند و قدر او را آنگونه که حق اوست نمیشناسند و با عجله و شتاب عذاب را میطلبند و گمان میبرند که خداوند از انجام چنین کاری ناتوان است.
پاک است خداوند بردبار که به آنها مهلت داده و آنانرا فراموش نمیکند. و آنان خدا را به خشم آوردند امّا در مقابل کارهای زشتشان شکیبایی ورزیده و آنانرا از تنگدستی و روزی فراوان برخوردار کرده است.
این یکی از احتمالات در تفسیر این آیهی کریمه است. پس این عروج و بالا رفتن در دنیا خواهد بود، چون سیاق و عبارت اوّل بر همین دلالت مینماید. و احتمال دارد که این عروج در روز قیامت باشد و خداوند در آن روز از عظمت و شکوه خود چیزی را آشکار میکند که بزرگترین دلیل بر شناخت او باشد، و آن این که مردم عروج فرشتگان و ارواح را که با تدابیر الهی بالا میروند و پائین میآیند مشاهده خواهند کرد.
﴿فِی یَوۡمٖ کَانَ مِقۡدَارُهُۥ خَمۡسِینَ أَلۡفَ سَنَةٖ﴾در روزی که از بس طولانی و سخت است به اندازهی پنجاه هزار سال میباشد، ولی خداوند این روز را برای مومن کم و سبک مینماید.
﴿فَٱصۡبِرۡ صَبۡرٗا جَمِیلًا٥﴾پس بر دعوت دادن قومت صبری نیکو داشته باش به گونهای که خشمگین شدن و رنجور گشتن در این صبر و بردباری نباشد بلکه به فرمان الهی ادامه بده و بندگان را به یگانه دانستن خداوند دعوت کن، و فرمان نبردن و بیعلاقه بودن آنها تو را از ادامه دادن دعوت بازندارد چون در شکیبائی ورزیدن بر این کار خیر فراوانی است.
﴿إِنَّهُمۡ یَرَوۡنَهُۥ بَعِیدٗا٦ وَنَرَىٰهُ قَرِیبٗا٧﴾آنان روز زنده شدن پس از مرگ و قیامت را بعید میدانند که در آن کسانی که خواهان عذاب هستند عذاب میبینند. یعنی آنها حالتی همانند حالت منکر قیامت دارند، با حالت کسیکه بدبختی و مستی بر او غلبه یافته است تا جایی که همهی چیزهایی که پیش رو دارد از قبیل زنده شدن پس از مرگ و حشر را دور میداند، اما خداوند آنرا نزدیک میبیند چون او مهربان و بردبار است و عجله نمیکند و میداند که قطعا آن روز خواهد آمد،و هرآن چه میآید نزدیک است. سپس خداوند هراسهای آن روز و حالات آن را بیان کرد و فرمود:
آیهی ۱۸-۸:
﴿یَوۡمَ تَکُونُ ٱلسَّمَآءُ کَٱلۡمُهۡلِ٨﴾[المعارج: ۸]. «روزی که آسمان مانند مس گداخته میشود».
﴿وَتَکُونُ ٱلۡجِبَالُ کَٱلۡعِهۡنِ٩﴾[المعارج: ۹]. «و کوهها مانند پشم رنگین میشوند».
﴿وَلَا یَسَۡٔلُ حَمِیمٌ حَمِیمٗا١٠﴾[المعارج: ۱۰]. «و هیچ خویشاوندی از (حال) خویشاوندی دیگر نمیپرسد».
﴿یُبَصَّرُونَهُمۡۚ یَوَدُّ ٱلۡمُجۡرِمُ لَوۡ یَفۡتَدِی مِنۡ عَذَابِ یَوۡمِئِذِۢ بِبَنِیهِ١١﴾[المعارج: ۱۱]. «(دوستان و خویشاوندان) به آنان نشان داده میشوند. گناهکار آرزو میکند که فرزندان خود را بلاگردان عذاب آن روز قرار دهد».
﴿وَصَٰحِبَتِهِۦ وَأَخِیهِ١٢﴾[المعارج: ۱۲]. «همچنین همسر و برادرش را».
﴿وَفَصِیلَتِهِ ٱلَّتِی تُٔۡوِیهِ١٣﴾[المعارج: ۱۳]. «و عشیرهاش را که به او پناه میدهد».
﴿وَمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعٗا ثُمَّ یُنجِیهِ١٤﴾[المعارج: ۱۴]. «و حتی (آماده است) تمام کسانی را که روی زمین هستند (فدا کند) آنگاه (این کار) او را برهاند».
﴿کَلَّآۖ إِنَّهَا لَظَىٰ١٥﴾[المعارج: ۱۵]. «هرگز، آن آتش سوزان و سراپا شعله است».
﴿نَزَّاعَةٗ لِّلشَّوَىٰ١٦﴾[المعارج: ۱۶]. «پوست بدن را میکند و با خود میبرد».
﴿تَدۡعُواْ مَنۡ أَدۡبَرَ وَتَوَلَّىٰ١٧﴾[المعارج: ۱۷]. «کسی را که پشت کرده و روی گردانده است. فرا میخواند».
﴿وَجَمَعَ فَأَوۡعَىٰٓ١٨﴾[المعارج: ۱۸]. «و (نیز کسی را که) گرد آورد و نگاه داشت».
﴿یَوۡمَ تَکُونُ ٱلسَّمَآءُ کَٱلۡمُهۡلِ٨﴾روز قیامت روزی است که در آن این چیزهای بزرگ به وقوع میپیوندد و آسما از بس که تکه و پاره میگردد و هراس آن را فرا میگیرد مانند مس گداخته میشود. ﴿وَتَکُونُ ٱلۡجِبَالُ کَٱلۡعِهۡنِ٩﴾و کوهها مانند پشم رنگین و حلّاجی شده خواهند شد و بعد از آن به گرد و غباری پراکنده تبدیل میشوند و از بین میروند. وقتی آشفتگی و اضطراب این جرمها و جمادات بزرگ را فرا میگیرد پس در مورد بنده ضعیفی که بار سنگین گناهان را بر دوش میکشد چه گمان میبری؟ آیا نباید دلش از جای درآید و عقلش را از دست بدهد و همه او را فراموش کنند؟ بنابراین فرمود:
﴿وَلَا یَسَۡٔلُ حَمِیمٌ حَمِیمٗا١٠ یُبَصَّرُونَهُمۡ﴾و هیچ دوست و خویشاوندی از حال خویشاوندی دیگر نمیپرسد. خویشاوند خویشاوندش را میبیند اما هرگز به این فکر نمیکند که از حال او جویا شود و نه درباره زندگی و دوستی خودشان سخنی میگویند، بلکه هرکس فقط به فکر خودش است.
﴿یَوَدُّ ٱلۡمُجۡرِمُ لَوۡ یَفۡتَدِی مِنۡ عَذَابِ یَوۡمِئِذِۢ بِبَنِیهِ١١ وَصَٰحِبَتِهِۦ وَأَخِیهِ١٢ وَفَصِیلَتِهِ ٱلَّتِی تُٔۡوِیهِ١٣﴾فرد گناهکار آرزو میکند که کاش میشد برای رهایی از عذاب آن روز فرزندان و همسر و برادر و فامیل و بقیه را فدا سازد، فامیل و قبیلهای که در دنیا یکدیگر را یاری و کمک مینمودند. پس در قیامت هیچکس به کسی دیگر فایدهای نمیرساند و هیچکس شفاعت نمیکند مگر با اجازه خدا.
بلکه مجرمی که مستحق عذاب است اگر همه کسانی را که میشناسد فدا کند، ﴿وَمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعٗا ثُمَّ یُنجِیهِ١٤﴾و همه کسانی را که روی زمین هستند فدا نماید تا نجات یابد این کار برایش فایدهای نخواهد داشت.
﴿کَلَّآۖ﴾هیچ چاره و یاوری ندارند، فرمان عذاب بر آنها قطعی شده و سود و فایده خویشاوندان و دوستان از بین رفته است. ﴿إِنَّهَا لَظَىٰ١٥ نَزَّاعَةٗ لِّلشَّوَىٰ١٦﴾این آتش سوزان و سراپا شعله است که پوست اعضای ظاهری و باطنی را میکَنَد.
﴿تَدۡعُواْ مَنۡ أَدۡبَرَ وَتَوَلَّىٰ١٧ وَجَمَعَ فَأَوۡعَىٰٓ١٨﴾دوزخ کسی را بهسوی خود فرا میخواند که از پیروی کردنِ از حق روی برگردانده و اعراض کرده و به آن توجّهی ننموده و اموال و دارائی را روی هم انباشته و آن را نگاهداری نموده است و آنچه را که به سود اوست و آتش را از او دور مینماید از آن انفاق نکرده است. پس آتش دوزخ چنین کسانی را بهسوی خودش فرا میخواند و آماده است تا بر آنان شعله بکشد.
آیهی ۳۵-۱۹:
﴿إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ خُلِقَ هَلُوعًا١٩﴾[المعارج: ۱۹]. «بهراستی که انسان کم طاعت و ناشکیبا آفریده شده است».
﴿إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعٗا٢٠﴾[المعارج: ۲۰]. «هرگاه به او مصیبت رسد بیتاب و بیقرار میگردد».
﴿وَإِذَا مَسَّهُ ٱلۡخَیۡرُ مَنُوعًا٢١﴾[المعارج: ۲۱]. «و چون خوبی بدو رو کند بخیل میگردد».
﴿إِلَّا ٱلۡمُصَلِّینَ٢٢﴾[المعارج: ۲۲]. «مگر نمازگزاران».
﴿ٱلَّذِینَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ دَآئِمُونَ٢٣﴾[المعارج: ۲۳]. «کسانیکه بر نمازشان مداومت و مواظبت دارند».
﴿وَٱلَّذِینَ فِیٓ أَمۡوَٰلِهِمۡ حَقّٞ مَّعۡلُومٞ٢٤﴾[المعارج: ۲۴]. «و کسانیکه در مالهایشان حقّی معیّن است».
﴿لِّلسَّآئِلِ وَٱلۡمَحۡرُومِ٢٥﴾[المعارج: ۲۵]. «برای گدا و محروم».
﴿وَٱلَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوۡمِ ٱلدِّینِ٢٦﴾[المعارج: ۲۶]. «و کسانیکه روز جزا را تصدیق میکنند».
﴿وَٱلَّذِینَ هُم مِّنۡ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشۡفِقُونَ٢٧﴾[المعارج: ۲۷]. «و کسانیکه از عذاب پروردگارشان بیمناک و ترسناکند».
﴿إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمۡ غَیۡرُ مَأۡمُونٖ٢٨﴾[المعارج: ۲۸]. «بیگمان عذاب پروردگارشان ایمنی ناپذیر است».
﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ٢٩﴾[المعارج: ۲۹]. «و کسانیکه شرمگاههایشان را محافظت میکنند».
﴿إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَیۡرُ مَلُومِینَ٣٠﴾[المعارج: ۳۰]. «مگر بر زنان و کنیزان خود که (در این صورت) سرزنشی برایشان نیست».
﴿فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِکَ فَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ٣١﴾[المعارج: ۳۱]. «پس هرکس فراتر از این را بجوید آنانند که تجاوزکارند».
﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ لِأَمَٰنَٰتِهِمۡ وَعَهۡدِهِمۡ رَٰعُونَ٣٢﴾[المعارج: ۳۲]. «و کسانیکه آنان امانتها و عهدشان را رعایت میکنند».
﴿وَٱلَّذِینَ هُم بِشَهَٰدَٰتِهِمۡ قَآئِمُونَ٣٣﴾[المعارج: ۳۳]. «و کسانیکه برپا دارندۀ گواهیهایشان هستند».
﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ یُحَافِظُونَ٣٤﴾[المعارج: ۳۴]. «و کسانیکه آنان بر نمازهای خود محافظت میکنند».
﴿أُوْلَٰٓئِکَ فِی جَنَّٰتٖ مُّکۡرَمُونَ٣٥﴾[المعارج: ۳۵]. «اینان در باغهایی گرامی داشته میشوند».
در اینجا طبیعت و صفت آدمی بیان شده که کم طاقت و شکیبا است. ناشکیبایی انسان را اینگونه تفسیر کرد و فرمود: ﴿إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعٗا٢٠﴾اگر به انسان بلایی از قبیل فقر یا بیماری برسد، یا چیزی دوست داشتنی از قبیل مال یا خانواده یا فرزندی را از دست دهد شکیبایی نمیورزد و به تقدیر الهی راضی نمیشود بلکه بیتابی و بیصبری میکند.
﴿وَإِذَا مَسَّهُ ٱلۡخَیۡرُ مَنُوعًا٢١﴾هرگاه نیکی و آسایشی به او برسد بخیل میشود از آنچه که خداوند به او داده است نمیبخشد و شکر خدا را به خاطر نعمتها و احسانش به جای نمیآورد. پس انسان به هنگام زیانمندی و بلا بیتابی و بیقراری میکند و در حالت خوشی و آسایش بخل میورزد.
﴿إِلَّا ٱلۡمُصَلِّینَ٢٢﴾مگر نمازگزارانی که دارای این صفات باشند. آنها هرگاه خیر و خوبی بدیشان برسد خدا را سپاس میگذارند و از نعمتهایی که خداوند به آنها ارزانی کرده است انفاق میکنند.
و هرگاه بدی به آنها برسد صبر میکنند و به پاداش الهی چشم میدوزند. در توصیف نمازگزاران فرمود: ﴿ٱلَّذِینَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ دَآئِمُونَ٢٣﴾کسانی که نیازهایشان را در اول وقت و همراه با شرایط و ارکان آن میخوانند و همیشه به این پایبند هستند. و مانند کسی نیستند که نماز نمیخواند یا زمانی نماز میخواند و زمانی دیگر نماز نمیخواند یا به صورت ناقص نماز را انجام میدهد.
﴿وَٱلَّذِینَ فِیٓ أَمۡوَٰلِهِمۡ حَقّٞ مَّعۡلُومٞ٢٤ لِّلسَّآئِلِ وَٱلۡمَحۡرُومِ٢٥﴾و کسانی که در مالهایشان برای کسی که گذایی میکند و برای کسی که چیزی ندارد ولی از مردم طلب نمیکند و کسی نمیداند که او فقیر است سهم مشخصی از زکات و صدقه قرار دادهاند و به این افراد میدهند.
﴿وَٱلَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوۡمِ ٱلدِّینِ٢٦﴾و کسانی که به جزا و زنده شدن پس از مرگ که خدا و پیامبران به آمدن آن خبر دادهاند ایمان میآورند و به آن یقین دارند و خود را برای قیامت آماده میکنند و برای آن میکوشند. و از تصدیق روز جزا تصدیق پیامبران و کتابهایی را که آوردهاند لازم میآید.
﴿وَٱلَّذِینَ هُم مِّنۡ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشۡفِقُونَ٢٧﴾و کسانیکه از عذاب پروردگارشان بیمناک و ترسناکند، پس بدین خاطر همه چیزهایی را که آنانرا به عذاب خدا نزدیک میکند رها میکنند. ﴿إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمۡ غَیۡرُ مَأۡمُونٖ٢٨﴾همانا عذاب پروردگارشان همان عذابی است که از آن باید ترسید و پرهیز کرد.
﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ٢٩﴾و کسانیکه شرمگاههای خود را پاک نگاه میدارند، و آنرا در جای حرامی چون زنا یا لواط یا آمیزش با زن به هنگام عادت ماهانگی یا آمیزش از راه پشت با همسر به کار نمیبرند. نیز شرمگاههای خود را از این حفاظت میکنند که کسی به آن نگاه کند یا آنرا دست بزند که برایش جایز نیست و نیز وسیلههای حرامی را که انگیزه انجام کار زشت میشود رها میکنند و از آن دوری میگزینند.
﴿إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَیۡرُ مَلُومِینَ٣٠﴾مگر بر زنان و کنیزان خود که در این صورت آنها به خاطر آمیزش و همخوابی با آنان از محلی که جایگاه حاصلخیزی و کشت و زرع است مورد سرزنش قرار نمیگیرند.
﴿فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِکَ﴾و هرکس که به غیر از زن و کنیزش دنبال چیزی دیگر برود، ﴿فَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ﴾چنین کسانی از آنچه خداوند حلال نموده تجاوز کرده و به آنچه که حرام کرده است روی آوردهاند. این آیه بر حرام بودن نکاح موقت دلالت مینماید چون زنی که به صورت موقت نکاح میشود نه همسر است و نه کنیز.
﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ لِأَمَٰنَٰتِهِمۡ وَعَهۡدِهِمۡ رَٰعُونَ٣٢﴾و کسانیکه برای وفای به عهدهای خود و ادای امانتهایش میکوشند. و این همه امتهایی را شامل میشود که میان بنده و پروردگارش میباشد مانند تکلیفهای پنهانی که کسی جز خدا نمیداند. نیز اموال و رازهایی را که بندگان به صورت امانت به یکدیگر میسپارند در بر میگیرد. همچنین شامل عهدی است که با خدا یا با خلق بسته میشود. عهد و پیمان چیزی است که بنده از آن پرسیده میشود که آیا به آن وفادار بوده یا عهدشکنی و خیانت کرده است؟
﴿وَٱلَّذِینَ هُم بِشَهَٰدَٰتِهِمۡ قَآئِمُونَ٣٣﴾و کسانیکه امانتها و عهدهایشان را رعایت میکنند. یعنی فقط به چیزی گواهی میدهند که آن را میدانند، بدون این که گواهی را کم و کاست ارائه کنند، یا آن را بپوشانند و در ادای شهادت رعایت هیچ خویشاوند و دوستی را نمیکنند و هدفشان از دادن گواهی جلب رضایت خداست. خداوند متعال میفرماید: ﴿وَأَقِیمُواْ ٱلشَّهَٰدَةَ لِلَّهِ﴾[الطلاق: ۲]. «و گواهی را برای خدا بدهید».
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّٰمِینَ بِٱلۡقِسۡطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ وَلَوۡ عَلَىٰٓ أَنفُسِکُمۡ أَوِ ٱلۡوَٰلِدَیۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِینَ﴾[النساء: ۱۳۵]. «ای کسانیکه ایمان آوردهاید! به داد قیام کنید و برای خداوند شهادت دهید هرچند که به زیان خودتان یا پدر و مادر و یا خویشاوندان باشد». ﴿وَٱلَّذِینَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ یُحَافِظُونَ٣٤﴾آنها با مداومت بر نمازهایشان آنها را به بهترین و کاملترین صورت میخوانند، ﴿أُوْلَٰٓئِکَ﴾اینان که دارای چنین صفاتی هستند، ﴿فِی جَنَّٰتٖ مُّکۡرَمُونَ﴾خداوند گرامیشان داشته و از نعمتهای پایدار بهشت آنچه که دلشان میخواهد و چشمها از دیدن آن لذّت میبرند بهرهمندشان کرده است و آنان در بهشت جاودانهاند.
خلاصه مطلب این که خداوند سعادتمندان و اهل خیر را با این صفات کامل و اخلاق و رفتار پسندیده از قبیل انجام عبادتهای بدنی مانند نماز و مواظبت بر آن و اعمال قلبی مانند ترس از خداوند که خواستگاه هر کار خوبی است و عبادات مالی و عقاید مفید و بهترین رفتار با خدا و بندگان توصیف کرده است. آنان با مردم به عدل و انصاف رفتار مینمایند، و حقوق امانتهایشان را ضایع نمیکنند و کاملا پاک دامن هستند.
آیهی ۳۹-۳۶:
﴿فَمَالِ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ قِبَلَکَ مُهۡطِعِینَ٣٦﴾[المعارج: ۳۶]. «پس کافران را چه شده که بهسوی تو شتابان میآیند»؟!.
﴿عَنِ ٱلۡیَمِینِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ عِزِینَ٣٧﴾[المعارج: ۳۷]. «گروه گروه در سمت راست و چپ تو قرای میگیرند».
﴿أَیَطۡمَعُ کُلُّ ٱمۡرِیٕٖ مِّنۡهُمۡ أَن یُدۡخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٖ٣٨﴾[المعارج: ۳۸]. «آیا هریک از آنان امیدوارند که به بهشت پرناز و نعمت درآورده شوند»؟.
﴿کَلَّآۖ إِنَّا خَلَقۡنَٰهُم مِّمَّا یَعۡلَمُونَ٣٩﴾[المعارج: ۳۹]. «هرگز، ما آنان را از آنچه میدانند آفریدهایم».
خداوند متعال با بیان سرکشی و فریب خوردن کافران میگوید: ﴿فَمَالِ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ قِبَلَکَ مُهۡطِعِینَ٣٦ عَنِ ٱلۡیَمِینِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ عِزِینَ٣٧﴾کافران را چه شده که شتابان بهسوی تو میآیند و گروهها و دستههای گوناگون هستند و در راست و چپ تو قرار دارند و هریک به آنچه دارند شادمان است؟!.
﴿أَیَطۡمَعُ کُلُّ ٱمۡرِیٕٖ مِّنۡهُمۡ أَن یُدۡخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٖ٣٨﴾آیا هریک از ایشان امیدوارند که به بهشت پرناز و نعمت درآورده شوند؟ یعنی چه سبب و دلیلی آنها را به بهشت امیدوار کرده است درحالیکه آنها جز کفر ورزیدن به پروردگار جهانیان عملی برای جهان آخرت پیش نفرستادهاند؟!.
بنابراین فرمود: ﴿کَلَّآۖ﴾قضیه آنگونه و مطابق آرزوهایشان نیست، و نمیتوانند آنچه را که میخواهند با توان و قدرت خویش به دست آورند. ﴿إِنَّا خَلَقۡنَٰهُم مِّمَّا یَعۡلَمُونَ﴾ما آنان را از چیزی آفریدهایم که میدانند. یعنی آنها را از آبی منی آفریدهایم که از میان سینهها و کمر بیرون میآید. پس آنها ناتوان هستند و اختیار هیچ سود و زیانی برای خود ندارند، و اختیار مرگ و زندگی و رستاخیز را ندارند.
آیهی ۴۴-۴۰:
﴿فَلَآ أُقۡسِمُ بِرَبِّ ٱلۡمَشَٰرِقِ وَٱلۡمَغَٰرِبِ إِنَّا لَقَٰدِرُونَ٤٠﴾[المعارج: ۴۰]. «سوگند به پروردگار مغربها و مشرقها که ما توانائیم».
﴿عَلَىٰٓ أَن نُّبَدِّلَ خَیۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَمَا نَحۡنُ بِمَسۡبُوقِینَ٤١﴾[المعارج: ۴۱]. «بر آن که بهتر از آنانرا جایگزین کنیم و ما ناتوان نیستیم».
﴿فَذَرۡهُمۡ یَخُوضُواْ وَیَلۡعَبُواْ حَتَّىٰ یُلَٰقُواْ یَوۡمَهُمُ ٱلَّذِی یُوعَدُونَ٤٢﴾[المعارج: ۴۲] «آنانرا به حال خود واگذار تا به باطل خود فرو روند و به بازیچه بنشینند تا آنکه به آن روزشان که وعده داده میشوند برسند».
﴿یَوۡمَ یَخۡرُجُونَ مِنَ ٱلۡأَجۡدَاثِ سِرَاعٗا کَأَنَّهُمۡ إِلَىٰ نُصُبٖ یُوفِضُونَ٤٣﴾[المعارج: ۴۳]. «آن روزی که از گورها شتابان بیرون میشوند گویی آنان بهسوی نشانهای میدوند».
﴿خَٰشِعَةً أَبۡصَٰرُهُمۡ تَرۡهَقُهُمۡ ذِلَّةٞۚ ذَٰلِکَ ٱلۡیَوۡمُ ٱلَّذِی کَانُواْ یُوعَدُونَ٤٤﴾[المعارج: ۴۴]. «درحالیکه چشمانشان به زیر افتاده و خواری و پستی ایشان را فرو بسته است. این است آن روزی که وعده داده شدهاند».
در اینجا خداوند به مشرقها و مغربها خورشید و ماه و ستارگان سوگند یاد میکند چون در این چیزها نشانهای آشکار بر زنده شدن پس از مرگ است. خداوند سوگند میخورد که میتواند خلقت آنها را تغییر دهد بدون اینکه ذاتشان تغییر یابد. همان طور که میفرماید: ﴿وَنُنشِئَکُمۡ فِی مَا لَا تَعۡلَمُونَ﴾[الواقعة: ۶۱]. «و شما را در آنچه نمیدانید پدید میآوریم».
﴿وَمَا نَحۡنُ بِمَسۡبُوقِینَ﴾و هیچکس از ما سبقت نمیگیرد، و اگر بخواهیم او را باز زنده گردانیم از دست ما در نمیرود و ما را ناتوان نمیکند. پس وقتی که زنده شدن پس از مرگ و سزا و جزا ثابت شد و آنها به تکذیب و فرمان نبردن از آیات خدا ادامه دادند، ﴿فَذَرۡهُمۡ یَخُوضُواْ وَیَلۡعَبُواْ﴾آنان را به حال خود واگذار کن تا در گفتههای باطل و عقاید فاسد خود فرو روند و به خود سرگرم شوند و بخورند، بیاشامند و بهرهمند گردند.
﴿حَتَّىٰ یُلَٰقُواْ یَوۡمَهُمُ ٱلَّذِی یُوعَدُونَ﴾تا آن که به آن روزشان برسند که وعده داده میشوند. در آن روز خداوند برایشان شکنجه و عذابی آماده کرده است که سرانجام سرگرمی و فرو رفتن آنها در باطل است. سپس حالت مردم را در روزی که به آنان وعده داده میشود بیان کرد و فرمود: ﴿یَوۡمَ یَخۡرُجُونَ مِنَ ٱلۡأَجۡدَاثِ سِرَاعٗا﴾روزی که دعوت کننده را اجابت میکنند و از گورها بیرون میآیند و شتابان بهسوی ندادهنده میروند.
﴿کَأَنَّهُمۡ إِلَىٰ نُصُبٖ یُوفِضُونَ﴾انگار بهسوی نشانهای میدوند، پس نمیتوانند از فرمان دعوت دهنده سرپیچی کنند، بلکه خوار و مغلوب نزد پروردگار جهانیان میآیند. ﴿خَٰشِعَةً أَبۡصَٰرُهُمۡ تَرۡهَقُهُمۡ ذِلَّةٞ﴾خواری و پریشانی دلهایشان را فرا میگیرد، به همین سبب چشمهایشان به زیر میافتد و مردم از حرکت میایستند و صداها قطع میشود. ﴿ذَٰلِکَ ٱلۡیَوۡمُ ٱلَّذِی کَانُواْ یُوعَدُونَ﴾این حالت و سرنوشت، همان روزی است که وعده داده میشدند و وعده خداوند به طور قطع تحقق میپذیرد و باید به آن وفا شود.
پایان تفسیر سورهی معارج
مکی و ۲۸ آیه است.
آیهی ۲-۱:
﴿قُلۡ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ ٱسۡتَمَعَ نَفَرٞ مِّنَ ٱلۡجِنِّ فَقَالُوٓاْ إِنَّا سَمِعۡنَا قُرۡءَانًا عَجَبٗا١﴾[الجن: ۱]. «بگو: به من وحی شده است که گروهی از جنّیان (به تلاوت قرآن) گوش فرا دادند، آنگاه گفتند: بیگمان قرآنی شگفت شنیدیم».
﴿یَهۡدِیٓ إِلَى ٱلرُّشۡدِ فََٔامَنَّا بِهِۦۖ وَلَن نُّشۡرِکَ بِرَبِّنَآ أَحَدٗا٢﴾[الجن: ۲]. «به راه راست هدایت میکند، پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را با پروردگار خود شریک نمیسازیم».
﴿قُلۡ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ ٱسۡتَمَعَ نَفَرٞ مِّنَ ٱلۡجِنِّ﴾ای پیامبر! به مردمان بگو: به من وحی شده است که گروهی از جنها به قرآن گوش فرا دادند. خداوند این جنها را بهسوی پیامبر برد تا آیات او را بشنوند و حجت بر آنها اقامه گردد و نعمت بر آنان کامل شود و قوم خود را بیم دهند.
خداوند به پیامبر فرمان داد تا حکایت آنها را برای مردم تعریف کند. آنها وقتی نزد پیامبر آمدند گفتند: ساکت باشید، وقتی ساکت شدند و گوش فرا دادند معانی و مفاهیم قرآن را فهمیدند و حقایق قرآن به دلهایشان رسید.
﴿فَقَالُوٓاْ إِنَّا سَمِعۡنَا قُرۡءَانًا عَجَبٗا﴾پس گفتند: ما قرآنی شگفت و زیبا که دارای مطالبی عالی است شنیدیم. ﴿یَهۡدِیٓ إِلَى ٱلرُّشۡدِ﴾رشد به همه چیزهایی گفته میشود که مردم را بهسوی منافع دینی و دنیوی هدایت میکند. ﴿فََٔامَنَّا بِهِۦۖ وَلَن نُّشۡرِکَ بِرَبِّنَآ أَحَدٗا﴾پس به آن ایمان آوردیم و هرگز چیزی را شریک پروردگارمان نمیکنیم. پس آنها هم ایمان آوردند که همهی اعمال خیر در آن است و هم پرهیزگاری پیشه کردند که پرهیزگاری متضمّن دوری از بدی است.
و آنها عامل ایمان آوردن و لوازم آن را راهنماییهای قرآن قرار دارند که مصالح و فواید فراوانی دربردارد و آدمی را از مضّرات برحذر میدارد. این چیزها نشانهای بزرگ و دلیلی قاطع هستند برای کسی که در پرتو نور قرآن راهش را پیدا کند و به وسیله آن راهیاب گردد. و این ایمانی است که سودمند میباشد و هر خیر و نیکی را است که سودمند میباشد و هر خیر و نیکی را به بار میآورد.
این ایمان براساس رهنمود قرآن به دست میآید به خلاف ایمانی که بنابر عرف به دست میآید به خلاف ایمانی که بنابر عرف و عادت و محیط زندگی و امثال آن حاصل میشود. چنین ایمانی، تقلیدی و سنتی است و در معرض خطر و عوارض زیادی قرار دارد.
آیهی ۴-۳:
﴿وَأَنَّهُۥ تَعَٰلَىٰ جَدُّ رَبِّنَا مَا ٱتَّخَذَ صَٰحِبَةٗ وَلَا وَلَدٗا٣﴾[الجن: ۳]. «و شأن و شکوه پروردگارمان بس بلند است، او همسر و فرزندی برنگرفته است».
﴿وَأَنَّهُۥ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى ٱللَّهِ شَطَطٗا٤﴾[الجن: ۴]. «و (شگفت) این که نادانِ ما دربارۀ خداوند سخنان نادرستی میگفت».
﴿وَأَنَّهُۥ تَعَٰلَىٰ جَدُّ رَبِّنَا﴾جلال و عظمت خداوند والاست و نامهایش مقدّس میباشد. ﴿مَا ٱتَّخَذَ صَٰحِبَةٗ وَلَا وَلَدٗا﴾او همسر و فرزندی برنگرفته است. پس آنها از والا بودن شأن و شکوه خداوند به این پی بردند که او از داشتن همسر و فرزند پاک است، چون در هر صفت کمالی دارای شأن و عظمت است. و داشتن همسر و فرزند با این چیز منافات دارد، چون برنگرفتن زن و فرزند با کمال بینیازی متضاد است.
﴿وَأَنَّهُۥ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى ٱللَّهِ شَطَطٗا٤﴾کم خردان ما درباره خداوند سخنان نادرستی میگفتند. و آنچه آنها را به گفتن چنین سخنانی وادار کرد کم خردی آنها بود، وگرنه چنانچه هوشیار و فهمیده بودند میدانستند که چه بگویند.
آیهی ۵:
﴿وَأَنَّا ظَنَنَّآ أَن لَّن تَقُولَ ٱلۡإِنسُ وَٱلۡجِنُّ عَلَى ٱللَّهِ کَذِبٗا٥﴾[الجن: ۵]. «و ما گمان میکردیم که آدمیان و جنها هرگز بر خدا دروغ نمیبندند».
قبل از این ما فریب خورده بودیم و سرکردگان جن و انس ما را فریب داده بودند و ما به آنها گمان خوب داشتیم و گمان میبردیم که آنان جرأت دروغ بستن بر خدا را ندارند بنابراین، قبل از این ما بر راه آنها بودیم. و امروز که حق برای ما روشن شده است راه خدا را در پیش گرفتهایم و از حق پیروی میکنیم و به سخن هیچ کسی ـ اگر با هدایت مخالف باشد ـ توجّه نمیکنیم.
آیهی ۷-۶:
﴿وَأَنَّهُۥ کَانَ رِجَالٞ مِّنَ ٱلۡإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٖ مِّنَ ٱلۡجِنِّ فَزَادُوهُمۡ رَهَقٗا٦﴾[الجن: ۶]. «و کسانی از انسانها به کسانی از جنها پناه بردند و بدین وسیله بر سرکشی آنان افزودند».
﴿وَأَنَّهُمۡ ظَنُّواْ کَمَا ظَنَنتُمۡ أَن لَّن یَبۡعَثَ ٱللَّهُ أَحَدٗا٧﴾[الجن: ۷]. «و آنان - چنانکه شما پنداشتید - گمان بردند که هرگز خداوند کسی را برنمیگیزند».
﴿وَأَنَّهُۥ کَانَ رِجَالٞ مِّنَ ٱلۡإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٖ مِّنَ ٱلۡجِنِّ فَزَادُوهُمۡ رَهَقٗا٦﴾انسانها به هنگام هراس و پریشانیها به جنها پناه میبرند و آنها را پرستش میکردند. بنابراین، انسانها بر طغیان و سرکشی و تکبر جنها افزودند، زیرا جنها دیدند که انسانها آنان را عبارت میکنند و به آنها پناه میبرند.
و احتمال دارد که ضمیر «واو» در « زادهم» به جن برگردد. یعنی جنها وقتی دیدند که انسانها به آنها پناه میبرند انسانها را بیشتر پریشان کردند و ترساندند تا اینگونه انسانها را مجبور نمایند به آنها پناه ببرند و به آنچه که جنها بر آن هستند چنگ بزنند. پس هرگاه انسانی به درّهای ترسناک وارد میشد میگفت: به صاحب این دره از بیخردان قومش پناه میبرم.
﴿وَأَنَّهُمۡ ظَنُّواْ کَمَا ظَنَنتُمۡ أَن لَّن یَبۡعَثَ ٱللَّهُ أَحَدٗا٧﴾پس وقتی زنده شدن پس از مرگ و رستاخیز را انکار کردند به شرک ورزیدن روی آوردند.
آیهی ۹-۸:
﴿وَأَنَّا لَمَسۡنَا ٱلسَّمَآءَ فَوَجَدۡنَٰهَا مُلِئَتۡ حَرَسٗا شَدِیدٗا وَشُهُبٗا٨﴾[الجن: ۸]. «و ما رو به آسمان نهادیم و آنرا چنان یافتیم که از محافظانی نیرومند و شهابهایی پر شده است».
﴿وَأَنَّا کُنَّا نَقۡعُدُ مِنۡهَا مَقَٰعِدَ لِلسَّمۡعِۖ فَمَن یَسۡتَمِعِ ٱلۡأٓنَ یَجِدۡ لَهُۥ شِهَابٗا رَّصَدٗا٩﴾[الجن: ۹]. «(پیش از این) در گوشههای آسمان برای استراق سمع مینشستیم ولی اگر کسی اکنون گوش فرا دهد برای خود شبهای آماده مییابد».
﴿وَأَنَّا لَمَسۡنَا ٱلسَّمَآءَ﴾و ما به آسمان آمدیم و آنرا آزمایش کردیم ﴿فَوَجَدۡنَٰهَا مُلِئَتۡ حَرَسٗا شَدِیدٗا﴾پس آن را چنان یافتیم که از نگهبانانی نیرومند پرشده است و نمیگذارند کسی به طراف آن برسد یا به آن نزدیک شود. ﴿وَشُهُبٗا﴾و از شهابهایی پرشده است که هرکس از آن جا استراق سمع نماید به وسیلهی این شهابها زده میشود. و این برخلاف عادت قبلی ماست که میتوانستیم به اخبار آسمان دست پیدا کنیم.
﴿وَأَنَّا کُنَّا نَقۡعُدُ مِنۡهَا مَقَٰعِدَ لِلسَّمۡعِ﴾و ما برای استراق سمع در گوشههای مینشستیم و از اخبار آسمان آنچه خدا میخواست فرا میگرفتیم. ﴿فَمَن یَسۡتَمِعِ ٱلۡأٓنَ یَجِدۡ لَهُۥ شِهَابٗا رَّصَدٗا﴾امّا اکنون اگر کسی گوش فرا دهد شهاب آمادهای را در کمین خود مییابد که برای از بین بردن او آماده شده است و این چیز مهّمی است. جنها یقین کردند که خداوند میخواهد در زمین حادثهای بزرگ بد یا نیک ایجاد کند، بنابراین گفتند:
آیهی ۱۵-۱۰:
﴿وَأَنَّا لَا نَدۡرِیٓ أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ أَرَادَ بِهِمۡ رَبُّهُمۡ رَشَدٗا١٠﴾[الجن: ۱۰]. «و ما نمیدانیم که آیا برای ساکنان زمین شر اراده شده یا اینکه پروردگارشان برای آنان خیر و هدایت خواسته است».
﴿وَأَنَّا مِنَّا ٱلصَّٰلِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَٰلِکَۖ کُنَّا طَرَآئِقَ قِدَدٗا١١﴾[الجن: ۱۱]. «برخی از ما صالح و برخی جز ایناند. ما گروههای گوناگونی هستیم».
﴿وَأَنَّا ظَنَنَّآ أَن لَّن نُّعۡجِزَ ٱللَّهَ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَن نُّعۡجِزَهُۥ هَرَبٗا١٢﴾[الجن: ۱۲]. «و ما یقین داریم که هرگز نمیتوانیم بر ارادۀ خداوند در زمین غالب شویم و نمیتوانیم از دست او فرار کنیم».
﴿وَأَنَّا لَمَّا سَمِعۡنَا ٱلۡهُدَىٰٓ ءَامَنَّا بِهِۦۖ فَمَن یُؤۡمِنۢ بِرَبِّهِۦ فَلَا یَخَافُ بَخۡسٗا وَلَا رَهَقٗا١٣﴾[الجن: ۱۳]. «و این که چون (ندای) هدایت را شنیدیم به آن ایمان آوردیم، پس هرکس که به پروردگارش ایمان بیاورد نه از کاستی (پاداش) میترسد و نه از ستم».
﴿وَأَنَّا مِنَّا ٱلۡمُسۡلِمُونَ وَمِنَّا ٱلۡقَٰسِطُونَۖ فَمَنۡ أَسۡلَمَ فَأُوْلَٰٓئِکَ تَحَرَّوۡاْ رَشَدٗا١٤﴾[الجن: ۱۴]. «و گروهی از ما فرمانبردار و جمعی از ما منحرف و بیدادگرند. پس کسانیکه اسلام آوردند اینانند که راه راست را میجویند».
﴿وَأَمَّا ٱلۡقَٰسِطُونَ فَکَانُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبٗا١٥﴾[الجن: ۱۵]. «و اما منحرفان هیزم جهنماند».
﴿وَأَنَّا لَا نَدۡرِیٓ أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ أَرَادَ بِهِمۡ رَبُّهُمۡ رَشَدٗا١٠﴾و ما نمیدانیم که برای اهل زمین شر و بلایی در نظر گرفته شده یا این که پروردگارشان برای آنان خیر و هدایت خواسته است؟ یعنی حتما یکی از این دو حالت به وقوع میپیوندد، چون جنها دیدند که مسئله برای آنها تغییر کرده است، بنابراین، از روی هوش و ذکاوت خود دریافتند که خداوند میخواهد در زمین کاری را انجام دهد. و این بیانگر مودب بودن جنها است که خیر را به خدا نسبت دادند و انجام دهنده شر را ذکر نکردند، تا ادب را رعایت نمایند.
﴿وَأَنَّا مِنَّا ٱلصَّٰلِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَٰلِکَ﴾بعضی از ما صالح و درستکار هستند و بعضی از ما جز ایناند. یعنی فاسق و کافرند. ﴿کُنَّا طَرَآئِقَ قِدَدٗا﴾ما فرقههای گوناگونی هستیم و هر گروهی به آنچه دارد شادمان است.
﴿وَأَنَّا ظَنَنَّآ أَن لَّن نُّعۡجِزَ ٱللَّهَ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَن نُّعۡجِزَهُۥ هَرَبٗا١٢﴾اینک کمال قدرت خداوند و کمال ناتوانی مان و این که اختیار ما در دست خداست برایمان روشن شده است پس ما نمیتوانیم خدا را در زمین درمانده سازیم، نیز نمیتوانیم او را درمانده سازیم اگر فرار کنیم و اسباب خروج از قدرت او را فراهم نماییم، هیچ پناهگاهی نیست که بتوان برای درامان ماندن از عذاب او بدان پناه برد، مگر اینکه به خود او پناهنده شد.
﴿وَأَنَّا لَمَّا سَمِعۡنَا ٱلۡهُدَىٰٓ﴾وقتی ما رهنمود (قرآن کریم) را شنیدیم که به راه راست هدایت میکند، و هدایت و ارشاد آن را شناختیم، در دلهای ما اثر گذاشت و ﴿ءَامَنَّا بِهِ﴾ما به آن ایمان آوردیم. سپس آنچه را که موجب تشویق شدن مؤمن میشود بیان کرد و فرمود: ﴿فَمَن یُؤۡمِنۢ بِرَبِّهِۦ فَلَا یَخَافُ بَخۡسٗا وَلَا رَهَقٗا﴾پس هرکس صادقانه به خدا ایمان بیاورد نقصانی نمیبیند و نه به او آزاری میرسد و هرگاه از شر و بلا در امان قرار گرفت خیر و خوبی برای او به دست میآید پس ایمان سببی است که انس و جن را از هر خیری برخوردار میکند و از هر شرّی مصون میدارد.
﴿وَأَنَّا مِنَّا ٱلۡمُسۡلِمُونَ وَمِنَّا ٱلۡقَٰسِطُونَ﴾برخی از ما فرمانبردارند و برخی ستمگر و منحرف از راه راست هستند. ﴿فَمَنۡ أَسۡلَمَ فَأُوْلَٰٓئِکَ تَحَرَّوۡاْ رَشَدٗا﴾پس کسانیکه فرمانبرداری کنند به راه درست دست یافتهاند که آنها را به بهشت و نعمتهای آن میرساند.
﴿وَأَمَّا ٱلۡقَٰسِطُونَ فَکَانُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبٗا١٥﴾و اما آنهایی که منحرف و ستمگرند آتش افروز دوزخ میباشند و این سزای کارهایشان است نه این که خداوند بر آنها ستم کرده باشد.
آیهی ۱۷-۱۶:
﴿وَأَلَّوِ ٱسۡتَقَٰمُواْ عَلَى ٱلطَّرِیقَةِ لَأَسۡقَیۡنَٰهُم مَّآءً غَدَقٗا١٦﴾[الجن: ۱۶]. «و اگر بر راه راست ماندگار بمانند آب زیاد بهرۀ ایشان میگردانیم».
﴿لِّنَفۡتِنَهُمۡ فِیهِۚ وَمَن یُعۡرِضۡ عَن ذِکۡرِ رَبِّهِۦ یَسۡلُکۡهُ عَذَابٗا صَعَدٗا١٧﴾[الجن: ۱۷]. «تا ایشان را بیازماییم، و هرکس از ذکر و یاد پروردگارش رویگردان گردد او را به عذابی سخت داخل میگرداند».
﴿وَأَلَّوِ ٱسۡتَقَٰمُواْ عَلَى ٱلطَّرِیقَةِ لَأَسۡقَیۡنَٰهُم مَّآءً غَدَقٗا١٦﴾واگر آنان بر راه راست ماندگار بمانند به آنان آب فراوان و گوارایی میدهیم. و آنچه که آنها را از این محروم کرده است ستمگری و تجاوزایشان است.
﴿لِّنَفۡتِنَهُمۡ فِیهِ﴾تا آن را بیازمائیم و راستگو از دروغگو مشخص شود. ﴿وَمَن یُعۡرِضۡ عَن ذِکۡرِ رَبِّهِۦ یَسۡلُکۡهُ عَذَابٗا صَعَدٗا﴾و هرکس از ذکر و یاد خدا که کتاب خداوند است روی بگرداند و از آن پیروی نکند و از آن غافل و بیخبر باشد به او عذابی سخت میدهد
آیهی ۱۹-۱۸:
﴿وَأَنَّ ٱلۡمَسَٰجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدۡعُواْ مَعَ ٱللَّهِ أَحَدٗا١٨﴾[الجن: ۱۸]. «و این که مسجد خاص خداوند است، پس کسی دیگر را با خداوند مخوانید».
﴿وَأَنَّهُۥ لَمَّا قَامَ عَبۡدُ ٱللَّهِ یَدۡعُوهُ کَادُواْ یَکُونُونَ عَلَیۡهِ لِبَدٗا١٩﴾[الجن: ۱۹]. «و اینکه چون بندۀ خداوند برخاست تا او را به (نیایش) بخواند نزدیک بود که بر او هجوم آورند».
﴿وَأَنَّ ٱلۡمَسَٰجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدۡعُواْ مَعَ ٱللَّهِ أَحَدٗا١٨﴾و مساجد مختص پرستش خداوند هستند، پس کسی دیگر را با خدا مخوانید و کسی دیگر را همراه با او نپرستید، چون مساجد که بزرگترین جای عبادت هستند. براساس اخلاص برای خدا و فروتنی در برابر عظمت و کرنش در برابر قدرت او بنا شدهاند.
﴿وَأَنَّهُۥ لَمَّا قَامَ عَبۡدُ ٱللَّهِ یَدۡعُوهُ﴾و این که چون بنده خداوند به نیایش پروردگارش ایستاد و به عبادت خدا مشغول شد و خواندن قرآن را شروع کرد، ﴿کَادُواْ یَکُونُونَ عَلَیۡهِ لِبَدٗا﴾نزدیک بود جنها با ازدحام بر او هجوم آورند، از بس که به رهنمودهای پیامبر علاقمند بودند.
آیهی ۲۳-۲۰:
﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَدۡعُواْ رَبِّی وَلَآ أُشۡرِکُ بِهِۦٓ أَحَدٗا٢٠﴾[الجن: ۲۰]. «بگو: فقط پروردگارم را به (نیایش) میخوانم و کسی را انباز او نمیگردانم».
﴿قُلۡ إِنِّی لَآ أَمۡلِکُ لَکُمۡ ضَرّٗا وَلَا رَشَدٗا٢١﴾[الجن: ۲۱]. «بگو: من نمیتوانم هیچگونه زیانی به شما برسانم و نمیتوانم شما را هدایت کنم».
﴿قُلۡ إِنِّی لَن یُجِیرَنِی مِنَ ٱللَّهِ أَحَدٞ وَلَنۡ أَجِدَ مِن دُونِهِۦ مُلۡتَحَدًا٢٢﴾[الجن: ۲۲]. «بگو: بیگمان هیچ کسی مرا در برابر (خشم) خدا پناه نمیدهد وهرگز پشت و پناهی جز او نمییابم».
﴿إِلَّا بَلَٰغٗا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِسَٰلَٰتِهِۦۚ وَمَن یَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَإِنَّ لَهُۥ نَارَ جَهَنَّمَ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدًا٢٣﴾[الجن: ۲۳]. «(بگو:) تنها (میتوانم) پیامی از جانب خداوند و رسالتهای او را به انجام میرسانم و هرکس از (فرمان) خداوند و رسول او سرپیچی کند بیگمان آتش جهنم را خواهد داشت که در آن جاودانه خواهد ماند».
﴿قُلۡ﴾ای پیامبر! با بیان حقیقت آنچه که بهسوی آن فرامی خوانی به آنها بگو: ﴿إِنَّمَآ أَدۡعُواْ رَبِّی وَلَآ أُشۡرِکُ بِهِۦٓ أَحَدٗا﴾فقط پروردگارم را میپرستم و او را یگانه میدانم و از بتها و هر آنچه که مشرکان به جای خدا پرستش میکنند دست میکشم.
﴿قُلۡ إِنِّی لَآ أَمۡلِکُ لَکُمۡ ضَرّٗا وَلَا رَشَدٗا٢١﴾بگو: من نمیتوانم هیچ زیانی به شما برسانم و نمیتوانم شما را هدایت کنم، چون من بندهای بیش نیستم و اختیاری ندارم. ﴿قُلۡ إِنِّی لَن یُجِیرَنِی مِنَ ٱللَّهِ أَحَدٞ﴾یعنی هیچ کسی نیست که به او پناه ببرم و او بتواند مرا از عذاب خدا نجات دهد. و پیامبر که کاملترین انسان است توانایی رساندن هیچ زیان و هدایتی را ندارد و نمیتواند خودش را از عذاب خدا نجات دهد اگر خداوند بخواهد بلایی به او میرساند.
پس دیگر مردم به طریق اولی توانایی ندارند. ﴿وَلَنۡ أَجِدَ مِن دُونِهِۦ مُلۡتَحَدًا﴾و من جز او پناهی ندارم.
﴿إِلَّا بَلَٰغٗا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِسَٰلَٰتِهِ﴾من هیچ برتری بر مردم برتری بر مردم ندارم جز این که خداوند مرا برای رساندن پیامهایش و دعوت دادن مردم بهسوی او برگزیده است و با این کار حجت بر مردم اقامه میگردد.
﴿وَمَن یَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَإِنَّ لَهُۥ نَارَ جَهَنَّمَ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدًا﴾و هرکس از فرمان خدا و پیغمبرش سرپیچی کند آتش جهنم را خواهد داشت و برای همیشه در آن جاودانه است. منظور از معصیت در اینجا معصیتی کفرآمیز است همانطور که نصهای روشن دیگری معصیت مذکور را به کفر مقّید کردهاند. اما گناه صرف باعث خلود در دوزخ نمیشود. همان طور که آیات قرآن و احادیث پیامبر و اجماع سلف است و امامان امت بر این دلالت مینماید.
آیهی ۲۴:
﴿حَتَّىٰٓ إِذَا رَأَوۡاْ مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعۡلَمُونَ مَنۡ أَضۡعَفُ نَاصِرٗا وَأَقَلُّ عَدَدٗا٢٤﴾[الجن: ۲۴]. «(کافران نمیفهمند مگر) زمانیکه آنچه را به آنان وعده داده میشود ببینند آنگاه خواهند دانست که چه کسی یاورانش ناتوانتر و تعدادش کمتر است».
﴿حَتَّىٰٓ إِذَا رَأَوۡاْ مَا یُوعَدُونَ﴾زمانی که آنچه را به آنها وعده داده میشود آشکار را مشاهده کنند و یقین نمایند که آنها را فراگرفته است ﴿فَسَیَعۡلَمُونَ﴾در این وقت به طور حقیقی خواهند دانست که ﴿مَنۡ أَضۡعَفُ نَاصِرٗا وَأَقَلُّ عَدَدٗا﴾چه کسی ناتوانتر و کم تعدادتر است. وقتی که کسی آنها را یاری نمیکند و خودشان نیز نمیتوانند خود را یاری نمایند و تک و تنها و همانگونه که نخستین بار آفریده شدهاند حشر گردند، آنگاه خواهند دانست که چه کسی ضعیفتر و ناتوان است!.
آیهی ۲۸-۲۵:
﴿قُلۡ إِنۡ أَدۡرِیٓ أَقَرِیبٞ مَّا تُوعَدُونَ أَمۡ یَجۡعَلُ لَهُۥ رَبِّیٓ أَمَدًا٢٥﴾[الجن: ۲۵]. «بگو: نمیدانم آیا آنچه به شما وعده داده میشود نزدیک است یا اینکه پروردگارم زمان طولانی و زیادی را برای آن مقرّر میدارد».
﴿عَٰلِمُ ٱلۡغَیۡبِ فَلَا یُظۡهِرُ عَلَىٰ غَیۡبِهِۦٓ أَحَدًا٢٦﴾[الجن: ۲۶]. «(پروردگارم) دانای غیب است و هیچ کسی را بر غیب خود آگاه نمیسازد».
﴿إِلَّا مَنِ ٱرۡتَضَىٰ مِن رَّسُولٖ فَإِنَّهُۥ یَسۡلُکُ مِنۢ بَیۡنِ یَدَیۡهِ وَمِنۡ خَلۡفِهِۦ رَصَدٗا٢٧﴾[الجن: ۲۷]. «مگر کسانی از رسولانی که خود بپسندد که او پیشاپیش و پشت سر او نگهبانی رهسپار میکند».
﴿لِّیَعۡلَمَ أَن قَدۡ أَبۡلَغُواْ رِسَٰلَٰتِ رَبِّهِمۡ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیۡهِمۡ وَأَحۡصَىٰ کُلَّ شَیۡءٍ عَدَدَۢا٢٨﴾[الجن: ۲۸]. «تا (پیامبر) بداند که پیغمبران پیامهای پروردگارشان را رساندهاند و (خداوند) به آنچه که در نزد آنان است احاطه دارد و هر چیزی را سر شماری کرده است».
اگر آنها از تو پرسیدند و گفتند: ﴿مَتَىٰ هَٰذَا ٱلۡوَعۡدُ إِن کُنتُمۡ صَٰدِقِینَ﴾[یونس: ۴۸]. «این وعده کی خواهد بود اگر راست میگویید». به آنها بگو: ﴿قُلۡ إِنۡ أَدۡرِیٓ أَقَرِیبٞ مَّا تُوعَدُونَ أَمۡ یَجۡعَلُ لَهُۥ رَبِّیٓ أَمَدًا٢٥﴾نمیدانم آیا آنچه وعده داده میشوید نزدیک است یا پروردگارم زمانی طولانی برای آن مّقرر میدارد؟ و آن زمان نزد خداوند مشخص است.
﴿عَٰلِمُ ٱلۡغَیۡبِ فَلَا یُظۡهِرُ عَلَىٰ غَیۡبِهِۦٓ أَحَدًا٢٦﴾[الجن: ۲۶]. خداوند دانای پنهان است و هیچ کسی از مردم را برغیب خود آگاه نمیسازد بلکه فقط خداوند به راز دلها و اسرار پنهانی آگاه است. ﴿إِلَّا مَنِ ٱرۡتَضَىٰ مِن رَّسُولٖ﴾مگر کسانی را از رسولانی که خود بپسندد، پس او را به آنچه که حکمتش اقتضا نماید خبر میدهد. چون پیامبران مانند دیگران نیستند و خداوند آنها را با چیزهایی کمک کرده که هیچکس از مردم را چنان چیزی نداده است و آنچه را که خداوند به آنها وحی نموده حفاظت مینماید تا آن را به صورت واقعی برسانند بدون از آن که شیطانهایی نزدیک او گردند و چیزی را به وحی اضافه کنند یا از آن بکاهند. بنابراین فرمود: ﴿فَإِنَّهُۥ یَسۡلُکُ مِنۢ بَیۡنِ یَدَیۡهِ وَمِنۡ خَلۡفِهِۦ رَصَدٗا﴾و از میان فرشتگان محافظان و نگهبانانی در پیش و پس او روان میدارد.
﴿لِّیَعۡلَمَ أَن قَدۡ أَبۡلَغُواْ رِسَٰلَٰتِ رَبِّهِمۡ﴾تا با این کار پیامبر بداند که پیامبران با اسبابی که خداوند برایشان فراهم کرده است پیامهای او را رساندهاند. ﴿وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیۡهِمۡ﴾و خداوند به آنچه در نزد آنان است و آنچه پنهان یا آشکار داشته احاطه دارد. ﴿وَأَحۡصَىٰ کُلَّ شَیۡءٍ عَدَدَۢا﴾و هر چیزی را برشمرده است.
در این سوره چند فایده به شرح ذیل وجود دارد:
۱- جن وجود حقیقی دارد و آنها امر و نهی شدهاند و طبق اعمالشان جزا و سزا میبینند همان طور که به صراحت در این سوره بیان شده است.
۲- پیامبر خداصهمانطور که بهسوی انسان مبعوث شده بهسوی جنها نیز فرستاده شده است، و خداوند گروهی از جنها را بهسوی او فرستاد تا آنچه را که بر او وحی میشود بشنوند و به قوم خود بودند.
۳- هوشمندی جنها و شناخت حق و این که آنچه آنها را بهسوی ایمان پیش برد این بود که آنها به طور قطع دریافتند که قرآن (کتاب) هدایت است. نیز از این آیات برمیآید که جنها در تعامل با خداوند بسیار مودب هستند.
۴- توّجه خداوند به پیامبرش و محافظت از آنچه پیامبر از سوی خدا آورده است. در آغاز مژدههای نبوت پیامبر، آسمان به وسیله ستارگان محافظت میشد و شیاطین از کمینگاههای خود گریختند، امّا خداوند با نبوت پیامبر آنرا اندازه گیری نمود. و خداوند خیر و هدایت را برای اهل زمین اراده کرد و خواست که دین و شریعت و معرفت خویش را در زمین آشکار گرداند که به وسیلهی آن دلهاتر و تازه میشوند و خردمندان شاد میگردند و شعائر اسلام آشکار میشود و بتها ریشه کن و نابود میگردند.
۵- شدت علاقمندی جنها به گوش فرا دادن به پیامبر و ازدحام آنها پیرامون او.
۶- این سوره مشتمل به امر به توحید و نهی از شرک است. و بیان شده که هیچ مخلوقی سزاوار ذرّهای پرستش نیست چون پیامبرصکه وقتی اختیار هیچ سود و زیانی را برای کسی، بلکه برای خودش نیز ندارد معلوم است که مردم همه اینگونه هستند. پس اشتباه و ستم است که چنین کسی معبود قرار داده شود.
۷- علوم غیب و پنهان را فقط خدا میداند، و هیچ کسی از مخلوقات آن را نمیداند مگر کسی که خداوند او را برگزیند و چیزی از علم غیب را به او بدهد.
پایان تفسیر سورهی جن
مکی و ۲۸ آیه است.
آیهی ۴-۱:
﴿إِنَّآ أَرۡسَلۡنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوۡمِهِۦٓ أَنۡ أَنذِرۡ قَوۡمَکَ مِن قَبۡلِ أَن یَأۡتِیَهُمۡ عَذَابٌ أَلِیمٞ١﴾[نوح: ۱]. «بهراستی که ما نوح را بهسوی قومش فرستادیم که قوم خود را بترسان پیش از آنکه عذابی دردناک به سراغ ایشان بیاید».
﴿قَالَ یَٰقَوۡمِ إِنِّی لَکُمۡ نَذِیرٞ مُّبِینٌ٢﴾[نوح: ۲]. «(نوح) گفت: ای قوم من! من برای شما بیمدهندهای آشکارم».
﴿أَنِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَٱتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ٣﴾[نوح: ۳]. «که خدا را بندگی کنید و از او بترسید و از من فرمان ببرید».
﴿یَغۡفِرۡ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمۡ وَیُؤَخِّرۡکُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّىۚ إِنَّ أَجَلَ ٱللَّهِ إِذَا جَآءَ لَا یُؤَخَّرُۚ لَوۡ کُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٤﴾[نوح: ۴]. «خداوند گناهان شما را میآمرزد و اجل شما را تا وقتی مقرّر به تأخیر میاندازد. بیگمان اگر میدانستید، بدانگاه که وقت مقرّر الهی فرا رسد باز پس داشته نمیشود».
خداوند در این سوره به جز داستان نوح چیزی را بیان نکرده است چون نوح تا مدتی طولانی در میان قومش ماندگار شد و بارها آنانرا به یکتاپرستی دعوت نمود و از شرک ورزیدن بازداشت. پس خداوند متعال خبر میدهد که او نوح را از روی لطف و رحمت خویش و برای این که آنان را از عذاب دردناک بترساند بهسوی آنها فرستاد تا به کفر خویش ادامه ندهند که آنگاه برای همیشه نابود خواهند شد و به آنان عذابی همیشگی خواهد داد.
نوح÷فرمان الهی را اطاعت کرد و آن را انجام داد و فرمود: ﴿یَٰقَوۡمِ إِنِّی لَکُمۡ نَذِیرٞ مُّبِینٌ﴾ای قوم من! همانا من برای شما بیم دهندهای آشکارم. چون او بهطور واضح بیان میکرد که مردم را از چه چیزی بیم میداد. و بیان میداشت که چگونه میتوان نجات یافت.
پس راه نجات را به آنان نشان داد و فرمود: ﴿أَنِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَٱتَّقُوهُ﴾خدا را بندگی کنید. یعنی او را به یگانگی پرستش نمایید و از شرک ورزیدن و راهها و وسایل آن دوری جوئید. و اینکه اگر آنان تقوای الهی را رعایت کنند گناهانشان آمرزیده میشود و هرگاه گناهانشان آمرزیده شود از عذاب نجات پیدا میکنند و به پاداش دست مییازند.
﴿وَیُؤَخِّرۡکُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّى﴾شما را در این جهان بهرهمند میسازد و نابودی و هلاکت را تا مدتی معین از شما دور میکند. یعنی باقی ماندن در دنیا به تقدیر و قضای الهی است و تا مدتی معین انسان در این دنیا باقی میماند و برای همیشه در دنیا بهرهمند نخواهد بود. چون مرگ قطعا روزی فرا میرسد. بنابراین فرمود: ﴿إِنَّ أَجَلَ ٱللَّهِ إِذَا جَآءَ لَا یُؤَخَّرُۚ لَوۡ کُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ﴾بیگمان هنگامیکه اجل نهایی الهی فرا رسد تأخیر پیدا نمیکند، اگر شما میدانستید.
به خدا کفر نمیورزیدید و با حق مخالفت نمیکردید. آنها دعوت نوح را نپذیرفتند و از فرمان او اطاعت نکردند. پس نوح به درگاه پروردگارش شکایت کرد و فرمود:
آیهی ۱۴-۵:
﴿قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوۡتُ قَوۡمِی لَیۡلٗا وَنَهَارٗا٥﴾[نوح: ۵]. «(نوح) گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز فراخواندم».
﴿فَلَمۡ یَزِدۡهُمۡ دُعَآءِیٓ إِلَّا فِرَارٗا٦﴾[نوح: ۶]. «ولی دعوت من در حق آنان به جز گریز نیافزود».
﴿وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوۡتُهُمۡ لِتَغۡفِرَ لَهُمۡ جَعَلُوٓاْ أَصَٰبِعَهُمۡ فِیٓ ءَاذَانِهِمۡ وَٱسۡتَغۡشَوۡاْ ثِیَابَهُمۡ وَأَصَرُّواْ وَٱسۡتَکۡبَرُواْ ٱسۡتِکۡبَارٗا٧﴾[نوح: ۷]. «و هرگاه من آنانرا فراخواندم تا آنانرا بیامرزی انگشتهایشان را به گوشهای خود فرو کردند و جامههایشان را به خود پیچیدند و پافشاری کردند و سخت کبر ورزیدند».
﴿ثُمَّ إِنِّی دَعَوۡتُهُمۡ جِهَارٗا٨﴾[نوح: ۸]. «سپس من آنانرا با صدای بلند و آشکار دعوت کردم».
﴿ثُمَّ إِنِّیٓ أَعۡلَنتُ لَهُمۡ وَأَسۡرَرۡتُ لَهُمۡ إِسۡرَارٗا٩﴾[نوح: ۹]. «سپس (دعوتم را) برای آنان آشکار ساختم و به صورت نهانی (هم) بدیشان رساندم».
﴿فَقُلۡتُ ٱسۡتَغۡفِرُواْ رَبَّکُمۡ إِنَّهُۥ کَانَ غَفَّارٗا١٠﴾[نوح: ۱۰]. «و گفتم: از پروردرگاتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است».
﴿یُرۡسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَیۡکُم مِّدۡرَارٗا١١﴾[نوح: ۱۱]. «(اگر چنین کنید) خدا از آسمان بارانهای پرخیر و برکت و یپاپی میبارند».
﴿وَیُمۡدِدۡکُم بِأَمۡوَٰلٖ وَبَنِینَ وَیَجۡعَل لَّکُمۡ جَنَّٰتٖ وَیَجۡعَل لَّکُمۡ أَنۡهَٰرٗا١٢﴾[نوح: ۱۲]. «و شما را با (بخشیدن) اموال و فرزندان مدد میرساند و به شما باغها میدهد و برایتان رودها پدید میآورد».
﴿مَّا لَکُمۡ لَا تَرۡجُونَ لِلَّهِ وَقَارٗا١٣﴾[نوح: ۱۳]. «شما را چه شده است که بزرگی و شکوه برای خداوند قابل نمیشوید»؟.
﴿وَقَدۡ خَلَقَکُمۡ أَطۡوَارًا١٤﴾[نوح: ۱۴]. «شما را چه شده است که بزرگی و شکوه برای خداوند قابل نمیشوید»؟.
﴿قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوۡتُ قَوۡمِی لَیۡلٗا وَنَهَارٗا٥ فَلَمۡ یَزِدۡهُمۡ دُعَآءِیٓ إِلَّا فِرَارٗا٦﴾نوح گفت: پروردگارا! من قوم خویش را شب و روز دعوت دادهام اما دعوت دادن من جز گریز از حق و روی گردانی به آنان نیافزود. بنابراین، دعوت دادن فایدهای نداشت چون فایده دعوت این است که هدف کاملا به دست یابی یا قسمتی از آن حاصل گردد.
﴿وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوۡتُهُمۡ لِتَغۡفِرَ لَهُمۡ﴾و من هر زمان که ایشان را فراخواندم تا آنانرا بیامرزی. یعنی آنان را دعوت کردم تا اجابت کنند چون وقتی اجابت کنند آنها را میآمرزی و این فقط به مصلحت آنان بود، اما آنان به جز ادامه دادن به باطل خود و گریز از حق چیزی نپذیرفتند.
﴿جَعَلُوٓاْ أَصَٰبِعَهُمۡ فِیٓ ءَاذَانِهِمۡ﴾آنان برای این که سخنان پیامبرشان نوح÷را نشنوند انگشتان خود را در گوشهایشان فرو بردند. ﴿وَٱسۡتَغۡشَوۡاْ ثِیَابَهُمۡ﴾و لباسهایشان را بر سر کشیدند و این به خاطر دوری از حق و نفرت از آن بود. ﴿وَأَصَرُّواْ وَٱسۡتَکۡبَرُواْ ٱسۡتِکۡبَارٗا﴾و بر کفر و بدی خود پافشاری کردند و در برابر حق تکبر ورزیدند. پس شر و بدی آنها فزونی گرفت و خیر و خوبی از آنها دور گشت.
﴿ثُمَّ إِنِّی دَعَوۡتُهُمۡ جِهَارٗا٨﴾سپس آنان را با صدای بلند و آشکار که همه میشنیدند دعوت کردم. ﴿ثُمَّ إِنِّیٓ أَعۡلَنتُ لَهُمۡ وَأَسۡرَرۡتُ لَهُمۡ إِسۡرَارٗا٩﴾سپس به صورت علنی و نهانی دعوت را بدیشان رساندم. همه اینها به خاطر خیرخواهی برای آنان بود، و از هر راهی که گمان میرفت هدف به دست میآید نوح وارد شد.
﴿فَقُلۡتُ ٱسۡتَغۡفِرُواْ رَبَّکُمۡ﴾پس به آنان گفتم: گناهانی را که بر آن هستید رها کنید و از خداوند برای گناهانتان طلب آمرزش نمائید. ﴿إِنَّهُۥ کَانَ غَفَّارٗا﴾بیگمان خداوند برای کسی که توبه کند و آمرزش بطلبد بس آمرزنده است پس نوح آنها را به بخشوده شدن گناهان و پاداشی که به دنبال آن میآید و دور شدن عذاب تشویق کرد.
هم چنین نوح آنها را به خیر و نیکی دنیا تشویق کرد و فرمود: ﴿یُرۡسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَیۡکُم مِّدۡرَارٗا١١﴾خداوند بارانی پیاپی که درهها را پرآب خواهد کرد و شهرها و مردمان را زندگی و آبادانی میبخشد بر شما میفرستد.
﴿وَیُمۡدِدۡکُم بِأَمۡوَٰلٖ وَبَنِینَ﴾و دارائیتان را که به وسیله آن هرچه از دنیا بخواهید به دست میآورید، و نیز فرزندانتان را زیاد میکند. ﴿وَیَجۡعَل لَّکُمۡ جَنَّٰتٖ وَیَجۡعَل لَّکُمۡ أَنۡهَٰرٗا﴾و به شما باغها میدهد و رودبارهای پرآب در اختیارتان میگذارد و این بالاترین لذت دنیا و خواستههای آن است.
﴿مَّا لَکُمۡ لَا تَرۡجُونَ لِلَّهِ وَقَارٗا١٣﴾شما را چه شده که خداوند نزدتان قدر ندارد و برای او شکوه و بزرگی قایل نیستند و از عظمت الهی نمیترسید؟
﴿وَقَدۡ خَلَقَکُمۡ أَطۡوَارًا١٤﴾حال آنکه خداوند آفرینشی پیاپی در شکم مادر به شما داده و در مراحل مختلف و به گونههای متفاوتی شما را آفریده است! در شکم مادر آفرینشی دیگر داشتهاید و به هنگام شیرخواری آفرینشی دیگر دارید و در سن کودکی و سپس سن رشد و آنگاه در دوران جوانی به گونهای دیگر بودهاید. سپس همواره آفرینش تغییر مییابد. پس خداوند که به تنهای میآفریند فقط او باید عبادت و پرستش شود.
بیان آفرینش نخستین آنها اشارهای به معاد و زندگی پس از مرگ است. یعنی بدانید کسی که شما را از عدم و نیستی آفریده است میتواند شما را بعد از مردنتان زنده کند. و نیز برای اثبات معاد به آفرینش آسمانها که از خلقت مردم مهمتر و بزرگتر است استدلال نموده و میفرماید:
آیهی ۲۱-۱۵:
﴿أَلَمۡ تَرَوۡاْ کَیۡفَ خَلَقَ ٱللَّهُ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖ طِبَاقٗا١٥﴾[نوح: ۱۵]. «آیا نمیبینید چگونه خداوند هفت آسمان را یکی بر بالای دیگری آفریده است»؟!.
﴿وَجَعَلَ ٱلۡقَمَرَ فِیهِنَّ نُورٗا وَجَعَلَ ٱلشَّمۡسَ سِرَاجٗا١٦﴾[نوح: ۱۶]. «و ماه را درمیان آنها تابان، و خورشید را چراغ (درخشان) کرده است»؟!.
﴿وَٱللَّهُ أَنۢبَتَکُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِ نَبَاتٗا١٧﴾[نوح: ۱۷]. «و خداوند به گونۀ شگفتی شما را از زمین آفریده است».
﴿ثُمَّ یُعِیدُکُمۡ فِیهَا وَیُخۡرِجُکُمۡ إِخۡرَاجٗا١٨﴾[نوح: ۱۸]. «سپس شما را به آن باز میگرداند و بعد شما را به گونۀ شگفت آوری (از زمین) بیرون میآورد».
﴿وَٱللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ ٱلۡأَرۡضَ بِسَاطٗا١٩﴾[نوح: ۱۹]. «و خداوند زمین را برای شما گسترده و فراخ کرده است».
﴿لِّتَسۡلُکُواْ مِنۡهَا سُبُلٗا فِجَاجٗا٢٠﴾[نوح: ۲۰]. «تا در آن راههای فراخ در پیش گیرید».
﴿قَالَ نُوحٞ رَّبِّ إِنَّهُمۡ عَصَوۡنِی وَٱتَّبَعُواْ مَن لَّمۡ یَزِدۡهُ مَالُهُۥ وَوَلَدُهُۥٓ إِلَّا خَسَارٗا٢١﴾[نوح: ۲۱]. «نوح گفت: پروردگارا! بیگمان از من نافرمانی کردند و از کسی پیروی کردند که مال و فرزندانش جز زیان بر او نیفزود».
﴿أَلَمۡ تَرَوۡاْ کَیۡفَ خَلَقَ ٱللَّهُ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖ طِبَاقٗا١٥﴾آیا نمیبینید که خداوند چگونه هفت آسمان را یکی بر بالای دیگری آفریده است؟!
﴿وَجَعَلَ ٱلۡقَمَرَ فِیهِنَّ نُورٗا﴾و ماه را برای اهل زمین پرتو افشان قرار دادهاست. ﴿وَجَعَلَ ٱلشَّمۡسَ سِرَاجٗا﴾و خورشید را چراغی گردانده است. در اینجا به عظمت و اهمیت آفرینش این چیزها و کثرت منافعی که در خورشید و ماه است اشاره شده است. و این منافع بر رحمت خداوند و گستردگی احسان او دلالت مینماید. پس خداوند بزرگ و مهربان سزاوار است که بزرگ داشته شود و مورد محبت قرا ر گیرد و او را پرستش کنیم و از او بهراسیم و به او امیدوار باشیم.
﴿وَٱللَّهُ أَنۢبَتَکُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِ نَبَاتٗا١٧﴾و خداوند شما را از زمین آفریده است، آنگاه که آدم را از زمین آفرید و شما در کمر او بودید.
﴿ثُمَّ یُعِیدُکُمۡ فِیهَا﴾سپس به هنگام مردم شما را به زمین بازمی گرداند. ﴿وَیُخۡرِجُکُمۡ إِخۡرَاجٗا﴾و بعد شما را به گونه عجیبی برای حشر و رستاخیز از زمین بیرون میآورد. پس زندگی و مرگ و رستاخیز به دست اوست.
﴿وَٱللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ ٱلۡأَرۡضَ بِسَاطٗا١٩﴾و خداوند زمین را برای بهروزی شما پهن و آماده قرار دادهاست.
﴿لِّتَسۡلُکُواْ مِنۡهَا سُبُلٗا فِجَاجٗا٢٠﴾تا از راههای فراخ و گسترده آن بگذرید. پس اگر خداوند زمین را گسترده و فراخ نمیکرد راهی در آن نبود و آسمانها نمیتوانستند آنرا شخم بزنند و در آن نهال بکارند و کشاورزی نمایند و بر روی آن خانه بسازید و به آرامی بنشینند.
﴿قَالَ نُوحٞ﴾نوح با شکایت به درگاه پروردگارش گفت: سخن و موعظه و اندرز در مورد آنها سودمند نگردید، ﴿رَّبِّ إِنَّهُمۡ عَصَوۡنِی﴾پروردگارا! آنها از من نافرمانی کردند. ﴿وَٱتَّبَعُواْ مَن لَّمۡ یَزِدۡهُ مَالُهُۥ وَوَلَدُهُۥٓ إِلَّا خَسَارٗا﴾و از کسی پیروی نمودند که مال و فرزندش جز زیان چیزی به او نیافزوده است. یعنی از پیامبر که خیرخواه و راهنمای ِ بهسوی خوبی و خیر بود سرپیچی کردند و از سران و اشرافی که اموال و فرزندانشان جز زیان و هلاکت به آنها چیزی نیافزود اطاعت نمودند. پس چگونه خواهند بود کسانیکه مطیع آنان گشتند و از آنان پیروی نمودند!.
آیهی ۲۵-۲۲:
﴿وَمَکَرُواْ مَکۡرٗا کُبَّارٗا٢٢﴾[نوح: ۲۲]. «و آن (پیشوایان) دست به مکری بس بزرگ زدند».
﴿وَقَالُواْ لَا تَذَرُنَّ ءَالِهَتَکُمۡ وَلَا تَذَرُنَّ وَدّٗا وَلَا سُوَاعٗا وَلَا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسۡرٗا٢٣﴾[نوح: ۲۳].«و گفتند: معبودانتان را رها مکنید و «ود» و «سواع» و «یغوث» و «یعوق» و «نسر» را وامگذارید».
﴿وَقَدۡ أَضَلُّواْ کَثِیرٗاۖ وَلَا تَزِدِ ٱلظَّٰلِمِینَ إِلَّا ضَلَٰلٗا٢٤﴾[نوح: ۲۴]. «و بهراستی که بسیاری را گمراه کردند و جز گمراهی بر ستمکاران میفزای».
﴿مِّمَّا خَطِیٓـَٰٔتِهِمۡ أُغۡرِقُواْ فَأُدۡخِلُواْ نَارٗا فَلَمۡ یَجِدُواْ لَهُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ أَنصَارٗا٢٥﴾[نوح: ۲۵]. «به (سزای) گناهانشان غرق گشتند سپس به آتش درآورده شدند و برای خود در برابر خداوند یاورانی نیافتند».
﴿وَمَکَرُواْ مَکۡرٗا کُبَّارٗا٢٢﴾و آن سران برای مخالفت با حق مکری بزرگ ورزیدند. ﴿وَقَالُواْ لَا تَذَرُنَّ ءَالِهَتَکُمۡ﴾سران کفر با دعوت کردن آنها بهسوی شرک و زیبا جلوه دادن آن گفتند: معبودانتان را رها نکنید، پس آنها را به تعّصب بر شرکی که بودند فراخواندند و از آنها خواستند تا معبودانی را که پدران و نیاکانشان بر آن بودهاند رها نکنند. سپس معبودان آنها را مشخص کردند و گفتند: ﴿وَلَا تَذَرُنَّ وَدّٗا وَلَا سُوَاعٗا وَلَا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسۡرٗا﴾ودّ و سواع و یغوث و یعوق و نسر را رها نکنید. اینها نامهای مردان صالحی بود که وقتی مردند شیطان برای قومشان این را آراست که تمثالهایشان را درست کنند، تا وقتی که عکسها و تمثالهای آنان را میبینند برای عبادت قوّت بگیرند. سپس روزگاری طولانی گذشت و نسلی دیگر آمد و شیطان به اینها گفت پدرانتان این تمثالها را عبادت میکردند و به آنها توسل میجستند.
و به وسیلهی اینها باران بر آنان میباریده است. پس اینان بتها و مجسمّهها را پرستش کردند. بنابراین، سران و اشرافشان پیروان خود را توصیه کردند که عبادت این بتها را رها نکنند.
﴿وَقَدۡ أَضَلُّواْ کَثِیرٗا﴾سران و بزرگان با دعوت خود بسیاری از مردم را گواه کردهاند. ﴿وَلَا تَزِدِ ٱلظَّٰلِمِینَ إِلَّا ضَلَٰلٗا﴾و جز گمراهی بر کافران میفزای. یعنی اگر انحراف آنها موقعی که ایشان را دعوت میکردم بهسوی حق میبود، چنین انحرافی مصلحت بود، اما آنها با دعوت سران و بزرگانشان جز گمراهی عایدشان نشد. بنابراین، خداوند عذاب و عقوبت دنیوی و اخروی آنها را بیان کرد و فرمود: ﴿مِّمَّا خَطِیٓـَٰٔتِهِمۡ أُغۡرِقُواْ﴾آنها به سزای گناهانشان در دریا که آنها را از هر سو احاطه کرده بود غرق شدند.
﴿فَأُدۡخِلُواْ نَارٗا﴾پس جشمهایشان در آب غرق شد و ارواح آنها وارد آتش گردید. و این همه به خاطر گناهانشان بود، پیامبرشان نزد آنها آمد و آنها را هشدار داد و آنها را از عاقبت بد گناهان خبر داد اما آنها گفتههای پیغمبر خود را نپذیرفتند تا این که عذاب آنها را فرا گرفت.
﴿فَلَمۡ یَجِدُواْ لَهُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ أَنصَارٗا﴾پس در برابر خداوند یاورانی نیافتند که آنها را هنگام فرود آمدن عذاب یاری کند و هیچ کسی نبود که جلوِ قضا و تقدیر الهی را بگیرد.
آیهی ۲۸-۲۶:
﴿وَقَالَ نُوحٞ رَّبِّ لَا تَذَرۡ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ مِنَ ٱلۡکَٰفِرِینَ دَیَّارًا٢٦﴾[نوح: ۲۶]. «و نوح گفت: پروردگارا! هیچ کسی از کافران را بر روی زمین باقی مگذار».
﴿إِنَّکَ إِن تَذَرۡهُمۡ یُضِلُّواْ عِبَادَکَ وَلَا یَلِدُوٓاْ إِلَّا فَاجِرٗا کَفَّارٗا٢٧﴾[نوح: ۲۷]. «چرا که اگر تو آنانرا باقی بگذاری بندگانت را گمراه میسازند و جز بدکار ناسپاس به دنیا نمیآورند».
﴿رَّبِّ ٱغۡفِرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیۡتِیَ مُؤۡمِنٗا وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۖ وَلَا تَزِدِ ٱلظَّٰلِمِینَ إِلَّا تَبَارَۢا٢٨﴾[نوح: ۲۸]. «پروردگارا! من و پدر و مادرم را و هر آن کس را که مؤمن به خانهام درآید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمکاران را جز نابودی میفزای».
﴿وَقَالَ نُوحٞ رَّبِّ لَا تَذَرۡ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ مِنَ ٱلۡکَٰفِرِینَ دَیَّارًا٢٦﴾و نوح گفت: پروردگارا! بر روی زمین هیچ کسی را مگذار که حرکت کند. او علّت درخواست نابودی آنها را ذکر کرد و گفت: ﴿إِنَّکَ إِن تَذَرۡهُمۡ یُضِلُّواْ عِبَادَکَ وَلَا یَلِدُوٓاْ إِلَّا فَاجِرٗا کَفَّارٗا٢٧﴾اگر آنانرا بگذری بندگانت را گمراه میسازند و جز فرزندان بدکار و کافر و سرسخت به دنیا نمیآورند. یعنی باقی ماندن آنها باعث تباهی خودشان و دیگران میشود.
نوح بدان خاطر این سخن را گفت که بسیار با آنها سروکار داشت و آنها را میشناخت و اخلاق آنان را میدانست بنابراین، میدانست که به سبب اعمالشان چنین چیزی به وجود میآید. بنابراین، خداوند دعایش را پذیرفت و همه آنان را غرق کرد و نوح و مومنانی را که همراهش بودند نجات داد.
﴿رَّبِّ ٱغۡفِرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیۡتِیَ مُؤۡمِنٗا﴾اینها را به طور ویژه بیان کرد چون حقشان بیشتر و مقدّمتر است. سپس به طور عام دعا کرد و گفت: ﴿وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۖ وَلَا تَزِدِ ٱلظَّٰلِمِینَ إِلَّا تَبَارَۢا﴾و زنان و مردان مومن را بیامرز و ستمکاران را چیزی جز هلاکت و نابودی و نابودی و زیان میفزای.
پایان تفسیر سورهی نوح
مکی و ۵۶ آیه است.
آیهی ۷-۱:
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ١﴾[المدثر: ۱]. «ای جامه به خود پیچیده»!.
﴿قُمۡ فَأَنذِرۡ٢﴾[المدثر: ۲]. «برخیز و هشدار ده».
﴿وَرَبَّکَ فَکَبِّرۡ٣﴾[المدثر: ۳]. «و پروردگارت را به بزرگی یاد کن».
﴿وَثِیَابَکَ فَطَهِّرۡ٤﴾[المدثر: ۴]. «و لباسهایت را پاکیزه بدار».
﴿وَٱلرُّجۡزَ فَٱهۡجُرۡ٥﴾[المدثر: ۵]. «و پلیدی را دور ساز».
﴿وَلَا تَمۡنُن تَسۡتَکۡثِرُ٦﴾[المدثر: ۶]. «و بذل و بخشش مکن تا افزون طلبی کنی».
﴿وَلِرَبِّکَ فَٱصۡبِرۡ٧﴾[المدثر: ۷]. «و برای پروردگارت شکیبایی کن».
پیشتر گذشت که مدّثر و مزّمّل یک معنی دارند و خداوند پیامبرش را به تلاش برای انجام عبادتهای الهی فرمان داده است، عبادتهایی که مربوط به خود انسان میشود و عبادتهایی که به دیگران ارتباط پیدا میکند. پس قبلا به عبادتهای با فضیلت و بزرگواری فرمان داد که مربوط به خود انسان میشود، نیز او را به شکیبایی ورزیدن در برابر اذیت و آزار قومش دستور داد. و در اینجا خداوند پیامبر را به آشکار کردن دعوت و بیم دادن به صورت علنی فرمان میدهد و میفرماید:
﴿قُمۡ فَأَنذِرۡ٢﴾با جّدّیت و نشاط برخیز و مردم را با گفتار و کردار، و با بیان حقیقت آنچه که آنان را از آن برحذر میداری، بترسان تا آنچه که بر آن هستند رها کنند و مقصود تحقق یابد.
﴿وَرَبَّکَ فَکَبِّرۡ٣﴾و با یکتاپرستی، خداوند را بزرگ بدار و قصد هدفت از بیم دادن، جلب رضایت خدا باشد و این که مردم او را تعظیم نمایند و وی را پرستش کنند. ﴿وَثِیَابَکَ فَطَهِّرۡ٤﴾و لباسهایت را پاکیزه بدار. احتمال دارد که منظور از لباسها همه اعمال پیامبر باشد و پاک کردن آن یعنی خالص گرداندن آن و انجام دادن اعمال به کاملترین صورت و پاک کردن از آنچه اعمال را باطل و فاسد و ناقص میگرداند از قبیل شرک و ریا و نفاق و خودپسندی و تکبر و غفلت و دیگر چیزهایی که باید بنده در عبادتهایش از آن پرهیز نماید.
و پاک کردن لباسها از نجاست در این داخل است چون پاکیزه داشتن لباس خصوصا در نماز، جزو کمالِ پاکیزه داشتن اعمال است. بسیاری از علما گفته اند: دور ساختن نجاست از لباس شرطی از شرایط درست بودن نماز است. و احتمال دارد که منظور از لباسها، لباسهای معروف باشد و او باید لباسهایش را از همه نجاستها و در همه اوقات به خصوص به هنگام ایستادن برای نماز پاک بگرداند. پیامبرصبه پاک کردن ظاهر، امر شده است زیرا پاکی ظاهر جزو کمال پاکی باطن است.
﴿وَٱلرُّجۡزَ فَٱهۡجُرۡ٥﴾احتمال دارد که منظور از «رجز» بتها باشند که به همراه خدا مورد پرستش قرار میگرفتند. پس خداوند پیامبر را به ترک و دوری جستن از بتها و از اقوال و اعمالی که به آنها نسبت داده شده است فرمان داد. و احتمال دارد که منظور از «رجز» همه کارها و گفتههای بد باشد. و خداوند پیامبر را به ترک کردن همه گناهان کوچک و بزرگ و پنهان و آشکار امر نموده است. پس شرک و گناهانِ پائینتر از آن در این داخل هستند.
﴿وَلَا تَمۡنُن تَسۡتَکۡثِرُ٦﴾و به خاطر نعمتهای دینی و دنیوی که به مردم میدهی بر آنها منّت مگذار تا به سبب این منت گذاردن افزون خواهی نمایی و خود را از آنها برتر بدانی. بلکه تا جایی که برایت ممکن است با مردم نیکی کن و نیکی خود را فراموش کن و پاداش خود را از خداوند بخواه و کسی را که با او نیکی و احسان کردهای با کسی که با وی احسان نکردهای برابر بدان.
گفته شده که معنی آیه چنین است: با این هدف چیزی به کسی مده که او بیشتر از آن را به تو بدهد و نیکی تو را جبران نماید. و این ویژهی پیامبرصخواهد بود.
﴿وَلِرَبِّکَ فَٱصۡبِرۡ٧﴾و به امید پاداش الهی شکیبایی کن و هدف تو از بردباری، رضایت خدا باشد. پس پیامبرصاز فرمان پروردگارش اطاعت نمود آنرا بلافاصله اجرا کرد و مردم را بیم داد و همه مطالب الهی را برای مردم با آیات روشنگر توضیح داد. و خداوند را تعظیم نمود و مردم را به تعظیم خدا و پاک کردن اعمال ظاهری و باطنی از هر بدی و ترک کردن همهی آنچه که به جز خدا پرستش میشود و دوری کردن از بتها و شر و اهل آن دعوت داد.
و پیامبر بعد از فضل و منت خدا بر مردم فضل و منت دارد. بدون این که از آنها مزد و تشکری خواسته باشد. و به کاملترین صورت برای پروردگارش شکیبایی ورزید پس بر عبادت خداوند شکیبایی ورزید و خودش را از نافرمانیها و گناهان برحذر داشت و در برابر بلاهای دردناکی که خداوند مقدر نموده بود شکیبایی ورزید تا این که از پیامبران اولوالعزم برتر گردید. درود و سلام خدا بر همه پیامبران باد.
آیهی ۱۰-۸:
﴿فَإِذَا نُقِرَ فِی ٱلنَّاقُورِ٨﴾[المدثر: ۸]. «پس هنگامیکه در صور دمیده شود».
﴿فَذَٰلِکَ یَوۡمَئِذٖ یَوۡمٌ عَسِیرٌ٩﴾[المدثر: ۹]. «آن روز، روز سختی خواهد بود».
﴿عَلَى ٱلۡکَٰفِرِینَ غَیۡرُ یَسِیرٖ١٠﴾[المدثر: ۱۰]. «بر کافران آسان نیست».
پس هرگاه برای برخاستن از گورها و گرد آمدن مردم برای رستاخیز و حشر در صور دمیده شود.
﴿فَذَٰلِکَ یَوۡمَئِذٖ یَوۡمٌ عَسِیرٌ٩﴾آن روز به خاطر کثرت وحشتها و سختیهایش روز سختی خواهد بود. ﴿عَلَى ٱلۡکَٰفِرِینَ غَیۡرُ یَسِیرٖ١٠﴾بر کافران آسان نیست چون آنها از خیری ناامید گشتهاند و به هلاکت و نابودی خود یقین کردهاند. مفهوم آن این است که آن روز برای مومنان آسان است همان طور که خداوند متعال میفرماید: ﴿یَقُولُ ٱلۡکَٰفِرُونَ هَٰذَا یَوۡمٌ عَسِرٞ﴾[القمر: ۸]. «کافران میگویند: این روزی سخت است».
آیهی ۳۱-۱۱:
﴿ذَرۡنِی وَمَنۡ خَلَقۡتُ وَحِیدٗا١١﴾[المدثر: ۱۱]. «مرا واگذار با آن کسیکه او را تک و تنها آفریدهام».
﴿وَجَعَلۡتُ لَهُۥ مَالٗا مَّمۡدُودٗا١٢﴾[المدثر: ۱۲]. «و برایش مالی فراوان قرار دادهام».
﴿وَبَنِینَ شُهُودٗا١٣﴾[المدثر: ۱۳]. «و فرزندانی به او دادهام که همه حاضرند».
﴿وَمَهَّدتُّ لَهُۥ تَمۡهِیدٗا١٤﴾[المدثر: ۱۴]. «و (وسائل زندگی را) از هر نظر برای او فراهم ساختهام».
﴿ثُمَّ یَطۡمَعُ أَنۡ أَزِیدَ١٥﴾[المدثر: ۱۵]. «باز طمع میورزد که افزون سازم».
﴿کَلَّآۖ إِنَّهُۥ کَانَ لِأٓیَٰتِنَا عَنِیدٗا١٦﴾[المدثر: ۱۶]. «هرگز (چنین نخواهد بود) چرا که با آیات ما دشمن و ستیزهجو است».
﴿سَأُرۡهِقُهُۥ صَعُودًا١٧﴾[المدثر: ۱۷]. «بهزودی او را به بالا رفتن از گردنۀ (مشکلات) وامیدارم».
﴿إِنَّهُۥ فَکَّرَ وَقَدَّرَ١٨﴾[المدثر: ۱۸]. «او بیندیشید و سنجید».
﴿فَقُتِلَ کَیۡفَ قَدَّرَ١٩﴾[المدثر: ۱۹]. «مرگ بر او باد چگونه سنجید»!.
﴿ثُمَّ قُتِلَ کَیۡفَ قَدَّرَ٢٠﴾[المدثر: ۲۰]. «باز مرگ بر او باد چگونه سنجید»!.
﴿ثُمَّ نَظَرَ٢١﴾[المدثر: ۲۱]. «سپس نگریست».
﴿ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ٢٢﴾[المدثر: ۲۲]. «آنگاه رو ترش کرد و پیشانی درهم کشید».
﴿ثُمَّ أَدۡبَرَ وَٱسۡتَکۡبَرَ٢٣﴾[المدثر: ۲۳]. «سپس پشت کرد و کبر ورزید».
﴿فَقَالَ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا سِحۡرٞ یُؤۡثَرُ٢٤﴾[المدثر: ۲۴]. «آنگاه گفت: این چیزی جز جادوی منقول (از پیشینیان) نیست».
﴿إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا قَوۡلُ ٱلۡبَشَرِ٢٥﴾[المدثر: ۲۵]. «این جز سخن انسان نیست».
﴿سَأُصۡلِیهِ سَقَرَ٢٦﴾[المدثر: ۲۶]. «او را به دوزخ درخواهم آورد».
﴿وَمَآ أَدۡرَىٰکَ مَا سَقَرُ٢٧﴾[المدثر: ۲۷]. «و تو چه میدانی که دوزخ چگونه است»؟!.
﴿لَا تُبۡقِی وَلَا تَذَرُ٢٨﴾[المدثر: ۲۸]. «نه باقی میگذراد و نه رها میکند».
﴿لَوَّاحَةٞ لِّلۡبَشَرِ٢٩﴾[المدثر: ۲۹]. «سوزانندۀ انسانهاست».
﴿عَلَیۡهَا تِسۡعَةَ عَشَرَ٣٠﴾[المدثر: ۳۰]. «بر آن نوزده (کس) گمارده شدهاند».
﴿وَمَا جَعَلۡنَآ أَصۡحَٰبَ ٱلنَّارِ إِلَّا مَلَٰٓئِکَةٗۖ وَمَا جَعَلۡنَا عِدَّتَهُمۡ إِلَّا فِتۡنَةٗ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ لِیَسۡتَیۡقِنَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ وَیَزۡدَادَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِیمَٰنٗا وَلَا یَرۡتَابَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَلِیَقُولَ ٱلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٞ وَٱلۡکَٰفِرُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلٗاۚ کَذَٰلِکَ یُضِلُّ ٱللَّهُ مَن یَشَآءُ وَیَهۡدِی مَن یَشَآءُۚ وَمَا یَعۡلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَۚ وَمَا هِیَ إِلَّا ذِکۡرَىٰ لِلۡبَشَرِ٣١﴾[المدثر: ۳۱]. «و مأموران دوزخ را جز از میان فرشتگان برنگزیدهایم و شمار آنانرا نیز جز مایۀ آزمایش کافران قرار ندادهایم تا اهل کتاب یقین حاصل کنند و تا ایمان مؤمنان بیشتر شود و تا اهل کتاب و مؤمنان شک نکنند و تا بیماردلان و کافران بگویند: خداوند از این مثل چه خواسته است؟ خداوند بدینسان هرکس را که بخواهد گمراه میسازد و هرکس را که بخواهد هدایت میکند و لشکرهای پروردگارت را جز او کسی نمیداند و این جز اندرزی برای بشر نیست».
این آیات دربارۀ ولید بن مغیره که با حق مخالف بود و به مبارزه با خدا و پیامبرش برخاسته بود نازل شدهاند. خداوند او را چنان مذمت کرده که کسی را آنگونه مذمت نکرده است. و این سزای همهی کسانی است که با حق مخالفت میورزند چنین کسانی در دنیا خوار و رسوا میگردند و عذاب آخرت خوارکننده و رسواکنندهتر است.
پس فرمود: ﴿ذَرۡنِی وَمَنۡ خَلَقۡتُ وَحِیدٗا١١﴾مرا واگذار با کسیکه او را تک و تنها بدون آن که مال و خانواده و قبیلهای داشته باشد آفریدم و او را همچنان پرورش داده و از نعمتهایم برخوردار کردم.
﴿وَجَعَلۡتُ لَهُۥ مَالٗا مَّمۡدُودٗا١٢ وَبَنِینَ شُهُودٗا١٣﴾و به او مال فراوانی داده ام و پسرانی به او عطا کرده ام که همیشه پیش او حاضر هستند و از آنها استفاده میکند و نیازهای خود را به وسیله آنان برطرف مینماید و از آنها کمک میگیرد.
﴿وَمَهَّدتُّ لَهُۥ تَمۡهِیدٗا١٤﴾و دنیا و اسباب آن را به او دادهام که به راحتی به خواستههایش میرسد و هرچه بخواهد و دوست دارد به دست میآورد. ﴿ثُمَّ یَطۡمَعُ أَنۡ أَزِیدَ١٥﴾باز با این همه نعمتها و امکاناتی که به او دادهام طمع میورزد که به نعمتهای آخرت دست یازد همانطور که نعمتهای دنیا را به دست آورده است.
﴿کَلَّآ﴾هرگز آنگونه که او طمع میورزد نخواهد بود بلکه برخلاف مقصود او اتفاق خواهد افتاد. ﴿إِنَّهُۥ کَانَ لِأٓیَٰتِنَا عَنِیدٗا﴾چون او با آیات ما دشمن است. او آیات ما را شناخت سپس آن را انکار کرد و او را به حق فراخواند اما او اطاعت نکرد. او تنها به این بسنده نکرد که از آیات ما روی گردانی نماید بلکه به ستیز با آیات برخاست و برای ابطال آن کوشید. بنابراین، درباره او فرمود: ﴿إِنَّهُۥ فَکَّرَ﴾او با خودش فکر کرد، ﴿وَقَدَّرَ﴾و آنچه را که در آن فکر کرده بود سنجید تا سخن بگوید که به وسیله آن قرآن را باطل نماید.
﴿فَقُتِلَ کَیۡفَ قَدَّرَ١٩ ثُمَّ قُتِلَ کَیۡفَ قَدَّرَ٢٠﴾مرگ بر او باد چگونه سنجید و نقشه کشید! باز مرگ بر او باد چگونه سنجید! چون او پا به جایی گذاشت که او و امثالش به آن نخواهند رسید و این کار در شأن او نیست.
﴿ثُمَّ نَظَرَ٢١ ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ٢٢﴾سپس در آنچه میگفت اندیشه کرد و آنگاه روترش نمود و چهره در هم کشید و ظاهر او نفرتش را از حق نشان میداد.
﴿ثُمَّ أَدۡبَرَ وَٱسۡتَکۡبَرَ٢٣﴾پپس روی گرداند و در نتیجهی تلاش فکری و عملی و قولیاش تکبر ورزید.
﴿فَقَالَ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا سِحۡرٞ یُؤۡثَرُ٢٤ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا قَوۡلُ ٱلۡبَشَرِ٢٥﴾پس گفت: این قرآن کلام خدا نیست بلکه سخن انسان میباشد. نیز کلام انسانهای برگزیده و خوب نیست بلکه کلام انسانهای بد و بزهکار است از قبیل دروغگویان و جادوگران. پس هلاک باد! او چقدر از راه راست دور و چقدر سزاوار هلاکت و شقاوت میباشد.
چگونه در ذهن میآید و چگونه در خاطر انسان میگنجد که بزرگترین و برترین کلام که کلام پروردگار بزرگ است با سخن انسانهای نیازمند و ناقص مشابه باشد؟! و چگونه این دروغگوی حق ستیز به خود جرأت داد که کلام خداوند متعال را چنین توصیف نماید؟!.
پس چنین کسی حقش جز عذاب سخت نیست. بنابراین، خداوند متعال فرمود: ﴿سَأُصۡلِیهِ سَقَرَ٢٦ وَمَآ أَدۡرَىٰکَ مَا سَقَرُ٢٧ لَا تُبۡقِی وَلَا تَذَرُ٢٨﴾او را به دوزخ درخواهم آورد، و تو چه میدانی که آتش دوزخ چگونه است؟! هیچ میزانی از سختی و شدت را باقی نمیگذارد مگر اینکه آن را اعمال میکند. (یعنی در اوج شدت و سختی است) و هیچ جایی از کسی که عذاب داده میشود باقی نمیگذارد مگر اینکه به آن میرسد.
﴿لَوَّاحَةٞ لِّلۡبَشَرِ٢٩﴾انسانها را میسوزاند و از شدت گرما و سرمایش آنها را پریشان و رنجور مینماید. ﴿عَلَیۡهَا تِسۡعَةَ عَشَرَ٣٠﴾نوزده تن از فرشتگان که تندخو و سخت گیرند به عنوان نگهبان دوزخ گماشته شدهاند. این فرشتگان از فرمان خدا سرپیچی نمیکنند و هر آنچه بدان امر شوند انجام میدهند.
﴿وَمَا جَعَلۡنَآ أَصۡحَٰبَ ٱلنَّارِ إِلَّا مَلَٰٓئِکَةٗ﴾و ماموران دوزخ را جز از میان فرشتگان برنگزیدهایم چون فرشتگان نیرومند و سخت گیر هستند. ﴿وَمَا جَعَلۡنَا عِدَّتَهُمۡ إِلَّا فِتۡنَةٗ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ﴾احتمال دارد منظور این باشد که شمار و تعداد فرشتگان را جز برای عذاب و کیفر کافران در آخرت و بیشتر شکنجه دادن آنها قرار ندادهایم. و به عذاب فتنه هم گفته میشود همان طور که خداوند متعال میفرماید: ﴿یَوۡمَ هُمۡ عَلَى ٱلنَّارِ یُفۡتَنُونَ١٣﴾[الذاریات: ۱۳]. «روزی که با آتش عذاب داده میشوند».
و احتمال دارد منظور این باشد که ما شما را از تعداد ماموران دوزخ خبر ندادیم مگر برای آن که معلوم داریم که چه کسی تصدیق مینماید و چه کسی تکذیب میکند. و آنچه را که بعد از این ذکر نمود بر همین مفهوم دلالت میکند: ﴿لِیَسۡتَیۡقِنَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ وَیَزۡدَادَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِیمَٰنٗا﴾تا اهل کتاب یقین کنند و به ایمان مؤمنان افزوده شود. چون اهل کتاب وقتی ببینند که آنچه قرآن میگوید با آنچه که در کتابهای آنهاست مطابقت دارد بیشتر به حقانیت قرآن یقین میکنند، و هر وقت خداوند آیهای نازل کند و مومنان به آن ایمان بیاورند و آن را تصدیق نمایند ایمانشان بیشتر میگردد.
﴿وَلَا یَرۡتَابَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ﴾و تا شک و تردید از اهل کتاب و مومنان دور شود و اینها اهدافی بزرگ هستند که خردمندان به آن توجه مینمایند و آن اهداف تلاش برای کسب یقین و اضافه شدن ایمان در هر وقت و درباره هر مسئلهای از مسایل دین و دفع شک و اوهامی است که در مقابل حق پیش میآید، پس خداوند آنچه را که بر پیامبرش نازل فرموده است سببی برای به دست آمدن این اهداف بزرگ قرار دادهاست و باعث میشود تا راستگویان از دروغگویان مشخص گردند بنابراین فرمود ﴿وَلِیَقُولَ ٱلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٞ وَٱلۡکَٰفِرُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلٗا﴾و تا کسانی که در دلهایشان بیماری شک و شبهه و نفاق است و نیز کافران بگویند: خداوند با این مثل چه خواسته است؟ و آنها این را به صورت شک و کفر ورزیدن به آیات خدا میگویند.
و این امر مایه هدایت کسی است که خداوند او را هدایت نماید. همچنانکه باعث گمراه شدن کسی است که خداوند او را گمراه کند. بنابراین فرمود: ﴿کَذَٰلِکَ یُضِلُّ ٱللَّهُ مَن یَشَآءُ﴾بدینسان خداوند هرکس را که بخواهد گمراه مینماید و هرکس را که بخواهد هدایت میکند.
پس خدا هرکس را هدایت نماید آنچه را که بر پیامبرش نازل فرموده در حق او رحمتی قرار میدهد و آن را باعث زیاد شدن دین و ایمانش میگرداند. و هرکس را گمراه کند آنچه را که بر پیامبرش نازل فرموده سببی برای افزون شدن بدبختی و حیرت و ستم کردنش در حق خودش میگرداند. پس لازم است هر آنچه که خداوند پیامبرش را از آن خبر داده است پذیرفته شود.
﴿وَمَا یَعۡلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ﴾و لشکرهای پروردگارت از قبیل فرشتگان و غیره را کسی جز او نمیداند. پس وقتی شما لشکرهای او را نمیدانید و خداوند دانا و آگاه شما را از آن خبر دادهاست باید خبر او را تصدیق نمایید و هیچ شک و تردیدی به خود راه ندهید.
﴿وَمَا هِیَ إِلَّا ذِکۡرَىٰ لِلۡبَشَرِ﴾و منظور از این موعظه و اندرز، بازی و سرگرمی نیست، بلکه هدف از آن این است که انسانها به وسیلهی این قرآن آنچه را که به سودشان است به خاطر آورند و بپذیرند و انجام دهنده چیزهایی را که به زیانشان است رها کنند.
آیهی ۵۶-۳۲:
﴿کَلَّا وَٱلۡقَمَرِ٣٢﴾[المدثر: ۳۲]. «اینچنین نیست (که ایشان میپندارند) سوگند به ماه».
﴿وَٱلَّیۡلِ إِذۡ أَدۡبَرَ٣٣﴾[المدثر: ۳۳]. «و سوگند به شب بدانگاه که پشت کند».
﴿وَٱلصُّبۡحِ إِذَآ أَسۡفَرَ٣٤﴾[المدثر: ۳۴]. «و به صبح چون روشن شود».
﴿إِنَّهَا لَإِحۡدَى ٱلۡکُبَرِ٣٥﴾[المدثر: ۳۵]. «که آن (دوزخ) یکی از (بلاهای) بزرگت است».
﴿نَذِیرٗا لِّلۡبَشَرِ٣٦﴾[المدثر: ۳۶]. «برای انسانها بیمدهنده است».
﴿لِمَن شَآءَ مِنکُمۡ أَن یَتَقَدَّمَ أَوۡ یَتَأَخَّرَ٣٧﴾[المدثر: ۳۷]. «برای کسی از شما که بخواهد گام پیش نهد یا پس ماند».
﴿کُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا کَسَبَتۡ رَهِینَةٌ٣٨﴾[المدثر: ۳۸]. «هرکس در گرو عملکرد خویش است».
﴿إِلَّآ أَصۡحَٰبَ ٱلۡیَمِینِ٣٩﴾[المدثر: ۳۹]. «مگر سمت راستیها».
﴿فِی جَنَّٰتٖ یَتَسَآءَلُونَ٤٠﴾[المدثر: ۴۰]. «در باغهای (بهشتی) خواهند بود. از همدیگر میپرسند».
﴿عَنِ ٱلۡمُجۡرِمِینَ٤١﴾[المدثر: ۴۱]. «از بزهکاران».
﴿مَا سَلَکَکُمۡ فِی سَقَرَ٤٢﴾[المدثر: ۴۲]. «چه چیز شما را به دوزخ درآورد»؟.
﴿قَالُواْ لَمۡ نَکُ مِنَ ٱلۡمُصَلِّینَ٤٣﴾[المدثر: ۴۳]. «میگویند: از نمازگزاران نبودیم».
﴿وَلَمۡ نَکُ نُطۡعِمُ ٱلۡمِسۡکِینَ٤٤﴾[المدثر: ۴۴]. «و به بینوا خوراک نمیدادیم».
﴿وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ ٱلۡخَآئِضِینَ٤٥﴾[المدثر: ۴۵]. «و ما پیوسته با باطلگرایان فرو میرفتیم».
﴿وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوۡمِ ٱلدِّینِ٤٦﴾[المدثر: ۴۶]. «و روز جزا را دروغ میانگاشتیم».
﴿حَتَّىٰٓ أَتَىٰنَا ٱلۡیَقِینُ٤٧﴾[المدثر: ۴۷]. «تا این که مرگ به سراغمان آمد».
﴿فَمَا تَنفَعُهُمۡ شَفَٰعَةُ ٱلشَّٰفِعِینَ٤٨﴾[المدثر: ۴۸]. «پس شفاعت شفاعتکنندگان سودی به آنان نمیبخشد».
﴿فَمَا لَهُمۡ عَنِ ٱلتَّذۡکِرَةِ مُعۡرِضِینَ٤٩﴾[المدثر: ۴۹]. «پس آنانرا چه شده است که از پند رویگردانند»؟!.
﴿کَأَنَّهُمۡ حُمُرٞ مُّسۡتَنفِرَةٞ٥٠﴾[المدثر: ۵۰]. «گویی که آنان درازگوشان رمندهای هستند».
﴿فَرَّتۡ مِن قَسۡوَرَةِۢ٥١﴾[المدثر: ۵۱]. «که از شیری گریخته باشند».
﴿بَلۡ یُرِیدُ کُلُّ ٱمۡرِیٕٖ مِّنۡهُمۡ أَن یُؤۡتَىٰ صُحُفٗا مُّنَشَّرَةٗ٥٢﴾[المدثر: ۵۲]. «بلکه هرکس از آنها میخواهد که به او صحیفههایی گشوده داده شود».
﴿کَلَّاۖ بَل لَّا یَخَافُونَ ٱلۡأٓخِرَةَ٥٣﴾[المدثر: ۵۳]. «چنین نیست بلکه از آخرت پروایی ندارند».
﴿کَلَّآ إِنَّهُۥ تَذۡکِرَةٞ٥٤﴾[المدثر: ۵۴]. «حاشا، حق این است که آن (سوره) پندی است».
﴿فَمَن شَآءَ ذَکَرَهُۥ٥٥﴾[المدثر: ۵۵]. «پس هرکس بخواهد آنرا یاد کند».
﴿وَمَا یَذۡکُرُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُۚ هُوَ أَهۡلُ ٱلتَّقۡوَىٰ وَأَهۡلُ ٱلۡمَغۡفِرَةِ٥٦﴾[المدثر: ۵۶]. «و یاد نمیکنند مگر این که خدا بخواهد. اوست سزاوار پروا و اوست سزاوار آمرزش».
﴿کَلَّآ﴾واژه «کلا»در اینجا یا به معنی حق و قطعا است و یا به معنی «إلا»استفتاحی میباشد. خداوند به ماه، و به شب بدانگاه که پشت میکند و میرود، و به روز بدانگاه که روشن میشوند سوگند خورده است. چون این چیزها مشتمل بر آیات بزرگ خدا هستند و بر کمال قدرت خداوند و حکمت و گستردگی فرمانرواییاش و فراگیر بودن رحمت و احاطهی علم و آگاهیاش دلالت مینمایند.
و آنچه خداوند برایش سوگند خورده این است که میفرماید: ﴿إِنَّهَا لَإِحۡدَى ٱلۡکُبَرِ٣٥﴾آتش جهنم یکی از چیزهای بزرگ و مهم است. پس شما را به آن خبر دادیم و از آن آگاه شدید، پس هرکسی از شما میخواهد گام به پیش بگذارد و کارهایی انجام دهد که او را به خدا و خشنودی و بهشتش نزدیک میگرداند یا از آنچه که برای آن آفریده شده و خدا آن را دوست میدارد و میپسندد عقب بکشد و مرتکب گناه شود و خودش را به جهنم نزدیک گرداند. همانطور که خداوند متعال میفرماید: ﴿وَقُلِ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّکُمۡۖ فَمَن شَآءَ فَلۡیُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡیَکۡفُرۡ...﴾[الکهف: ۲۹]. «و بگو: حق از سوی پروردگارتان است، پس هرکس میخواهد ایمان بیاورد و هرکس میخواهد کفر بورزد».
﴿کُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا کَسَبَتۡ رَهِینَةٌ٣٨﴾هرکس در گرو کارهای بدی است که کرده است. پس در مقابل آن گروگان گرفته میشود و آن کارها طوق گردنش خواهند بود و باعث گرفتار شدنش به عذب میگردند. ﴿إِلَّآ أَصۡحَٰبَ ٱلۡیَمِینِ٣٩﴾مگر کسانیکه کارنامه اعمالشان به دست راست داده میشود و از سعادتمندان هستند. اینها گروگان گرفته نمیشوند بلکه آزاد و شاد خواهند بود.
﴿فِی جَنَّٰتٖ یَتَسَآءَلُونَ٤٠ عَنِ ٱلۡمُجۡرِمِینَ٤١﴾در باغهایی بهشتی خواهند بود که همه خواستههایشان در آن فراهم است و در آسایش کامل هستند. آنان رو به همدیگر مینمایند و از یکدیگر درباره گناهکاران میپرسند که حالتشان چگونه شد، آیا آنچه را که خدا به آنها وعده داده بود یافتند؟ و برخی به برخی دیگر میگویند: «آیا از آنها خبر دارید؟». آنگاه آنان را در وسط دوزخ میبینند که عذاب داده میشوند. پس به آنان میگویند: ﴿مَا سَلَکَکُمۡ فِی سَقَرَ٤٢﴾چه چیزی شما را وارد دوزخ گردانیده است؟ و به چه گناهی شما مستحق دوزخ شدهاید؟
﴿قَالُواْ لَمۡ نَکُ مِنَ ٱلۡمُصَلِّینَ٤٣ وَلَمۡ نَکُ نُطۡعِمُ ٱلۡمِسۡکِینَ٤٤﴾میگویند: از نمازگزاران نبودیم و به بینوا خوراک نمیدادیم پس آنها نه عبادت خدا را انجام دادهاند و نه به مردم نیازمند کمک کردهاند.
﴿وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ ٱلۡخَآئِضِینَ٤٥﴾و به وسیله باطل به مجادله با حق میپرداختیم. ﴿وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوۡمِ ٱلدِّینِ٤٦﴾و ما روز جزا را دروغ میانگاشتیم.
و این آثار فرو رفتن در باطل است که وقتی کسی در باطل فرو رود که روز قیامت است اعراض مینماید، قیامتی که محل جزای اعمال است و جایی است که پادشاهی خدا و حکم دادگرانهی او برای سایر مردم آشکار میگردد. پس این راه باطل را ادامه دادیم ﴿حَتَّىٰٓ أَتَىٰنَا ٱلۡیَقِینُ٤٧﴾تا این که مرگ به سراغمان آمد. و هنگامیکه بر کفر مردند درِ همه آرزوها به رویشان بسته شد، و هیچ راه چارهای برایشان نماند.
﴿فَمَا تَنفَعُهُمۡ شَفَٰعَةُ ٱلشَّٰفِعِینَ٤٨﴾پس دیگر شفاعت و میانجیگری شفاعت کنندگان سودی به آنان نمیبخشد، چون شفاعت کنندگان فقط برای کسی شفاعت مینمایند که خداوند بپسندد. اما خداوند اعمال اینها را نمیپسندد. پس از اینکه خداوند سرنوشت مخالفان را بیان کرد، مشرکانی را که در قید حیات هستند مورد سرزنش و ملامت قرار داد و فرمود: ﴿فَمَا لَهُمۡ عَنِ ٱلتَّذۡکِرَةِ مُعۡرِضِینَ٤٩﴾پس آنانرا چه شده است که از پند روی گردان و غافل هستند.
﴿کَأَنَّهُمۡ﴾آنها چنان از اندرز گریزان و متنفر هستند انگار ﴿حُمُرٞ مُّسۡتَنفِرَةٞ﴾خرهای وحشی هستند که رم کردهاند. وقتی رم کنند تندتر میدوند. ﴿فَرَّتۡ مِن قَسۡوَرَةِۢ٥١﴾گورخرانی که از دست شکارچی و یا از پیش شیری و امثال آن گریخته باشند. این بزرگترین گریز از حق است.آنها با وجود چنین گریز و رویگردانی ادعاهای بزرگی میکنند.
﴿بَلۡ یُرِیدُ کُلُّ ٱمۡرِیٕٖ مِّنۡهُمۡ أَن یُؤۡتَىٰ صُحُفٗا مُّنَشَّرَةٗ٥٢﴾بلکه هرکس از آنها میخواهد که به او صحیفههایی گشوده داده شود، صحیفههایی که از آسمان بر او نازل شود و ادعا میکند که تا چنین کاری انجام نشود از حق پیروی نخواهد کرد. حال آن که دروغ میگویند و اگر هر نشانهای برای اینها بیاید ایمان نمیآورند تا آنکه عذاب دردناک را ببینند، چون نشانههای روشنگری که حق را روشن و واضح میگرداند نزد آنها آمده است پس اگر خیری در اینها بود ایمان میآوردند.
بنابراین فرمود: ﴿کَلَّا﴾آنچه را که میخواهند به آنها نمیدهیم و آنها هدفشان فقط این است که بگویند خدا نمیتواند.
﴿بَل لَّا یَخَافُونَ ٱلۡأٓخِرَةَ﴾بلکه اصلا آنان از آخرت نمیترسند و اگر از آن میترسیدند چنین کارهایی از آنان سر نمیزد. ﴿کَلَّآ إِنَّهُۥ تَذۡکِرَةٞ٥٤﴾آنگونه نیست، به درستی که آن یادآوری است. ضمیر در «إِنَّهُ»پس هرکس میخواهد آن را یاد کند، چون این راه را برای او روشن گردانیده و دلیل را پیش روی او گذارده است.
﴿وَمَا یَذۡکُرُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُ﴾و پند نمیپذیرند مگر این که خدا بخواهد چون مشیت و خواست خداوند نافذ و فراگیر است و کوچکترین اتفاقی بیرون از خواست خداوند صورت نمیپذیرد. در اینجا اعتقاد و نظریات قدریه رد شده است، آنهایی که معتقدند کارهای بندگان تحت مشیت و خواست خداوند انجام نمیگیرد.
همچنین ردی است بر جبریه که گمان میبرند بنده هیچ اراده و خواستی ندارد و در حقیقت کاری انجام نمیدهد بلکه او بر انجام دادن کارش مجبور است. پس خداوند ثابت کرد که بنده دارای خواست و ارادهی حقیقی و فعلی است اما خواست او تابع مشیت و خواست خداوند میباشد.
﴿هُوَ أَهۡلُ ٱلتَّقۡوَىٰ وَأَهۡلُ ٱلۡمَغۡفِرَةِ﴾خداوند سزاوار است که از خشم او پرهیز شود و مورد پرستش قرار گیرد چون او معبود به حقّی است که عبادت جز برای او شایستهی کسی نیست، و سزاوار است که کسی را بیامرزد که از او میترسد و دنبال رضایت اوست.
پایان تفسیر سورهی مدثر
مکی و ۲۰ آیه است.
آیهی ۱۱-۱:
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١﴾[المزمل: ۱]. «ای جامه به خود پیچیده»!.
﴿قُمِ ٱلَّیۡلَ إِلَّا قَلِیلٗا٢﴾[المزمل: ۲]. «شب را زنده بدار مگر اندکی (از آنرا)».
﴿نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِیلًا٣﴾[المزمل: ۳]. «نیمی از شب یا کمی از نیمه بکاه».
﴿أَوۡ زِدۡ عَلَیۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِیلًا٤﴾[المزمل: ۴]. «یا اندکی بر آن بیفزا و قرآن را چنانکه باید شمرده و شیوا بخوان».
﴿إِنَّا سَنُلۡقِی عَلَیۡکَ قَوۡلٗا ثَقِیلًا٥﴾[المزمل: ۵]. «همانا ما سخن سنگینی بر تو نازل خواهیم کرد».
﴿إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّیۡلِ هِیَ أَشَدُّ وَطۡٔٗا وَأَقۡوَمُ قِیلًا٦﴾[المزمل: ۶]. «به یقین شب زندهداری در سازگاریِ زبان و دل مؤثرتر و در سخن استوارتر است».
﴿إِنَّ لَکَ فِی ٱلنَّهَارِ سَبۡحٗا طَوِیلٗا٧﴾[المزمل: ۷]. «همانا تو در روز تلاش فراوان و طولانی داری».
﴿وَٱذۡکُرِ ٱسۡمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلۡ إِلَیۡهِ تَبۡتِیلٗا٨﴾[المزمل: ۸]. «و نام پروردگارت را یاد کن و چنانکه باید رو به سوی او آر، و (از همه چیز) دل بِبُر».
﴿رَّبُّ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَٱتَّخِذۡهُ وَکِیلٗا٩﴾[المزمل: ۹]. «پروردگار مشرق و مغرب که هیچ معبود به حقی جز او نیست. پس او را کارساز خود بگیر».
﴿وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَا یَقُولُونَ وَٱهۡجُرۡهُمۡ هَجۡرٗا جَمِیلٗا١٠﴾[المزمل: ۱۰]. «و بر آنچه میگویند شکیبایی کن و به شیوهی پسندیدهای از ایشان دوری نما».
﴿وَذَرۡنِی وَٱلۡمُکَذِّبِینَ أُوْلِی ٱلنَّعۡمَةِ وَمَهِّلۡهُمۡ قَلِیلًا١١﴾[المزمل: ۱۱]. «و مرا با تکذیبکنندگانِ برخوردار از آسایش تنها بگذار و اندکی به آنان مهلت ده».
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١﴾ای کسیکه خودت را با لباسهایت پیچیده ای! این حالت پیامبر بود، وقتی که خداوند برای اولین بار جبرئیل را به همراه وحی بهسوی او فرستاد. پیامبر چیزی را دید که قبلا مانند آن را ندیده بود و فقط پیامبران توان تحمل وحی را دارند. در این هنگام که بر پیامبر وحی شد و جبرئیل÷را دید اضطرابی او را فرا گرفت. پس او به نزد خانوادهاش آمد و گفت: (مرا بپوشانید، مرا بپوشانید) و پیامبر به لرزه افتاده بود.
سپس جبرئیل نزد او آمد و گفت: بخوان. پیامبر گفت: من خواننده نیستم. آنگاه جبرئیل او را تا آخرین حد فشار داد و از او خواست که بخواند. آنگاه پیامبرصخواند. سپس خداوند ثبات و پایداری را بر دل او نهاد و پشت سر هم وحی به او نازل شد تا به مقامی رسید که هیچ یک از پیامبران به آن مقام نرسیدهاند.
پس پاک است خداوند! آغاز نبوت پیامبر و آخر آن چقدر متفاوت است! بنابراین، خداوند او را با این وصف «جامه به خود پیچیده» که در آغاز کارش چنین کرده بود، مورد خطاب قرار داد.
در اینجا خداوند او را به عبادتهایی فرمان داد که مخصوص او هستند. سپس او را دستور داد تا در برابر اذیت و آزار قومش شکیبا باشد، و او را دستور داد تا فرمان الهی را آشکارا اعلام نماید و به صورت علنی آنها را بهسوی خداوند دعوت کند. پس پیامبر را به بهترین عبادتها که نماز است و در بهترین وقتها که شب است فرمان داده است و از آن جا که خداوند نسبت به پیامبر لطف و مرحمت داشته است او را به زنده نگاه داشتن تمام شب فرمان نداده است: ﴿﴿قُمِ ٱلَّیۡلَ إِلَّا قَلِیلٗا٢﴾شب را زنده بدار جز اندکی از آن را.
سپس اندازه آنرا بیان کرد و فرمود: ﴿نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِیلًا٣﴾نیمی از شب را زنده بدار یا از نیمهی آن اندکی بکاه. یعنی یک سوم آن را زنده بدار. ﴿أَوۡ زِدۡ عَلَیۡهِ﴾یا بر نصف بیفزا. یعنی حدود دو سوم شب را زنده بدار. ﴿وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِیلًا﴾و قرآن را چنانکه باید شمرده و شیوا بخوان، چون اگر قرآن با ترتیل خوانده شود تدبر و اندیشیدن در آن حاصل خواهد شد و دلها را تکان خواهد داد و انسان را بر عبادت خدا با آیات او و آمادگی کامل برای عبادت تحریک خواهد کرد.
﴿إِنَّا سَنُلۡقِی عَلَیۡکَ قَوۡلٗا ثَقِیلًا٥﴾بدون شکّ ما این قرآن سنگین را بر تو وحی میکنیم. یعنی معانی و مفاهیم و اوصاف آن بزرگ است و سزاوار است که برای آن آمادگی پیدا کنی و آن را به ترتیل بخوانی و در مطالبی که در بردارد اندیشه نمایی. سپس حکمت اینکه پیامبر را به شب زنده داری فرمان دادهاست بیان کرد و فرمود:
﴿إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّیۡلِ هِیَ أَشَدُّ وَطۡٔٗا وَأَقۡوَمُ قِیلًا٦﴾بیدار شدن از خواب در شب برای خواندن نماز و به منظور به دست آوردن مقصود قرآن راهی نزدیکتر است: زبان و قلب هماهنگ میگردند و کارها در شب کم میشوند و هرچه که خواننده بگوید میفهمد و کارش درست انجام میگیرد. به خلاف روز که این مقاصد درآن به دست نمیآیند. بنابراین فرمود:
﴿إِنَّ لَکَ فِی ٱلنَّهَارِ سَبۡحٗا طَوِیلٗا٧﴾در روز به دنبال نیازها و زندگی خود هستی که این باعث میشود تا دل به این چیزها مشغول گردد. ﴿وَٱذۡکُرِ ٱسۡمَ رَبِّکَ﴾و نام پروردگارت را یاد کن. و این انواع ذکر را شامل میشود. ﴿وَتَبَتَّلۡ إِلَیۡهِ تَبۡتِیلٗا﴾از همه چیز بُبر و بدو بپیوند چون بریدن از خلق و روی آوردن به سوس خدا یعنی جدا شدن قلب از همه آفریدهها و متصف شدن به محبت خدا و به آنچه که انسان را به خدا و خشنودی او نزدیک میگرداند.
﴿رَّبُّ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ﴾این اسم جنس است و شامل همه مشرقها و مغربها میگردد. پس خداوند متعال پروردگار مشرقها و مغربها و همهی انواری است که در آن میباشد و پروردگار جهان بالا و پائین است و او پروردگار و آفریننده و تدبیر کنندهی همه چیز میباشد. ﴿لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَٱتَّخِذۡهُ وَکِیلٗا﴾تنها او را محافظ و کارساز همه امور خویش بدان.
پس از اینکه خداوند پیامبر را به طور ویژه به خواندن نماز، و به طور عام به ذکر فرمان داد، و با این قوت و تحمل فراوانی برای رویارویی با دشواریها و انجام کارهای سخت برای بنده پدید میآید. او را فرمان داد تا در برابر آنچه مخالفان به او میگویند و ناسزاهایی که نثارش میکنند شکیبایی ورزد و امر الهی را ادامه دهد و هیچ چیزی او را از انجام آن بازندارد. نیز به پیامبر دستور داد تا به شیوهای نیکو از آنان دوری کند.
و دوری گزیدن نیکو عبارت است از آن دوری که مصلحت آنرا اقتضا نماید و اذیت و رنجی را در پی نداشته باشد. پس به فرمان الهی که پیامبر را آزار میدهد اعراض نماید. همچنین خداوند به پیامبر فرمان داد تا به بهترین شیوه با آنان مجادله نماید.
﴿وَذَرۡنِی وَٱلۡمُکَذِّبِینَ أُوْلِی ٱلنَّعۡمَةِ وَمَهِّلۡهُمۡ قَلِیلًا﴾و مرا واگذار با کسانی که تکذیب میکنند، من از آنان انتقام خواهم گرفت و اگر به آنان مهلت دهم بدانند که آنان را فراموش نمیکنم، تکذیب کنندگانی که از نعمت و ثروت برخوردار هستند، آنهایی که وقتی خداوند روزیشان را فراوان کرد و از لطف خویش آنانرا در آسایش قرار داد سرکشی کردند. همانطور که خداوند متعال میفرماید: ﴿کَلَّآ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَیَطۡغَىٰٓ٦ أَن رَّءَاهُ ٱسۡتَغۡنَىٰٓ٧﴾[العلق: ۶-۷]. «هرگز، بیگمان انسان سرکشی خواهد کرد وقتی که ثروتمند بگردد».
آیهی ۱۴-۱۲:
﴿إِنَّ لَدَیۡنَآ أَنکَالٗا وَجَحِیمٗا١٢﴾[المزمل: ۱۲]. «بیگمان نزد ما عذابهایی سخت و آتش سوزانِ دوزخ است».
﴿وَطَعَامٗا ذَا غُصَّةٖ وَعَذَابًا أَلِیمٗا١٣﴾[المزمل: ۱۳]. «و (همچنین) خوراکی گلوگیر و عذاب دردناک».
﴿یَوۡمَ تَرۡجُفُ ٱلۡأَرۡضُ وَٱلۡجِبَالُ وَکَانَتِ ٱلۡجِبَالُ کَثِیبٗا مَّهِیلًا١٤﴾[المزمل: ۱۴]. «روزی که زمین و کوهها بجنبند و کوهها به تودههای پراکنده و تپههای ریگِ روان تبدیل میشوند».
سپس خداوند آنها را به عذابی که نزد اوست تهدید کرد و فرمود: ﴿إِنَّ لَدَیۡنَآ أَنکَالٗا وَجَحِیمٗا١٢﴾نزد ما عذابی سخت است که آن را مایه شکنجه کسی قرار میدهیم که همواره کارهایی انجام میدهد که خداوند را خشمگین میسازد، و آتشی داغ و سوزان نزد ما هست. ﴿وَطَعَامٗا ذَا غُصَّةٖ وَعَذَابًا أَلِیمٗا١٣﴾و عذابی دردناک و خوراکی گلوگیر از بس که تلخ و بدبو و بدمزه است گلوگیر میباشد.
﴿یَوۡمَ تَرۡجُفُ ٱلۡأَرۡضُ وَٱلۡجِبَالُ وَکَانَتِ ٱلۡجِبَالُ کَثِیبٗا مَّهِیلًا١٤﴾روزی که به سبب هول و وحشت (قیامت) زمین و کوهها به لرزش و جنبش درآیند و کوههای محکم و سخت چون ریگهای پراکنده شوند و آنگاه چون گرد و غبار به هوا روند.
آیهی ۱۶-۱۵:
﴿إِنَّآ أَرۡسَلۡنَآ إِلَیۡکُمۡ رَسُولٗا شَٰهِدًا عَلَیۡکُمۡ کَمَآ أَرۡسَلۡنَآ إِلَىٰ فِرۡعَوۡنَ رَسُولٗا١٥﴾[المزمل: ۱۵]. «به یقین ما پیامبری را بهسوی شما فرستادهایم که بر شما گواه است، همچنانکه بهسوی فرعون پیامبری فرستادیم».
﴿فَعَصَىٰ فِرۡعَوۡنُ ٱلرَّسُولَ فَأَخَذۡنَٰهُ أَخۡذٗا وَبِیلٗا١٦﴾[المزمل: ۱۶]. «پس فرعون از فرمان آن پیامبر سرپیجی کرد و او را به سختی فرو گرفتیم».
خداوند متعال میفرماید: پروردگارتان را به خاطر فرستادن این پیامبر درس نخوانده سپاس گزار باشید و او را ستایش کنید، پیامبری که عرب است و مژده دهنده و بیم دهنده و بر اعمال امّت گواه میباشد و باید شکر این نعمت بزرگ را به جای آورید.
از کفر ورزیدن بپرهیزید که آنگاه از فرمان پیامبرتان سرپیچی خواهید کرد، در نتیجه مانند فرعون خواهید بود، فرعونی که خداوند موسی پسر عمران را بهسوی او فرستاد و موسی او را بهسوی خدا فراخواند و به یگانه پرستی فرمان داد اما فرعون او را تصدیق نکرد بلکه از فرمانش سرپیچی نمود. پس خداوند فرعون را به شدت فروگرفت.
آیهی ۱۸-۱۷:
﴿فَکَیۡفَ تَتَّقُونَ إِن کَفَرۡتُمۡ یَوۡمٗا یَجۡعَلُ ٱلۡوِلۡدَٰنَ شِیبًا١٧﴾[المزمل: ۱۷]. «پس اگر کفر ورزید از روزی که کودکان را پیر میگرداند چگونه ایمن خواهید شد»؟!.
﴿ٱلسَّمَآءُ مُنفَطِرُۢ بِهِۦۚ کَانَ وَعۡدُهُۥ مَفۡعُولًا١٨﴾[المزمل: ۱۸]. «آسمان در آن روز شکافته میگردد، وعدۀ او شدنی است».
چگونه در روز قیامت نجات خواهید یافت، روزی خطرناک و هولناک که کودکان را پیر میگرداند و جمادات بزرگ در آن روز از هم میپاشند و آسمان شکافته میگردد و ستارگان پخش و پراکنده میشوند؟! ﴿کَانَ وَعۡدُهُۥ مَفۡعُولًا﴾وعده خداوند به طور قطع واقع خواهد شد و هیچ مانعی برای وقوع آن نخواهد بود.
آیهی ۱۹:
﴿إِنَّ هَٰذِهِۦ تَذۡکِرَةٞۖ فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِیلًا١٩﴾[المزمل: ۱۹]. «بیگمان این پندی است و هرکس که بخواهد راهی بهسوی پروردگار خود درپیش بگیرد».
موعظه و پندی که خداوند با آن از حالت و اهوال روز قیامت خبر داد اندرزی است که پرهیزگاران از آن پند میگیرند و مومنان باز میآیند. ﴿فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِیلًا﴾پس هرکس که میخواهد راهی را بهسوی پروردگارش در پیش بگیرد که او را به پروردگارش میرساند و این کار با پیروی از شریعت خدا انجام میشود. و خداوند شریعت را کاملا روشن نموده و آن را توضیح دادهاست. و این دلیلی است بر آن که خداوند متعال به بندگان اختیار و توانایی کارهایشان را دادهاست. و آنگونه نیست که جبریه میگویند: «کارهای بندگان بدون خواست خودشان انجام میشود». و چنین سخنی برخلاف عقل و نقل است.
آیهی ۲۰:
﴿إِنَّ رَبَّکَ یَعۡلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدۡنَىٰ مِن ثُلُثَیِ ٱلَّیۡلِ وَنِصۡفَهُۥ وَثُلُثَهُۥ وَطَآئِفَةٞ مِّنَ ٱلَّذِینَ مَعَکَۚ وَٱللَّهُ یُقَدِّرُ ٱلَّیۡلَ وَٱلنَّهَارَۚ عَلِمَ أَن لَّن تُحۡصُوهُ فَتَابَ عَلَیۡکُمۡۖ فَٱقۡرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِۚ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرۡضَىٰ وَءَاخَرُونَ یَضۡرِبُونَ فِی ٱلۡأَرۡضِ یَبۡتَغُونَ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ وَءَاخَرُونَ یُقَٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِۖ فَٱقۡرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنۡهُۚ وَأَقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّکَوٰةَ وَأَقۡرِضُواْ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗاۚ وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُم مِّنۡ خَیۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِ هُوَ خَیۡرٗا وَأَعۡظَمَ أَجۡرٗاۚ وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِیمُۢ٢٠﴾[المزمل: ۲۰]. «پس آن مقدار از قرآن را (در نماز) بخوانید که برایتان میسّر است و خداوند دانست که برخی از شما بیمار خواهند بود و دیگرانی هم برای به دست آوردن نعمت خدا در زمین مسافرت میکنند و دستۀ دیگر در راه خدا میجنگند. پس آنچه میسّر باشد از آن بخوانید. و نماز را برپای دارید و زکات را بپردازید و به خداوند قرض الحسنه بدهید. و کارهای نیکی را که برای خودتان پیش میفرستید آنرا نزد خداوند بهتر و با پاداش بیشتری خواهید یافت. و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزگار مهربان است».
خداوند در این سوره بیان داشت که او پیامبرش را فرمان داده تا نیمی از شب و یا یک سوم آن و یا دو سوم آن را به نماز بایستد. و اصل بر این است که او در احکام الگوی امت میباشد. در اینجا بیان کرد که پیامبر و گروهی از مومنان که همراه او بودند این فرمان را اطاعت کردند.
و از آنجا که تعیین وقتی که به نماز خواندن در آن امر شده برای مردم دشوار بود خداوند خبر داد که در این باره کار را برایشان بسیار ساده و آسان کرده است. پس فرمود: ﴿وَٱللَّهُ یُقَدِّرُ ٱلَّیۡلَ وَٱلنَّهَارَ﴾خداوند اندازه شب و روز و آنچه از آن میرود و آنچه از آن باقی میماند را میداند.
﴿عَلِمَ أَن لَّن تُحۡصُوهُ﴾خداوند میداند که شما هرگز اندازه شب و روز را به طور دقیق و بدون کم و کاست نمیدانید، چون اندازهگیری آن نیاز به بیداری و خستگی زیادی دارد. ﴿فَتَابَ عَلَیۡکُمۡ﴾پس به شما تخفیف داد و شما را به چیزی که برایتان میسر است فرمان داد، خواه از اندازه بیشتر باشد یا کمتر.
﴿فَٱقۡرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ﴾و آنچه از قرآن میدانید همان را بخوانید و خداوند بر شما سخت نمیگیرد. بنابراین، کسیکه در شب به نماز میایستد تا وقتی موظف به خواندن نماز است که سرحال و با نشاط است، و هرگاه خسته شد و سست و تنبل گردید یا خواب بر او مستولی گشت باید استراحت کند تا نماز را با آرامش و راحتی بخواند.
سپس به بیان عوامل و اسبابی پرداخت که در صورت وجود آنها تخفیفی صورت میگیرد و فرمود: ﴿عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرۡضَىٰ﴾خداوند میداند که کسانی از شما بیمار میشوند و دو سوم از شب یا نصف آن یا یک سوم آن به نماز ایستادن برایشان مشکل است. و برایشان آسان نخواهد بود و فرد بیمار نیز موظف نیست که نماز را ایستاده بخواند بلکه اگر خواندن نماز نفل برایش مشکل بود آنرا نخواند و پاداش آنچه در زمان تندرستی انجام میداده است به او میرسد.
﴿وَءَاخَرُونَ یَضۡرِبُونَ فِی ٱلۡأَرۡضِ یَبۡتَغُونَ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾و خداوند میداند که کسانی از شما مسافر هستند و برای تجارت به سفر میپردازند تا از مردم بینیاز باشند و بهسوی آنها دست دراز نکنند. یعنی به مسافر باید تخفیف داده شود بنابراین، خداوند در نماز فرض به او تخفیف داده و خواندن دو نماز را در یک وقت برایش مباح و جایز قرار داده است. نیز نمازهای چهاررکعتی را به صورت قصر و دو رکعتی بخواند. ﴿وَءَاخَرُونَ یُقَٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِۖ فَٱقۡرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنۡهُ﴾و گروهی دیگر هستند که در راه خدا میجنگند. پس آنچه ذکر نمود: یکی تخفیف برای فرد تندرست و مقیم که اگر سرحال و با نشاط بود نماز شب بخواند و تعیین وقت بر او لازم نیست، بلکه بکوشد در ثلث اخیرش یا بعد از نیمه شب که بهترین وقت است نماز بخواند. و تخفیفی دیگر برای بیمار و مسافر، خواه سفرش برای تجارت باشد یا برای عبادت از قبیل جهاد یا حج و غیره.
خداوند به این دسته نیز تخفیف دادهاست تا گرفتار سختی نشوند. پس ستایش خدا را سزاست که در دین برای ما سختی و مشکلی قرار نداده است بلکه شریعت خود را آسان نموده و حالات بندگان و منافع دین و جسم و دنیای آنها را رعایت کرده است.
سپس بندگان را به ادای دو عبادت که اساس و پایه عبادتها هستند فرمان داد: برپا داشتن نماز که دین جز با نماز استوار نمیگردد، و پرداختن زکات که برهان ایمان است و با ادای زکات، با فقرا و بینوایان همدردی میشود.پس فرمود: ﴿وَأَقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾و نمار را با ارکان و شرایط و همه مکملات آن بخوانید. ﴿وَءَاتُواْ ٱلزَّکَوٰةَ﴾و زکات مال خود را بپردازید ﴿وَأَقۡرِضُواْ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗا﴾و به خداوند قرض الحسنه بدهید. یعنی فقط برای جلب رضایت خدا و با نیتی صادق از مال پاکیزه در راه خدا انفاق کنید. و در این صدقه واجب و مستحب داخل است.
سپس بر عموم کارهای خوب تشویق نمود و فرمود: ﴿وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُم مِّنۡ خَیۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِ هُوَ خَیۡرٗا وَأَعۡظَمَ أَجۡرٗا﴾و کارهای نیکی را که برای خودتان پیش میفرستید نزد خداوند بهتر و با پاداش بیشتری خواهید یافت. یک نیکی ده برابر تا هفتصد برابر و بیشتر از آن تا چندین برابر میگردد. و باید دانست که ذرّهای کار نیک، پاداش آن در بهشت چندین برابر این دنیا و لذایذ آن خواهد شد.
و خوبی و نیکی این دنیا اساس خوبی و نیکی جهان آخرت است. پس بسی جای تأسف است که آدمی اوقاتی را در غفلت به سر ببرد. و باید بر زمانهایی که بدون انجام کارهای شایسته سپری شدهاند حسرت بخورد. و وای بر دلهایی که پند و موعظهی پروردگارشان در آنها اثر نکرده، و تشویق کسی که از خود انسان به او مهربانتر است برای وی مفید واقع نگردیده است.
خداوندا! تو را ستایش میکنیم و به درگاه تو شکایت میبریم. فریادرس ما تویی و جز با یاری تو توان انجام هیچ کاری را نداریم. ﴿وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِیمُۢ﴾و از خداوند آمرزش بخواهید بیگمان خداوند آمرزگار مهربان است.
فرمان دادن به طلب آمرزش بعد از تشویق کردن به کارهای خیر فایدهای بزرگ و مهم دارد و آن این است که بنده حتما در انجام آنچه بدان امر شده کوتاهی میورزد، یا آنرا اصلا انجام نمیدهد یا به صورت ناقص آن را انجام میدهد. پس خداوند دستور داد تا این کوتاهی با طلب آمرزش جبران شود، چرا که بنده در طول شب و روز مرتکب گناهانی میشود. پس هرکس مشمول رحمت خداوند نشود هلاک خواهد شد.
پایان تفسیر سورهی مزمل