تفسیر سوره حشر مدنی و بیست و چهار آیه است

سوره  حشر 

سوره  حشر  مدنی  و بیست و چهار  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (١)هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لأوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأبْصَارِ (٢)وَلَوْلا أَنْ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ (٣)ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٤)مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیُخْزِیَ الْفَاسِقِینَ (٥)وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٦)مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٧)لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (٨)وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٩)وَالَّذِینَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإیمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (١٠)أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نَافَقُوا یَقُولُونَ لإخْوَانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَلا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (١١)لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ (١٢)لأنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ (١٣)لا یُقَاتِلُونَکُمْ جَمِیعًا إِلا فِی قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ (١٤)کَمَثَلِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِیبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (١٥)کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلإنْسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ (١٦)فَکَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِی النَّارِ خَالِدَیْنِ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمِینَ (١٧)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (١٨)وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (١٩)لا یَسْتَوِی أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ (٢٠)لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (٢١)هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ (٢٢)هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ (٢٣)هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٢٤)

این  سوره  در  باره  حادثه  بنی  نضیر  -‌ طائفه‌ای  از  ط‌ائف  یهودیان  -  در  سال  چهارم  هجری  نازل‌گردیده  است‌.  بیان  می‌دارد  این  حادثه  چگو‌نه  به  وقوع  پیوسته  است‌؟  چرا  رخ  داده  است‌؟  به  دنبال  آن  در  جامعه  اسلامی  چه  مقررات  و  تشکیلاتی  پد‌یدارگردیده  است  ...   این  سوره  حادثه  را  با  شیوه  ویژه  قرآنی  روایت  می‌کند،  و  بر  رخدادها  و  مقررات  وتشکلات  نیز  به  شیوه  قرآن  در  راستای  پرورش  جماعت  مسلمانان  پیرو  می‌زند،  پرورش  زنده‌ای‌که  با  رخدادها  و  رهنمودها  و  پیروها  صورت  می‌پذیرد.

پیش  از  این‌که  نصوص  قرآنی  این  سوره  را  عرضه  بداریم،  چیزی  را  خواهیم  گفت‌که  روایتها  در  باره  این  حادثه  نقل  کرده‌اند،  حادثه‌ای  که  این  سوره  در  باره  آن  نازل‌گردیده  است‌.  تا  ویژگی  عرضه‌کردن  قرآنی‌،  و  ابعاد  زمانی  آن  را  در  فراسوی  حادثه‌هائی  ملاحظه‌کنیم  که  این  نصوص  در  باره  آنها  نازل  می‏‎گردد،  و  به  تمام  و  کمال  مقتضیات  حادثه‌ها  را  نشان  می‌دهد،  و  از  فراسوی  آنها  و  پیرامون  آنها  می‏‎گذرد  و  به  جولانگاه‌ها  و  گستره‌های  فراخ‌تر  و  فراگیرتر  از  مقتضیات  چنان  حادثه‌های  محدود  در  دائره  زمان  و  مکان  می‏‎گذرد  و  پای  فراتر  می‌نهد.

حادثه  بنی‌نضیر  در  اوائل  سال  چهارم  هجری  بعد از  جنگ  احد  و  پیش  از  جنگ  احزاب  روی  داد.  از  جمله  چیزهائی‌که  در  باره  این  واقعه ‌گفته  می‌شود  این  است‌:  پیغمبر  خدا  (ص)  با  ده  نفر  از  بزرگان  اصحاب  خود،  از  جمله  ابوبکر  و  عمر  و  علی  -‌رضی‌الله‌عنهم‌-‌به  محله  بنی‌نضیر  می‌رود،  و  از  ایشان  می‌خواهد  در  پرداخت  خون‌بهای  دوکشته  شرکت  و  همیاری‌کنند  برابر  عهد  و  پیمانی‌که  در  اولین  روزهای  ورودش  به  مدینه  میان  او  و  آنان  منعقد  گردیده  است‌.  یهودیان  بنی‌نضیر  با  خوشروئی  و  خوش‌آمدگوئی  از  او  استقال  مـی‌کنند  و  بدو  وعده  می‌دهند  سهم  خودشان  را  پرداخت  خواهند  کرد.  در  همان  حال  برای  ترور  پیغمبر  خدا  (ص)  و  کسان  همراه  او  به  اندیشه  می‌پردازند  و  برنامه‌ریزی  می‌کنند.  پیغمبر  خدا  (ص)  در  پای  دیواری  از  دیوارهای  خانه‌هایشان  می‌نشیند.  بعضی  از  یهودیان  به  برخی  دیگر  میگویند:  شما  این  مرد  را  در  چنین  حال  و  احوالی  نخواهید  یافت  و  چنین  فرصتی  به  دست  نمی‌آید.  چه‌کسی  از  شما  بالای  این  خانه  می‌رود،  و  سنگ  بزرگی  را  برسر او فرو می‌کوبد،  و  ما  را  ازشر  او  آسوده  می‏‎گرداند؟  عمرو  پسر  جحاش  پسرکعب  بدین  کار  برخاست  وگفت‌:  من  این  ماموریت  را  انجام  می‌دهم‌.  بالای  بام  رفت  تاسنگ  بزرگی  را  بر  سر او  بیندازد  همان  گونه  که‌گفته  بود.  توطئه‌ای  که  یهودیان  چیده  بودند  به  پیغمبر  خدا  (ص)  الهام‌گرد‌ید  و  بر  غدر  و  خیانتشان  مطلع  شد.  برخاست  و  چنین  نشان  دادکه  می‌خواهد  یک  کار  ضروری  را  انجام  دهد.  هنگامی‌که  غائب‌گردید  و  یارانش  دیدندکه  دیرکرد  و  باز  نیامد،  از  محله  بیرون  رفتند  و  سراغ  او  را گرفتند.  دانستند که  او  به  داخل  مدینه  بازگشته  است‌.

پیغمبر  خدا  (ص) ‌دستور  داد  مسلمانان  برای  جنگ  با  بنی‌نضیر  آماده  و  بسیج  شوند،  چرا که  از  ایشان  خیانت  پدیدار گردیده  است  و  جلوه‌گر  آمده  است‌،  و  عهد  و  پیمان  امن  و  امان  و  صلح  و  سازش  را  شکسته‌اندکه  میان  پیغمبر  (ص)‌و  میان  ایشان  بوده  است‌.  پیش  از  این  هم  بد  و  بیراه  و  ناسزاگوئی‌کعب  پسر  اشرف  -‌که  از  طائفه  بنی‌نضیر  بود  -‌در  هجو پیغمبر  خدا  (ص) ‌و  ترغیب  و  تشویق  دشمنان  بر  ضد  او  انجام  پذیرفته  بود.  همچنین‌گو‌یندکه  کعب  وگروهـی  از  بنی‌نضیر  با  کفار  قریش  تماس‌گرفته  بودند  و  به  توطئه  و  نیرنگ  بر  ضد  پیغمبر  (ص)  نشسته  بودند  و  پیمـان  بسته  بودند،  با  وجود  این‌که  عهد  و  پیمان  میان  او  و  بنی‌نضیر  بردوام  و  برقرار  بود.  این‌کار  باعث‌گردیده  بودکه  پیغمبر  (ص)  به  محمّد  پسر  مسلمه  اجازه کشتن‌کعب  پسر  اشرف  را  داد،  و  محمّد  پسر  مسلمه  او  را کشت‌.

هنگامی‌که  توطئه  و  دسیسه  بنی  نضیر در  محله  بنی  نضیر  برملا گردید،  چاره‌ای  جز  این  نماند  برابر  قاعده  و  قانون  اسلامی  عهد  و  پیمانشان  مردود گردد  و  بـه  خودشان  برگردانده  شود:

 (وإما تخافن من قوم خیانة فانبذ إلیهم على سواء إن الله لا یحب الخائنین).

هرگاه  (‌با  ظهور  نشانه‌هائی‌)  از  خیانت  گروهی  بیم  داشته  باشی  (‌که  عهد  خود  را  بشکنند  و  حمله  غافلگیرانه  بکنند،  تو  آنان  را  آگاه  کن  و)  همچون  ایشان  پیمانشان  را  لغو  کن  (‌و  بدون  اطلاع  بدانان  حمله  مکن‌،  چرا  که  این  کار  خلاف  مروت  و  شریعت  است  و  خیانت  بشمار  است  و)  بی‏گمان  خداوند  خیانتکاران  را  دوست  نمی‌دارد.  (‌انفال‌/58)

 این  بودکه  پیغـمـبر  خدا  آماده  شد  و  مسلمانان  را  بسیج  کرد  و  محله بنی‌نضیر  را  محاصره  نمود.  بدیشان  سه  روز  مهلت  داد  -‌وگفته‌اند  ده  روز  مهلت  داد  - ‌تا  از  همسایگی  او  بکوچند  و  دور  شوند  و  از  این  محله  بروند.  اموال  خود  را  با  خود  ببرند،  و  بر  باغها  و  کشتزارهایشان  جانشینان  و  نمایندگانی  بکارند.  ولیکن  منافقان  مدینه  و  در  راس  ایشان  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  سردسته منافقان‌،‌کسانی  را  به  سوی  بنی‌نضیر  فرستادند  و  آنان  را  تحریک  و  تشویق‌کردند  چنین  چیزی  را  نپذیرند  و  استقامت  ورزند و  مقاومت  نمایند.  بدیشان  پیام  دادند:  ثابت‌قدم  بمانند  و  از  خود  دفاع‌ کنند.  ما  هرگز  شما  را  تسلیم  مسلمانان  نخواهیم‌کرد  و  به  ترک  شما  نمی‏‎گوئیم.  اگر  با  شما  بجنگند  همراه  شما  با  مسلمانان  می‌جنگیم‌،  و  اگر  بیرونتان‌کنند  با  شما  بیرون میآییم.

در  باره  همین  موضوع  یزدان  بزرگو‌ار  می‌فرماید:

( أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نَافَقُوا یَقُولُونَ لإخْوَانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَلا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ .لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ .لأنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ ....)‌. 

آیا  منافقانی  را  ندیده‌ای  که  پیوسته  به  برادران  کافر  اهل  کتاب  خود  می‌گویند:  هرگاه  شما  را  بیرون  کنند،  ما  هم  با  شما  بیرون  خواهیم  آمد،  و  هرگز  به  زیان  شما از سخن کسی  فرمانبرداری  نخواهیم  کرد،  و  اگر  با  شما  جنگ  و  پیکار  شود،  قطعاً  به  کمکتان  شتافته  و  یاریتان  خواهیم  داد.  خدا  گواهی  می‌دهد  که  آنان  دروغ  می‏‎گویند  (‌و  به  عهد  خود  وفا  نمی‌کنند)‌.  هرگاه  اخراج  شوند  با  آنان  بیرون  نمی‌روند،  و  اگر  با  ایشان  جنگ  و  پیکار  شود،  به  کمکشان  نمی‌شتابند  و  یاریشان  نمی‌دهند،  و  اگر  هم  (‌فرضاً‌)  به  کمک  و  یاریشان  روند،  پشت  می‏‎کنند  و  می‌گریزند، و دیگر  کمک  و  یاری  نخواهند  شد  (‌و  خدا  ایشان  را  هلاک  می‌گرداند)‌.  هراس  شما  در  سینه‌های  ایشان‌،  بیش  از  هراس  آنان  از  خدا  است‌! این  بدان  خاطر  است  که  ایشان  مردمان  نفهم  و  نادانی  هستند  (‌و  عظمت  خدای  را  درک  نمی‌کنند)‌.      (‌حـشر/11-13) 

یهودیان  در  دژها  سنگر گرفتند.  پیغمبر  خدا  (ص)  دستور  داد  درختان  خرمای  ایشان  را  قطع‌ کنند  و  بسوزانند.  فریاد  برآوردند:  ای  محمّد  تو که  از  فساد  و  تباهی  نهی  می‌کردی‌،  و  آن  را  مایه  ننگ‌کسی  می‌د‌انستی‌که  فساد  و  تباهی  می‌کرد،  پس  چرا  درختان  خرما  را  قطع  می‌کنی  وآنها  را  با  آتش  می‌سوزانی‌؟  در  پاسخ  بدین‌گفته  ایشان  این  فرموده  خدای  بزرگوار  نازل گـردید:

(مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیُخْزِیَ الْفَاسِقِینَ)  .

هر  درخت  خرمائی  را  که  بریدید،  یا  بر  پایه‌ها  و  ریشه‌های  خود  برجای  گذاشتید،  به  فرمان  خدا  و  اجازه  او  بوده  است  (‌و  گناهی  متوجه  شما  مسلمانان  نمی‌باشد.  خدا  این  را  کرده  است‌)  تا  بیرون‌روندگان  (‌از دستورات الهی و منحرفان از شرائع آسـمانی‌) را خوار و رسوا گرداند.  (‌حشر/٥)

 هنگامی‌که  محاصره  بیست‌وشش  شبانه‌روز  طول‌کشید،  یهودیان  از  وعده  منافقان  بدیشان  مایوس ‌گردیدند،  و  خدا  ترس  و  هراس  را به دلهایشان انداخت‌. از پیغمبر خدا (ص) درخواست  ‌کردند  به  تبعید  ایشان  اکتفاء‌ کند  و  آنان  را  نکشد،  بدان  سان‌ که  بنی  قینقاع  تبعید  شده  بودند.  (‌در  تفسیر  سوره  احـزاب  در  جزء  بیست‌ویک  سبب  و  شرایط  و  ظروف  آن  را  بیان  داشته‌ایم‌)‌. ^[1]آنان  میبایستی  تنها  چیزهائی  از  اموال  خـود  را  با  خود  بردارندکه  بر  شترها  بار کنند  و  ببرند  جز  اسلحه‌.  پیغمبر  خدا  (ص) ‌این  امر  را  پذیرفت‌.  آنان  اموال  خود  را  بر  پشت  شتران  بار کردند،  و  چیزهائی  را  با  خـود  بردندکه  شتران  می‌توانستند  ببرند.  کسانی  بودند  خانه‌هایشان  را  ویران  می‌کردند  و  حتی  چوب‌های  چهارچوب  درهایشان  را  نیز  بر  پـشت  شترهایشان  می‌نهادند  و  می‏بردند،  یا  این  که  خانه‌هایشان  را  ویران  می‌کردند  تا  به  دست  مسلمانان  نیفتند.  مسلمانان  قبلاً  برخی  از  دیوارهائی  را  تخریب  نموده  بودندکه  یهودیان  در  زمان  محاصره  به  عنوان  سنگر  از  آنها  استفاده  می‌کردند.

در  باره  این  موضوع  یـزدان  سبحان  در  این  سوره  می‌فرماید:

( هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لأوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأبْصَارِ .وَلَوْلا أَنْ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ .ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ.(

او کسی  است  که  کافران  اهل  کتاب  را  در  نخستین  گردهمائی  (‌و لشکرکشی  مسلمانان  و  برخورد  با  ایشان  در  پیرامون  مدینه‌)  از  سرزمینشان  بیرون  راند  (‌و  به  خیبر  کوچاند)‌.  شما  گمان  نمی‌بردید  که  آنـان  بیرون  روند،  و  ایشان  هم  گمان  می‌بردند  که  دژها  آنان  را  از  عذاب  خدا  به  دورمی‌دارد.اما  خدا  از حانبی  به  سراغشان  رفت  که  فکرش  نمی‌کردند  (‌از  آن  جانب  بر  آنان  بتازند)‌.  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌،  به  گونه‌ای که عذاب‌ می‌دهد.  اگر  خداوند  ترک  دیار  را  برآنان  مقرر نمی‌کرد،  در  دنیا  ایشان  را  به  عذاب  (‌سخت‌تر از  اخراج‌)  گرفتار می‌نمود.  (‌بدا  به  حالشان‌! گذشته  از  این  خفت  اخراج  دنیوی‌)  آنان در  آخرت  عذاب ‌آتش  دوزخ  دارند.  این‌(‌کیفر  دنیوی  و  اخروی‌)  بدان  خاطر  است  که  آنان  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده‌اند،  و هرکس  با  خدا  دشمنی  ورزد  (‌خدا  او را  به اشد مجازات می‌رساند) چـرا که خدا سخت عذاب میدهد.    (حشر/2-4)

برخی  از  بنی  نضیر  رهسپار  خیبر  شدند.  برخی  از  ایشان  هم  به  سوی  شام  بارسفر  بربستند.  ازجمله  بزرگانی‌که  رهسپار  خیبرگرد‌یدند،  اینان  بودند:  سلام  پسر  ابوحقیق‌،  وکنانه  پسر  ربیع  پسر  ابوحقیق‌،  و  وحی  پسر  اخطب‌.  اینان  از  زمره‌ کسانیندکه  در  تحریک  و  ترغیب  مشرکان  برای  جنگ  احزاب  با  مسلمانان‌،  و  در  واقعه  بنی‌قریظه  که  در  سوره احزاب  از  آن  سخن  رفته  است‌،  نـامشان  آمده  است‌.  بعضی  از آنان  هم  در فتح  خیبر که  در  سوره  فتح  از  آن  سخن  رفته  است  نامشان‌ ذکر گردیده  است‌.  اموال  بنی  نضیر غنیمـت  ویژه  خدا  و  رسول  بود،  چون  مسـلمانان  اسبها  و  شترهایشان  را  در  آن  به  تاخت  در نیاورده  بودند  و یورش  نبرده  بودند.  این  بودکه  پیغمبر  خدا  (ص) غنیمت  بنی‌نضیر  را  تنها  به  مهاجران  عطاء  فرمود  و  به  انصار  نداد  بجز  به  دو  نفر  فقیر  انصار  به  نامهای  سهل  پسر  حنیف‌،  و  ابودجانه  سماک  پسر  خرشه‌.  این‌کار  بدان  خاطر  بودکه  مـهاجران  دارائی  نداشتند  و  تهیدست  بودند،  بعد  از  آن‌که  اموال  و  دارائی  خو‌د  را  در  مکه  رهاکرده  بودند  و  به  خاطر  عقیده  از  ملک  و  مال  خویش  دست‌کشیده  بودند.  انصار  ایشان  را  در  خانه‌های  خود  با  طیب  خاطر  والائی‌،  و  با  برادری  راستینی‌،  و  با  فداکاری  شگفتی‌،  جای  داده  بودند.  وقتی  که  همچون‌ فرصتی  دست‌داد،  پیغمبرخدا (ص)با  سرعت  به  پایدار کردن  وسرو  سامان  بخشیدن  اوضاع  طبیعی  جامعه  اسلامی  پـرداخت‌،  تا  تهیدستان  اموال  با  دستهای  خود  و  با  دستهای  مومنان  خانه‌های  خویش  راویران  می‌کردند! ای  خردمندان‌!درس  عبرت ‌بگیرید.  ویژه‌ای  داشته  باشند،  و  مال  و  ثـروت  فقط  در  میان  ثروتمندان  دور  نزند  و  دست  به  دست  نشود.  از  عنیمت  بنی  نضیر  چیزی  به  انصار  داده  نشد  جز  به  دو  نفر  فقیری  که به‌ سبب‌ تنگدستی ‌مستحق  بودند...

در  باره  اموال  بنی  نضیر  برخیها گفتند  آنچه گفتند.  ارجح  اقوال  بیانگر  این  است‌که  گویندگان  آن  گونه  سخنان‌،  منافقان  بودند.  خداوند  بزرگو‌ار  راجع  بـدین  مساله  فرموده  است‌:

)  وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ).

چـیزهائی  را  که  خداوند  از  دارائی  ایشان  (‌یعنی  بنی‌نضیر)  به  پیغمبر  خود  ارمغان  داشته  است  شما  اسبانی  و شترانی  را  به  تاخت  در نیاورده‌اید  (‌و با  جنگ  تصرف  ننموده‌اید)  و  بلکه  خداوند  پیغمبران  خود  را بر هرکس که بخواهد چیره می‏‎گرداند، و خدا بر هر کاری توانا است‌.       (‌حشر/٦) 

پیغمبر  خدا  (ص)  به  انصار  فرمود:

(إن شئتم قسمتم للمهاجرین من أموالکم ودیارکم وشارکتموهم فی هذه الغنیمة . وإن شئتم کانت لکم دیارکم وأموالکم , ولم یقسم لکم شیء من الغنیمة )

اگر  می‌خواهید  می‌توانید  اموالتان  و  خانه‌هایتان  را  میان  خود  و  میان  مهاجران  تقسیم  کنید  و  در  این  غنیمت  با  ایشان  شریک  کردید.  و  اگر  می‌خواهید  می‌توانید  خانه‌هایتان  و  اموالتان  را  برای  خودتان  نگاه  دارید،  و  از  غنیمت  چیزی  میان  شما  تقسیم  نمی‌شود.

انصارگفتند:  بلکه  ما  بخشی  از  اموالمان  و  از  خانه‌هایمان  را  میان  مهاجران  تقسیم  می‌کنیم‌،  و  غنیمت  را  تنها  بدیشان  می‌دهیم  و  در  آن  با  ایشان  شریک  نمی‌گردیم‌.

در  باره  همین  چیز،  این  فرموده  یزدان  بزرگوار  نازل  گردید.

(لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ .وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ).

همچـنین  غنائم ‌از آن ‌فقرای‌ مهاجرینی  است  که  ازخانه  وکاشانه  و اموال  خود  بیرون ‌رانده  شده‌اند.  آن  کسانی  که ‌فضل ‌خدا  و خشنـودی‌ اورا  می‌خواهند،  و خدا  و  پیغمبرش ‌را  یاری‌ می‌دهند.  اینان ‌راستانند.آنانی‌که  پیش  ازآمدن  مهاجران  خانه  و  کاشانه (‌آئین  اسـلام‌)  را  آماده  کردند  و  ایمان  را  (‌در  دل  خـود  استوار  داشتند)  کسانی  را  دوست  می‌دارند  که  به  پیش  ایشان  مهاجرت  کرده‌اند،  و  در  درون  احساس  و  رغبت  نیازی  نمی‏‎کنند  به  چیزهای  که  به  مهاجران  داده  شده  است‌،  و  ایشان  را  برخود  ترجیح  می‌دهند،  هرچند  که  خود  سخت  نیازمند  باشند.  کسـانی  که  از  بخل‌ نفس  خود،  نگاهداری  و  مصون  و  محفوظ  کردند،  ایشان  قطعاً  رستگارند.     (حشر/ 8و9)

* 

این  حادثه‌ای  است‌که  چنین  سوره‌ای  در  باره  آن  نازل  گردیده  است‌،  و  نـصوص  این  سوره  بدان  تعلق‌گرفته  است‌.  در  این  راستا  خاتمه  سوره  نیز  سخن  میگو‌ید،  خاتمه‌ای ‌که  مـومنان  را  مخاطب  قرار  می‌دهد،  چه  مومنانی‌که  این  حادثه  را  مشاهده‌کرده‌اند،  و  چه  مو‌منانی‌که  بعد  ازآن  با  آن  آشنا  می‌شوند.  به  شیوه‌ای  که  خاص  قرآن  در  تربیت  انسانها  با  ذکر  رخدادها،  و  پیرو  زدن  بر  آنها،  و  ارتباط  دادن  رخدادها  با  حقائق  بزرگ  و  کلی  است  ...  آن‌گاه  آهنگ  واپسین  سوره  درمی‌رسد  و  صفات  خدائی  را  ذکـر  می‌کندکه  مومنان  را  فریاد  می‌دارد  و  با  این  قرآن  با  ایشان  سخن  می‏‎گوید.  صفاتی  که‌ کارا  و  موثر  در  این  جهان  هستند،  و  براساس  تصور  حقیقت  آنها،  ایمان  آگاه  و  هـوشیار  و  بینا،  پابرجا  و  استوار می‌گردد.

این  سوره  با  تسبیح  خدا  می‌آغازد  و  پایان  می‌پذیرد،  خدائی‌که  آسمانها  و  زمین  متعلق  بدو  است‌،  و  چیره  و  کاربجا  است‌.  بدین  وسیله  انجام  و  فرجام  سوره  با  موضوع  آن‌،  و  با  دعوت  مومنان  به  تقوا  و  خشوع  و  تفکر  در  باره  اداره  امور  توسط  یزدان‌ کاربجا،  هماهنگ  و  همآوا  می‌شود.

هم‌اینک  با  نصوص  قرآنی  به  پیش  می‌رویم  تاببینیم  چگونه  حوادث  را  به  تصویر می‌کشند،  و چگونه‌دلها  و  درونها  را  با  این  حوادث  تربیت  می‌کنند  و  پرورش  می‌دهند  ...   

*

) سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ(  .

به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  مشغولند  تمام  چیزهائی  که  در  آسمانها  و در  زمین  هستند،  و  خدا  چیره  کاربجا  است‌. 

با  این  حقیقتی‌که  در  هستی  روی  داده  است  و  بوده  است‌،  حقیقت  تسبیح  و  تقدیس  خدا  توسط  هرچیزی‌که  در  آسمانها  و  هر  چیزی‌که  در  زمین  است‌،  و  تنزیه  و  تمجید  یزدان  توسط  همه  چیز  جهان‌،  این  سوره  می‌آغازد.  سرآغاز  این  سوره  داستان  اهل‌کتابی  را  بیان  می‌داردکه  یزدان سبحان ایشان را از خانه و کاشانه‌هایشان  بیرون  مـی‌کند،  و  ملک  و  مالشان  را  به  مـومنانی  عطاء  می‌فرمایدکه  به  تسبیح  و  تقدیس  او  می‌پردازند  و  نامهای  خوب  خدا  را  ورد  زبان  می‌نمایند.

( وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ(  .

و  خدا  چیره  کار بجا  است‌.

خدا  نیرومند  است  و  می‌تواند  دوستان  خود  را  پیروز  گرداند،  ودشمنان  خو‌د  را  نابود  نماید  ...   در  اداره  امور  جهان  و در  سنجش  و  نظم  و  نظام  آن‌کاربجا  است‌.  بودن  و  نبودن  وگردش  و  چرخش  هر  چیزی  دارای  فلسفه  ویژه  است‌.

*

آن  گاه  خبر  حادثه‌ای  را  بیان  می‌داردکه  این  سوره  در  باره‌اش  نازل  گردیده  است‌:

(هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لأوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأبْصَارِ .وَلَوْلا أَنْ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ .ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ).

 او  کسی  است  که  کافران  اهل  کتاب  را  در  نخستین  گردهمائی  (‌و  لشکرکشی  مسلمانان  و  برخورد  با  ایشان  در  پیرامون  مدینه‌)  از  سرزمینشان  بیرون  راند  (‌و  به  خیبر  کوچاند)‌.  شما  گمان  نمی‌بردید  که  آنان  بیرون  روند،  و  ایشان  هم  گمان  می‌بردند  که  دژهایشان  آنان  را  از  عذاب  خدا  به  دور  می‌دارد.  امّا  خدا  از  جانبی  به  سراغشان  رفت  که  فکرش  نمی‌کردند  (‌از  آن  جـانب  بر  آنان  بتازند)‌.  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌،  به  گونه‌ای  که  با  دستهای  خود  و  با  دستهای  مومنان  خانه‌های  خویش  را  ویران  می‌کردند! ای  خردمندان‌! درس  عبرت  بگیرید.  اگر  خداوند  ترک  دیار  را  بر  آنان  مقرر  نمی‌کرد،  در  دنیا  ایشان  را  به  عذاب  (‌سخت‌تر  از  اخراج‌)  گرفتار  می‌نمود.  (‌بدا  به  حالشان‌! گذشته  از  این  خفت  اخراج  دنیوی‌)  آنان  در  آخرت  عذاب  آتش  دوزخ  دارند.  این  (‌کیفر  دنیوی  و  اخروی‌)  بدان  خاطر  است  که  آنان  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده‌اند،  و  هرکس  با  خدا  دشمنی  ورزد  (‌خدا  او  را  به  اشد  مجازات  می‌رساند)  چرا  که  خدا  سخت  عذاب  می‌دهد.

از  این  آیات متوجه  می‌شویم‌که  خدا  کافران  اهل‌کتاب  را  در  نخستین‌گردهمآئی  از سرزمینشان  بیرون  رانده  است  وکوچانده  است‌.  خدا  می‌تواند  هر  چیزی  را  انجام  بدهد.  ساختار  تعبیر،  این  حقیقت  را  به  صورت  مستقیم  بیان  می‌نماید.  چنین  به  ذهن  می‌افکند که  یزدان  اخـراج  آنان  را  بر  عهده‌گرفته  است  بدون  این‌که‌کار  مردمان  را  پرده  نمایش  قدرت  خود  نـماید! اخراج  شوندگان  را  به  سوی  سرزمینی  می‌راند  که  از  آنجا  گرد  آمده‌اند.  دیگری  برگشتی  برای  آنان  به  سرزمینی  نیست‌که  از  آنجا  بیرون  رانده  شده‌اند.

کار  مستقیم  خدا  را  در  اخراج  ایشان  و  راندشان  و  کو‌چاندشان‌،  در  بند  دوم  آیه  تاکید  می‌کند:

(مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ)  .

شما  گمان  نمی‌بردید  که  آنان  بیرون  روند،  و  ایشان  هم  گمان  می‌بردند  که  دژهایشان  آنان  را  از  عذاب  خدا  به  دور  می‌دارد.

نه  شما  انتظار  داشتیدکه  آنان  بیرون  روند  و  بکوچند،  و  نه  ایشان  به  فکرشان  میرسیدکه  همچون  چیزی  بشود! آنان  آن  اندازه  نیرو  و  توان  در  دژهایشان  داشتندکه  شما  گمان  نمی‌بردید  که  ایشان  را  از  دژهایشان  بیرون  بـرانید  بدانگونه  که  رانده  و  کوچانده  شدند.  به  گونه‌ای  این  نیرو  و  توان  ایشان  را گول  زد  و  مست  و  مغرور کردکه  نیرو  و  توان  خدا  را  فراموش‌کردند،  نیرو  و  توانی‌که  دژها  جلو  آن  را  نمی‌گیرد.

(فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ )  .

خدا  از  جانبی  به  سراغشان  رفت  که  فکرش  نمی‌کردند  (‌از  آن  جانب  بر  آنان  بتازند)‌.  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌.

خدا  از  درون  خودشان  بر  آنان  تاخت‌! نه  از  بیرون  دژهایشان‌! از  درون  دلهایشان  بر  ایشان  تاخت  و  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌.  این  بودکه  با  دستهای  خودشان  دژهایشان  را  بازکردند! خدا  بدیشان  نشان  داد  که  آنان  نمی‌توانند  خود  را  نگاه  دارند،  و  قدرت  ندارند  بر  دلهایشان  حاکم  باشند.  ایشان  هرگز  با  اراده  و  تصمیم  خـود  نمی‌توانند  خویشتن  را  از  دست  خدا  برهانند،  چه  رسد  به  این‌که  با  ساختمانها  و  دژهایشان  خویشتن  را  از  دست  خدا  برهانند.  آنان  حساب  همه  چیز  راکرده  بودند،  ولی  حساب  این  را  نکرده  بودندکه  از  درونشان  بر  ایشان  یورش  برده  شود  و  بر  آنان  تاخت  و  تاز  رود!

آنان  حساب  این  سو  و  این  جهت  را  نکرده  بودند،  سو  و  جهتی‌که  خدا  از  آن  جانب  بر  ایشان  تاخت  و  تار  و  مارشان  ساخت‌.  به  همین  منوال  و  روال  است‌ کاری‌ که  خدا  می‌خواهد  انجام  بدهد.  از  سوئی‌که  میداند  بدانجا  می‌رود،  و  از  جائی‌که  مقدر  و  مقرر  می‌فرماید  بدان  جهت  رهسپار  می‌شود.  اوکه  از  هر  چیزی  آگاه  است‌.  او  که  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  دیگر  در  این  صورت  نه  به  سببی  و  نه  به  ابزاری  نیاز  دارد،  سبب  یا  ابزاری‌که  مردمان  با  آن  آشنائی  دارند  و  بر  آن  توانایند.  چه  سبب  همـیشه  مهیا  و  آماده  است‌،  و  ابزار  پیوسته  در  دسـترس  است‌.  سبب  و  نتیجه‌،  ساختار  او  است‌،  و  ابزار  و  هدف‌،  آفریده او  است‌.  نه  سبب  و  نتیـجه‌ای  بر  او  دشوار  می‌آید  و  سر  از  فرمانش  می‌پیچد،  و  نه  ابزار  و  هدفی  برای  او  سخت  و  ناممکن  و  ناشدنی  میشود  ...   او  چیره  و  توانا  و  فرزانه  وکاربجا  است  ...   کافران  اهل‌کتاب  در  دژهایشان  ماندند  و  در  آنجاها  سنگر  و  پناه‌گرفتند.  خدا  از  جانبی  بر  ایشان  تاخت‌که‌گمانش  نمی‌بردند  و  حساب  آن  را  نداشتند.  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌.  در  خانه‌ها  و  کاخهایشان  جای‌گرفتند  و  به  دفاع  پرداختند.  خداوند  بر  این  خانه‌ها  وکاخها  ایشان  را  مسلط  و  مامورکرد  و  خـودشان  با  دستهایشان  خانه‌ها  وکاخهایشان  را  ویران  می‌کردند،  و  به  مومنان  امکان  می‌دادند  بیایند  و  خانه‌ها  وکاخهایشان  را  ویران  گردانند!:

(یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ). 

با  دستهای  خود  و  با  دستهای  مومنان  خانه‌های  خویش  را  ویران  می‌کردند. 

بدین  منوال  و بر این  روال‌،  داستان  رخدادکافران  اهل  کتاب،  با  این  تصویر  الهام‌بخش‌،  و  با  این  حرکت  مجسم‌،  پایان  می‌پذیرد  ...   یزدان  سبحان  از  فراسوی  دژها  بر  ایشان  می‌تازد،  و  دژها  به  سبب  عملکردهای  خودشان  سقوط  می‌کند.  افزون  بر  سقوط‌،  خودشان  دژهایشان  را  ویران  می‌کنند  و  مومنان  هم  آنها  را  فرو  می‌ریزند و درهم ‌می‌کوبند.

دراینجا  نخستین‌ پیرو در سایه  همچون ‌تصویری‌،  و  باآهنگ‌ در میرسد.

(فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأبْصَارِ)  .

ای  خردمندان‌! درس  عبرت  بگیرید.

این  صدائی  است‌که  در میان  و در زمان  خود  بلند  می‌شود.  در  حالی  به‌گو‌ش  می‌رسدکه  دلها  برای  اندرز  گرفتن  آماده‌اند  و  برای  درس  عبرت  آموختن  بازند.  آیه  بعدی  مقرر  می‌دارد که  اراده  خدا  درتنبیه  ایشان  به  هیچ  وجه‌ گریبان  آنان  را  رها  نمی‌کند  و  ایشان  را  ازکیفر  و  بلائی  معاف  نمی‌داردکه  دردنیا  بدیشان  می‌رسد،  گذشته  از  آنچه  در  آخرت  در  انتظارشان  است‌:

(  وَلَوْلا أَنْ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ).

اگر  خداوند  ترک  دیار  را  برآنان  مقرر نمی‌کرد،  در  دنیا  ایشان  را  به  عذاب  (‌سـخت‌تر  از  اخراج‌)  گرفتار  می‌نمود.  (‌بدا  به  حالشان‌! گذشته  از  این  خفت  اخراج  دنیوی‌)  آنان  در  آخرت  عذاب  آتش  دوزخ  دارند.

این  یک  امر  مقرر  و  معین  است‌که  عذاب  و  عقو‌بت  خدا  گریبانگیرشان  شود.  به  همین  شکلی‌که  روی  داده  است  یا  به  صورت  دیگری‌.  اگر  خدا  تبعید  و کوچاندنشان  را  برنمی‌گزید،  با  عذاب  و  عقوبت  دیگری  شکنجه  و  عذابشان  می‌داد.  گذشته  از  عذابی  که  در  آخرت  انتظارشان  را  می‌کشد.  آنان  به  هر  حال  سزاوار  عذاب  خدا  به  شکلی  از  اشکال  عذاب  شده‌اند!

(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ) .

این  (‌کیفر  دنیوی  و  اخروی‌)  بدان  خاطر  است  که  آنان  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده‌اند،  و  هرکس  با  خدا  دشمنی  ورزد  (‌خدا  او  را  به  اشد  مجازات  می‌رساند)  چرا  که  خدا  سخت  عذاب  می‌دهد.

مشاقه‌،  (‌که  مصدر  یشاق  است‌) بدین  معنی  است‌که  آنان  شقی  یعنی  طرفی  و  جانبی  را  در پیش‌ گیرند  جدای  از  شق‌،  یعنی  طرف  و  جانب  خدا  باشد.  خدا  طرف  و  جانب  خود  را  طرف  و  جانب  پیغمبرش  نموده  است‌،  بدان‌گاه‌که  علت  سزاوار  عذابشان  را  در  سرآغاز  آیه  بیان  فرموده  است‌.  خدا  در  آخر آیه  تنها  به  دشمنانگی  ایشان  با  خدا  اکتفاء‌کرده  است‌.  چراکه  دشـمـنانگی  ایشان  با  خدا  مشتمل‌ و متضمّن‌ دشمنانگی‌آنان  با  پیغمبرش‌نیز  می‌باشد.گذشته  از  این‌،  دشمنان  یزدان  در  ناحیه‌ای  رویاروی  خداوند  سبحان  می‌ایستند  و  موضعگری  می‌کنند،  موضـعگیری‌ای‌که  خـودستائی  و  خودبزرگ‌بینی  زشت  وپلشتی  درآن  پیدا  و  هویدا  است‌،‌وقتی‌که  آفریدگان  رو در روی‌‌ آفریدگارمی‌ایستند  و با  او  می‌رزمند! همچون  موضـعگیری‌ای ‌هراس‌انگیز و  خوفناک  است‌،  و  این  آفریدگان  ضعیف  و  ناچیز  خویشتن  را  در مـرض  خشم  خدا و  عذاب  و عقاب  او  قرار  می‌دهند،  خدائی‌که  عذاب  و  عقاب  سختی  دارد.

بدین  منوال  و  بر این  روال‌،  حقیقت  سرنوشت  دشمنان  یزدان  در  هر  مکانی  و  در  هر  زمانی‌که  باشند،  در  دلها  اسـرار  می پذیرد،  از  لابلای  سرنوشت‌کافران  اهل  کتاب،  و  از  لابلای  آنچه  بدان  سزاوار چنین  عذاب  و  عقابی  گردیدند.

نباید  از  یادمان  برود  و  باید  ببینیم  قرآن  یهودیان  بنی  نضیر  را  این‌گونه  نامگذاری  مـی‌کند  و  این‌گونه  می‌نامد:

(الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ )  .

کافران  اهل  کتاب.

تکرار  این  صفت  در  این  سو‌ره  را  نیز  نباید  از  نظر  به  دور  بداریم.  چه  این  صفت  حقیقت  دارد.  زیرا  آنان  آئین  خدا  را در شکل‌ والائی‌ که  محمّد  (ص) آن  را  با خـود  به  ارمغان  آورده  بود  قبول  نداشتند،  آئینی‌که  مدتها  بود  یهودیان  انتظار  آن  را  می‌کشیدند  و  چشم  به  راه  فرارسیدنش  بودند.  ذکر  این  صفت  در  عین  حـال  بیان  می‌داردکه  چرا  آنان  به  عذاب  و  عقاب‌گرفتار  می‌آیند.  همچنین  این  صفت  فهم  و  شعو‌ر  مسلمانان  را  آگاه  و  بیدار  می‌کند  و  بدیشان  اطمینان  روحی  و  روانی  می‏بخشد،  بدان  گونه  که  دلهایشان  از  کاری  که  با  یهودیان  کرده‌اند،  و  از  شکنجه  و  عذابی  که  بدیشان  رسانده‌اند،  تسکین  پیدا  می‌کند  و  آرام  می‌گیرد  و  آرامش  مییابد.  در  این  صورت  ذکر  این  صفت  در  اینجا  مـقصود  و  مورد  نظر  است‌!

*

آنگاه  یزدان  جهان  مومنان  را  مطمئن  می‌سازد  بر  درستی  هرآن  چیزی‌که  بر  سر  چنان  کافرانی  آورده‌اند،  کافرانی‌که  با  خدا  و  پیغمبر  جنگیده‌اند.  چه  قطع‌کردن  درختان  خرماهایشان  و  چه  سوزاندن  و  آتش  زدن  نخلستانهایشان‌،  و  چه  رهاکردن  و  بر  سر  جای  باقی  گذاشتن  درختانشان‌.  همچنین  در  باره  بیان  حکم  خدا  در  این  راستا،  بدیشان  اطمــینان  می‌دهد.  چر‌اکه  در  این  باره  به  دلها  و  درونهای  برخی  از  مسلمانان  دغدغه  و  نگرانی  افتاده بو‌د:

(مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیُخْزِیَ الْفَاسِقِینَ).

هر  درخت  خـرمائی  را  که  بریدید،  یا  بر  پایه‌ها  و  ریشه‌های  خود  برجای  گذاشتید،  به  فرمان  خدا  و  اجازه  او  بوده  است  (‌و  گناهی  متوجه  شما  مسلمانان  نمی‌باشد.  خدا  این  را  کرده  است‌)  تا  بیرون‌روندگان  (‌از  دستورات  الهی  و  منحرفان  از  شرائع  آسمانی‌)  را  خوار  و  رسوا  گرداند.

«‌لینه‌»‌:  نوع  خوب  درخت  خرما،  یا  نوع  ممتاز  آن  است‌.  در  آن  زمان  در  پیش  عربها  معروف  و  مشهور  بوده  است‌.  مسلمـانان  در  آن  زمان  برخی  از  درختان  خرمای  یهودیان  را  قطع‌کردند،  و  برخی  را بر جای گذاشتند.  دلهای  مومنان  از  قطع‌کردن  و  قطع  نکردن  درختان  خرما  به  دغدغه  و  نگرانی  افتاد.  آنان  پیش  از  این  حادثه  و  بـعد  از  آن  از  روی  نهادن  به  ویران‌کردن  و  سوزاندن  نهی  شده  بودند  و  نهی  می‌گردند.  لذا  این  استثناء  به  توضیح  ویژه‌ای  نیاز  پیدا کرد،  توضیحی‌که  دلها  را  آرام‌کند  و  آرامش  بخشد.  این  بود  همچون  توضیحی  برایشان  می‌آید  و  انجام  همچون‌کاری  و  ترک  همچون‌کاری  را  به  اجازه  و  اذن  خدا  مرتبط  می‌نماید،  و  می‌گوید:  این  خدا  است‌که  چنین‌کاری  را  با  دستهای  خودش  به  انجام  می‌رساند،  وآنچه  خـواسته  است  درآن  بشود  می‌شود،  و  قضا  و  قدر  خود  را  در  آن  به  اجراء  درمی‌آورد،  و  هر  چیزی‌که  در  این  واقعه  شده  است  با  اجازه او  بو‌ده  است  و انجام‌ پذیرفته  است‌،‌و با انجام  آن‌ خواسته  است  بیرون‌روندگان  از  دستورات  الـهی  و  منحرفان  از  شرائع  آسمـانی  را  خوار و  زبون  بدارد.  قطع  درختان  خرما،  ایشان  را  با  حسرت  و  آه  خو‌ار و  زبون  می‌دارد،  و  به  ترک  آنهاگفتن  و  بر  جای  خو‌د  رهاکردن  آنها  آنان  را  با  حسرت  و  آه  نابود  شدن  خو‌ار  و  زبون  می‌نماید.  مشیت  و  اراده  خدا  در  فراسوی  هردو  تای  این‌کار  و  آن‌کار،  به  طور  یکسـان  قرار  دارد.

بدین  وسیله  دلهای  نگران  و  پـریشان  مسلمانان  می‌آرامد،  و  سینه‌های  ایشان  از  نیش  خار  دغـدغه  و  وسـوسه  نجات  پیدا  می‌کند  و  بهبودی  می‏‎یابد.  خفا  هرچه  بخواهد  می‌کند،  و  مسلمانان  جز  پرده  اجراء  قدرت  خدا  نیستند،  و او  هرچه  بخواهد  بر روی  این  پرده  به  نمایش ‌درمی‌آورد.

*

بند  دوم  این  سوره  درمی‌رسد  وحکم  غنیـمـتی  را  مقرر  می‌داردکه  آن  را  بهره  پیغمبرش  در  این  واقعه  نبوده  است‌،  و در امثال  آن  بهره  او میسازد  و بدو  ارمغان  مـی‌دارد،  غنیمتی‌ که  مسلمانان  در  آن  نمی‌جنگد  و  نبرد  نمی‌نمایند  ...   یعنی  رخدادهائی‌که  دست  قدرت  خدا  آشکارا  و  مستقیم  و  بدون  پرده‌ای  از  آفریدگانش  آنها  را  بسان  این  واقعه  به  انجام  مـی‌رساند:  

(وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ .لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ .وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ .وَالَّذِینَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإیمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ )‌.

چیزهائی  را  که  خداوند  از  دارائی  ایشان  (‌یعنی  بنی‌نضیر)  به  پیغمبر  خود  ارمغان  داشته  است  شما  اسبانی  و  شترانی  را  به  تاخت  در نیاورده‌اید  (‌و  با  جنگ  تصرف  ننموده‌اید)  و  بلکه  خداوند  پیغمبران  خود  را  بر  هرکس  که  بخواهد  چیره  می‏‎گرداند،  و  خدا  بر  هر  کاری  توانا  است‌.  چیزهائی  را  که  خداوند  از  اهالی  این  آبادیها  به  پیغمبرش  ارمغان  داشته  است‌،  متعلق  به  خدا  و  پیغمبر  و  خویشاوندان  (‌پیغمبر)  و  یتیمان  و  مستمندان  و  مسافران  در  راه  مانده  می‌باشد.  این  بدان  خاطر  است  که  اموال  تنها  در  میان  اشخاص  ثروتمند  شما  دست  به  دست  نگردد  (‌و  نیازمندان  از  آن  محروم  نشوند)‌.  چیزهائی  را  که  پیغمبر  برای  شما  (‌از  احکام  الهی‌)  آورده  است  اجراء  کنید،  و  از  چیزهائی  که  شما  را  از  آن  بازداشته  است‌،  دست  بکشید.  از  خدا  بترسید  که  خـدا  عقوبت  سختی  دارد.  همچنین  غنائم  از  آن  فقرای  مهاجرینی  است  که  از  خانه  و  کاشانه  و  اموال  خود  بیرون  رانده  شده‌اند.  آن  کسانی  که  فضل  خدا  و  خشنودی  او  را  می‌خواهند،  و  خدا  و  پیغمبرش  را  یاری  می‌دهند.  اینان  راستانند.  آنانی  که  پیش  از  آمدن  مهاجران  خانه  و  کاشانه (‌آئین  اسلام‌)  را  آماده  کردند  و  ایمان  را  (‌در  دل  خود  استوار  داشتند)  کسانی را  دوست  می‌دارند  که  به  پیش  ایشان  مهاجرت  کرده‌اند،  و  در  درون  احساس  و  رغبت  نیازی  نمی‏‎کنند  به  چیزهائی  که  به  مهاجران  داده  شده  است‌،  و  ایشان  را  بر  خود  ترجیح  می‌دهند،  هرچند  که  خود  سخت  نیازمند  باشند.  کسانی  که  از  بخل  نفس  خود،  نگاهداری  و  مصون  و  محفوظ  گردند،  ایشان  قطعاً  رستگارند.  کسانی  که  پس  از  مهاجرین  و  انصار  به  دنیا  می‌آیند،  می‌گویند:  پروردگارا! ما  را  و  برادران  ما  را  که  در  ایمان  آوردن  بر  ما  پیشی  گرفته‌اند  بیامرز.  و  کینه‌ای  نسبت  به  مومنان  در  دلهایمان  جای  مده‌،  پروردگارا! تو  دارای  رافت  و  رحمت  فراوانی  هستی‌.

این  آیاتی‌که  حکم  خدا  را  در  باره  این  چنین  غنیمتی  و  امثال  آن  بیان  و  روشی  می‏‎گرداند،  در  عین  حال  توصیفی  از  احوال  و  اوضاع‌گروه  مسلمانانی  را  به  تصویر  می‌کشند که  در  روزگار  نزول  این  آیات  می‌زیسته‌اند  و  مخاطبان  آنها  بوده‌اند.  از  دیگر  سو  سرشت  ملت  مسلمان  را  در  طول  زمانها  و  دورانهای  متوالی  بیان  می‌دارند،  و  ویژگیهای  برجسته‏ای  را  ذکـر  می‌نمایندکه  ملت  مسلمان  در  پرتو  آن  ویژگیها  با  یکدیگر  پیوند  می‏یابند  و  در  طول  روزگاران  با  همدیگر  متحد  و  متفق  می‌شوند،‌.و  نسلی  از  نسلی  نمی‌گسلد،  و  قومی  از  قومی  جدا  نمی‌شود  و  فردی  از  فردی  دور  نمی‌افتد،  در  طول  ازمنه  و  عصوری‌که  نسلها  در  آنها  در  همه  سرزمینها  و  مکانها  پیاپی  مـی‌آیند  و  مـی‌روند  و  جایگزین  یکدیگر  می‌کردند.  این  حقیقت  بزرگی  است  که  باید  در برابر  آن  بسی  با  تدبر  و  تفکر  ژرف  ایستاد...

 (وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (.

چیزهائی  را  که  خداوند  از  دارائی  ایشان  (‌یعنی  بنی‌نضیر)  به  پیغمبر  خود  ارمغان  داشته  است  شما  اسبانی  و  شترانی  را  به  تاخت  درنیاورده‌اید  (‌و  با  جنگ  تصرف  ننموده‌اید)  و  بلکه  خداوند  پیغمبران  خود  را  بر  هرکس  که  بخواهد  چیره  می‏‎گرداند،  و  خدا  بر  هر  کاری  توانا  است‌.

«‌ایجاف‌»‌:  مصدر  فعل  «‌آو جفتم»  به  معنی  تاختن  و  به  جولان  درآوردن  است‌.  «‌رکاب‌»‌:  شتران‌.  این  آیه  به  مسلمانان  تذکر  می‌دهدکه  این  غنیمتی  راکه  بنی‌نضیر  از  خود  برجای ‌گذاشته‌اند  آنان  اسبانی  را  برای  به  دست  آوردنش  به  تاخت  درنیاورده‌اند،  و  شترانی  را  به  سویش  به  سرعت  و  شتاب  نینداخته‌اند.  پس  حکـم  آن  حکـم  غنیمت  معمولی  نیست‌،  غنیمتی‌که  خدا چهارپنجم  آن  را  به  مسلمانان  داده  است‌،  و  فقط  یک‌پنجم  آن  را  برای  خدا  و  پیغمبر  و  خویشاوندان  او  و  یتیمان  و  مستمندان  و  مسافران  وامانده  در  راه‌،  در  نظرگرفته  است  و  برجای  گذاشته  است‌،  همان  گونه‌که  در  غنائم  بدر کبری‌،  خدا  حکم  صادر  فرموده  است‌.  خداوند  همه  این  غنیمت  یعنی  فی‌ء  را  به  خدا  و  پیغمبر  و  خویشاوندانش  و  یتیمان  و  مستمندان  و  مسافران  وامانده  در  راه  داده  است‌.  پیغمبر  (ص) است‌که  در  همه  این  اموال  و  تعیین  سهمها  دخالت  و  تصرف  می‌کند  و  آن‌گونه‌که  بخواهد  به  مصرف  می‌رساند.  خو‌یشاوندان  مذکور  در  این  دو  آیه‌،  خویشاوندان  پیغمبر  خدا  (ص) هستند.  زیرا  زکات  برای  آنان  حلال  نیست‌،  و  بدین  خاطر  در  زکات  سهمی  بدیشان  تعلق  نمی‌گیرد،  و  پیغمبر  (ص)  هم  از  خود  ارثی  برجای  نمی‌گذارد.  این  است‌که  خویشاوندانش  از  اموال  او  چیزی  به  ارث  نمی‌برند  و  نصیبی  ندارند.  از  جمله  کسانی‌که  از  غنیمت  بهره‌مند  مـی‌شوند  فقراء ‌ ^[2]  هستند،  آن  کسانی‌که  تهیدست  بوده  و  منبع  درآمدی  ندارند.  بدین  جهت  یزدان  مهربان  از  یک‌پنجم  غنائم  سهمی  را  بدیشان  اختصاص  داده  است‌،  همان‌گو‌نه‌ که  از  این  فی‌ء  و  امثال  آن  برایشان  سهمی  قرار  داده  است‌.  و  امّا بقیه ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  و  سائر  موارد،  برنامه  آنـها  معروف  و  معلوم  است‌،  و  پیغمبر  (ص) ‌آن‌گونه‌که  بخواهد  در  آنها  دخل  و  تصرف  می‌نماید.

این  حکم  فی‌ء  است‌که  این  آیات  آن  را  تعیین  و  تبیین  می‌نماید.  ولیکن  این  آیات  به  ذکر  حکم  و  علت  نزدیک  آن  بسنده  نمی‌کند.  بلکه‌دلها  را  متوجه  حقیقت بزرگ دیگری می‌نماید:

(وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ).

و  بلکه  خداوند  پپغمبران  خود  را  بر  هرکس  که  بخواهد  چیره  می‏‎گرداند.

این  حکم‌،  قضا  و  قدر  یزدان  است‌.  پیغمبران  هم  بخـشی  از  این  قضـا  و  قدرند،  قضا  و  قدری‌که  یزدان  آن  را  بر  هرکس ‌که  بخواهد  مسلط  و  چیره  می‌گرداند.

( وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)

خدا  بر  هر  کاری  توانا  است‌.

ا‌ین  وسیله‌،‌کار  و  بار  پیغمبران  با  قضا  و  قدر  مستقیم  و  بدون  واسطه  یزدان  سبحان  پیوند  پیدا  می‌کند،  و  جای  و  مکان  آنان  در  دولاب  وگردونه  چرخنده  قضـا  و  قدر،  مشخص  و  معین  می‏‎گردد.  روشن  می‌شودکه  آنان  -  هرچندکه  انسان  هستند  -  با  اراده  و  مشیت  خدا  تماس  محکم  ویژه  و  پیوند  استوار  خاصی  دارند،  و  این  تماس  و پیوند  محکم  و  استوار برایشان  نقش  مشخص  و معینی  در  محقق  ساختن  و  پیاده‌کردن  قضا  و  قدر  یزدان  در  زمین  تعیین  می‌کند.  این  است‌که  ایشان  د‌ر  برابر  هو‌ا  و  هو‌س  و آرزو و  خواست  خودشان  حرکت  نمی‌کنند  و  به  تلاش  نمی‌پردازند،  و  برای  خودشان  و  به  حساب  خودشان  چیزی  نمی‌گیرند  یا  ادعائی  نمی‌کنند،  و  نمی‌جنگند  و  نمی‌رزمند  یا  نمی‌نشینند  و  واپس  نمی‌کشند،  و  دشمنی  نمی‌ورزند  یا  صلح  و  ساز  نمی‌کنند،  مگر  برای  محقق  ساختن  و  پیاده‌کردن  گوشه‌ای  از  قضا  و  قدر  الهی  در  زمین‌،  قضا  و  قدری‌ که  مربوط  بدیشان  و  واگذار  به‌ کارهایشان  و  مرتبط  با  عملکردها  و  سعـی  و  تلاشهای  ایشان  است‌.  در  پشت  سر  و  در  فراسوی  همه  اینها  خدا  است‌که  انجام‌دهنده ‌کارها  است‌،  و  او  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

(مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ )  .

چیزهائی  را  که  خداوند  از  اهالی  این  آبادیها  به  پیغمبرش  ارمغان  داشته  است‌،  متعلق  به  خدا  و  پیغـمبر  و  خویشاوندان  (‌پیغمبر)  و  یتیمان  و  مستمندان  و  مسافران  در  راه  مانده  می‌باشد.  این  بدان  خاطر  است  که  اموال  تنها  در  میان  اشخاص  ثروتمند  شما  دست به دست نگردد (‌و  نیازمندان  از  آن  محروم  نشوند)‌.  چیزهائی‌را  که  پیغمبر  برای ‌شما  (‌ازاحکام  الهی‌)‌آورده  است  اجراء  کنید،  و  از  چیزهائی  که  شما  را  از  آن  بازداشته  است‌،  دست  بکشید.  از  خدا  بترسید  که  خدا  عقوبت  سختی  دارد.

این‌آیه  حکمی  را  روشن  می‌سازدکه  به  طور مفصل  از  آن  سخن‌ گفتیم‌.  آنگاه  این  آیه  علت  همچون  تقسیـمی  را  بیان  می‌دارد،  و  با  بیان  آن‌،  قانون  بزرگی  از قوانین  نظام  اقتصادی  و  سیستم  اجتماعی  در  جامعه  اسلامی  را  وضع  می‌کند:

(کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ).

این  بدان  خاطر  است  که  اموال  تنها  در  میان  اشخاص  ثروتمند  دست  به  دست  نگردد  (‌و  نیازمندان  از  آن  محروم  نشوند).

همچنین  این  آیه‌،  قانون  بزرگی  را  در  قانونگذاری  جامعه  اسلامی  بنیاد  می‌نهد:

(وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )٠

چیزهائی  را  که  پیغمبر  برای  شما  (‌از  احکام  الهی‌)  آورده  است  اجراء  کنید،  و  از  چیزهائی  که  شما  را  از  آن  بازداشته  است‌،  دست  بکشید.

هر چندکه  این  دو  قانون  به  مناسبت  فی‌ء  و  تقسیم  آن  ذکر  گردیده‌اند،  ولی  این  دو  قانون  از  حد  و  مرز  این  حادثه  فراتر  می‌روند  و  به  ابعاد  فراخ  و  فراوانی  در  اصول  و  بنیاد  نظام  و  سیستم  اجتماعی  اسلام  سر  می‌کشند  و  در می‌رسند.

قانون  نخستین‌،  قانون  سیستم  اقتصادی  است‌.  این  قانون  بیانگر  بخش  بزرگی  از  اصول  و  ارکان  دیدگاه  اقتصادی  در  اسلام  است‌.  در  این  دیدگاه‌،  مالکیت  فردی  به  رسمیت  شناخته  شده  است  و  بدان  اعتراف‌ گردیده  است‌،  ولی  محدود  به  این  قاعده  شده  است‌.  این  قاعده  که  دارائی  و  اموال  میان ‌ثروتمندان  دست  به  دست  نشود  و  بس‌  و فقراء  و مستمندان  ازآن  بی‌بهره  و بـی‌نصیب  نگردند،  و  بلکه  بدان  دسترسی  پیدا کنند.  هر  حال  و  وضعی ‌که  بدین  نتیجه  بینجامدکه  دارائی  و  اموال  تنها  در میان ‌ثروتمندان  ‌دست  به‌ دست  شود و به  چرخ  و  گردش  درآید،  حال  و وضعی  است‌که  با  دیدگاه  اقتصادی  اسلامی  مخالفت  دارد،  همان‌گو‌نه‌ که  با  هدفی  از  اهداف  نظم  و  نظام‌ کـلی  اجتماعی  مخالفت  دارد.  جملگی  تماسها  و ارتباطات  و  معاملات  در  جامعه  اسلامی  بایدکه  به‌گونه‌ای  تهیه  و تنظیم  شود که  همچون  حال ‌و  وضعی  را  پدید نیاورد‌،  و  بر همچون  حال  و  وضعی  اگر  درمیان  باشد  ماندگار نگردد  و  باقی  نماند.  اسلام  عملاً  نظام  و  سیستم  خو‌د  را  بر اساس  این  قانون‌،  پابرجا  و  استوار  داشته  است‌.  اسلام  زکات  را  واجب  نمـوده  است‌.  از  اصل  سرمایه‌ها  و  دارائیهای  نقدی  دو  و  نیم  درصد  (‌% 5/2)‌،  و  در  سائر  محصـولات  و  غلات  و  درآمدها  ده  درصد  (‌١٠ %‌)  یا  پنج  درصد  (‌%  ٥)  باید  زکات  داد.  معادل  اینها  هم  در  چهارپایان  زکات  پرداخت  می‌شود.  در  منابع  و  معادن‌که ‌گنجها  و گنجینه‌های  زمین  هستند  همسان  سرمایه  و  دارائی  نقدی  زکات  تعلق  می‏‎گیرد،  یعنی  % 5/2 اینها  هم  سهمها  و  نسبت‏های  زیاد  و  فراوانی  است‌.

اسلام  چهار پنجم  غنیمت  را  به  مجاهدان  می‌دهد،  چه  فقیر  باشند  و  چه  ثروتمند.  در  صورتی‌که  فی‌ء  را  به  طورکلی  به  فقراء  و  تهیدستان  می‌دهد.  اسلام  نظام  و  سیستم  گزیده  خود  را  در  اجاره  دادن  زمین  بر  مزارعه ‌ ^[3]  استوار  داشته  است‌که  شریک  شدن  صاحب  زمین  وکشاورز  در  محصولات  و  غلات  زمین  است‌.  اسلام  این  حق  را  به  پیشوای  مسلمانان  داده  است‌که  مازاد  اموال  ثروتمندان  را  دریافت  دارد  و  آن  را  به  فقراء  و  تهیدستان  برگرداند‌.  همچنین  اسلام  به  پیشوای  مسلـمانان  این  حق  را  می‌دهدکه  در  وقت‌ کسر بودجه  و  تهی  بودن  بیت‌المال‌،  در  اموال  ثروتمندان  تصرف‌کند  و  وظیفه  و  تکلیفی  را  تعیین  نماید.  اسلام  احتکار  و  ربا  را  حر‌ام‌ کرده  است‌.  احتکار  و  ربا  دو  وسیله  اصلی  دست  به  دست  شدن  اموال  در  میان  ثروتــمندان  بوده  و  دارائی  را  تنها  در  میان  ثروتمندان  به  چرخش  و گردش  درمی‌آورد.  اسلام  به  طورکلی  نظام  و  سیستم  اجتماعی  خـود  را  به  گونه‌ای  استوار  و  برقرار  داشته  است‌که  این  قـانون  بزرگ  را  تحقق  بخشد  و  پیاده‌کند،  قانون  بزرگی‌که  قید  واقـعی  و  بند  حقیقی  برای  حق  مالکیت  فردی‌،  درکنار  سائر  قیدها  و  بندهای  د‌یگر  است‌.     ^[4] 

بدین  خاطر  نظام  و  سیستم  اسلامـی  نظام  و  سیستمی  است‌که  مالکیت  فردی  را  آزاد  و  مباح  می‌شمارد،  ولیکن  نظام  و  سیـستم  سرمایه‌داری  نمی‏باشد،  و  نظام  و  سیستم  سرمایه‌داری  هم  از  نظام  و  سیستم  اسـلامی  برگرفته  نشده  است  و  از  آن‌انتقال  پیدا  نکرده  است‌.  چه  نظام  و سیستم  سرمایه‌داری  اصلاً  بدون  ربا  و  بدون  احتکار  نیست‌.  بلکه  نظام  و  سیستم  اسلام‌،  نظام  و  سیستم  مستقل‌و  خاصی  است‌که  از  جانب  خداوند  کاربجا  وآگاه  تهیه  و  ارمغان‌گردیده  است‌.  تنها  و  جدا  پدید  آمده  است‌،  و  تنها  و  جدا  حرکت‌کرده  است  و  به  پیش  رفته  است‌،  وتنها  و  جدا  تا  به  امروز  باقی  مـانده  است‌،  به  عنوان  نظام  و  سیستم  منحصر  به  فردی‌که  همه  گوشه  وکنار  آن  هماهنگ  و  همآوا  است  و  دارای  حقو‌ق  و  وظائف  متعادل  است‌.  هماهنگ  و  همآوا  است  بسان  هماهنگی  و  همآوائی  سراسر  جهان  هستی‌،  از  آن  زمان  که  از  سوی  آفریدگار  هستی  پائین  آمده  است‌.  هستی  هماهنگ  و  همآوا  و  موزون  و  متعادل  است‌.

و  امّا  قانون  دوم‌که  قانون  دریافت  شریف  از  سرچشمه  یگانه  است‌:

(وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )٠

چیزهائی  را  که  پیغمبر  برای  شما  (‌از  احکام  الهی‌)  آورده  است  اجراء  کنید،  و  از  چیزهائی  که  شما  را  از  آن  بازداشته  است‌،  دست  بکشید.

این  قانون  هم  دیدگاه  قانونمندی  اسلامی  را  مجسم  می‌سازد.  سلطه قانون  در  اسلام  سرچشمــه  مـی‌گیرد  از  این‌که  شریعت  را  پیغـمـبر  (ص)‌به  شکل  قرآن  یا  سنت  با  خود  به  ارمغان‌ آورده  است‌.  همه  ملت  وجـود  پیشوا  و  رهبر  بسان  ایشان  نمی‌توانند  با  چیزی  مخالفت  ورزند  که‌پیغمبر  (ص) ‌آن  را  به  ارمغان‌آورده  است‌.  هرگاه  چیزی  قانون‌گرددکه  با  چیزی  مخالفت  داشته  باشدکه  پیغمبر  (‌ص)‌آن  را  با  خود  به  ارمـغان‌آورده  است‌،  چنین  شریعـتی  سلطه‌ای  ندارد  و  بدان  توجه  نمی‏گردد.  زیرا  سند  معتبر نخستین  را  از  دست  مـی‌دهد،  سند  معتبر  نخستینی‌که  سلطه  خو‌د  را  از  آن  دریافت  می‌دارد  ...   این  دیدگاه  با  همـه  دیدگاههای  قانونگذاری  بشری  فرق  دارد.  چراکه  ملت  را  سرچشمه  سلطه‌ها  مـی‌سازد.  بدین  معنی ‌که  ملت  حق  خواهد  داشت  برای  خـود  هرچه  را  مـی‌خو‌اهد  وضع  و  قانوگذ‌اری‌کند،  و  هرچه  را  وضع  و  قانونگذاری  می‌کند  دارای  سلطه  خواهـد  بود.  در  صورتی‌که  سرچشمه  سلطه‌ها  در  اسلام  شریعت  خدا  است‌،  شریعتی‌که  پیغمبر  (ص) ‌آن  را  با  خو‌د  به  ارمغا‌ن  آورده  است‌،  و  اعضاء  ملت  بر  همچون  شریعتی  ماندگار  می‌مانند  و  از  آن  پاسداری  می‌کنند  و  آن  را  اجـراء  مینمــایند.  پیشوا  هم  در  این  راستا  نماینده  ملت  است  و  باید  همچون  ایشان  رفتارکند.  حقوق  ملت  هم  منحصر به  همین  بگردد.  پس  ملت  حق  ندارد  با  چیزی  مخالفت  کندکه  پیغمبر  (ص) ‌آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  در  هرگو‌نه  قانونگذاری‌ای‌که  نمو‌ده  است‌.

ولی  وقتی‌که  درنصوص  وآیاتی‌که  پیغمبر  با  خـود  به  ارمغان  آورده  است  در  باره کاری‌که  برای  ملت  روی  داده  است  چیزی  نباشد،  راه  چاره  ملـت  این  است  بـرای  خود  قانونگذاری‌ کند  قانونی  راکه  با  اصلی  و  رکنی  از  اصـول  و  ارکان  آنچه  پیغمـبر  (ص) ‌با  خـود  به  ارمغان آورده  است  مخالفت  نداشته  باشد.  این  هم  دیدگاه  پیشین  را  نقض  نمی‌کند،  و  بلکه  همچون  چیزی  فرع  آن  دیدگاه  بشمار  می‌اید.  اصل  قضیه  در  هرگونه  قانونی‌که  وضع  می‌شود  این  است  با  چیزی‌که  پیغمبر  (ص)  به  ارمغان  آورده  است  مخالف  نباشد،  اگر  نصی  وجود  دارد.  اگر  هم  نصی  در  مساله‌ای  وجود  نداشته  باشد  با  اصلی  از  اصولی ‌که  پیغمبر  (ص)  با  خو‌د  به  ارمغان  آورده  است  ضد  و  نقیض  نیفتد.  سلطه  و  قدرت  ملت  -‌ و  پیشوای  جانشین  ملت  -‌ محدود  و  منحصر  به  همین  حدود  و  ثغو‌ر  است‌.  اسلام  نظام  و  سیستمی‌ بی نظیر  و  بی‌همتائی  است  و  هیچ‌گونه  نظام  و  سیستم  دیگری‌که  انسانها  از  نظامها  و  سیستمها  وضع‌ کرده‌اند  و  پدید  آورده‌اند  و  با  آنها  آشنا  شده‌اند  و  بوده‌اند،  با  آن  برابری  نمی‌کند  و  همطراز  نمی‌گردد.  اسلام  نظام  و  سیستمی  است‌که  قانونگذاری  برای  انسانها  را  با  قانون‌ کل  جهان  هستی  ارتباط  می‌دهد،  و  میان  قانون  جهان  هستی‌که  خدا  ان  را  برای  جهان  هستی  وضع  فرموده  است‌،  و  میان  قانونی‌که  از  جانب  خدا  امده  است  و  بر  انسانها  فرمانروائی  می‌کند،  هماهنگی  و  هماوائی  برقرار  می‌سازد.  تا  بدین  وسیله  قانون  انسانها  با  قانون  جهان  هستی  برخورد  نکند  و  مخالف  نیفتد،  و  به  سبب  برخورد  و  مخالفت  قانون  جهان  و  قانون  انسان‌،  مردمان  بدبخت  شوند  یا  درهم  شکنند  و  یا  تلاش  وکو‌شش  آنان  به  هدر  رود  و  باد  هوا  شود! این  آیه  این  دو  قانون  را  در  دلهای  مومنان  به  سرچشمه  اصلی  خودشان  ارتباط  و  پیوند  می‌دهد  ...   و  آن  خدا  است  ...   ایشان  را  به  سوی  پرهیزگاری  فرا می‌خواند،  و  آنان  را  از  عذاب  خدا  می‌ترساند:

)  وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (

از  خدا  بترسید  که  خدا  عقوبت  سختی  دارد.

این  همان  ضمانت  بزرگی  است‌که  نمی‌توان  آ‌ن  راگول  زد  و  با  آن  به  نیرنگ  پرداخت‌،  وگزیری  وگریزی  از  آن  میسر  نیست‌.  مومنان  می‌دانستند که  یزدان  جهان  آگاه  از  رازهای  ایشان  است‌،  و  از  اعمال  و  افعال  ایشان  باخبر  است‌،  و  بازگشت  به  سوی  او  است‌.  مومنان  می‌دانستند  که  خدا  دارای  عذاب  و  عقاب  سخت  و  شدید  است‌.  مومنان  می‌دانستند که  آنان  موظف  و  مکلف  هستند  بد‌انندکه  دارائی  و  ثروت  نباید  تنها  در  میان  ثروتمندانشان  ردو  بدل  و  دست  به  دست  شود.  آنان  باید  چیزی  را  با  دل  و  جان  و رضا  و رغبت  بپذیرند  و  برگیرند که  پیغمبر  (ص) برایشان  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  باید  ایشان  از  چیزی  دست  بردارند  و  دست  بکشند که  آنان  را  از  آن  نهی‌کرده  است  و  بازداشته  است‌،  بدون  این‌که  سهل‌انگاری‌کنند  و  رخصت  بطلبند.  چه  آنان  روز  سختی  در پیش  دارند.

تقسیم  فی‌ء  بنی  نضیر  فقط  در  میان  مهاجران‌،  بجز دو  نفر  از  انصار،  اجراء‌ کردن  قانون  ویژه  فی‌ء  بو‌د،  و  برای  پیاده  کردن  قانون‌:

(کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ).

این  بدان  خاطر  است  که  اموال  تنها  در  میان  اشخاص  ثـروتمند  دست  به  دست  نگردد  (‌و  نیازمندان  از  آن  محــروم  نشوند).

انجام‌گرفت  ...   و  امّا  حکم  عام  و  هـمـگانی  این  است‌که  به  همه  فقراء  و  مستمندان  داده  شود،  اعم  از  مهاجران  و  انصار،  وکسانی‌که  پس  از  ایشان  در  میان  نسلهای  آینده  پای  به  قید  حیات  می‏‎گذارند.  این  قانون  را  آیات  بعدی‌که  در  روند  سوره  می‌آیند،  در بر  دارند.

ولی  قرآن  احکـام  را  خشک  و  جداگانه  ذکر  نمـی‌کند.  بلکه  احکام  را  در  فضـای  زنده‌ای  بیان  می‌دارد،  فضای  زنده‌ای‌ که  زندگان  در  آن  از  همدیگر  می‌شنوند  و  به  یکدیگر  پاسخ  می‏‎گویند.  بدین  خاطر  قرآن  هریک  از  این  سه‌ گروه  را  احاطه  می‌کند  با  صفات  واقعی  و  زنده‌ای‌که  دارند  و  سرشت  و  حقیقت  آنان  را  به  تصویر  می‌زند،  و  حکم  را  زند‌ه  معین  و  مشخص  می‌دارد،  حکمی‌که  با  این  زنده‌ها  دست‌اندر کار  می‌شود:

)  لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ )٠

همچنین  غنائم  از  آن  فقرای  مهاجرینی  است  که  از  خانه  و  کاشانه  و  اموال  خود  بیرون  رانده  شده‌اند.  آن  کسانی  که  فضل  خدا  و  خشنودی  او  را  می‌خواهند،  و  خدا  و  پیغمبرش  را  یاری  می‌دهند.  اینان  راستانند.

این  تصویر  صادقانه‌ای  است‌که  مهم‌ترین  سیماها  و  قیافه‌های  بارز  و  برجسته  مهاجران  در  آن  نمودار  و  پدیدار  می‌آید  ...   مهاجرانی‌که  از  خانه‌هایشان  و  از  میان  اموالشان  اخراج  گردیده‌اند  و  رانده  شده‌اند.  باعث  این  اخراج ‌گردیدن  و  رانده  شدن‌،  اذیت  و  آزار  و  شکنجه  و  فشار  و  بدرفتاری  خویشاوندانشان  و  قوم  و  قبیله  خودشان  در  مکه  بود.گناهی  جز  این  نداشتندکه  می‌گفتند:  خداوندگار  ما  خدا  است  و  بس  ...   آنها  از  مکه  بیرون  آمدند  و  خانه  وکاشانه  و  دارائی  و  اموال  خود  را  رها کردند  و  به  ترک  آنها گفتند:

) یَبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا).

فضل  و  لطف  خدا  را  و  خشنودی  اورا  می‌جویند  و  می‌خواهند. 

تکیه  و  اعتمادشان  بر  خدا  و  به  خدا  است‌.  فضل  و  لطف  خدا  را  می‌جـویند  و  رضا  و  خشنودی  او  را  می‌خواهند.  پناه  و  پناه گاهی  جز  خدا،  و  آستانه‌ای  جز  بارگاه  الله  ندارند  ...   آنان  هرچند  رانده  و  مانده  وکم  و  اند‌ک  هستند،  ولی‌:

(وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ )٠

خدا  و  پیغمبرش  را  یاری  می‌دهند.

خدا  و  پیغمبرش  را  یاری  می‌دهند  با  دلهایشان  و  با  شمشیرهایشان  در  دشوارترین  و  سخت‌ترین  ساعتها،  و  در  تنگ‌ترین  و  پرفشارترین  وقتها .  چراکه‌:

(أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ )٠

آنان  واقعاً  ایمان  دارند  و  راست  و  درست  هستند.

کسانیندکه  واژه  ایمان  را  با  زبانهایشان  می‌گو‌یند،  و  با  اعمالشان  آن  را  تصدیق  می‌کنند.  آنان  با  خدا  راست  و  درست  هستند  در  این‌که  می‌گویند  خدا  را  برمی‌گزینند،  و  ایشان  با  پیغمبرش  راست  و  درست  هستند  در  این‌که  می‌گویند  از  او  پیروی  می‌کنند،  و  آنان  با  حق  راست  و  درست  هستند  در  این‌که  ایشان  تصویری  از  حق  هستند،  تصویری‌که  بر  روی  زمین  حرکت  می‌کند  و  مردمان  آن  را  می‏بینند!      

(وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ )٠

آنانی  که  پیش  از  آمدن  مهاجران  خانه  و  کاشانه  (‌آئین  اسلام‌)  را  آماده  کردند  و  ایمان  را  (‌در  دل  خود  استوار  داشتند)  کسانی  را  دوست  می‌دارند  که  به  پیش  ایشـان  مهاجرت  کرده‌اند، و در  درون  احساس  و  رغبت  نیازی  نمی‌کنند  به  چیزهائی  که  به  مهاجران  داده  شده  است‌،  و  ایشان  را  بر  خود  تـرجیح  می‌دهند،  هرچند  که  خود  سخت  نیازمند  باشند.  کسانی  کـه  از  بخل  نفس  خود،  نگاهداری  و  مصون  و  محفوظ  گردند،  ایشان  قطعاً  رستگارند.

این  تصویر  نیز  بسان  تصویر  پیشین‌،  تصویر  رخشان  و  درخشان  راستینی  است‌،  و  مهم‌ترین  سیماهای  ممتاز  انصار  را  برجسته  و  آشکار  نشان  می‌دهد.  این ‌گروه  از  مردمان  منحصر  به  فرد  در  صفات  و  خصـالی  هستند،  و  به  افقها  وکرانه‌هائی  رسیده‌اند،  اگر  عملاً  دیده  نمی‌شدند  و  با  چشم  سر  رویت  نـمی‌گردیدند،  مردمان  آنان  را  خواب‏های  شیرین  و  بلندپروازانه‌،  و  رویـاهای  شگفت  بالدار  و  پرنده  در  آسمان  خیال‌،  و  نـمونه‌های  والا  و  بالائی  می‌انگاشتند  که  خیال‌بافیها  وگمانهای  بلندپرواز،  آنها  را  آراسته  و  پیراسته‌کرده  است  و  ساخته  و  پرداخته  نموده  است‌!

(وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ ).

آنانی  که  پیش  از  آمدن  مهاجران  خانه  و  کاشانه  (‌آئین  اسلام‌)  را  آماده  کردند.

یعنی  سرای  هجرت ‌که  یثرب  نام  داشت  و  بعدها  مدینه  الرسول  (ص)  نامیده  شد.  انصار  مدینه  را  پیش  از  آمدن  مهاجران  تهیه  و  آماده‌کرده  بودند،  همان‌گونه‌که  در  مدینه  ایمان  را  آماده  و  مهیا  نموده  بودند،  بدان  شکلی‌که‌ گوئی  منزل  و  ماوای  مـهاجران  را  آراسته  و  پیراسته  پذیرائی‌ کرده‌اند.  این  هم  تعبیری  است‌که  دارای  سایه‌روشنهای  ویژه‌ای  است‌،  و  بیش  از  هر  چیز  دیگری  مقام  و  موقعیت  ایمان  انصار  را  به  تصویر  می‌کشد.  آنجا  خانه  ایشان  و  محل  نزول  و  پذیرائی  از  ایشان  و  میهن  و  وطنشان  بود.  خانه  و  محل  و  وطنی‌ که  دلهایشان  در  آن  می‌آسود،  و  جانهایشان  در  آن  می‌آرمید.  بدانجا  برمی‌گشتند  و  آرامش  و  آسایش  می‌یافتند،  بدانگونه  که  انسان  به  منزل  و ماوایش  برمی‏گردد،  و در آنجا  آرام  و  قرار  می‏‎گیرد  و  می‌آساید.

(یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا)  .

کسانی  را  دوست  می‌دارندکه  به  پیش  ایشان  مهاجرت  کرده‌اند،  و  در  درون  احساس  و  رغبت  نیازی‌نمی‌کنند  به  چیزهائی  که  به  مهاجران  داده  شده  است‌.

سراسر  تاریخ  بشریت،  یک  رخداد  دسته ‌جمعی  و  گروهی  ندیده  است‌که  بسان  رخداد  استقبال  انصار  از  مهاجران  باشد،  استقبالی‌که  با  این  عشق  و  علاقه  بزرگوارانه،  و  با  این  بذل  و  بخشش  سخاوتمندانه‌،  و  با  این  مشارکت  خشنودانه‌،  و  این‌گو‌نه  پیشتازانه  باشد،  و  در  پناه  دادن  و  جای  دادن  و  تحمّل  رنجهاکردن‌،  اینگونه  به  مسابقه  بنشینند  و  بر  همدیگر  سبقت‌گیرند.  تا  بدانجا  که  روایت  می‌شود  هیچ  فرد  مهاجری  به  خانه  یک  نفر  انصاری  درنیامده  است‌ و نرفته  است  مگر با  قید  قرعه‌.  برای  این‌که  تعداد  مشتاقان  و  انبوه  عاشقان  منزل  دادن  و  میزبانی‌کردن  بیش  از  تعداد  مهاجران  بود!

(وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا)‌.

 در  درون  احساس  و  رغبت  نیازی  نمی‌کنند  به  چیزهائی  که  به  مهاجران  داده  شده  است‌.

در  دلها  و  درونهایشان  احساس  و  رغبت  نیازی  نمی‌کردند  به  مقام  بالا  و  والائی‌که‌گاهی  به  مهاجران  داده  می‌شد،  و  مال  و  ثروتی‌که  به  مهاجران  اختصاص  داده  می‌شد  مانند  این  فی‌ء  و  غنیمتی‌که  به  مهاجران  داده  شد  و  بس.  اصلاً چیزی  از اینها  را  به  دل  نـمی‌گرفتند  و  احساس‌ نیازی  بدانها  نـمی‌نمـودند  ...   یزدان  سبحان  نمی‌فرماید:  حسودی  نـمی‌کردند،  و  دلتنگ  نمی‌شدند.  بلکه  می‌فرماید:  «‌شیئاً‌»  یعنـی  چیزی‌  ^[5] ...  این  هم  سایه‌روشنهای  پاکیزگی‌کامل  سینه‌هایشان  و  پاکی  مطلق  دلهایشان  را  به  تصـویر  می‌کشد.  بیانگر  ایـن  واقعیت  است  درسینه‌ها  و  در دلهایشان  اصلاً  نیاز به  چیزی  احساس  نمی‌گردد که  به  مهاجران  داده  می‌شود،  و  در  این  باره  ناراحتی  در درون‌ خود  نمی‏‎یابند،  و  بلکه‌:

(  وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ)  ٠

 ایشان  را  بر  خود ترجیح  می‌دهند،  هر چند  که  خود  سخت  نیازمند  باشند.

دیگران  را  بر  خو‌د  ترجیح  دادن  با  وجود  نیازمندی  خود،  اوج  فداکاری  است‌.  قله  بسیار بلندی  از والائی  است‌که  تنها  انصار  بر  فراز  آن  رفتند  و  بس،  آن  هم  به‌گونه‌ای‌که  بشریت  هـمانند  و  همگون  آن  را  ندیده  است‌.  انصار  در  هر  دفعه‌ای  و  در  هر  حالی  این  چنین  بودند  و  به  صورت  خارق‌العاده  جلوه‌گر  مـی‌آمدند،  و  درگذشته  و  حال  بالاتر  از  چیزی  بودندکه  انسانها  میشناخته‌اند  و  می‌شناسند.

 (وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)‌.

 کسانی  که  از  بخل  نفس  خود،  نگاهداری  و  مصون  و  محفوظ  گردند،  ایشان  قطعاً  رستگارند.

این  بخل که  بخل  نفس  است‌،  انسان  را  از هرگونه  خیر  و  خو‌بی  بازمی‌دارد.  زیرا  خیر و  خوبی  بذل  و  بخشش  به  شکلی  از  اشکال  است‌.  بذل  و  بخشش  اموال  و  دارائی  است‌.  بذل  و  بخشش  عاطفه  است‌.  بذل  و  بخشش  تلاش  وکو‌شش  است‌.  بذل  و  بخشش  زندگی  در وقتی  است  که  اقتضاء‌ کند.  ممکن  نیست  بخیلی  خیر  و  خوبی  بکند  که  پیوسته  مـی‌خـواهد  بگیرد  ودریافت  دارد،  و  یک  بار  هم  قصد  نداردکه  بدهد  و  بپردازد.کسی‌که  از  بخل  نفس  مـصون  و  محفوظ‌ گردد،  از  همچون  مانع  خیر  و  بازدارنده  خوبی  درامان‌ گردیده  است  و  به  دور  داشته  شده  است‌.  لذا  به  سوی  خیر و  خوبی  رهسپار می‌گردد،  و  بزرگو‌ارانه  می‌دهد  و  می‏بخشد.  رستگاری  در  معنی  حقیقی  خود  همین  است‌.

(وَالَّذِینَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإیمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ)‌.

  کسانی  که  پس  از  مهاجرین  و  انصار  به  دنـیا  می‌آیند،  می‌گویند:  پروردگارا! ما  را  و  برادران  ما  را  کـه  در  ایمان  آوردن  بر  ما  پیشی  گرفته‌اند  بیامرز.  و  کینه‌ای  نسبت  به  مومنان  در  دلهایمان  جای مده‌. پروردگارا! تو دارای  رافت و رحمت فراوانی هستی‌.

این  تـصویر  سوم  پاک  و  پسندیده  و آگاه‌،  تصویری  است  که  مهم‌ترین  سیماها  و  چهره‌های  تابعین  را  جسته  و  آشکار  نشان  مـی‌دهد،  و  ویژه‌ترین  ویژگیهای  ملت  مسلمان  را  به  طور  مطلق‌ درهمه  سرزمینها و در همه  زمانها  آشکارا  می‌نمایاند.  اینان‌ کسانیندکه  پـس  از  مهاجرین  و  انصار  می‌آیند  - ‌و  هنوز  در  زمان  نزول  این  آیه  در  مدینه  پای  به  دنیا  ننهاده‌اند.  بلکه  در علم  خدا  و  در  حقیقت  موجود  در  علم  آزاد  و  رها  از  حدود  و  ثغو‌ر  زمان  و  مکان‌،  وجو‌د  داشته‌اند  - ‌نشانه  اشخاص  تابعین  این  است‌که  برای  طلب  آمرزش  رو  به  پروردگارشان  میکنند،  امّا فقط  برای‌خود  طلب‌آمرزش‌نمی‌کنند،  بلکه  بـرای ‌گذ‌شتگانشان  نیز  آمرزش  می‌خواهند،  گذشتگانی‌که  پیش  از  آنان  ایمان  آورده‌اند  و  جهان  را  به  درود گفته‌اند.  ازپروردگارشان  عاجزانه  درخواست  می‌کنندکه  دلهایشان  را  ازکینه  و  دشمنانگی  با  مومنان  به  ط‌ورکلی  بزداید  و  پـاکیزه  دارد،‌کینه  و  دشمنانگی  کسانی‌که  پیوند  ایمان  ایشان  را  بدانان  پیوند  مـی‌دهد.  از  رافت  و  رحمت  خدا  آگاهند،  و  این  رافت  و  رحمت  خدا  را  درخو‌است  می‌کنند  و  با  دعا  و  زاری  می‌طلبند:

(رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ)‌.

پروردگارا ! تو  دارای  رافت  و  رحمت  فراوانی  هستی‌.

 از فراسوی  این ‌نصوص‌،  سرشت‌ این  ملت‌مسلـمان‌،‌و  چهره  درخشان  و  رخشان  ایشان  در  این  هستی‌،‌جلوه‌گر  می‌آید.  پیوند  نیرومند  استواری  جلوه‌گر  می‌شودکه  اول  این  ملت  را  به‌ آخر آن  مرتبط  می‌کند  ومی‌پیوندد،  و  آخرآن  را  که‌اول  آن‌متصل  می‌سازد  وهمبسته  می‌دارد،  درضمانت  اجتماعی  و  همدردی‌و هـمبستگی  و  مودت  ومحنت  و مهر و عطوفتی‌که  باید  با  یکدیگر  داشته  باشند.  باید  احساس‌کنند  همگان  با  همدیگر  خویشاوندی  ژرفی  دارند،  خویشاوندی‌ای‌که  از  مرزهای  زمان  و  مکان  ونژاد  ودودمان  فراترمی‌رود،  و  تنها  این  خویشاوندی  در دلها  باشد  و  ماندگار  بشود،  و  احساسات  را  از  لابلای  قرون  و  اعصار  طولانی  بیاغالاندو  برشوراند و به‌ جنبش‌ و حرکت  درآورد.  به  گو‌نه‌ای‌که  مومن  برادر  مومن  خود  را  پس  از  سپری  شدن  قرون  واعصار  دور و دراز یادکند  و  ازاو  بگو‌ید،  بدان  سان‌که  برادر  زنده  خـود  را  یاد  مـی‌کند  و  از  او  می‏‎گوید،  و  بلکه  باید  با  احترام  و  بزرگداشت  وکرامت  و  محنت  بیشتر و شدیدتر از برادر دیرین  و  پیشین  خود  یاد  بکند  و  از  او  بگو‌ید.گذشتگان  باید  حساب  آیندگان  را  پیش  چشم  بدارند،  و آیندگان‌دنباله ‌رو گذشتگان  و  درمسیر ایشان  باشند.  یک  صف  و  یکدل  و یک  جهت‌،  در یک  صف  و در یک  سپاه  در طول  زمان  ودر  سرزمینهای‌گو‌ناگون‌،  در  زیر  پرچم  خدا کو‌چ  خود  را  به  سوی  بالا و به  سوی  افق  ارزشمند والا  طی‌کنند،  و  چشم  امید  به  پروردگار یگانه  مهربان  و  دارای  رافت  و  رحمــت ‌خود  بدوزند.

این‌،  تصویر  زیبا  و  دلربای  حیران‌ کننده‌ای  است‌که  حقیقت  برجا و موجـودی  را  پیش  چشم  می‌دارد.  همچنین  والاترین ‌و بزرگوارترین  نمو‌نه  بشریت  رابه‌تـصویر  می‌زند،  تصویری‌که  دل  بزرگواری  می‌تواند  آن  را  خیال  بکند  و پیش  چشم  بدارد.تصویر بسیار ارزشمند  و والا و  بالاو  درخشان  و  رخشانی‌جلوه گر  می‌آید  وقتی‌که  برای‌مثال  با  تـصویر کینه‌توزانه  زشت  و  پلشت  و  ویرانگر و  پستی  سنجیده  و  مقایسه  میگردد که  مکتب  کمـونیستی  درانجیل‌ کارل  مارکس  آن  را  به  تصویر  می‌کشد  و  بدان  مژده  می‌دهد،  تصویر کینه‌توزانه‌ای ‌که  بر  ضد  چینها  و  طبقه‌ها،  و  بر  ضد  نسلهای  پیشین  انسانها،  و  بر  ضد  ملتهای  حاضری‌ که‌ کینه‌توزی  زشت  و  پست  طبقاتی  را  نمی‌پذیرند  و  بدان‌ گردن  نـمی‌نهند،  و  بر  ضد ایمان  و  مومنان  هر ملتی  و  هر آئینی‌،  در سینه‌ها  می‌گندد،  و  در درونها  خرناس  می‌کشد!

این  دو  تا  دو  تصویرند که  نه  در  پرتوی  و  نه  در  نشانه‌ای‌،  و  نه  در  پسوده‌ای  و  نه  در  سایه‌روشنی‌،  به  یکدیگر  نمی‌رسند  و  تفاهمی  ندارند.  تصویری  بشریت  را  به  بالاترین  درجه  و  پله  می‌رساند،  و  تصویری  بشریت  را  به  پائین‌ترین  و  پست‌ترین  در که  و  چاله  فرو می‌اندازد  و  پرتش  می‏‎گرداند.  تصویری  نسلها  را  از  فراسوی  زمان‌،  مکان‌،  نژاد،  میهن‌،  قبیله  و  عشیره‌،  و  حسب  و  نسب‌،  پیش  چشم  می‌دارد،  و  انسانها  را  مرتبط  و  پیوسته  و  دارای  ضمانت  اجتماعی  با  یکدیگر،  مهربان،  آشنا،  بالارونده  در  راه  خود  به  سوی  خدا،  و  دارای  سینه‌های  پاک  ازکینه‌،  و  دلهای  زدوده  از  حقد  و  حسد،  می‏‎بیند.  و  تصویری  انسانها  را  دشمنان  خونین  همدیگر  معرفی  می‌کند.  یکی‌کینه‌توز  دیگری  است‌.  این  یکی  به  آن  دیگری  نیرنگ  می‌زند  و  بدوخیانت  می‌کند  و  نادرستی  وکژی  می‌ورزد  و  با  او  دغلکاری  و  حقه‌بازی  می‌نباید.  حتی  اگر  در  پرستشگاه  عبادت  باشند  و  به  نماز  و  نیایش  بایستند،  نماز  و  نیایششان  جز  دامی  بشمار  نمی‌آید! و  به  طورکلی  دین  جز  تله‌ای  نیست‌ که  سرمایه‌داران  برای  زحمتکشان  نصب  می‌کنند!

 (رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإیمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ)  .

این  قافله  ایمان  است‌.  و  این  دعای  ایمان  است‌.  این  قافله‌،  قافله  بس  بزرگ  و  سترگی  است‌.  و  این  دعا،  دعای  ارزشمند  و  ارجمندی  است‌.

*

هنگامی‌که  روند  قرآنی  از  ترسیم  این  تصویر  تابان  و  رخشان  می‌پردازد،  و  آن  را  بالا  می‏‎برد  و  به  افق  می‌رساند،  و  در  قاب  نور  قرار  می‌دهد،  به  سوی  رخدادی  برمـی‌گردد که  این  سوره  در  باره  آن  نازل  گردیده  است‌.  تا  تصویری  ازگروه  دیگری  ترسیم‌کندکه  در  آن  شرکت  دارند،  و  آنان‌گروه  منافقانند:

(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نَافَقُوا یَقُولُونَ لإخْوَانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَلا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ .لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ .لأنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ .لا یُقَاتِلُونَکُمْ جَمِیعًا إِلا فِی قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ .کَمَثَلِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِیبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ .کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلإنْسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ .فَکَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِی النَّارِ خَالِدَیْنِ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمِینَ)‌.    

 آیا  منافقانی  را  ندیده‌ای  که  پیوسته  به  برادران  کافر  اهل  کتاب  خود  می‌گویید:  هرگاه  شما  را  بیرون  کنند،  ما  هم  با  شما  بیرون  خواهیم  آمد،  وهرگز  به  زیان  شما  از  سخن کسی  فرمانبرداری  نخواهیم  کرد.  و  اگر  با  شما  جنگ  و  پیکار  شود،  قطعاً  به  کمکتان  شتافته  و  یاریتان  خواهیم  داد.  خدا  گواهی  می‌دهد  که  آنان  دروغ  می‌گویند  (‌و  به  عهد  خود  وفا  نمی‌کنند)‌.  هرگاه  اخراج  شوند  با  آنان  بیرون  نمی‌روند،  و  اگر  با  ایشان  جنگ  و  پیکار  شود،  به  کمکشان  نمی‌شتابند  و  یاریشان  نمی‌دهند،  و  اگر  هم  (‌فرضاً‌)  به  کمک  و  یاریشان  روند،  پشت  می‌کنند  و  می‌گریزند،  و  دیگر  کمک  و  یاری  نخواهند  شد  (‌و  خدا  ایشان  را  هلاک  می‌گرداند)‌.  هراس  شما  در  سینه‌های  ایشان‌،  بیش  از  هراس  آنان  از  خدا  است‌! این  بدان  خاطر  است  که  ایشان  مردمان  نفهم  و  نادانی  هستند  (‌و  عظمت  خدای  را  درک  نمی‌کنند)‌.  یهودیان  هرگز  با  شما  به  صورت  دسته  جمعی  جز  در  پس  دژهای  محکم  و  یا  از  پشت  دیوارها  نمی‌جنگند.  عداوت  و  دشمنی  در  میان  خودشان  شدت  دارد.  تو  ایشان  را  متحد  می‌بینی‌،  ولی  پراکنده  دل  بوده  و  هماهنگ  نمی‌باشند.  این  بدان  خاطر  است  که  مردمان  بیشعور  وناآگاهی  هستند.  سرگذشت  اینان  به  سرگذشت  کسانی  می‌ماند  که  چندی  پیش  از  اینان  (‌در  جنگ  بدر)  طعم  تلخ  کار  بد  خود  را  چشیدند،  و  (‌گذشته  از  این‌،  در  آخرت  نیز)  عذاب  دردناکی  دارند.  (‌داستان  منافقان  با  یهودیان‌) همچون  داستان  اهریمن  است  که  به  انسان  می‌گوید:  کافر  شو  (‌تا  مشکلات  تو  حل  شود)‌.  امّا  هنگامی  که  (‌بر  اثر  وسوسه‌های  اهریمن‌)  کافر  می‏‎گردد،  اهریمن  می‌گوید:  من  از  تو  بیزار  و  گریزانم! چرا  که  من  از  خدا،  یعنی  پروردگار  جهانیان  می‌ترسم‌.  سرانجام  کار  (‌اهریمن  و  کسی  که  او  گمراهش  کرده  است‌)  بدانجا  می‌انجامد  که  هـر  دو  تـا  در  آتش  دوزخ  جاودانه  می‌مانند،  و  این  سزای  ستمگران  است‌.

این  حکایت  چیزی  است‌که  منافقان  به  یهودیان  بنی‌نضیر  گفتند،  و  سپس  به‌گفته  خود  وفا  نکردند،  و  خوار  و  رسوایشان  داشتند،  تا  خدا  از  سوئی  بر  آنان  تاخت‌که  حساب  آن  را  نمی‌کردند،  و  به  دلهایشان  هراس  انداخت‌،  ولی  در  هر  جمله  قرآنی  نگرشی  است‌که  حقیقتی  را  بیان  می‌دارد،  و  دل  را  می‌پساید،  و  واکنشی  را  برمی‌انگیزد،  و  اصلی  از  اصول  تربیتی  و  آموزشی  و  شناخت  و  ایمـان  ژرف  را  مقرر  می‌دارد.

نخستین  نگرش  بیان  نزدیکی  میان  منافقان  وکافران  اهل  کتاب  است‌:

(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نَافَقُوا یَقُولُونَ لإخْوَانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ...   ).

آیا  منافقانی  را  ندیده‌ای  که  پیوسته  به  برادران  کافر  اهل  کتاب  خود  می‌گویند   ...  .

این  اهل‌کتابهاکه  در  اینجا  از  ایشان  سخن  می‌رود  کافرند.  منافقان  برادران  و  دوستان  آنانند،  هرچند  هم  جامه  اسلام  به  تن  میکنند!

آن‌گاه  این  تاکید  سخت  و  شدید  در  باره  وعده  منافقان  به  برادران  و  دوستان  اهل‌کتابشان  فرامی‌رسد:

(لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَلا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ ).

هرگاه  شما  را  بیرون  کنند،  ما  هم  با  شما  بیرون  خواهیم  آمد،  وهرگز  به  زیان  شما  از  سخن  کسی  فرمانبرداری  نخواهیم  کرد،  و  اگر  با  شما  جنگ  و  پیکار  شود،  قطعاً  به  کمکتان  شتافته  و  یاریتان  خواهیم  داد.

خدا  بس‌آگاه  و  مطلع  از  حقیقت  حالشان  است  و  چیزی  را  می‌فرمایدکه  برخلاف  چیزی  است‌که  آنان  می‏‎گویند،  و  چیزی  را  تاکید  می‌کندکه  جدای  از  چیزی  است‌که  آنان  تاکید  می‌کنند:

(وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ .لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ ).

خدا  گواهی  می‌دهد  که  آنان  دروغ  می‌گویند  (‌و  بـه  عهد  خود  وفا  نمی‌کنند)‌.  هرگاه  اخراج  شوند  با  آنان  بیرون  نمی‌روند،  و  اگر  با  ایشان  جنگ  و  پیکار  شود،  به  کمکشان  نمی‌شتابند  و  یاریشان  نمی‌دهند،  و  اگر  هم  (‌فرضاً‌)  به  کمک  و  یاریشان  روند،  پشت  می‌کنند  و  می‌گریزند،  و  دیگر  یاری  نخواهند  شد  (‌و  خدا  ایشان  را  هلاک  می‌گرداند).

سرانجام  همان  چیزی  شدکه  خدا  بدان‌گواهی  داده  بود،  و  دروغ  از  آب  درآمد  آنچه  منافقان  به  برادران  و  دوستان  اهل‌کتاب  کافر  خودگفته  بودند!

سپس  حقیقتی  را  بیان  می‌داردکه  در  دلها  و  درونهای  منافقان  و  برادران  و  دوستان  اهل‌کتاب  ایشان  برقرار  و  برجا  بود:

(لأنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ  (.

هراس  شما  در  سینه‌های  ایشان‌،  بیش  از  هراس  آنان  از  خدا  است‌! این  بدان  خاطر  است  که  ایشان  مردمان  نفهم  و  نادانی  هستند  (‌و  عظمت  خدای  را  درک  نمی‌کنند)‌.

 منافقان  ازمومنان  بیش  ازیزدان  میترسند! اگرآنان  از  یزدان  می‌ترسیدند  ازکسی  از  بندگانش  نمی‌ترسیدند.  خوف  و  هراس  یگانه‌ای  است‌.  بیم  و  ترس  یگانه‌ای  است‌.  خـوف  و  هراس  از  یزدان‌،  و  بیم  و  ترس  از  چیزی  جز  او  در  یک  دل‌گرد  نمی‌آید.  چه  عزت  و  عظمت  جملگی  ازآن  خدا  است،  و  همه  نیروهای  جهان  هستی  فرمانبردار  دستور  یزدان  است‌:

 (ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها )‌.

هیچ  جنبنده‌ای  (‌اعم  از  انسان  و  غیر  انسان‌)  نیست  مگر  این  که  خدا  بر  او  تسـلط  دارد  (‌و  زمام  اختیارش  را  در  دست‌دارد)‌.   (هود/56‌) 

پـس‌کسی‌که  از  خدا  می‌ترسد،  در  این  صورت  از  چه  چیز  باید  بترسد؟  ولی‌کسانی‌که  این  حقیقت  را  نمی‌دانند،  از  بندگان  خدا  می‌ترسند  بیش  ازآن  اندازه‌که  از  خدا  می‌ترسند!

(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ ).

این  بدان  خاطر  است  که  ایشان  مردمان  نفهم  و  نادانی  هستند  (‌و  عظمت  خدای  را  درک  نمی‌کنند).

قرآن  بدین  منوال  و  بر  این  روال  پـرده  از  حقیقت  واقعی  چنین  مردمانی  برمی‏دارد،  و  در  عین  حال  آن  حقیقت  مجرد  و  صرف  را  بیان  می‌کند،  و  به  پیش  می‌رود  ویک  حالتی  را  ذکر  می‌کندکه  در  دلها  و  درونهای  منافقان  و  کافران  اهل‌کتاب  برجا  و  برقرار  و  مستقر  است‌،  حالتی  که  از  حقیقت  پیشین  ایشان  نشات می‌گیرد،‌و  ازترس  ایشان  از  مومنان  بیش  از  ترس  آنان  از  یزدان‌،  پد‌یدار می آید.

(لا یُقَاتِلُونَکُمْ جَمِیعًا إِلا فِی قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ ).

یهودیان  هرگزبا شما  به‌صورت  دسته  جمعی  جز در  پس  دژهای  محکم  و  یا  از  پشت  دیوارها  نمی‌جنگند.  عداوت  و  دشمنی  در  میان  خودشان  شدت  دارد.  تو  ایشان ‌رامتحد  می‌بینی‌،  ولی  پراکنده  دل  بوده  و  هماهنگ  نمی‌باشند  ...   این  بدان  خاطر  است  که  مردمان  بیشعور  و  ناآگاهی  هستند.

پیوسته  روزها  و  روزگارها  از  حقیقت  اعجاز  موجود  در  «‌تشخیص‌»  حالت  و  وضع  منافقان  و  اهل‌کتاب  پـرده  برمی‏دارد،  هرکجاکه  مو‌منان  با  ایشان  در  هرزمانی  و  در  هر  مکانی  رویاروی  شـوند  و  برزمند.  دیدگان  این  امر  را  به  شکل  آشکار و روشن  می‌بینند.گیر و دارها  و  رزمها  و جنگهای  اخیردر  سرزمین  قدس  میان  مومنان  جان‌نثار  فدائی  ومیان  یهودیان‌،  مصداق  این  خبر الهی  به  شکل  شگفتی  بود.  یهودیان  با  مومنان  جز در میان  آبادیها  و  ساختمانهای  استوار  سرزمین  فلسطین  نمی‌جنگیدند  و  به  نبرد  برنمی‌خاستند.  هروقت  لـحظه‌ای  پدیدار  می‌گشتند  و  در  جاهای  باز  دیده  مـی‌شدند،  بسان  موشها  پشت  می‌کردندو می‌گریختند.  تا  بـدانجاکه  انگار  این  آیه  پیش  از  هرکس  دیگری  در  باره  ایشان  نازل‌گردیده  است‌! پاک  و  منزّه  یزدان  بس  دانا  و  بس  آگاه  است‌!

آنچه  باقی  می‌ماند  این  سیماها  و  نمادهای  روانی  دیگر  است‌:

(  بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ )‌.

عداوت  ودشمنی  درمیان  خودشان  شدت  دارد.

) تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى (

تو  ایشان  را  متحد  می‌بینی‌،  ولی  پراکنده  دل  بوده  و  هماهنگ ‌نمی‌باشند.

برخلاف  مو‌منانی  که  نسلهای  ایشان  دارای  ضمانت  اجتماعی  هستند،  و  پیوند  خویشاوندی  ایـمان  از  فراسوی  فاصله‌های  زمان  و  مکان‌،  از  فراسوی  نژاد  و  میهن  و  عشیره  وقبیله‌،  ایشان  راگرد  هم  مـی‌آورد  و  متحد و متفقشان مـی‌سازد...

(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ ).

این  بدان  خاطر  است  که  مـردمان  بـیشعور  و نا آگاهی  هستند. 

نمادهای  بیرونی‌ گاهی  ما  را گول  می‌زنند.  از  روی  نمادهای  بیرونی  اتحاد  و  اتفاق‌ کافران  الکتاب  را  مشاده‌ می‌کنیم  وایشان  را  یکپارچه‌ و یک  مسـیر  می‏‎بینیم.  چنین  درک  و  فهم  می‌کنیم‌ که  از  یکدیگر  جانبداری  و  طرفداری  می‌کنند  و  هوای  همدیگر  را  دارند  و  همدیگر  را  پاس  می‌دارند.  همـان‌گو‌نه‌ که‌ کاخ

منافقان  را  در  اردوگاهی  جمع  می‏‎بینیم  و  درکنار  یکدیگرشان  می‌یابیم‌.  ولیکن  خبر  راست  و  درستی  از  آسمان  برایمان  می‌آید  و  می‌فرماید  آنان  در  حقیقت  خود  چنین  نیستند.  این  اتحاد  و  اتفاق  نمادین  گو‌ل‌زننده‌ای  است‌.  گاه  گاهی  این  پرده  گول‌زننده  فرو می‌افتد،  و  در  فراسوی  آن‌،  صدق  این  خبر  در  جهان  واقـعی  و  دیدنی  پدیدار  و  نمودار  می‏‎گردد،  و  معلوم  می‌شود  در  داخل  اردوگاه  متحد  و  متفق  ایشان‌کشمکش  و  اختلاف  است‌،  و  آنان  دارای  مصالح  مختلف‌،  و  خواستهای  جوراجور،  و  رویکردهای  ضد  و  نقیض  هستند،  و  در  نزاع  و  نفاق  بسر  می‏‎برند.  زمانی  نبوده  است‌که  مسلمانان  راست  و  درست  بوده  باشند،  و  دلهایشان  واقعاً  برای  رضای  خدا  به  یکدیگر  نزدیک  شده  باشد،  مگر  این‌که  در  برابر  دیدگانشان  اردوگاه  دشمن  پرده  از  اختلافات  و  دشمنانگی  و  ریا  و  خودنمائی‌ای  برداشته  است‌که  بیانگر  حقیقت  حال  ایشان  نبوده  است  و  هم  اینک  از  پـرده  بیرون  افتاده  است‌.  روزی  و  روزگاری  نبوده  است‌که  مومنان  صبر  و  استقامت  نشان  داده  باشند  و  ثابت‌قدم  و  استوار  مانده  باشند،  مگر  این‌که  دیده  شده  است‌که  نمای  بیرونی  اتحاد  و  اتفاق  اهل  باطل  از  هم  پاشیده  است  و  تکه  تکه  شده  است  و  سقوط‌ کرده  است‌،  و  اختلافات  تند  و  شدید  و  دشمنانگی  ونیرنگبازی  و  دسیسه‌سازی  موجـود  در  دلهای  پراکنده  و  دور  از  همدیگرشان‌،  برملا گردیده  است  و  پیدا  و  هویدا  شده  است‌!

منافقان  وکافران  اهل‌کتاب  وقتی  می‌توانند  به  مسلمانان  ضربه  بزنند  و  بر  آنان  چیره  بشوندکه  دلهای  مسلـمانان  پراکنده‌ گردند  و  از  همدیگر  بگسلند،  و  حقیقت  مو‌منانی  را  نشان  ندهندکه  این  آیه  در  بخش  پیشین  این  سوره  آن  حقیقت  را  بیان  داشته  است‌.  امّا  اگر  جز  این  باشد  و  مومنان  به  حقیقت  مومن  باشند،  منافقان  ناتوانتر و  درمانده‌تر  از  آن  هستند که  به  نظر  میآیند،  و  منافقان  و  کافران  اهل کتاب  آشکارا  دیده  می‌شوندکه  خواستها  و  آرزوها  و  مصلحتها  و  دلهای  پراکنده  و  دور  از  همدیگری  دارند:

(  بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ )‌.

عداوت  ودشمنی  درمیان  خودشان  شدت  دارد.

) تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى (

تو  ایشان  را  متحد  می‌بینی‌،  ولی  پراکنده  دل  بوده  و  هماهنگ ‌نمی‌باشند.

قرآن  مجید  این  حـقیقت  را  در  دلهای  مومنان  تثبیت  می‌کند  و  مستقر  می‌سازد،  تا کار  و  بار  دشـمـنان  و  شان  و  منزلت  ایشان  را  دردلهایشان  بی‌ارزش  و  ناچیز  بدارد،  و  ترس  و  هراس  و  شوکت  و هیبت  دشمنانشان  را  برطرف  نماید  و  از گستره  دلهایشان  بزداید.  این  پیامی  است‌که  بر  حقیقت  استوار  است‌،  و  ندای  آن  از  حقیقت  برمی‏خیزد،  و  یک  آمادگی  روحی  و  روانی  است‌که  بر  حق  استوار  و  پایدار  است‌.  هرگاه  مسلمانان  قرآن  خـود  را  جدی  بگیرند  و  با  صداقت  و  جدیت  آن  را  دردست  بگیرند،  ودر  واقعیت  زندگی  برابر آن  بیندیشند  و  بگو‌یند  و  بکنند،‌کار  و  بار  شان  و  منزلت  دشمنانشان  و  دشمنان  یزدان  ناچیز  و  زبون  در  برابر  دیدگانشان  جلوه‌گر  و  نـمودار  و  پدیدار  می آید،  ودلهای  مسلمانان  دریک  صف  یگانه‌گرد  مـی‌شود،  و  نیروئی  در  زندگی  در  برابرشان  تاب  ایستادگی  نخواهد  داشت‌.

کسانی‌که  به  خدا  ایمان  دارند  برایشان  لازم  است‌که  حقیقت  حال  خو‌د  را،  و  حقیقت  حال  دشمنان  خود  را  خوب  بدانند  و  نیک  بشناسند.  این‌کار  خودش  نـصف  جنگ  و  پیکار  بشمار  است‌.  قرآن  مومنان  را  بر  این  حقیقت  آگاه  می‌سازد  در  روند  توصیفی‌که  از  واقعه‌ای  داردکه  روی  داده  است‌،  و  در  روند  پیروی‌که  بر  آن  واقع  می‌زند،  وشرح  و  بسطی‌که‌درباره حقائق  و  دلائلی  داردکه  در  فـراسوی  چنان  واقعه‌ای  قرار  دارند‌،  شرح  و  بسطی‌که  از  آن  استفاده  می‌کنند  آنان‌ که  آن  واقعه  را  با  چشم  خـود  دیده‌اند،  و  آن‌ کسانی‌ که  پس  از  ایشان  مـی‌آیند  و  در  باره  آن  واقعه  می‌اندیشند  و  می‌خواهند  واقعاً  حقیقت  جهان  را  بشناسند!

واقعه  بنی‌نضیر  نخستین  نوع  چنین  واقعه‌هائی  نبوده  است‌.  بلکه  بر  واقعه  بنی‌نضیر  از  جمله  واقعه  بنی‌قینقاع  پیشی‌گرفته  است  و  بر  آن  سبقت  داشته  است‌،  واقعه‌ای  که  آیه بعد  از  آن  بیشتر  بدان  اشاره  می‌کند:

(کَمَثَلِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِیبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ )  .

سرگذشت  اینان  به  سرگذشت  کسانی  می‌ماند  که  چندی  پیش  از  اینان  (‌در  جنگ  بدر)  طعم  تلخ  کار  بد  خود  را  چشیدند،  و  (‌گذشته  از  این‌،  در  آخرت  نیز)  عذاب  دردناکی  دارند.

واقعه  بنی‌قینقاع‌،  بعد  ازجنگ  بدر،  و  پیش  ازجنگ  احد  بوده  است‌.  میان  بنی‌قینقاع  و  میان  پیغمبر  خدا  (ص)  عهد  و  پیمان  بوده  است‌.  وقتی‌که  مسلمانان  در  جنگ  بدر  بر  مشرکان  پیروز  شدند،  یهودیان  از  آن  ناخوشنود  شدند،  وکینه  مسلمانان  را  به  دل‌گرفتند  از  این‌که  مسلمانان  به  چنین  پیروزی  بزرگی  رسیدند.  ترسیدندکه  این  پیروزی  در  موقعیت  ایشان  در  مدینه  اثر  بگذارد  و  تاثیر  بدی  داشته  باشد،  و  بدان  اندازه‌که  مقام  و  منزلت  مسلمانان  بالا  می‌رود  و  نیرومند  می‌شوند،  به  همان  اندازه  از  مقام  و  منزلت  ایشان ‌کاسته  شود  و  ضعف  پیدا  کنند.  به‌گوش  مبارک  پیغمبر  خدا  (ص) رسید  چیزی‌که  پنهانی  با  یکدیگر  درگوشی  می‏‎گفتند،  و  شر  و  بلائی‌که  در  باره‌اش  می‌اندیشیدند  و  در  صدد  بودندکه  آن  را  گریبانگیر  مسلمانان‌کنند.  پیغمبر  (ص)  عـهد  و  پیمانشان  را  بدیشان  خاطرنشان‌ کرد  و  تذکر  داد،  و  آنان  را  از  فرجام  بد  این  رویکرد  برحذر  داشت‌.  ایشان  پاسخ  بسیار  تند  و  درست  و  خشمگینانه‌ای  بدو  دادند  و  او  را  تهدیدکردند  وگفتند:  ای  محمّد! آیا  تو  خیال  می‌کنی‌که  ما  مثل  قوم  و قبیلة  قریش  تو  هستیم‌؟  این  تو  را گول  نزندکه  تو  با  قومی  رزمیده‌ای‌که  با  فنون  جنگ  آشنائی  نداشته‌اند  و  جنگجوی  واقعی  نبوده‌اند‌.  این  است‌که  فرصت  پیروزی  بر  آنان  را  به  دست  آورده‌ای‌.  به  خدا  سوگند  اگر  ما  با  تو  بجنگیم  قطعاً  خواهی  دانست‌که  مردان  مرد  ما  هستیم‌!

بعد  از  آن‌،  یهودیان  مسلمانان  را  به  جان  یکدیگر  می‌انداختند،  و  به  مسلمانان  چنگ  و  دندان  نشان  می‌دادند  و  دنبال  بهانه  می‌گشتند  تا  خود  بزرگی‌کنند  و  ماجراجوئی  نمایند.  روایتها  در  باره  این  چنین  کاری‌،  ماجرائی  را  در  باره  زنی  نقل  می‌کنند.  می‌گویند:  زن  عرب  بادیه‌نشینی‌کالائی  را  به  مدینه  آورد  و  آن  را  در  بازار  بنی‌قینقاع  به  فروش  رساند.  نزد  زرگری‌ که  در  بازار  بود  نشست‌.  یهودیان  از او  خواستند  چهره  خود  را  نشان  دهد  و  روبند  از  چهره‌کنار  بکشد.  زن  خودداری  کرد.  زرگر  جامه  او  را  نهانی‌گرفت  و  آن  را  بر  پشت  زن  گره  زد.  وقتی‌که  آن  زن  برخاست  عورت  او  پدیدار  گردید.  یهودیان  بدو  خندیدند.  زن  فریاد کشید.  مردی  از  مسلمانان  بر  سر  و  روی  زرگر  پرید  و  او  را کشت‌.  یهودیان  یورش  آوردند  و  از  هر  سو  او  را  در  برگرفتند  و  وی  را کشتند.  اهل  و  عیال  و  خانواده  آن  مرد  مسلمان‌،  مسلمانان  را  به  کمک  طلبیدند.  مسلمانان  خشمناک  گردیدند،  و  شر و  بلا  میان  آنان  و  میان  بنی  قینقاع  درگرفت.  پیغمبر  خدا  (ص) ‌یهودیان  بی  قینقاع  را  محاصره ‌کرد،  تا  به  حکم  او  تن  دردادند  و  دستور  او  را  پذیرفتند.  سردسته  منافقان  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  از  جای  برخاست  و  در  باره  ایشان  با  پیغمبر  خدا  (ص)  به  مجادله  و  ستیز  پرداخت‌،  تحت  عنوان  این‌که  میان  آنان  و  میان  خزرج  عهد  و  پیمان  است‌! ولیکن  حقیقت  این  بودکه  میان  منافقان  و  میان  دوستان  و  برادران‌ کافر  اهل‌کتاب  ایشان  ارتباط  و  پیوند  بود! سرانجام  پیغمبر  خدا  (ص)  بدین  خشنود گردید  که  یهودیان  بنی  قینقاع  از  مدینه  بکوچند،  و  اموال  وکالاهای  خود  را  ببرند  -  جـز  اسلحه  - ‌یهودیان  بنی  قینقاع  به  سوی  شام  بار  سفر  بربستند  و  رفتند.

این  واقعه‌ای  است‌که  قرآن  بدان  اشاره  می‌کند  و  حال  و  وضع  بنی  نضیر و  حقیقت  ایشان  را  برآن  واقعه  حمل  و  قیاس  بکند  ...   و  حال  منافقان  را  با  اینان  و  آنان  مقایسه  می‌نماید  و  می‌سنجد!

برای  منافقانی‌که  برادران  و  دوستان  کافر  اهل‌ کتاب  خود  را  به  مقاومت  تشویق  و  ترغیب ‌کردند،  و کار  آنان  را  بدان  سرانجام  بد  و  روزگار  سیاه  رساندند،  مثال  می‌زند.  مثال  ایشان  را  بسان  مثال  حال  و  وضع  دائمی  و  همـیشگی  موجود  درگستره  هستی  می‌داند،  حال  و  وضع  شیطان  با  انسان‌،  انسانی‌که  به‌گول  زدن  و  فریب  دادن  شیطان  پاسخ  مثبت  می‌دهد  وگول  و  فریب  او  را  می‌خورد،  و  فرجام  کار  شیطان  و کار  چنین  انسانی  به  بدترین  فرجام  و  سرنوشت  می‌انجامد:

(کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلإنْسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ .فَکَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِی النَّارِ خَالِدَیْنِ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمِینَ ).

(‌داستان  منافقان  با  یهودیان‌)  همچون  داستان  اهریمن  است  که  به  انسان  می‌گوید:  کافر  شو  (‌تا  مشکلات  تو  حل  شود)‌.  امّا  هنگامی  که  (‌بر  اثر  وسوسه‌های  اهریمن‌)  کافر  می‏‎گردد،  اهریمن  می‌گوید:  من  از  تو  بیزار  و  گریزانم! چرا  که  من  از  خدا،  یعنی  پروردگار  جهانیان  مـی‌ترسم‌.  سرانجام  کار  (‌اهریمن  و  کسی  که  او  گمراهش  کرده  است‌)  بدانجا  می‌انجامد  که  هر  دو  تا  در  آتش  دوزخ  جاودانه  می‌مانند،  و  این  سزای  ستمگران  است‌.

تصویر  شیطان  و  نقش  او  در  اینجا  باکسی‌که  بدو  پاسخ  مثبت  می‌دهد  و  سخن  او  را  می‌شنود  و  می‌پذیرد،  هردو  تای  تصویر  و  نقش  اهریمن  با  سرشت  او  وظیفه او  سازگار  است‌.  امّا  جای  بسی  شگفت  است‌که  انسان  سخن  شیطان  را  بپذیرد  و  به  دنبال  او  رود،  تـا  حال  و  وضع  انسان  بدینجا  بینجامد  و  این  چنین  شود!

این  حقیقت  دائمی  و  همیشگی  است‌،  و  روند  قرآنی  از  لابلای  این  واقعه  موقتی  بدان  می‌پردازد،  و  میان  یک  رخداد  فردی  و  میان  حقیقت‌کلی‌،  در  جولانگاه  زنده‌ای  از  واقعیت‌،  پیوند  برقرار  می‌کند.  حقائق  معنوی  را  نیز  تنها  در  ذهن  نگاه  نمی‌دارد.  چه  حقائق  معنوی  سرد،  در  فهم  و  شعو‌ر  تاثیر  نمی‌گذارند  و  تاثیری  ندارند،  و  دلها  را  برای  پذیرش  و  پاسخگوئی  به  جوش  و  خروش  وانمی‌دارند.  فرق  برنامه  قرآن  در  مخاطب  قـرار  دادن  دلها،  و  فرق  برنامه‌های  فیلسوفان  و  دانش‌پژوهان  و  پژوهشگران‌،  در  همین  است‌!

با  این  مثال  الهامگرانه‌،  داستان  بنی‌نضیر  به  پایان  می‌آید،  داستانی‌که  در  لابلاهای  خود  و  در  پیروهای  خویش  این  مجموعه   تصو یرها  وحقیقتها  و  رهنمودها  را  دربردارد،  و  حوادث  و  وقائع  محلی  آن‌،  با  حقائق  بزرگ  معنوی  و  همیشگی  جهان  پیوند  پیدا  می‌کند.  این  داستان‌،  کوچک  در  جهان  واقعیت  و  بیرون  و  در  جهان  دل  ودرون  است‌. کوچی  است‌که  از  حدود  و  ثغور خود  واقعه  بسی  فراتر  می‌رود  و  دورتر  می‌شود.  نقل  آن  هم  درکتاب  یزدان  با  نقل  آن  درکتابهای  انسان  جدائی  پیدا  می‌کند،  بدان  اندازه  که  میان  ساختار  خدا  و  ساختار  بشر جدائیهائی  است‌که  به  سنجش  و  شمارش  درنمی‌آید. 

در  این  حد  و  مرز  روایت  این  واقعه  و پیرو  زدن  برآن  و  پیوند  دادن  آن  با  حقائق  ژرف  و  دور دیگر،  در  این  سوره  خطاب  به  مومنان  می‏‎گردد،  و  به  نام  ایمان  فریادشان  می‌زند،  و  با  صفتی  ندایشان  درمی‌دهدکه  ایشان  را  با  صاحب  خطاب  مرتبط  می‌سازد،  و  برایشان  میسر  می‌کندکه  به  رهنمود  و  رهنمون  و  وظیفه  و  تکلیف  او  پاسخ  مثبت  بدهند  و  باگوش  جان  دعوتش  را  بپذیرند.  بدیشان  رو  می‌کند  تا  آنان  را  به  تقوا  و  پرهیزگاری  بخواند.  از  ایشان  می‌خواهد  به  چیزی  بنگرند  و  چشم  امید  بدوزندکه  برای  آخرت  آن  را  آماده‌کرده‌اند،  و  پیوسته  بیدار  و  هوشیار  باشند،  و  نپایند  خدا  را  فراموش  ننمایند،  بدان  سان‌که  انسانهائی  ییش  از  ایشان  خدا  را  فراموش  کرده‌اند،  انسانهائی  که  سرنوشت  گـروهی  از  ایشان  را  دیده‌اند،  و  از  جمله  کسانی  شده‌اندکه  خدا  واجب  فرموده  است‌که  به  دوزخ  بیفتند  و  از  زمره دوزخیان  بشوند:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ لا یَسْتَوِی أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ )

ای  مومنان‌! از  خدا  بترسید  و  هرکسی  باید  بنگرد  که  چه  چیزی  را  برای  فردا ا‌ی  قیامت  خود)  پیشاپیش  فرستاده  است‌.  از  خدا  بترسید،  خدا  آگاه  از  هرآن  چیزی  است  که 

می‌کنید.  و  همسان  کسانی  نباشید  که  خدا  را  از  یاد  بردند،  و  خدا  هم  خودشان  را  از  یاد  خودشان  برد!آنان  بیرون‌ روندگان  (‌از  حدود  شرائع  الهی‌)  و  خارج ‌شوندگان  (‌از  دائره  ایمان‌)  هسـتند.  بهشتیان  و  دوزخیان  یکسان  و  برابر  نیستند.  بهشتیان  (‌به  همه  آرزوهای  خود  رسیده‌اند  و)  رستگار  و  پیروزند.

-‌تقوا حالتی  در  دل  است‌.  واژه ( ‌با سایه‌روشن  خود  بدان  حالت  اشاره  می‌کند،  و  لیکن  عبارت  نمی‌تواند  حقیقت  آن  حالت  را  به  تصویر  بکشد.  حالتی  است‌که  دل  را  در  وضـی  از  اوضاع  بیدار  و  حساس  و  آگاه  از  خدا  می‏‎گرداند.  دل  را  به‌گونه‌ای  درمی‌آوردکه  از  خدا  می‌ترسد  و  ازگناه  می‌پرهیزد،  و  خجالت  می‌کشدکه  خدا  او  را  در  حال  و  احوالی  ببیندکه  آن  را  نپسندد  و  زشتش  بداند.  چشم  خدا  هم  در  هر  لحظه‌ای  هر  دلی  را  می‌پاید  و  بدان  نگاه  می‌نماید.  پس  چه  وقت  دل  مومن  ایمن  میگرددکه  خدا  او  را  نبیند؟‌!

)وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ).

هرکسی  باید  بنگرد  که  چه  چیزی  را  برای  فردا(‌ی  قیامت  خود)  پیشاپیش  فرستاده  است‌.

این  هم  تعبیری  است‌که  دارای  سایه‌روشنها  و  پیامهائی  است‌که‌گسترده‌تر  و  فراخ‌تر  از  سایه‌روشنها  و  پیامهای  واژگان  خو‌د  است  ...   همین‌که  این  تعبیر  به  دل گذرد،  جلو آن  پرونده‌کارهایش  را  می‏‎گشاید،  و  بلکه  پرونده  زندگانیش  را  بازوگشوده  می‌دارد،  و  چشمـش  را  به  همه  سطرهایش  خیره  می‌دارد  تا  به  تفکر  و  تدبر آنها  بپردازد  و  به  پشتوانه  و  پس‌انداز  حساب  خود  در  پرتو  واژه‌هایش  و  شرح  و  بسط‌هایش  بنگرد  و  نظر  اندازد.  برای  این‌که  در  این  پرونده  چیزی  را  ببیندکه  برای  فردای  خود  فرستاده  است  ...   این  تدبر  و  تفکر،  ضامن  می‌گرددکه  او  را  بیدار  سازد  و  موارد  ضعف  و  مواضع  نـقض  و  جایگاه‌های  قصور  وکوتاهی  را  بدو  نشان  بدهد، 

هر  اندازه  هم‌کار  خیرکرده  باشد  و  تلاش  وکوشش  نموده  باشد.  حال  اگراندوخته‌اش  از  خیر  و  خوبـی  اندک  باشد،  و  بهره‌اش  ازنیکی  و  نیکوئی  ناچیز  باشد،  این  آیه  باید  او  را  چه  اندازه  بیدار  و  هوشیارگرداند؟‌! این  پـسوده‌ای  است‌که  بعد  از  آن  هرگزدل  به  خواب  غفلت  نمی‌رود،  و  از  بازنگری  و  زیرو  روکردن  امور  بازنمی‌ایستد!

آیه‌ای‌که  همه  این  احساسها  و  شعو‌رها  را  برمی‌انگیزد  هنوز  به  پایان  نمی‌رسد  ازدلهای  مو‌من  با  پافشاری  و  اصرار،‌و با  نواها و آواهای ‌بیشتری  می‌خواهد‌:

(  وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)  .

واز  خدا  بترسید،‌قطعاً  خدا آگاه‌ازهرآن  چیزی  است  که‌می‌کنید.

با  این  افزایش  آواها  و  نواها  بر  حساسیت  و ترس  و  شرمندگی  این  دلها  می‌افزاید  ...   خدا  آگاه  از  هرآن  چیزی  است‌که  می‌کنند.

به  مناسبت  بیداری  و  هوشیاری‌ای‌که  این  آیه  ایشان  را  بدان  دعوت  می‌کند،  درآیه  بعدی  ایشان  را  حذر  می‌دارد  از  این‌که  مثل‌کسانی  باشندکه  خدا  را  فراموش  کرده‌اند:

(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ)  .

 همسان  کسانی  نباشید  که  خدا  را  از  یاد  بردند،  و  خدا  هم  خودشان  را  از  یاد  خودشان  برد.

این  حالت  شگفتی‌است‌،‌ولیکن  حقیقت ‌دارد  ...   چه  کسی‌که  خدا  را  فراموش  بکند،  در این  زندگی  سرگردان  و  ویلان  می‏‎گردد،  و  رشته‌ای  در  دستش  نمی‌ماند  تا  او  را  بدان  افق  والای  والا  محکم  و  استوار ببندد،  و  هدفی  برای  این  زندگی  ندارد  تا  او  را  از  حیوانات  چرنده  سرگشته‌،  برتر  ببرد  و  جدا  بکند.  انسانی  این  چنین‌،  انسانیت  خـود  را  فراموش  می‌کند.  به  این  حقیقت،  حقیقت  دیگری  افزوده  می‌شود  یا  حقیقت  دیگری  از  این  حقیقت  پدید  می‌آید  و  سرچشمه  می‏‎گیرد،  و  آن  خـود  فراموشی  انسان  است‌.  وقتی  هم  انسان  خود  را  فراموش‌کرد،  دیگر  توشه‌ای  برای  زندگی  دور  و  دراز  جاویدان  اند‌وخته  نمی‌کند،  و  به  اندوخته  و  پس‌اندازی  نمی‌نگردکه  دیروز  پیشاپیـن  برای  خویشتن  فرستاده  است‌.

(أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ)  .

آنان  بیرون‌روندگان  (‌از  حدود  شرائع  الهی‌)  و  خارج‌شوندگان  (‌از  دائره  ایمان‌)  هستند.

آنان  منحرفان  و  بیرون‌روندگان  و  خارج‌شوندگانند.  در  آیه بعدی  مقرر  می‌فرمایدکه  اینان  یاران  آتش  هستند  و  به  دوزخ  مـی‌روند.  به  مومنان  اشاره  می‌کندکه  راهی  جدای  از  راه  ایشان  را  در پیش  بگـیرند،  چراکه  مومنان  یاران  بهشت  هستند،  و  راه  بهشتیان  از  راه  دوزخیان  جدا  است‌:

)  لا یَسْتَوِی أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ )‌.

بهشتیان  و  دوزخیان  یکسان  و  برابر  نیستند.  بهشــتیان  (‌به  همه  آرزوهـای  خود  رسیده‌اند  و)  رستگار  و  پیروزند.

بهشتیان  و  دوزخیان  برابر  نیستند،  نه  از  لحاظ  سرشت  و  حال‌،  و  نه  در  راه  و  روش  و  رفتار،  و  نه  در رویکرد  و  سرنوشت  و  سرانجام‌.  هریک  از  این  دو گروه  بر  سر  راهی  از  دوراهه  جدائی  هستند،  و  هرگز  در  راهـی‌،  نشانه‌ای‌،  مسیری‌،  سیاستی‌،  و  در  صف  واحدی‌،  در  دنیا  و  آخرت  به  همدیگر  نمی‌رسند:

(أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ )‌.

بهشتیان  (‌به  همه  آرزوهای  خود  رسیده‌اند  و)  رستگار  و  پیروزند.

قرآن  سرنوشت  بهشتیان  را  ثبت  وضبط  می‌کند،  ولی  سرنوشت  دوزخیان  را  مسکوت  می‏‎گذارد.  چراکه  سرنوشت  ایشان  معلوم  است‌.  انگار  سرنوشت  آنان  هدر  رفته  است  و  ارزش  بیان  را  ندارد  و  سزاوار  سخن‌گفتن  نیست‌!

*

انگاه  آهنگی  درمی‌رسد که  به  ژرفاهای  دل  فرو  می‌رود  وآن  را  به  تکان ‌درمی‌آورد،  درآن  حال  و  احو‌الی‌که  از  تاثیر  قرآن  در  صخره  سنگ  سختی  سـخن  می‌گوید،‌اگربه‌ فرض  بر آن ‌نازل ‌شود :

)لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ(.

اگر ما  این  قرآن  را  برای  کوهی  فرو می‌فرستادیم‌،  کوه  را  از  ترس  خدا،  کرنش‌کنان ‌و شکافته  می‌دیدی‌! ما  این  مثالها را  برای‌مردمان  بیان  می‌داریم‌،‌شاید  که  ایشان  بیندیشند  (‌و با  دید  بینا  و  بینش ‌آگاه  به  آیات  قـرآنی  بنگرند  و  دل  سنگین  خود  را  با  برق  قرآن  مـنفجر  وآن  را  به  تکان  و  لرزه  آورند).

این  آیه  حقیقتی  را  به  تصویر  می‌زند.  چه  این  قرآن  دارای  سنگینی  و  سلطه  و  تاثیری  است‌که  هستی  انسان  را  به  لرزه  وتکان  میاندازد.  سنگینی  وسلطه  وتاثیری  که  هیچ  چیزی  در  برابر آن  تاب  پایداری  ندارد  وقتی‌که  حقیقت  آن  را  دریافت  بد‌ارد.  عمر  پسرخطاب  (رض)  گرفتار  آمد  بدان  چیزی‌که گرفتار  آمد،  زمانی‌که  شنید  قاری‌القرآنی  می‌خواند:

(والطور , وکتاب مسطور , فی رق منشور , والبیت المعمور , والسقف المرفوع , والبحر المسجور , إن عذاب ربک لواقع ما له من دافع . . . ).

سوگند  به  کوه  طور! (‌که‌ موسی  بالای ‌آن  با  خدا  به  گفتگو و مناجات  پرداخته  است‌)‌.  و قسم  به  کتاب  نوشته  شده‌(‌آسمانی‌!که  برای‌رهنمود  انسانهابه  کره  زمین  فرستاده  شده  است‌.  کتابی  که  نوشته  شده  است‌)  در  صفحاتی  و(‌میان  جهانیان‌)  پخش  گردیده  است‌. و قسم  به  خانه  آبادان  (‌کعبه‌! که  دائماً  از زائران  موج  می‌زند)‌.  و  سوگند  به  دریای  سراپا  آتش‌! که  قطعاً  عذاب  پروردگارت  واقع  می‌شود  (‌و  کفار  را  در  آغوش  خود  می‌کشد)‌.  و  هیچ  کس  و  هیچ  چیزی  نمی‌تواند  از  وقوع  آن  جلوگیری  کند  ...     (طور/1-‌٨)

 عمر  پسر  خطاب  (رض) به دیواری  تکیه  زد.  سپـس  به  خانه‌اش  برگشت.  به  سبب  چیزی‌که  بر سرش  آمد  یک  ماه  مردمان  به  عیادتش  می‌رفتند!

در  لحظه‌هائی‌که  وجو‌د  انسان  برای  دریافت  چیزی  از  حقیقت  قرآن  باز  باشد،  هستی  او  در  آن  لحظه‌ها  سخت  به  تکان  درمی‌آید  و  بر  خود  می‌لرزد.  قرآن  در  هستی  انسان  در  آن  لحظه‌ها  دگرگو‌نیها  و  تحولاتی  را  پد‌ید  می‌آورد  بسان  دگرگو‌نیها  و  تحولاتی‌که  درجهان  ماده‌،  آهن‌ربا  و  برق  در  اجسام  پدید  می‌آورند.  و  بلکه  قرآن  در  آن  لحظه‌ها  شدیدتر  ازکار  آهن‌ربا  و  برق  تغییرات  و  تحولات  ایجاد  می‌کند.

خدا که  آفریدگار کوه‌ها  و  نازل‌کننده  قرآن  است  می‌فرماید    .

(لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ) .

اگر  ما  این  قرآن  را  برای  کوهی  فرومی‌فرستادیم‌،  کوه  را  از  ترس  خدا،  کرنش‌کنان  و  شکافته  می‌دیدی‌!.

کسانی‌که  چیزی  از  پسوده  قرآن  را  در  هستی  خود  احساس‌کرده  باشند،  این  حقیقت  را  می‌چشند،  بـه  گو‌نه‌ای  می‌چشندکه  جز  این  نص  قرآن  درخشان  الهام‌بخش  نمی‌تواند  از  آن  تعبیرکند  و  سخن  بگو‌ید. 

(  وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ).

ما  این  مثالها  را  برای  مردمان  بیان  می‌داریم‌،  شاید  که  ایشان  بیندیشند  (‌و  با  دید  بینا  و  بـینش  آگاه  بـه  آیات  قرآنی  بنگرند  و  دل  سنگین  خود  را  با  برق  قرآن  منفجر و  آن را به تکان و لرزه  آورند).

سزاوار  است  این  مثالها  دلها  را  برای  تدبر  و  تفکر  و  بینش  و  پژوهش  بیدار گرداند  ...

*

در  پایان‌،  این  تسبیح  و  تقدیس  طولانی  فراهم  آمده  از  نامهای  زیبای  یزدان‌،  به  میان  می‌آید.  انگار  این  تسبیح  و  تقدیس  اثری  از  آثار  قرآن  در  سراسر  هستی  جهان  است‌.  جهان  هستی  زبان  بدان  نامها  می‌گشاید  و  همه ناحیه‌ها  و کرانه‌های  آن‌،  چنان  نامهائی  را  هم آوا  با  یکدیگر  سر  می‌دهند،  و  پژواک  آواهای  آن  نامها  در  همه‌جا  می‌پیچد.  این  نامها  تاثیرات  روشنی  در  اصل  جهان  هستی‌،  و  در  حرکت  و  جنبش  آن‌،  و  در  پدیده‌ها  و  نماها  و  نمادهای  آن  دارد.  جهان  هستی  وقتی‌که  با  این  نامها  تسبیح و تقدیس می‌آغازد،  در  ضمن  بر  تاثیرات  آنها  نیز گو‌اهی  می‌دهد:

( هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ)  .

خدا  کسی  است  که  جز  او  پروردگار  و  معبودی  نیست‌! آگاه  از  جهان  نهان  وآشکار است  (‌و  ناپیدا  و  پیدا  در  برابر  دانشش  یکسان  است‌)‌.  او  دارای  مرحمت  عامه  (‌در  این  جهان‌،  در  حق  همگان‌)‌،  و  دارای  مرحمت  خاصه  (‌در  آن  جهان‌،  نسبت  به  مومنان‌)  است‌.

(هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ ).

خدا  کسی  است  که  جز  او  پروردگار  و  معبودی  نیست‌.  او  فرمانروا،  منزه‌،  بی‌عیب  و  نقص‌،  امان‌دهنده  و  امنیت  بخشنده‌،  محافظ  و  مراقب‌،  قدرتمند  چیره‌،  بزرگوار  و  شکوهمند،  و  والامقام  و  فرازمند  است‌.  خداوند  دور  و  فرا  از  چیزهائی  است  که  انباز  او  می‌کنند.

(  هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ )‌.

او  خداوندی  است  که  طراح  هستی  و  آفریدگار  آن  از  نیستی  و  صورتگر  جهان  است‌.  دارای  نامهای  نیک  و  زیبا  است‌.  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  هستند،  تسبیح  و  تقدیس  او  می‌گویند،  و  او  چیره  کاربجا  است‌.

 این‌،  تسبیح  و  تقدیس  طولانی  فراهم  امده  از  این  صفات  بزرگ  است‌.  دارای  سه  بند  است‌.  بند  نخستین  ان  با  صفت  توحید  و  یکتاپرستی  می آغازد:

  (هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ )  .

خدا  کسی  است  که  جز  او  پروردگار  و  معبودی  نیست‌.

«هُوَ اللَّهُ …»   « هُوَ اللَّهُ »‌…

خدا  کسی  است  ...  خدا  کسی  است  ...

هر  اسمی  از  این  اسمهای  نیک  و  زیبا  تاثیر  پدیداری  در  این  جهان  هستی‌،  و  تاثیر  ملموسی  در  زندگی  انسانها  دارد.  این  تسبیح  و  تقدیس‌ کارآئی  و  عملکرد  این  اسمها  و  صفتها  را  به  دل  الهام  می‌کند  و  بدان  پیام  می‌دهد،  کارآئی  و  عملکردی‌که  دارای  تاثیر  و  پیوند  با  مردمان  و  زندگان  است‌.  این  اسمها  و  صفتها،  اسمها  و  صفتهای  منفی‌،  یا  برکنار  از  وجود  جهان  هستی‌،  و  دور افتاده  از  اوضاع  و  احوال  و  نماها  و  نمادها  و  پدیده‌های  موجود  در  جهان  وجود  نیـستند.

  (هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ )  .

خدا  کسی  است  که  جز  او  پروردگار  و  معبودی  نیست‌.

باگفتن  چنین  سخنی‌،  یگانگی  اعتقاد،  یگانگی  عبادت‌،  یگانگی  رویکرد،  و  یگانگی  کارآئی‌،  از  آغاز  آفرینش  تا  انتهای  آن‌،  در  دل  و  درون  جایگزین  می‌شود.  بر  این  یگانگی‌،  برنامه‌ کاملی  در  باره  اندیشه  و  فهم  و  شعو‌ر  و  روش  و  رفتار،  و  در  باره  ارتباط‌های  مردمان  با  جهان  و  با  سائر  زند‌گان‌،  و  در  باره  ارتباط‌های  مردمان  با  یکدیگر  بر  اساس  یگانگی  خدا،  پدیدار  و  برقرار  می‌گردد.

(  عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ )  ٠

آگاه  از  جهان  نهان  و  آشکار  است  (‌و  ناپیدا  و  پیدا  در  برابر  دانشش  یکسان  است‌)

با  بیان  این‌کلام‌،  در  دل  و  درون  جایگزین  می‌شود ‌که  خدا  از  ظاهر  و  باطن  و  آشکار  و  نهان  آگاه  و  مطلع  است‌.  بدین  خاطر  دل  و  درون‌،  خدا  را  مراقب  و  مواظب  پیدا  و  ناپیدا  می‏‎بیند،  و  معتقد  می‌شود  هرکاری  راکه  می‌کند  زیر  نظر  خدا  و  در  برابر  دیدگان  یزدان  انجام  می‌دهد،  و  او  تنها  زندگی  نـمی‌کند  و  روزگار  بسر  نمی‏برد،  هرچند  هم  در  خلوت  بسر  برد  یـا  به  دعا  و  مناجات  مشغول  شود.  روش  و  رفتار  چنین‌ کسی  هم  در  پرتو  چنین  درک  و  فـهمی  دگرگون  می‌شود،  درک  و  فهمی‌ که  دلی  با  بودن  آن  غافل  نمی‌شود  و  به  خواب  نمی‌رود!

«  هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ »  ٠

او  دارای  مرحمت  عامّه  (‌در  این  جهان‌،  در  حق  همگان‌)‌،  و  دارای  مرحمت  خاصه  (‌در  آن  جهان‌،  نسبت  به  مومنان‌)  است‌.

در  پرتو  چنین  سخنی‌،  احساس  آرامش  و  اطمینان  می‌شود،  آرامش  و  اطمینانی‌که  به  سبب  رحمت  خدا  بهره  انسان  می‌گردد،  و  ترسیدن  و  امیدوار  بودن،  و  بیتابی  و  آرامش‌،  متعادل  می‌گردد.  خدا  در  اندیشه  مومن،  بندگانش  را  نمی‌راند،  و  بلکه  از  آنان  مراقبت  و  مواظبت  می‌نماید.  برای  بندگانش  شر  و  بلا  نمی‌خواهد،  و  بلکه  رهنمود  و  رهنمون  می‌کند  و  ایشان  را  دوست  می‌دارد،  وآنان  را  به  خود  رها  نمی‌کند  و  به  ترک  ایشان  نمی‌گو‌ید  تا  آنان  با  بدیها  و  بلاها  و  هواها  و  هوسها  دست  و  پنجه  نرم‌کنند  و  به  مبارزه  بپردازند.

(  هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ )٠

خدا  کسی  است  که  جز  او  پروردگار  و  معبودی  نیست‌.

 این  تسبیح  و  تقدیس  را  در  سرآغاز  تسبیح  و  تقدیس  بعدی  تکرار  می‏‎گرداند،  چو‌ن  این  تسبیح  و  قدیس  پایه  و  اساسی  است‌که  سائر  صفات بر  آن  استوار  و  پایدار  می‌گردند  ...

«‌الملک  »‌.  فرمانفرما.  فرمانروا.  این  واژه  بـه  دل  و  درون  می‌اندازدکه  هیچ  شاه  و  فرمانروائی  جز  خدا  وجود  ندارد،  خدائی‌که  معبودی  سوای  او  در  میان  نیست‌.  وقتی‌که  مالکیت  یکی  باشد  برای  زیردستان  و  بندگان  جز  یک  سرور  وجود  نخواهد  داشت‌،  سروری‌که  بدو  رو  می‌کنند،  و  جز  اوکسی  را  خدمت  نمی‌کنند.  چه  انسان  دو  سرور  را  در  یک  زمان  خدمت  نمی‌کند.

(ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است  (‌همان  گونه  که  کسی  دو  پدر  و  یا  مادر  ندارد)‌.     (‌احزاب‌/4‌)

 (‌القدوس  )‌.  پاک ‌و منزه‌.  این  واژه  اسمی  است‌که  قداست  مطلق  و طهارت  مطلق  را  پرتوافکن  میکند.  به  دل  شخص  مومن  این  پرتو  پاک  را  می‌اندازد،  و  دل  او  را  پاک  و  پاکیزه  می‌دارد.  تا  او  سزاوار  دریافت  فیضها  و  لطفهای  فرمانفرمای  پاک  و  منزه‌،  و  شایان  دریافت  برکتهای  تسبیح  و  تقدیس  فـرمانروای  مقدس  و  منزه  شود.

«‌السلام  »‌.   بی عیب ‌و نقص‌.  این  واژه  نیز  اسمی  است  که  صلح  وصفا  و  امن  و  امان  و آرامش ‌و آسایش  رادر  کرانه‌های  جهان  و  درگوشه‌گوشه  آن  پرتوانداز  می‌کند،  و  به  دل  مومن  در  برابر  پروردگارش  نور  می باشد  و  او  را  ایمن  می‌سازد.  در  نتیجه  مومن  ایمن  و  مطمئن  در  جوار  پروردگارش  می‌آرامد،  و  در کنف  حمایت  او  سالم  مـی‌ماند.  مومن  در  برابر  جهان  هستی  و  ساکنان  جاندار  و  بی‏جان  آن‌،  سالم  و  در  امن  و  امان  می‌ماند.  دل  از  سوی  این  اسم‌،  سالم  و  راحت  و  مطمئن  باز  می گردد.  در  حالی  از  سوی  آن  باز  می‌گردد که  شرارت  و  بدخوئی  او  فروکش ‌کرده  است  و  فرو مرده  است‌،  و  دلش  آرام‌ گرفته  است‌،  و  به  صلح  و  صفا  و  صـمیمیت‌ گرائیده  است‌.

«‌المومن  »‌.  امنیت‌بخشنده‌. امان‌دهنده‌.  بخشنده  امن  و  امان‌.  دهنده  ایمان‌.  ساختار  واژگانی  این  اسم‌،  دل  را  از  ارزش  ایمان  باخبر  می‌سازد،  زیراکه  انسان  مسلمان  در  واژه  مو‌من  با  یزدان  جهان  اشتراک  پیدا  مـی‌کند،  و  در  پرتو  آن  با  یکی  از صفات  خدای  جهان  متصف  می‏‎گردد.  در  این  صورت  با  صفت  ایمان  به  سوی  جهان  والا  و  بالای فرشتگان اوج می‏‎گیرد.

«‌المهیمن  »‌.  محافظ ‌و مراقب‌.  این  هم  سرآغاز صفحه  دیگری  در  تصور  صفت  خداوند  سبحان  است‌.  چراکه  صفات  پیشین  عبارت  بودند  از:

(  القدوس  السلام ‌ا‌لمومن  )  .

منزه‌،  بی‌عیب  ونقص‌،  امان‌دهنده  و  امنیت  بخشنده  ...  .

 اینها  صفاتی  هستندکه  خاص  خدایـند.  ولی  صفت  «‌مهیمن‌»  متعلق  به  ذات  خدا  است  و  عامل  وکارآ  در  جهان  و  در  مردمان  است‌،  و  بیانگر  سلطه  و  قدرت  و  محافظت  و  مراقبت  است‌.

همچنین  است  صفات‌:

(  العزیز.  الجبار.  المتکبر  )‌.

قدرتمند  چیره‌،  بزرگوار  و  شکوهمند،  و  والامقام  و  فرازمند  است‌.

اینها  صفاتی  است‌که  بیانگر  قدرت‌،  بزرگی  و  شکوه‌،  و  والائی  و  برتری  است‌.  هیچ‌کسی  عزیز  و  چیره  جز  خدا  نیست‌.  هیچ‌ کسی  دارای جبروت  و  عظمـت  نیست  جز او.  هیچ‌ کسی  شکوهمند  و  بزرگ  نیست  جز  او.کسی  در  این  صفات  با  او  شرکت  ندارد،  وکسی  جز  او  بدین  صفات  متصف  نمی‏گردد.  خدا  است‌که  منحصر و منفرد  بدین  صفات  است‌،  و  شریک  و  انبازی  با  او  در  چنین  صفاتی  نیست‌.

بدین  خاطر  در  پایان  آیه  این  چنین  می‌آید:

(سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ)‌.

خداوند  دور و  فرا  از  چیزهائی  است  که  انباز  او  می‌کنند.  آنگاه  واپسین  بند  تسبیح  و  تقدیس  طولانی  و  دراز آهنگ  می‌آغازد:

(‌هو الله‌)‌.  خد‌ا کسی‌است‌....  الوهیت  یکی  است  و  بس‌.کسی  جز  خدا  معبود  نیست‌.

«‌الخالق»‌.  اندازه‌گیرنده  اشیاء ‌در کمیت ‌و کیفیت  لازم‌.  طراح  هستی‌.

«‌الباری  »‌.  آفریدگار جهان‌ از نیستی‌.  خال‌:  نقشه  کشیدن  و  طراحی‌کردن  و  اندازه‌گیری  نمو‌دن  است‌.  برء‌:  اجراء‌کردن  و  بیرون  آوردن  است‌.  هردوی  خلق  و  برء‌،  صفت  ومتصل  به  یکدیگرند،‌و  فرق  میان  آن  دو،  بس  لطیف  و ظریف  و دقیق  و باریک  است  ...

«‌المصور»‌.  صورتگر.شکل‌دهنده ‌جهان‌بدین‌گونه‌که  هست‌.  این  هم  صفتی  است ‌که  با  دو  صف  پیش  از  خـود  ارتباط  دارد.  معنی  آن‌،  نشانه‌ها  و  سیماها  و  نمادها  و  نماها  بخشیدن  است‌،  نشانه‌ها  و  سیماها  و  نمادها  و  نماهائی‌که  به  هرچیزی  شخصیت  ویژه  خود  را  می‌دهد.  پیاپی  آمدن  این  صفات  مرتبطی‌که  دارای  جداگانگی  دقیق  و باریکی‌هستند،‌دل  را بـه  جوش‌ و خروش  می‌اندازد  تا کار  اندازه‌گیری  و  نقشه‌کشی  و  آفرینش  و  پیدایش  و  ایجاد  و  اخراج  را  پله  پله  و  مرحله  به  مرحله  دنبال‌کند.  پله  پله  و  مرحله  به  مرحله  برحسب  تصور  بشری،  و الا  در  جهان  حقیقت،  پله  پله  و  مرحله  به  مرحله  وگام  به‌گامی  در  میان  نیست‌.  آنچه  ما  از  مدلول  و  مفهوم  این  صفات  می‌دانیم  حقــیقت  مطلق  نیست‌.  حقیقت  مطلق  را  کسی  جز ذات  خدا  نمی‌داند.  بلکه  ما  چیزی  از  آثار  این  صفات  را  درک  و  فهم  می‌کنیم‌،  چیزی‌که  در  حدود  و  ثغو‌ر تاب  و  توان  و نیروی  ناچیز  ما  است  و  بس‌!

(لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى )  .

او  دارای  نامهای  نیک  و  زیبا  است‌.

زیبا  است  در  ذات  خود.  هیچگو‌نه  نیازی  به  زیبا  دانستن  و  زیبا  شمردن  آفریدگان  نیست‌.  زیبا  بودن  آن  اسمها  منوط  به  زیبا  دانستن  و  زیبا  شمردن  مردمان  نـمی‌باشد.  آن  اسمها  زیبایند،  آن‌گونه  زیباکه  به  د‌لها  زیبائی  می‌اندازند  و  دلها  را  لبریز  و  سرریز  از  زیبائی  می‌کنند.  این  اسـمها  بدان‌گو‌نه‌اندکه  انسان  مومن  بـه  تدبر  و  تفکرشان  مـی‌نشیند  و  به  تماشایشان  می‌ایستد  تا  خو‌د  را  برابر  الهام  و  پیام  و  رویکرد  و  روند  آنها  بسازد.  زیرا  می‌داندکه  خدا  دوست  می‌دارد  او  بدانها  متصف  شـود،  و  در  حالی‌که  بدانها  چشم  امید  بدوزد،  پله‌پله  از  مراتب  و  منازل  آن  بالا  برود.

در  پایان  این  تسبیح  و  تقدیس  طولانی  و  دراز آهنگی‌ که  با  این  اسمهای‌زیبا  به  نغمـه  و  زمزمه  مـی‌افتد،  و در  پایان  این  تسبیح  و  تقد‌یسی‌که  دارای  مـدلولها  و  مفهومهای  الهام‌بـخش  و  جوشان  و  خروشان  شگفت  و  شگرف  است‌،  صحنه  تسبیح  و  تقدیس  خدا  قرار دارد،  تسبیح  و  تقدیسی‌که  در کران  تا کران  و  درگوشه‌گو‌شه  جهان  می‌درخشد،  واز  سراسر هستی  برمی‏خیزد  و  به  گوش‌می‌رسد.

(یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

چیز‌هائی که در آسمانهاو زمین هستند، تسبیح و تقدیس او می‌گویند، و او  چیره کاربجا  است‌.

این  صحنه‌ای  است‌که  دل  به  دنبال  ذکر  همچو‌ن  نامهای  زیبائی  انتطار  فرارسیدن  و  دیدن  آن  را دارد‌،  و  امیدوار  است  در  آن  تسبیح  و  تقدیس  با  همه  چیزها  و  زند‌ه‌ها  شرکت  جوید  و  ملکا  ذکر  تو گوئیم‌ گو‌ید! ...  همچـنین  در  این ‌صحنه‌،  آغاز و  انجام  این  سوره،  با  هـماهنگی  و  همـآوائی‌،  به  همدیگر  می‌رسد  و همنوا  و همآوا  میگردد .

---

‌[1] مراجعه  شود  به  جلد  یازدهم‌،  صفحات‌:  325- 338 
[2] ‌ در  اینجا  اختلاف  فقهی  است‌.  آیا مراد  ازفقراء‌،  مستمندان  خویشاوند  پیغمبر  (ص) ‌هستند که  مستحق‌ زکاتند،  یاهمه  مستمندان‌؟ ‌ارجح ‌اقوال این  است‌که  مراد  جملگی  فقراء ‌و  مستمندان  است‌. 
[3] اختلاف  فقهی  در  این  باره‌ وجود  دارد،‌ولی  نظریه  برتر و  روشن‌تر  همان  است‌که  نگاشته‌ایم‌.   
[4]   مراجعه شود به‌کتاب‌:«‌العدالة  الاجتماعیه  فـی  الاسلام‌»‌.فصل‌:سیاست مال‌. 
[5] ‌واژه «‌شیئاً‌» در این آیات ذکر نگردیده است‌. شاید مراد مفسر فرزانه واژه «‌حاجة‌» باشد.    (‌مترجم‌)   

تفسیر سوره مجادله مدنی و بیست‌ودو آیه است

سوره‌ی مجادله آیه‌ی 22-1

فی  ظلال  القرآن

جزء  بیست  و  هشتم

سوره  مجادله  مدنی  و  بیست‌ودو  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ (١)الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلا اللائِی وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (٢)وَالَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا ذَلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٣)فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِینًا ذَلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٤)إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ کُبِتُوا کَمَا کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ (٥)یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (٦)أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَا یَکُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلاثَةٍ إِلا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِنْ ذَلِکَ وَلا أَکْثَرَ إِلا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٧)أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَیَتَنَاجَوْنَ بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوکَ حَیَّوْکَ بِمَا لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَیَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْلا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٨)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلا تَتَنَاجَوْا بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (٩)إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (١٠)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَإِذَا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً ذَلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (١٢)أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (١٣)أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُمْ مِنْکُمْ وَلا مِنْهُمْ وَیَحْلِفُونَ عَلَى الْکَذِبِ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (١٤)أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٥)اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (١٦)لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (١٧)یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَیْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ (١٨)اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ (١٩)إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ فِی الأذَلِّینَ (٢٠)کَتَبَ اللَّهُ لأغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ (٢١)لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَیُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٢٢)

ما  در  این  سوره  -‌و  تقریبا  در  سراسر  این  جزء  -‌همراه  با  رخدادهای  سیره  وگذشت  پیغمبر  اکرم  (ص)‌در  جامعه  مدینه  هستیم‌.  با  آن‌گروه  نوپای  مسلمانان  بسر  می‏بریم  که  دارند  پرورش  می‏یابند  و  می‌بالند  و  استوار  و  پایدار  می‌گردند،  و  برای  اجرای  نقش  جهانی  خود  آماده  می‌شوند،  و  بلکه  برای  اجرای  نقش  خود  در  سراسر  هستی  آماد‌ه  می‌شوند،  نقشی‌که  یزدان  برای  ایشان  در  گشت  وگذار  این  جهان  و  در  مقدرات  این  جهان  مقدر  کرده  است‌.  این نقش‌،  نقش  بزرگی  است  و  از  پیدایش  جهان‌بینی  تازه ‌کاملی  سرچشمه  می‌گیردکه  این  زندگی  را  فرامی‌گیرد.  این  جهان‌بینی  در  دل  و  درون  همین‌گروه  پدید  می‌آید،  و  بر  استوارکردن  زندگی  واقعی  بر  اساس  این  جهان‌بینی  برقرار  می‌شود.  سپس  این‌گروه  همچو‌ن  جهان‌بینی‌ای  را  به  سراسر  جهان  می‏‎برد  تا  برای  بشریت  یک  زندگی  انسانی  را  بسازدکه  آن  هم  بر  این  جهان‌بینی  برقرار  و  استوار  بشود  ...   در  این  صورت  این  نقش‌،  نقش  بزرگی  است  و  آماده‌کردن‌کاملی  را  می‏طلبد.

آن  مسلمانانی‌که  قضا  و  قدر  ایشان  را  برای  ادای  این  نقش  آماده  می‌کرد،  مردمانی  از  آدمیزادگان  بودند.  در  میان  آنان  پیشتازان  پیشگام  مهاجران  و  انصاری  بودند  که  ایمانشان  پخته  شده  بود،  و  جهان‌بینیشان  در  باره  عقیده  جدید  کامل‌گردیده  بود،  و  دل  و  درونشان  مخلصـانه  آن  را  پذیرفته  بود،  و  رسیده  بودند  ...   رسیده  بودند  به  حقیقت  وجودشان  و  به  حقیقت  این  جهان  بزرگ،  و  حقیقت  وجـودشان  با  حقیقت  جهان  آمیخته  بود،  و  بدین  وسیله‌گو‌شه‌ای  از  قضا  و  قدر  خدا  در  این  جهان  شده  بودند.  در  درون  خودکناره‌گیری  از  هستی  را  نمی‌یافتند،  و  در  گامهایشان  کم‌ترین  تخلـفی  از  گامهای  این  جهان  نمی‌دیدند،  و  در  دلهایشان  چیزی  جز  رضای  خدا  را  سراغ  نداشتند  ...   آنان  آن‌گونه  بودندکه  در  این  سوره  در  باره  ایشان  آمده  است‌:

(  لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَیُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ).

مردمانی  را  نخواهی  یافت  که  به  خدا  و  روز  قیامت  ایمان  داشته  باشند،  ولی  کسانی  را  به  دوستی  بگیرند  که  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده  باشند،  هرچند  که  آنان  پدران‌،  یا  پسران‌،  یا  برادران‌،  و  یا  قوم  و  قبیله  ایشان  باشند.  چرا  که  مومنان‌،  خدا بر دلهایشان رقم ایمان زده  است  و  با  نفخه  ربانی  خود  یاریشان  داده  است  و  تقویتشان  کرده  است‌،  و  ایشان  را به  باغهای  بهشتی  داخل  می‏‎گرداند  که  از  زیر  (‌کاخها  و  درختان‌)  آنها  رودبارها  روان  است‌، و  جاودانه  درآنجا  می‌مانند.  خدا  از  آنان  خشنود،  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند.  اینان  حزب  یزدانند.  هان‌! حزب  یزدان‌،  قطعاً  پیروز  و  رستگار  است‌.      (‌مجادله‌/22) 

امّا  پیشتازان  پیشگام  نسبت  به  مسلمانانی‌که  پیوسته  افزون  وافزون‌تر می‌شدند،  اندک  بودند.  مخصوصاً  بعد  از  آن‌که  اسلام  نیروئی گردید که  به  حساب  می‌آمد  و  از  آن  ترس  و  هراسی  می‌شد  حتی  پیش  از فتح  مکه  -‌ و  بدان‌کسانی  داخل  شدندکه  از  تربیت  اسلامی  بهره  کافی  نبرده  بودند،  و  در  فضای  اسلامی  زمان  طولانی  تنفس  نکرده  بودند.  از  دیگر  ـ  منافقانی  برای  مصلحت  شخصی  یا  حفظ  خـود  اسلام  را  پذیرفته  بودند،  در  حالی  که  دشمنانگیها  وکینه‌توزیهائی  در  باره  اسلام  به  دلهایشان‌گرفته  بودند،  و  در  انـتظار  فرصتها  نشسته  بو‌دند،  و  درکمین  بودندکه  میان  اردوگاه  اسلامی  و  اردوگاه‌های  دیگر  آشوب  به  پا کنند،  پایگاه‌هائی‌که  در  آن  زمان  نیرومند  و  دشمن  اسلام  بودند،  از  قبیل  پایگاه‌های  مشرکان  یا  یهودیان‌!

تربیت  جانها  و  آماده  ساختن  درونها  برای  اجراء  نقش  جهانی  بزرگی‌که  بر  عهده  ایشان  در  زمین  واگذار  گردیده  بود‌،  تلاشها  وکوششهای  فراوانی  و  صبر  و  شکیبائی  زیادی‌،  و  چاره‌جوئی  آهسته  و کندی  را  در  کارهای‌کو‌چک  و  بزرگ  می‌طلبید  ...   جنبشی‌ که  اسلام  برای  ساختار  بنیادین  خو‌د  بدان  دست  یازیده  بود،  و  پیغمبر  (ص)‌آن  را  رهبری  می‌کرد،  جنبش  شکوهمند  و  بزرگی  بود.  جنبشی‌که  دلها  و  درونهای  مردمان  را  می‌ساخت‌،  مردمانی‌که  جامعه  اسلامی  و  دولت  اسلامی  را  می‌ساختند،  و  مواظبت  از  برنامه  خدا  را  به  عهده  می‏گرفتند.  آن  را  درک  و  فهم  می‌کردند،  و  آن  را  تحقق  می‌بخشیدند  و  پیاده  می‌کردند،  و  آن  را  نه  درکتابها  و  گفتارها،  بلکه  به  صورت  زنده  پویائی‌،  به  اطراف  و  اکناف  زمین  می‌رساندند.

ما  در  این  سوره  -‌ و  در  سراسر  این  جزء  -  بخشی  از  آن  تلاشها  وکو‌ششهای  بزرگ،  و  همچنین‌ گوشه‌ای  از  آن  شیوه  سترگ  قرآنی  درکار  ساخت  و  ساز  آن  دلها  و  درونها،  و  در  امر  چاره‌سازی  رخدادها  و  عادتها  و  کششها  و  کـوششها،  مشاهده  می‌نمائیم‌.  همچنین  بخشی  از  مبارزه  طولانی  موجود  در  میان  اسلام  و  میان  دشمنان  گوناگون  آن  از  قبیل  مشرکان  و  یهودیان  و  منافقان  را  مشاهده  می‌کنیم‌.

در  این  سوره  به‌گونه  ویژه‌ای  تصویر  الهامگرانه‌ای  از  عنایت  و  رعایت  خدا  را  می‏‎بینیم،  عنایت  و  رعایتی‌که  خدا  به  این  جماعت  نوخاسته  و  نوپا  می‌نماید،  بدانگاه  که  ایشان  را  با  دیدبانی  و  پاسداری  خود  مـی‌سازد،  و  با  برنامه  خو‌د  آنان  را  تربیت  می‌کند  و  می‌پروراند،  و  عنایت  و  رعایت  خویش  را  بدیشان  اعلام  و  اعلان  می‌نماید،  و  در  درونشان  اطلاع  زنده‌ای  در  باره  شناخت  یزدان  سبحان  پی‌ریزی  می‌کند  و  سامان  می‌دهد،  و  به  دلهایشان  می‌افکندکه  در  ویژه‌ترین‌ کارشان‌،  و  در  کوچک‌ترین  امورشان‌،  و  در  نهانی‌ترین  رازهایشان‌،  خدا  با  ایشان  است  و  حاضر  و  ناظر  بر  آنان  است‌.  ایشان  را  از  مکر  وکید  و  نیرنگ  پیدا  و  ناپیدای  دشمنانشان  می‌پـاید  و  حراست  و  پاسداری  می‌نماید.  آنان  را  در  کنف  حمایت  و  حفاظت  خود  می‏‎گیرد،  و  ایشان  را  در زیر  پرچم  خو‌د  و  سایه  لطفش‌گرد  می‌آورد.  بدیشان  اشعار  می‌داردکه  اخلاق  و  آداب  و  عاداب  ایشان  را  تربیت  می‌کند،  تربیتی‌که  لائق  و  سزاوار  جماعت  وگروهی  است‌که  خود  را  به‌کنف  حمایت  و  تحت  عنایت  خدا  می‌کشاند،  و  خویشتن  را  به  خدا  نسبت  می‌دهد،  و  حزب  او  را  تشکیل  می‌دهد،  و  پرچم  او  را  بلند  می‌کند  و  برمی‌افرازد  تا  در  سراسر  زمین  با  به  اهتزاز  در آوردن  آن  شناخته  شود.

بدین  خاطر  این  سوره  با  تصویر  شگفتی  از  تصویرهای  این  دوره  بی‏نظیر  و  شگفت  در  تاریخ  بشریت،  آغاز  می‏‎گردد.  دوره  پیوند  آسمان  با  زمین  به  شکل  مستقیم و  محسوسی‌ که  آسمان  در  زندگی  روزانه‌ گروهی از  مردمان  شرکت  می‌کند،  شرکتی  پدیدار  و  آشکار:

( قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ).

خداوند  گفتار آن  زنی  را  می‌پذیرد  که  در  باره  شوهرش  با  تو  بحث  و  مجادله  می‌کند  و  به  خدا  شکایت  می‌بردخدا قطعاً گفتگوی‌ شما دونفر را می‌شنود چرا که خدا شنوا و بینا  است‌.(‌مجادله‌/1)

 می‌بینیم‌که  آسمان  درکار  و  بار  روزانه  خانواده  فقیر  و  کو‌چک  و  به ‌گرداب  غم  درافتاده‌ای  دخالت  مـی‌کند  تا  د‌اوری  خدا  را  در  باره  قضیه  آنان  بیان  دارد‌.  یزدان  سبحان‌گفتار  زنی  را  شنیده  است‌که  با  پیغمبر  خدا  در  باره  آن  قضیه‌گـفتگو  می‌کرده  است‌، در حالی‌ که  عائشه  که  بدان  زن  نزدیک  بوده  است‌کـمی  مانده  است‌ که  آن  را  نشود!..  این  تصویری  است  ‌که  دل  را  از  حضـور  خدا  و  نزدیکی  و  عنایت  و  رعایت  او  لبریز  می‌کند.

به  دنبال  این  تصویر،  در  روند  این  سوره  تاکید  اکیدی  می‌آید  و  اعلان  می‌داردکسانی‌که  با  خدا  و  پیغمبرش  می‌رزمند  -  همان  کسانی  که  دشمنان  گروه  مسلمانانی  هستند که  درکنف  حمایت  و  رعایت  خدا  می‏‎باشند  -  سرکوبی ‌و  شکست  در زمین‌،  و عذاب  و عقاب  خوارکننده  و رسواکننده  درآخرت‌،  بر  ایشان  نوشته  شده  است  و  مقـرر گردیده  است‌.  آنان‌گرفتار  می گردند  در  برابرکارهائی‌که  کرده‌اند،‌کارهائی‌که  خدا  آنـها  را  به  حساب  آورده  است  و  بر  آنان  نوشته  است‌،  درحال‌که  خـودشان  انکارها  را  فراموش‌‌کرده‌اند،‌کارهائی‌که  خـودشان  انجام  داده‌اند!

(وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ).

خدا  حاضر  وناظر  بر  هر  چیز‌ی  است‌.    (‌مجـادله‌/6‌)

 آنگاه  تاییدی  و  تذکری  در  باره  سور  یزدان  سبحان  در وقت  هر رازونیازی  و پچ پچ  و  نجوائی  درهر  خلوتکده‌ای  و  جائی  درمی‌رسد.کسانی‌که  بدان  راز  و  نیاز  و  پـچ پچ  و  نجوا  میپردازند گمان  می بـرند  تنها  خـودشان  از  چیزهائی‌که  به  یکدیگر  مـی‌گویند آگاهند  و 

بس.  ولی  خدا  با  ایشان  است  هرکجاکه  باشند:

)  ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )‌.

بعداً  خدا  در  روز  قیامت  آنان  را  از چیزهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد.  چرا  که  خدا  از  هر  چیزی  باخبر  و  آگاه  است‌.     (مجادله/7)

 این  هم  تـصویری  است‌که  دل  را  از  وجـود  و  حضور  خدا  در  همه  جا،  و  از  نظارت  و  اطلاع  او  از  همه ‌کارها،  لبریز  می‏‎گرداند.

این  تاکید،  دیباچه  تهدیدکردن  و  بیم  دادن‌کسانی  است  که  در  نهانگاه‌ها  و  خلوتکده‌های  خود  به  راز  و  نیاز  و  پچ‌پچ  و  نجوا  می‌پردازند  و  می‌اندیشندکه  چگونه  به  نیرنگ  بپردازند  و  مسلمانان  را  ریشه‌کن‌کنند  وکارشان  را  یکسره  سازند.  چگو‌نه  دلهای  مسلمانان  را  از  غم  و  اندوه  و  دغدغه  برگردانند.  تهدید  میگردند  و  بیم  داده  می‌شوندکه‌کار  و  بارشان  پیدا  و  هویدا  است‌،  و  چشم  خدا  ایشان  را  می‌پاید،  و  راز  و  نیاز  و  پچ پچ  و  نجوای  گناه‌آلود  وکینه‌توزانه  و  نافرمانی  ایشان  از  پیغمبر  نوشته  می‌شود  و  ضبط  و  ثبت  می‌گردد،  و  خدا  ایشان  را  در  برابر  آنها  مواخذه  می‌کند  وگرفتارشان  مـی‌سازد  و  عذابشان  می‌دهد.  همچنین  به  مسلمانان  دستور  می‌فرماید  که  از  پچ پچ  کردن  و  درگوشی  صحبت  کردن  ناروا  بپرهیزند  و جز برای  نیکی  و  خوبی‌ و تقوا  و  پـرهیزکاری‌،  پچ‌پچ  و  درگوشی  صحبت  نکنند.  در  این  زمینه  خودشان  را  تربیت  وپرورده‌کنند،  وخو‌یشتن  را  در  این  خصوص  آراسته  و  پیراسته گردانند.

سپس قرآن  به  تربیت  این  افراد  مومن  ادامـه  می‌دهد.  ایشان  را  به  بزرگواری  و  فرمانبرداری  در  مجلس  پیغمبر  خدا  (ص) ‌و  در  مجالس  علم  و ذکردعوت می‌کند.  همچنین  ایشان  را  به  ادب  داشتن  در  پـرسش  و  سخن  با  پیغـمـبر (ص) ‌فرامی‌خواند،  و  از  آنان  می‌خواهد  در  این  کار  جدی  باشند  و  وقار  و  احترام  را  مراعات  نمایند.  بعد  از  این‌،  بقیه  این  سوره  به  سخن  ازکسانی  می‌پر‌دازد  که  یهودیان  را  بـه  دوستی  می‏‎گیرند،  و  همراه  ایشان  به  نیرنگبازی  و  توطئه  می‌پردازند،  ونیرنگبازی  و  توطئه  خـود  را  با  دروغگوئی  و  سوگند  خوردن  برای  پیغـمبر  و  مومنان‌ پنهان  می‌سازند.  ایشان  را  درآخرت  به‌تصویر  می‌کشدکه  دارند  درآنجا  نیزسوگند  میخورند  و  دروغ  می‏‎گویند.  میخو‌اهد  با  سوگند  خوردن  و  دروغ‌گفتن  خویشتن  را  از رویاروئی  با  عذاب  خدا  به  دور  بدارند،  همان‌گونه‌که  در  دنیا  با  این  دو وسیله  خود  را  از  رویاروئی  با  خشم  پیغمبر  خدا  و  خشـم  مومنان  به  دور  می‌داشتند! تاکید  می‌شود کسانی‌که  با  خدا  و  پیغمبرش  مبارزه  می‌کنند  و  می‌رزمند،  اعلام  مـی‌گرددکه  از  زمره  خواران  و  زیانباران  هستند.  همچنین  اعلام  می‌شودکه  خدا  و  پیغمبرانش  چیره  می‌گردند.  این  کار  برای  خوار  داشتن  و  ناچیز  انگاشتن  کارشان  است‌،  کاری  که  برخی  از  منتسبان  به  اسلام‌،  و  برخی  از  مسلمانان  آن  را  بزرگ  و  سترگ  می‌شمردند.  بدین  خاطر  با  ایشان  مودت  و  دوستی  خـود  را  حفظ  می‌کردند.  نمی‌دانستندکه  باید  صف  اسلامی  از  صفهای  دیگرجدا  شـود،  و زیر  پرچم  خدای  یگانه  رفت  و  بس،  و  با  داشتن  رعایت  و  عنایت  یزدان  باید  خود  را  بزرگ د‌ید  و  چیره  شمرد،  و  اطمینان  داشت‌که  خدا  چنین  گروهـی  را  شبانه‌روز  می‌پاید  و  از  ایشان  مراقبت  می‌نماید  و  آنان  را  تحت  نظارت و  حفاظت  خود  می‌گیرد  و  می‌پاید،  و  ایشان  را  برای  ادای  نقش  جهانی  و  معین  و  مقررشان  آماده  می‌سازد.

در  پایان  این  سوره  تصویر  درخشانی  از  حزب  الله  جلوه گر  می آید،  تصویری‌که  همان  پیشتازان  پـیشگام  مهاجران  و  انصار  آن  را  عملا  نشان  می‌دادند،  و  این  آیه  بزرگوار  نیز  بدان  اشارت  دارد  تا  این‌که  آنان‌که  هنوز  در  راه  هستند  خو‌د  را  درآن  تصویر  قرار دهند  وآن  را  مشتـمل  بر  خودگرد‌انند!

(لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ).

مردمانی  را  نخواهی  یافت  که  به  خدا  و  روز  قیامت  ایمان  داشته  باشند،  ولی  کسانی  را  به  دوستی  بگیرند  که  با  خدا  وپیغمبرش  دشمنی  ورزیده  باشند  ...  ...

تا  آخرآیه  ...   همان‌کونه‌که  در  سرآغاز  این  مقذمه  آمده  است‌.

* 

  (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ .الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلا اللائِی وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ .وَالَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا ذَلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ .فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِینًا ذَلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ).

خداوند  گفتار  آن  زنی  را  می‌پذیرد  که  در  باره  شوهرش  با  تو بحث  و مجادله ‌می‌کند و به  خدا شکایت‌ می‌برد.  خدا  قطعاً  گفتگوی ‌شما  دو نفر را  می‌شنود.  چرا  که  خدا  شنوا  و  بینا  است‌.  کسانی  که  زنان  خود را  ظهار می‌کنند  (‌و  بدیشان  می‌گویند:  شما  برای  ما  همسان  مادرانمان  هستید)‌.  آنان  مادرانشان  نمی‌گردند،  و  بلکه  مادرانشان  تنها  زنانی  هستند  که  ایشان را  زائیده‌اند.  چـنین  کسانی  سخن  ناهنجار و  دروغی  را  می‌گویند  (‌چرا  که  مادر و  فرزند  بودن‌،  چیزی  نیست‌که  با  سخن  درست  شود)‌.  خداوند  بسیار  با  گذشت  و آمرزگار است  (‌و اگـر  مسلمانی  پیش  از نزول  این‌آیات‌،  مرتکب  این  عمل  شده  باشد،  خداوند  او  را  مـی‌بخشد)‌.  کسانی  که  زنان  خود  را  ظهارمی‌کنند،  سپس  ازآنچـه  گفته‌اند  پشیمان  می‌شوند،  باید  بنده‌ای‌ راآزاد کنند،  پیش  ازآن  که‌با  یکدیگر  نزدیکی  وآمیزش  انجام  دهند.  این  درس  و  پندی  است  که  به‌شما  داده  می‌شود،  وخدا  آگاه  ازآن  چیزی  است  که  می‌کنید.  اگر  هم  کسی  بنده‌ای  را  نیابد  و  توانائی  آزاد  کردن  او  را  نداشته  باشد،  بـاید  دوماه  پـیاپی  و  بدون  فاصله  روزه  بگیـرد،  پیش  ازآن  که  شوهر  و  همسر  با  همدیگر نزدیکی ‌و آمیزش‌کنند.  اگرهم  نتوانست  باید  شصت  نفر فقیر را  خوراک دهد. این  (‌قانونگذاری‌)  بدان  خاطراست  که  به  گونه  لازم  به  خدا  و پـیغمبرش  ایمان  بیاورید  (‌و  برابر  دستور اسلام‌،  نه  جاهلیت‌،  زندگی  را  بسر  برید)‌.  اینها  قوانین  و  مقررات  خدا  است  (‌وآنها  را  مراعات  دارید.  هرکه  آنها  را  مراعات  نکند  و  ناچیز  انگارد،  به  سوی  کفر  رهسپار  است‌)  و  کافران  عذاب  دردناکی  دارند.

د‌ر زمان  جاهلیت،  مرد  چه‌بسا  به  سبب‌کاری  بر  زنش  خشمگین  می‌گردید  و  میگفت‌:  تو  برای  من  مثل  پشت  مادرم  هستی‌!..  بدین  وسیله  هـمـسرش  بر  او  حـرام  مـی‌گردید.  ولی  آن  زن  طلاق  داده  نـمـی‌شد  و آزاد  نمی‌گردید،  و  به  همین  صورت  می‌ماند.  او  نه  برای  شوهر  حلال  بود  تا  روابط  زناشوئی  میانشان  برقرار  گردد،‌ونه‌ مطلقه  بشمار  می‌آمد تا زن  بتوانـد راه  دیگری  برای  خود  بیابد.  این‌گوشه‌ای  از  درد  و  رنجی بودکه  زن  در  دوره  جاهلی  با  آن  رویاروی  می‌گردید.  هنگامی‏‎که  اسلام  بر  سرکار  آمد،  حادثه‌ای  روی  دادکه  این  آیات  بدان  اشاره  میکند.  هنوز  حکم  ظهار  مقرر  نشده  بود.  امام  احمد  فرموده  است‌:  سعد  پسر  ابـراهیم  و  یعقوب  برایمان  روایت‌کرده‌اند  وگفته‌اند:  ابی،  محمـد  پـسر  اسحاق‌،  معـمـر  پسر  عبدالله  پسرحنـظله‌،  از  یوسف  پسر  عبدالله  پسر  سلام‌،  و  او  از  خویله‌  [1] دختر  ثعلبه،  برایمان  نقل  نموده  است‌که‌گفته  است‌:  به  خدا  سوگند  در  باره  من  و  اوس  پسر  صامت  یزدان  سبحان  سرآغاز  سوره  مجادله  را  نازل  فرموده  است‌.  اوگفته  است‌:  من  همسر  اوس  پسر  صامت  بودم.  پیرمردکهنسالی  بود.  اخلاق  او  بد  شده  بود.  روزی  به  پیش  من  آمد.  در  باره  چیزی  با  او  به‌گفتگو  پرداختم‌.  او  خشمگین  شد  وگفت‌:  تو  برای  من  مثل  پشت  مادرم  هستی‌.  سپس  بیرون  رفت‌.  مدتی  در  مجلس  قوم  خود  نشست‌،  و  آنگاه  باز  آمد.  ناگهان  دیدم  که  می‌خواست  از  من  کام  بگیرد  و  به  من  دسترسی  پیدا  بکند.گفتم‌:  هرگزا  هرگز! به  من  دست  نخواهی  یافت  به  خدائی  سوگندکه  جان  خـویله  در  دست  او  است‌،  در  حالی‌که  توگفتی  آنچه‌که‌گفتی‌.  تا  خدا  و  فرستاده‌اش  در  باره  من  و  تو  داوری  نکنند.  شوهرم  به  سوی  من  پرید.  من  سرباز  زدم  و  بر  او  چیره  شدم‌،  بدان  شیوه‌ای‌که  زنی  می‌تواند  بر  پیرمرد  ضعیفی  چیره‌گردد.  او  را  از  خود  دور  انداختم‌.  سپس  از  خانه  بیرون  آمدم‌،  و  از  یکی  از  دوستانم  جامه‌هائی  را به امانت ‌گرفتم‌.  بیرون  رفتم  و  به  سوی  پیغمبر  خدا  (ص) ‌حرکت‌کردم‌.  به  خدمتشان  رسیدم‌،  و  در  حضـورشان  نشستم‌،  و  برایشان  آنچه  بر  سرم  آمده  بود  بیان  داشتم‌.  از  بدرفتاری  و  اخلاق  زشت  شوهرم  به  شکوه  پرداختم‌.  پیغمبر  خدا  (ص)  فرمود٠

(یا خویلة ابن عمک شیخ کبیر فاتقی الله فیه ).

«‌ای  خویله‌،  پسر  عمویت  پیرمرد کهنسالی  است‌.  در  باره  او  از  خدا  بترس‌«

خویله‌ گفته  است‌:  به  خدا  هنوز  از  جای  خو‌د  برنخاسته  بودم  و  حرکت  ننموده  بودم‌که  قرآن  درباره  من  نازل  گردید.  حالتی  پیغمبر  خدا  را  فراگرفت‌که  به  هنگام  آمدن  وحی  او  را  دربر  می‌گرفت‌.  از  آن  حال  و  احوال  بیرون آمد  و  به  من  فرمود:

( یا خویلة قد أنزل الله فیک وفی صاحبک قرآنا )‌.

 «‌ای  خویله‌،  خداوند  درباره تو  و  در  باره  همدم  تو  (‌آیاتی  از)  قرآن  را  نازل  فرموده  است‌«

سپس  برایم  خواند:

(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ)‌.

 خداوند  گفتار  آن  زنی  را  می‌پذیرد  که  در  باره  شوهرش  با  تو  بحث  و  مجادله  می‌کند،  و  به  خدا  شکایت  مـی‌برد.  خدا  قطعاً  گفتگوی  شما  دو  نفر  را  می‌شنود،  چرا  که  خدا  شنوا  و  بینا  است‌.

تا  این  فرموده  خداوند  بزرگوار:

(  وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ).

و  کافران  عذاب  دردناکی  دارند.

خو‌یله‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  (ص) ‌به  من  فرمود:

 (مریه فلیعتق رقبة).

«‌بدو  دستور  بده  برده ای  را  آزاد  نماید»‌.

 خو‌یله‌گفته  است‌:  بدو  عرض  کردم‌،  او  توانائی  آزاد  کردن  برده ای  را  ندارد.

فرمود:

(فلیصم شهرین متتابعین)‌.

«‌پس  دو  ماه  پشت  سر  هم  روزه  بگیرد«‌.

خویله‌ گفته  است‌:‌گفتم  به  خدا  سوگند  او  پیرمردی  است  که  توانائی  روزه‌ گرفتن  را  ندارد.  فرمود:

(فلیطعم ستین مسکینا وسقا من تمر)

«‌پس  وسقی  از  خرما  را  به  شصت  نفر  فقیر  بدهد»‌. [2] 

خـویله‌گفته  است‌:‌گفتم  به  خدا  سوگند  ای  پیغمبر  خدا  این  مقدار  را  ندارد.  پس  پیغمبر  خدا  (ص)  فرمود: 

(فإنا سنعینه بعرق من تمر)‌.  [3]

«‌ما  با  زنبیلی  از  خرما  بدوکمک  خواهیم‌کرد»‌.

 خـویله‌ گفته  است‌:  پس‌گفتم‌،  ای  فرستاده  خدا  من  هم  با  زنبیل  دیگری  از  خرما  بدو کمک  خـواهم‌کرد.  فرمود: 

 (قد أصبت وأحسنت فاذهبی فتصدقی به عنه , ثم استوصی بابن عمک خیرا )

« ‌به  حق  رسیدی  و  نیکوگفتی‌.  برو  خرماها  را  از  جانب  او  ببخش‌.گذشته  از  این  راجع  به  پسرعمویت  به  خیر  و  خوبی  سفارش  کن‌»‌.

خویله  گفته  است‌:  من  چنین  کردم‌.  [4]

این  شان  و  حالی  بودکه  یزدان  سبحان  در  آن‌گفتگوئی  را  شنیدکه  میان  پیغمبرخدا  (ص)‌و  زنی ‌درگرفته  بود  که  به  خدمت  او  آمده  بود  و  به  جدال  وستیز  راجع  به  شوهرش  پرداخته  بود.  در  باره این  شان  و  حال  ایزد  ذو الجلال  از  فراز  هفت  آسمان  حکم  خود  را  نازل  فرموده  است‌،  تا  بدین  زن  حق  خود  را  بدهد،  و  دل  او  را  و  دل  شوهرش  را  آسوده  بسازد،  و  برای  مسلمانان  در  مثل  همچون  مشکل  روزانه خانوادگی  راهی  را  ترسیم‌کند  و  پیش  پایشان  بگذارد!

این  شان  و  حالی  است‌که  سوره‌ای  از  سوره‌های  قرآن  با  آن  می‌آغازد:  کتاب  جاویدان  یزدان‌،  کتابی  که  هر  کلمه‌ای  ازکلمات  آن  با  جنبه‌ای  از  جنبه‌های  هستی  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردد،‌کلماتی‌که  از  جهان  والا  و  بالای  فرشتگان  نازل  می‌شود.  این  سوره  با  همچو‌ن  اعلان  و  اعلامی  می‌آغازد:

(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا ).

  خداوند  گفتار  آن  زنی  را  می‌پذیرد  که  در  باره  شوهرش  با  تو  بحث  و  مجادله  می‌کند....

ناگهان  یزدان  سبحان  بر  این  شان  و  حال  خصوصی  زنی  از  عامّه  مسلمانان  حضـور  پیدا  مـی‌کند،  و  اداره  کردن  ملکو‌ت  آسمانها  و  زمین  او  را  از  شنیدن  سخن  این  شان  و  حال  غافل  نمی‌گرداند،  وکاری  ازکارهای  آسمان  و  زمین  او  را  از  صدور  فرمان  در  باره  آن  به  خود  مشغو‌ل  نمی‌دارد!

این‌کار  شگفتی  است  ...   این‌کار  شگفتی  است‌که  همچون  واقعه  شگفتی  رخ  دهد،  و گروهی  از  مردمان  احساس‌کنند  و  بدانندکه  خدا  این  چنین  با  ایشان  است‌،  و  بر کارهایشان  حاضر  و  ناظر  است‌،‌کارهای  کوچک  و  بزرگشان.  به  مشکلات  روزانه  آنان  توجه  می‌کند،  و  به  بحرانهای  عادی  و  مشکلات  معمولی  ایشان  پاسخ  می‌گوید  ...   در  حالی‌که  او  خدا  است  ...   بزرگ  و  سترگ  است  ...   چیره  والامقامی  است‌که  ملک  و  مملکت  آسمانها  و  زمین  از  آن  او  است‌،  و  او  بی‏نیاز  و  ستوده  است‌.

عائشه  -‌رضی‌الله‌عنها  -‌می‌گوید:  حمد  و  سپاس  خداوندی  را  سزا  است‌که‌گوش  او  همه  صداها  را  می‌شنود.  خوله  ستیزه‌گر  به  پیش  پیغمبر  (ص)  آمد.  در  گوشه‌ای  از  همین  خانه  بود.  نمی‌شنیدم  چه  می‌گوید.  خداوند  بزرگوار  نازل  فرمود:

(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ...)‌.

خداوند  گفتار  آن  زنی  را  می‌پذیرد  که  در  باره  شوهرش  با  تو  بحث  و  مجادله  می‌کند  و  به  خدا  شکایت  می‌برد  ...  .  در روایت  خوله  -‌ یا  خـویله  با  صیغه  مصغّر،  و  به  معنی  راهنما  و  رهنمون  - ‌در  باره  این  حادثه‌،  و  عملکرد  خوله  در  آن‌،  و  رفتن  او  به  پیش  پیغمبر  (ص) ‌و  مجادله  او  با  پیغمبر،  و  نزول  حکم  در  قرآن  ...   در  همه  اینها  تصویری  از  زندگی  این  جماعت  بی‏نظیر  در  این  برهه  شگفت  از  زمان  است‌.  این  جماعت  همچون  ارتباط  مستقیم  و  بدون  واسطه‌ای  را  احساس  می‌کند.  چشم  به  راه  رهنمود  و  رهنمون  آسمان  در  باره  هرکاری  از  کارهای  خو‌دشان  می‌گردد.  امیدوار  است  آسمان  این  انتظار  را  بپذیرد،  انتظاری  که  همه  آنان  را  اهل  و  عیال  خدا  می‌سازد،  اهل  و  عیالی‌که  خدا  ایشان  را  می‌پاید  و  آنان  هم  بسان‌کودک‌کوچکی‌که  به  پدر  و  نگاهدار  خود  چشم  انتظار  می‌دوزد،  و  مواظبت  پدر  و  نگاهدارش  را  می‏طلبد  به  خدا  چشم  انتظار  می‌دوزند  و  مواظبت  او  را  می‏‎طلبند  و  می‌پایند.

ما  به  روایت  این  حادثه  مذکور  در  نص  قرآن  می‌نگریم‌.  عناصر  تاثیر  و  الهام  و  پرورش  و  رهنمود  و  رهنمون  را  می‌یابیم‌که  پهلو  به  پهلو و د‌وش  به  دوش  حکم  حرکت  می‌کند،  و  در  لابلای  این  حکم  قرار  می‌گیرد،  و  به  دنبال  آن  راه  می‌افتد  و  پیرو آن  می‌گردد،  هم  بدانگونه‌که  شیوه  این  قرآن  یگانه  و  بی‏نظیر  است‌:

(قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ ).

خداوند  گفتار آن‌زنی  رامی‌پذیرد  که  درباره  شوهرش  با  تو  بحث  و  مجادله  می‌کند  و  به  خدا  شکایت  مـی‌برد.  خدا  قطعاً  گفتگوی  شما  دو  نفر  را  می‌شنود.  چرا  که  خدا  شنوا  و  بینا  است‌.

این  سرآغازی  است‌که  دارای‌آهنگ  شگفتی  است  ...   شما  فقط  دو  نفر  نبوده‌اید  و  بس.  بلکه  خدا  با  شما  بوده  است‌.  به  شماگوش  فرامی‌داشته  است  و  سخنانتان  را  می‌شنیده  است‌.  سخن  زنی  را  می‌شنیده  است‌که  با  تو  در  باره  شوهرش  به  بحث  وگفتگو  می‌پرداخته‌است  و  به  خدا  شکایت  می‌برده  است‌.  خدا  از  همه  داستان  آگاه  بوده  است‌.گفتگو‌یتان  را  می‌شنیده  است  و  از  همه  چیز  موجـود  در  آن  باخبر  بوده  است‌.  زیرا  خدا  شنوا  و  بینا  است‌.  می‌شنود  و  می‏‎بیند.  این‌کار  خدا  و  این  تصو‌یری  ازکار  خدا  است  در  حادثه‌ای‌که  خدا  سومین  نفر  شما  بوده‌است‌...

همه  اینها  آهنگها  و  پسوده‌هائی  است‌که  دلها  را  به  تکان  می‌اندازند.  ..

آنگاه  روند  قرآنی  اصل  قضیه‌،  و  حقیقت  وضع  و  حال  موجود  درآن  را  بیان  می‌دارد:

(الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلا اللائِی وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ)  .

کسانی  که  زنان  خود  را  ظهار  می‌کنند  (‌و  بدیشان  می‌گویند:  شما  برای  ما  همسان  مادرانمان  هستید)‌،  آنان  مادرانشان  نمی‌گردند،  و  بلکه  مادرانشان  تنها  زنانی  هستند  که  ایشان  را  زائیده‌اند.  چنین  کسانی  سخن  ناهنجار  و  دروغی  را  می‌گویند.  (‌چرا  که  مادر  و  فرزند  بودن‌،  چیزی  نیست  که  با  سخن  درست  شود)‌.  خداوند  بسیار  با گذشت  وآمرزگار  است  (‌و  اگر  مسلمانی  پیش  از  نزول  این  آیات‌،  مرتکب  این  عمل  شده  باشد،  خداوند  او  را  می‌بخشد).

این  سخن  مساله  را از  بنیاد  چاره جوئی  می‌کند.  این  ظهار  بر  اصل  و  اساسی  استوار  نیست‌.  همسر،  مادر  نیست  تا  بسان  مادر حرام  بشود.  مادر شوهرکسی  است  که  او  را  زائیده  باشد.  غیر ممکن  است‌که  همسر با  سخنی‌که گفته  می‌شود  مادر گردد.  این  سخن‌،‌گفته  زشتی  است  و  واقعیت  آن  را  ناپسند  و  نادرست  می‌داند.  سخن‌دروغیـنی  است‌که  حق  و  حقیقت  آن  را  زشت  و  پلشت  و  ناروا  و  نادرست  می‌شمارد.کارها  در  زندگی  باید  روشن  و  آشکار  و  مشخص  و  معین  بر  پایه  حقیقت  و  واقعیت  استوار  و  پایدار  شوند،  و  این  چنین  به  هم  نیامیزند  وآمیخته همدیگر  نگردند،  و  پریشان  و  نابسامان  نباشند  ...

(  وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ).

خداوند  بسیار  با گذشت  و آمرزگار  است‌.

از  چیزی که  از  این‌کارها  تا  به  حال  شده  است  وگذشته  است‌،‌گذشت  و  صرف  نظر  میفرماید.

بعدازبیان‌اصل  قضـیه  بدین‌شکل  وشیوه  مشخص  و  معین  و  روشن  و  آشکار،  در  باره  این  موضوع‌،  حکم  قضـائی  و  راهکار دادگسترانه‌،  صادر می‌گردد:

(وَالَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا ذَلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)  ٠

کسانی‌که  زنان  خود را  ظهارمی‌کنند،  سپـس  ازآنچه  گفته‌اند  پشیمان  می‌شوند،  باید  بنده‌ای  را  آزاد  کنند،  پیش  ازآن  که  با  یکدیگر نزدیکی  و  آمیزش  انجام  دهند.  این  درس  و  پندی  است  که  به  شما  داده  می‌شود،  و  خدا  آگاه  از  آن  چیزی  است  که  می‌کنید.

خداوند  آزادکردن  برده  را کفاره ‌‌کارهای‌گوناگونی‌کرده  است‌.  آزاد  کردن  برده  وسیله‌ای  از  وسائل  آزادکردن  بردگان  است‌،  بردگانی‌که  قانون  و  نظام  جنگها  بردگی  آنان  را  پدید  آورده  است‌.  بردگی  با  وسائل  مختلف  و  از  راه‌های‌گوناگون  به  پایان  می‌آید.  این  هم  وسیله‌ای  از  وسائل  و  راهی  از  راه‌های  پایان  دادن  آن  است‌.  اقوال  زیادی  در  باره  مفهوم  این  بخش  از  آیه  وجود  دارد:

 ( ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا) ٠

سپس‌ از آنـچه گفته‌اند پشیمان‌ می‌شوند.

ما  ازمیان  آنها  این  سخن  را  برمی‌گزینیم‌که  می گوید:  آنان  به  نزدیکی  زناشوئی  و  آمیزشی  برمی‌گردندکه  آن  را  با  ظهار  بر  خود  حرام‌کرده  بودند.  این  برداشت  با  روند  قرآنی  سازش  بیشتری  دارد.  لازم  است  پیبثن  از  آن‌که  نزدیکی  زنـاشوئی  و  آمیزش  صورت  بگیرد،  برده ای  آزاد  بشود  ...   آنگاه  این  پیرو  درمی‌رسد: 

(ذَلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ ).

این  درس  و  پندی  است  که  به  شما  داده  می‌شود.

کفاره  ظهار،  تذکردهنده  و  پند  دهنده  است‌.  تذکر  می‌دهد  و  رهنمود  می‌کندکه  نباید  دیگر  باره  به  ظهار  برگشت،  ظهاری‌که  بر  حق  و  حقیقت  استوار  و  پایدار  نیست‌،  و  در  راه  خو‌ب  و  پسندیده‌ای  به  پیش  نمی‌رود.

(  وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)  ٠

و  خدا  آگاه  ازآن  چیزی  است  که  می‌کنید.

خدا  از  حقیقت  ظهار  آگاه  است‌،  و  از  وقوع  آن  باخبر  است‌،  و  می‌داند  نیت  و  قصد  شما  درآن  چیست  و  چگونه  است‌.

این  پیرو  پیش  از  بیان‌کامل  حکم  ظهار  ذکر  مـی‌شود  برای  بیدار  ساختن  دلها،  و  پرورش  درونها،  و  توجه  دادن  به  این‌که  خدا  حاضر و  ناظر بر  انجام‌ کاراست‌،  و از  ظاهر  و  باطن  و  پیدا  و  ناپیدای ‌کار  علم  و  آگاهی  دارد  ...  آنگاه  توضیح  حکم  ظهار  را  پی  می‌گیرد:       (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ  فَإِطْعَامُ  سِتِّینَ  مِسْکِینًا   )‌.

 اگر  هم  بنده‌ای  را  نیابد  و  توانائی  آزاد  کردن  او  را  نداشته  باشد،  باید  دو ماه  پیاپی  روزه  بگیرد،  پیش  ازآن  که  شوهر  و  همسر  با  همدیگر  نزدیکی  و  آمیزش  کنند.  اگر  هم  نتوانست  باید  شصت  نفر  فقیر  را  خوراک  دهد.

 سپس  این  پیرو  برای  بازگوئی  و  راهنمائی  می‌آید:

 (ذَلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ )‌.

این  (‌قانونگذاری‌)  بدان  خاطر  است  که  به  گونه  لازم  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  بیاورید  (‌و  برابر  دستور  اسلام‌،  نه  جاهلیت‌،  زندگی  را  بسر  برید(.

آنان‌که  به  خدا  و  پیغمــبرش  ایمان  داشتند  ...   ولیکن  این  بیان،  و  این‌ کفـاره‌ها  و  آنچه  درکفاره‌ها  نهان  است‌که  پیوند  احوال  و اوضاعشان  با  فرمان  یزدان  و  قضا  و  قدر  او  است‌،  برای  ایـن  است‌که  ایمان  واقعی  را  تحقق  بخشد،  و  زندگی  را  با  ایمان  پیوند  دهد،  و  ایمان  را  با  زندگی  مرتبط  سازد،  و  برای  ایمان  سلطه  آشکار  و  نـموداری  در  واقعیت  زندگی  پدیدار گرداند.

(وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ )‌.

و  اینها  قوانین  و  مقررات  خدا  است  (‌و  آنها  را  مراعات  د‌ارید)

اینها  قوانین  و  مقررات  خدا  است‌،  آنها  را  پدیدار  و  نمودار  و  برقرار  و  استوار کرده‌است  تا  مردمان  درکنار  آنها  بایستند  و  آنها  را  مراعات  نمایند،  و  از  حدود  و  ثغور آنها تجاوزننمایند  ...   خدا  برکسی  خشم  می‏‎گیرد  که  آنها  را  مراعات  ندارد،  و  درکنار  آنها  نایستد،  و  در  پـاسداری  از  آنها  نکوشد:  .

( وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ )

(‌هرکه  آنها  را  مراعات‌نکند  وناچیز انگارد،  به  سوی  کفر  رهسپار  است‌)  و  کافران  عذاب  دردناکی  دارند.

کافران  عذاب  دردناکی  دارند.چو‌ن  از  حدود  قوانین  خدا  درمی‌گذرند،  و  با  قوانین  خدا  مبارزه  می‌کنند،  و  بسان  مومنان  قوانین  خدا  را  پاس  نمی‌دارند  و  بدانها  عمل  نمی‌کنند.  ..

*

این  عبارت  واپسین  .

( وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ )

وکافران  عذاب  دردناکی‌دارند.

با  پایان  آیه  پیشین  مناسبت  دارد.  در  عین  حال  میان  آیه  پیش  از  خود  و  میان  ایه  بعد  از  خود  پل  ارتباطی  است‌،  و  ازکسانی  سخن  می‌گویدکه  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  می‌ورزند.  این  هم  شیوه  قرآن  است‌که  از  سخنی  به  سخن  دیگری  می‌رود  و  در  زنجیره شگفتی  از  سخن  شاخ  به  شاخ  می‌شود:

(  إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ کُبِتُوا کَمَا کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ . یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ).

کسانی  که  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  می‌کنند،  خوار  و  ذلیل  می‌شوند،  همانگونه  که  پیش  از  ایشان  پیشینیان  خوار  و  ذلیل  شدند.  ما  آیات  روشن  و  دلائل  متقنی  را  فرو فرستادیم  (‌که  دال  بر  حق  و  حقیقت‌،  و  واقعیت  و  حقانیت  اسلام  هستثد.  کسانی  که  بدانها  ایمان  نیاورند  کافرند)  و  کافران  عذاب  خوارکننده‌ای  دارند.  روزی  خدا  همگان  را  زنده  می‏‎گرداند  و  آنان  را  از  کارهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد.  کارهائی  که  ایشان  آنها  را  فراموش  کرده‌اند،  ولی  خداوند  آنها  را  شمارش  کرده  است  (‌و  به  حساب  آنان  گرفته  است‌)‌.  خدا  حاضر  و  ناظر  بر  هر  چیزی  است‌.

بند  نخستین  این  سوره  تصویری  از  تصو‌یرهای  رعایت  و  عنایت  یزدان  در  حق  گروه  مسلمانان  بود.  این  دومین  بند  تصویری  از  تصویرهای  جنگ  یزدان  با گروه  دیگری  و  تاخت  بردن  بر  ایشان  است‌.  آن‌گروهی‌که  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  می‌ورزند  و  مبارزه  می‌کنند.  یعنی  آن  گروهی‌که  در  سوی  دیگری  در رویاروئی  با  خدا  و  پیغمبرش  موضعگیری  می‌نمایند  و  به  عداوت  می‌نشینند! بیان  «‌یحادون‌»  یعنی  دشمنی  می‌کنند،  به  مناسبت  ذکر  «‌حدود  الله‌»  یعنی  قوانین  و  مقررات  خدا،  پیش  از  این  آیه  است‌.  زیرا  اینان  در  حد  و  مرزی  نمی‌ایستندکه  حد  و  مرز  خدا  و  پیغمبرش  است‌.  بلکه  در  حد  و  مرز  دیگری  می‌ایستندکه  مقابل  حد  و  مرز  خدا  و  پیغمبرش  است‌! این  هم  تمثیلی  از  دو  دسته  دشمن  یکدیگر  و  مشغو‌ل  پیکار  با  همدیگر  است‌.  این  تمثیل  برای  رسواکردن ‌کارکافران  و  مشرکان  و  زشت  نشان  دادن  موضعگیریشان  است‌.  چه  بد  است  موضعگیری  آفریدگانی‌که  در  آن  آفریدگار  و  روزدهنده  خود  را  به  مبارزه  می‏‎طلبند،  و  در  سوئی  می‌ایستندکه  رویاروی  سوی  آفریدگار  و  روزی‌دهنده  ایشان  است!

(کُبِتُوا کَمَا کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ).

خوار  و  ذلیل  می‌شوند،  همانگونه  که  پیش  از  ایشان  پیشینیان  خوار  و  ذلیل  شدند.

ارجح  اقوال  این  است‌که  این  بخش  از  آیه  دعا  است‌،  و  نفرین  ایشان  را  در  بر  دارد.  دعا  و  نفرینی‌که  از  سوی  خداوند  سبحان  باشد  حکم  است  و  اجراء  می‌شود.  چه  خدا  اراده  می‌کند  و  میخـواهد،  و  آنچه  اراده  بکند  و  بخو‌اهد  جدی  و  قطعـی  انجام  می‌دهد.«‌کبت‌»  شکست  و  خواری  است‌.  مراد  ازکسانی‌که  پیش  از  ایشان  بوده‌اند  اشخاصی  است‌که  درگذشته‌ها  بوده‌اند،  و  یا  اقوامی  است‌که  با  دست  مسلمانان  سرکوب  گردیده‌اند  و  شکست  داده  شده‌اند  در  برخی  از  پیکارهائی‌که  پیش  از  نزول  این  آیه  درگرفته  است‌،  همانگو‌نه‌که  برای  مثال  در  جنگ  بدر  اتفاق  افتاده  است‌.

(  وَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ)  .

ما  آیات  روشن  و  دلائل  متقنی  را  فرو  فرستادیم  (‌که  دال  بر  حق  و  حقیقت‌،  و  واقعیت  و  حقانیت  اسلام  هستند)‌. 

این  عبارت  قرارگرفته  است  در  میان  سرنوشتی‌که  دشمنان  خدا  و  پیغمبرش  در  دنیا  دارند،  و  میان  سرنوشتی‌که  آنان  درآخرت  خو‌اهند  داشت  ...   تا  بیان  شودکه  این  سرنوشت  و  آن  سرنوشت  با  همین  آیه‌های  روشن  و  روشنگر  تعیین  وتبعین  می‌گردد،  و  همین  آیات  عهده‌دار  بیان  آنها  می‌شود.

آنگاه  سرنوشت  آخرت  ایشان  را  بیان  می‌دارد  همراه  با  پیرو  الهامگرانه  بیدارکننده‌ای‌که  دلها  و  درونها  را  پرورش  می‌دهد:

(وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ .یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ).

کافران  عذاب  خوارکننده‌ای  دارند.  روزی  خدا  همگان  را  زنده  می‏‎گرداند  و  آنان  را  از  کارهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد.  کارهائی  که  ایشان  آنها  را  فراموش  کرده‌اند،  ولی  خداوند  آنها  را  شمارش  کرده  است  (‌و  به  حساب  آنان  گرفته  است‌)‌.  خدا  حاضر  و  ناظر  بر  هر  چیزی  است‌.

خوار  داشتن  و  زبون‌کردن  سزا  و  جزای  خودستائی  و  خودبزرگ‌بینی  است‌.  خوار  داشتن  و  زبـون‌کردن  در  روزی‌که  یزدان  جهان  همگان  را  زنده  می‌گر‌داند.  خوار  داشتن  و  زبون‌کردن  در  حضور  همه ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  است‌.  این  هم  عذابی  است  که  بر  اساس  حق  انجام  می‌پذیرد  و  بیانگرکارهائی  است  که  کرده‌اند.  اگر  آنان  کارهای  خود  را  فراموش  کرده‌اند  خداوند  آنها  را  برشمرده  است  و  سرشماری‌کرده  است  با  علم  و  دانشی  که  چیزی  از  آن  بیرون  نمی‌افتد  و  به  در  نمی‌رود،  و  پنهان  و  نهانی  از  آن  پوشیده  و  نهفته  نمی‌گردد:

(وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ).

خدا  حاضر  و  ناظر  بر  هر  چیزی  است‌.

تصویر  رعایت  و  عنایت‌،  با  تصویر  جنگ  و  سرکوبی،  در  علم  و  دانش  و  اطلاع  و  آگاهی  خدا،  و  در  حاضر  و  ناظر بو‌دن  خدا،  به  هم  می‌رسد.  خدا  برای‌کـمـک  نبودن  و  محافظت ‌کردن  حاضر  است‌،  و  خدا  در جنگیدن  و  شکست  دادن  و  سرکوب  نمو‌دن  شرکت  دارد.  از  این  رو  مومنان  باید  به  سبب  حضـور  وشرکت  خدا  اطمینان  خاطر  و  آرامش  درون  داشته  باشند،  وکافران  باید  به  سبب  حضـور  و  شرکت  خدا  بترسند  و  بهراسند!

*

روند  قرآنی  از  دنبال‌کردن  این  حقیقت  بس  می‌کند: 

(وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ  )  .

خدا  حاضر  و  ناظر  بر  هر  چیزی  است‌.

و  به  ترسیم  تصویر  زنده‌ا‌ی  از  این  حضور  و  شرکت  می‌پردازد،  تصویر  زنده‌ای‌که  تارهای  دلها  را  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید:

( أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَا یَکُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلاثَةٍ إِلا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِنْ ذَلِکَ وَلا أَکْثَرَ إِلا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ).

 مگر  ندیده‌ای  که  خداوند  می‌داند  چیزی  را  که  در  آسمانها  و  چیزی  را  که  در  زمین  است‌؟  هیچ  سه  نفری  نیست  که  با  همدیگر  رازگوئی  کنند،  مگر  این  که  خدا  چهارمین  ایشان  است‌،  و  نه  پنج  نفری  مگر  این  که  او  ششمین  ایشان  است‌،  و  نه  کمتر  از  این  و  نه  بیشتر  از  این‌،  مگر  این  که  خدا  با  ایشان  است  در  هر  کجا  که  باشند  (‌و  رازشان  را  می‌داند)‌.  بعداً  خدا  در  روز  قیامت  آنان  را  از  چیزهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد.  چـرا  که  خدا از هر چیزی باخبر و آگاه  است‌.

این  آیه  می‌آغازد  با  بیان  علم  و  د‌انش  خدا،  علم  و  دانشی‌که  به  طور  مطلق  فراگیرنده هر  آن  چیزی  است‌که  در  آسمانها  و  در  زمین  است‌.  این  آیه دل  را  رها  و  آزاد  می‌سازد  تا  با  علم  و  دانش  خداکه  محیط  بر  هر  چیزی  است‌که  درگستره  فراخ  وگشاد  جهان  هستی  است‌،  کوچک‌یا  بزرگ‌،‌وپنهان  یاآشکار،‌ومعلوم  یا  مجهول  باشد،  درکرانه‌های  آسمانها  و  در  نواحی  زمین  بگردد  و  به  چرخش  وگردش  بپردازد  ...

سپس  از  این‌کرانه  و  از  آن  نواحی،  اندک  اندک  پائین  می‌آید،  وسینه‌خیز  می‌رود  و  نزدیک  و  نزدیک  می‌شود  تا  خود  مخاطبان  را  می‌پساید  و  دلهایشان  را  لمس  می‌نماید،  با  تصویری  از  آن  علم  و  دانش  خدایانه‌ای‌که  دلها  را  به  تکان  و  لرزه  می‌اندازد:

(مَا یَکُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلاثَةٍ إِلا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِنْ ذَلِکَ وَلا أَکْثَرَ إِلا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ).

هیچ  سه  نفری  نیست  که  با  همدیگر  رازگوئی  کنند،  مگر  این  که  خدا  چهارمین  ایشان  است‌،  و  نه  پنج  نفری  مگر  این  که  او  ششمین  ایشان  است‌،  و  نه  کمتر  از  این  و  نه  بیشتر  از  این‌،  مگر  این  که  خدا  با  ایشان  است  در  هر  کجا  که  باشند.

هرچند  خود  این  امر  حقیقت  دارد،  ولی  در  تصویر  واژگانی  سخت  موثری  جلوه‌گر  می‌آید»  تصـویری‌که  دلها  را  لرزان  و  هراسان  می‌گرداند.  دلها  را  بر  آن  می‌داردکه‌گاهی  بلرزند  و  بهراسند،  وکاخ  انس  و  الفت  گیرند،  بدان  خاطرکه  در  محضر  خـداوند  بزرگواری  هستندکه  می‌توان  با  او  انس‌گرفت  و  در  حضورش  آرمید.  در  هرکجاکه  سه  نـفر  با  یکد‌یگر  خلو‌ت کنند،  توجه  دارند  و  می‌دانندکه  خدا  چهارمین  ایشان  است‌.  و  هرکجا  پنج  نـفر  با  یکدیگر  خلوت‌ کنند،  توجه  دارند  ومی‌دانندکه  خدا  ششمین‌آنان  است‌،  و  هرکجا  دو  نفر  با  همدیگر  به  خلوت  بنشینند  و  با  یکدیگر  به  راز  و  نیاز  بپردازند،  خدا  آنجا  است‌! و  هرکجا  بیشتر  از  این  هم  باشند  خدا  آنجا  حاضر  و  ناظر  است‌!

این  حالتی  است‌که  هیچ دلی  در  برابرش  تاب  مقاومت  ندارد،  و  نـمی‌تواند  با  این  حالت  روبرو گردد  مگر  این‌که  به  لرزه  درمی‌آیدوبه  تپش‌وتکان  درمی‌افتد  ...   بلی  که  این  محضر،  محضر انس‌و  الفت  است  ...   ولیکن  آخر  بزرگ  و  خو‌فناک  نیز  هست‌.  مگر  نه  این  است‌که  محضر  خدا  است‌!

)هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ).

خدا  با  ایشان  است  در  هر  کجا  که  باشند.

(ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ )‌.

بعداً  خدا  در  روز  قیامت  آنان  را  از  چیزهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد.

این  هم  پسوده  دیگری  است‌،  پسوده‌ای‌که  به  لرزه  می‌اندازد  و  به  تکان  درمی‌آورد  ...   خود حضـورخدا  و  شنیدن  او،  امر  شگفتی  و  شگرفی  است‌.  وقتی‌که  این  حضور  و  شنیدن  به  دنبالش  حساب  وکتاب  و  عذاب  و  عقاب  باشد،  چه  اندازه  شگفت  و  شگرف  خـواهد  بود؟  گذشته  از  این‌،  آنچه  راکه  راز  و  نیازگویان  پنهانی  به  یکدیگر  می‏‎گویند  و  آن  را  در  خلوت  دور  از  دیگران  می‏‎گویند  تا  نهانش  بد‌ارند،  روز  قیامت  در  پیشگاه  همگان  برملا  می‌شود  و  آشکار  می‌گردد،  و  خدا  همگان  را  در  جهان  فرشتگان  در  آن  روزی‌که  روز  همایش  مردمان‌است  ازآن‌باخبرمی‌سازد،  همچون  چیزی‌چه  اندازه  شگفت  و  شگرف است‌؟)

(  إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)  ٠

قطعاً  خدا  از  هر  چیزی  باخبر  و آگاه  است‌.

بدین  منوال  و  براین  روال  حقیقت  علم  و  دانش  الهی  در  دلها  استقـرار  می‌پذیرد،  و  با  شیوه‌های‌گو‌ناگون  عرضه  کردن  آن  هم  در یک ‌آیه  بردلها  مـی‌نشیند،  شیوه‌هائی‌که  این  حقیقت  را  در  دل  آدمیزاد  ژرفا  می‏بخشد،  در  آن  حال‌که  از  راه‌های  مـختلف  و  به  شیوه‌های گوناگون  به  دلها  می‌خزد  و  بدانها  فرو مـی‌رود!

*

این  بیان  ژرف  حقیقت  شور  داشتن  و  ناظر  بودن  خدا،  بدین  شکل  موثر  و  هراس‌انگیز،  تهدیدکردن  منافقان  و  بیم  دادن  ایشان  را  زمینه‌سازی  می‌کند،  آن‌کسانی‌که  با  همدیگر  به  خلوت  مـی‌نشستند  و  راز  و  نیاز  می‌کردند  و  بر  ضد  پیغمبر  (ص) بر  ضد  مسلمانانی‌که  در  مدینه  بودند،  توطئه‌ها  مـی‌چیدند  و  نقشه‌ها  می‌کشیدند.گذشته  از  این  زمینه‌سازی‌،  از  موضعگیری  شک‌برانگیز  ایشان  شگفت‌می‌شود:

(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَیَتَنَاجَوْنَ بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوکَ حَیَّوْکَ بِمَا لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَیَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْلا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِیرُ ).

آیا  ندیده‌ای  کسانی  را  که  از  نجوا  نهی  شده‌اند،  ولی  آنان  به  سوی  چیزی  برمی‌گردند  که  ازآن‌نهی  گشته‌اند،  و  برای  انجام  گناه  ودشمنانگی  ونافرمانی  از  پیغمبر،  با  همدیگر  به  نجوا  می‏پردازند،  و  هنگامی  که  به  پیش  تو  می‌آیند  به  گونه‌ای‌تورا  سلام  می‌گویند  که  خدا  تورا  بدان  گونه  سلام  نگفته  است‌.  دردل  به  خود  می‌گویند:  (‌اگر  اعمال  ما  بد  است  و  خدا  می‌داند)  پس  چرا  ما  را  بـه  خاطر  گفته‌هایمان  کیفر  نمی‌دهد؟‌! دوزخ  بسنده  ایشان  است  (‌و  نیازی  به  مجازات  دیگر  نیست‌)‌.  داخل  آن  خواهند  شد  وبا  آتش‌آن  خواهند  سوخت‌،  و  چه  بد  سرانجامی  و  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

این  آیه  الهام‌بخش  این  واقعیت  است‌که  طرح  پیغمبر  خدا (ص)  با  منافقان  در  اول‌کار،  عبارت  بود  از  پند  و  اندرز  دادنشان‌،  و  دعوت  آنان به  راستی  و  درستی  و  اخلاص  و  یکرنگی،  و  نهی‌کردن  و  بازداشتن  ایشان  از  دسیسه‌بازیها  و  توطئه‌چینیهائی‌که  به  اتفاق  یهودیان  و  با  الهام  از  آنان  در  مدینه  می‌کردند  و  به  راه  می‌انداختند.  منافقان‌گذشته  از  آن  خودشان  به  اجرای  طرح  و  نقشه  پلید  خود  می‌پرداختند  و  به  نیرنگبازیها  و  دسیسه‌سازیهای  نهانی  خود  فرومی‌رفتند،  و  به  رایزنی  زشتی  و  برنامه‌ریزی  پلشتی  برای  نابودی‌گروه  مسلمـانان  می‌پرداختند،  و  راه‌هائی  در  پیش  می‏گرفتند  و  از  وسیله‌هائی  سود  می‌جستندکه  در  آنها  و  با  آنـها  از  اوامر  پیغـمـبر  (ص)  نافرمانی‌کنند،  و کار  را  بر  او  و  بر  مسلمانان  مخلص  تباه  گردانند.

همچنین  این  آیه  بیانگر  این  واقعیت  است‌که  برخی  از  آنان  ساختار  سلام‌کرد‌ن  و  درود گفتن  را  پیچ  می‌دادند  و  آن  را  دارای  معنی  زشت  نهانی  می‌کردند:

(وَإِذَا جَاءُوکَ حَیَّوْکَ بِمَا لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ)‌.

 وهنگامی‌که  به  پیش  تو می‌آیند  به  گونه‌ای  تو را  سلام  می‌گویند  که  خدا  تو  را  بدان  گونه  سلام  نگفته  است‌.

 مثلاً  می‌گفتند:  آلسام‌علیکم‌.  آنان  چنین  وانمود  می‌کردندکه  می‌گویند:  آلسلام‌علیکم‌.  معنی  آن  چنین  بود:  مرگتان  باد! یا  معنی  آن  این  چنین  بود:  در  دینتان  ظلم  و  زور  ببینید! و  یا  واژگان  دیگری‌که  ظاهر  پاکی  و  خو‌ش‌نمائی  داشت‌،  ولی  باطن  زشتی  و  پلشتی‌! آنان  به  خو‌د  می‌گفتند:  اگر  او  واقعاً  پیغمبر  بود،  خدا  ما  را  در  برابر  اینگونه  سخنانمان  عذاب  و  عقابمان  مـی‌داد.  یعنی  در  برابر  چنین  سلام  و درودی‌،  یا  در  مجالس  و  نشستهائی‌کـه  داشتند  و  در  آنها  بـه  رازو  نیاز  می‌پرداختند  و  دسیسه‌ها  و  دوز  وکلکها  سر  هم  می‌کردند  و  طرحها  و  نقشه‌ها  می‌کشیدند.

از  روند  این  سوره‌،  از  سرآغازش  پیدا  است‌که  یزدان  به  پیغمبر  (ص) ‌از  آنچه  به  خود  گفته‌اند،  و  یا  در  مجالس  و  توطئه‌هایشان  می‌گفته‌اند،  اطلاع  داده  است‌.  در  این  سوره‌ گذشت‌که  یزدان  سبحان  اعلان  و  اعلام  فرمود که  سخن  زن  مجادله‌ کننده  را  شنیده  است‌،  و  این  که‌هیچ‌ سه  نفری  با  یکـدیگر بـه  نجو‌ا  ورازونیاز  نـی‌پـردازند  مگر  این‌که  خدا  چهارمین  ایشان  است  ...   تا  آخر  ...   این  می‌رساندکه  یزدان  جهان  پیغمبرش  را  باخبر کرده  است  از  توطئه‌های  آن  چنان  منافقانی‌،  و  خودش  در  مجالسشان  حاضر  و  ناظر  بوده  است‌،  و  همچنین  ازآنچه  به  همدیگرمی‌گفته‌اند  وبه  دل  خـود  راه  می‌داده‌اند  آگاهی  داشته  است‌.

سپس  خداوند  بزرگو‌ار  پاسخ  ایشان  را  با  این  فـرمود‌ه  می‌دهد:

(حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِیرُ).

دوزخ  بسنده  ایشان  است  (‌و  نیازی  به  مجازات  دیگر  نیست‌)‌.  داخل  آن  خواهند  شد  و  با  آتش  آن  خواهند  سوخت‌،  و  چه  بد  سرانجامی  و  چه  بد  جایگاهی  است‌!. 

پرده  برداشتن  ازتوطئه‌های  نهانی‌،  و  افشای  نجوا  و  راز  ونیازشان‌،  و  رسواکردن  آنچه  به  خـود  می‏‎گفتند  و  به  همدیگر  پیام  می‌دادند:

(لَوْلا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ)  .

(‌اگر  اعمال  ما  بد  است  و  خدا  مـی‌داند)  پس  چرا  ما  را  به  خاطر  گفته‌هایمان  کیفر  نمی‌دهد؟‌.

اینها  را  می‌کردند  و  می‌گفتند،  بعد  از  آن‌که  از کردن  و  گفتن  آنها  نهی  شده  بودند  ...   اینها  همه  این  حقیقت  را  تصدیق  وتطبیق  می‌کندکه  علم  و  دانش  خدا  همه  چیزهائی  را  فراگرفته  است  و  احاطه‌کرده  است‌که  در  آسمانها  و  زمین  است‌،  واو  درکنارهرگونه  نجوا  و  راز  و  نیازی  حاضر  و  ناظر  است‌،  و  در  میان  هر  جماعت  و  گروهـی  حضـور  دارد.گذشته  از  این  به  دلها  و  درونهای  منافقان  مـی‌افکندکه  کار  و  بارشان  رسواگرانه  است‌.  همچـنین  به  دلها  و  درونهای  مومنان  اطمینان  و  اعتماد  و  یقین  می‏بخشد.

*

در اینجا  به  مومنان  رو  می‌کند  و  با  این  ندا  با  ایشان  سخن  می‌گوید:

)  یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا.( ‌

ای مومنان!

تا  ایشان  را  از  نجواکردن  و  راز  و  نیازگفتنی  بازداردکه  منافقان  می‌گفتند،  نجواکردن  و  راز  و  نیازگفتنی‌که‌گناه  و  تجاوز  و  نافرمانی  از  پیغمبر  را  در  بر  داشت‌.  بدانان  تذکر  می‌دهدکه  از  خدا  بترسند  و  تقوا  داشته  باشند.  برایشان  روشن  می‌کند  نجواکردن  و  راز  و  نیاز گفتنی  که  بدین‌گونه  باشد،  الهام  و  پیام  اهریمن  است  و  می‌خواهد  مسلمانان  را  غمگین  سازد.  پس چنین  چیزی  و  چنین‌کاری  سزاوار  و  شایان  مومنان  نیست‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلا تَتَنَاجَوْا بِالإثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ . إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ). 

ای  مومنان‌! هنگامی  که  به  نجوا  پرداختید،  برای  انجام  گناه  و  دشمنانگی  و  نافرمانی  از  پیغمبر  به  نجوا  نپردازید،  و  بلکه  در  باره  نیکی  و  پرهیزکاری  نجوا  کنید،  و  از  خدائـی  بترسید  که  در  پیشگاه  او  گرد  آورده  می‌شوید.  نجوا  تنها  از  ناحیه  اهریمن  است  و  می‌خواهد  مومنان  را  غمگین  و  اندوهناک  سازد! امّا  هیچ  زیانی  نمی‌تواند  بدیشان  برساند  مگر  این  که  اجازه  خـدا  در  میان  باشد.  پس  مومنان  باید  به  خدا  توکل  کنند  و  بس‌. 

چنین  به  نظر  می‌رسد  برخی  از  مسلمانانی‌که  دلها  و  درونهایشان  هنوز  با  نظم  و  نظام  اسلامی  قالب  نگرفته  بود  و  آشنا  نشده  بود،  وقتی‌که‌کارها  سخت  و  مشکل  می‌گردید،  بدون  حضـور  مقام  رهبری‌گرد  می‌آمدند  و  به  نجوا  و  راز  و  نیاز  می‌پرداختند  و  به  رایزنی  می‌نشستند.  این  هم‌کاری  است‌که  سرشت  جماعت  اسلامی‌،  و  روح  سیستم  اجتماعی  اسلامی‌،  آن  را  نمی‌پسندد.  سرشت  جامعه  اسلامی  می‌طلبدکه  هر  راً‌ی  و  هر  اندیشه  و  هر  پیشنهادی  پیش  از  هر  چیز  با  مقام  رهبری  در  میان  نهاده  شود،  و  همایشهای  جانبی  در  میان‌گروه  مسلمانان  انجام  نپذیرد.  از  دیگر  سو  چنین  به  نظر  می‌رسدکه  در  برخی  از  این  همایشها  چیزی  مطرح  می‌گردید  و  عنوان  می‌شد  که  چه  بسا  به  آشفتگی  و  ناآرامی  سرمی‌کشید،  وگاهی  چیزی  در  میانشان‌گفته  می‌شد  و  به  چرخـش  وگردش  د‌رمی‌آمدکه‌گروه  مسلــمانان  را  می‌آزرد  و  مایه  رنجش  خاطر  حاضران  مـی‌گردید  -‌هرچند  هم  قصد  اذیت  و  آزار  در  دلها  و  درونهای  نجواکنندگان  و  راز  و  نیازگویان  نمی‏بود  -‌ولیکن  خـود  مطرح‌کردن  و  عنوان  نمودن  مسائل  جاری  و  اظهار  آراء  در  باره  آنها  بدون  اطلاع  و  آگاهی‌کافی  و  احاطه ‌کامل  بر  موضوعات‌،‌گاهی  به  اذیت  و  آزار  منتهی  می‌شد،  و  به  عـدم  اطاعت  سر  می‌کشید  و  باعث  نافرمانی  می‌شد.

در  اینجا  است‌که  یزدان  سبحان  مومنان  را  با  صفت  خودشان  ندا  درمی‌دهد،  صفتی‌که  ایشان  را  به  خودش  پیوند  و  ارتباط  می‌دهد،  و  باعث  می‌گردد  این  ندا  تاثیر  خود  را  ببخشد  و  آوا  و  نوای  ویژه  خـود  را  داشته  باشد:

)  یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا.( ‌

ای مومنان!

تا  در  سایه  این  ندا  ایشان  را  از  نجواکردن  و  پچ‌پچ  و  در  گو‌شی  سخن‌گفتن  -‌اگر  چنین‌کردند  -‌در  باره‌گناه  و  تعدی  و  تجاوز  و  نافرمانی  از  پیغمبر  (ص)  بازدارد.  برای  آنان  روشن  می‌سازدکه  چه  چیزهائی  سزاوار  مومنان  است  در  میانشان  مطرح‌گردد  و  موضوع  نجوا  کردن  و  راز  و  نیازگفتن  آنان  شود:

(  وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى).

در  باره نیکی  و  پرهیزکاری  نجوا  کنید.

در  باره  نیکی  و  پرهیزکاری  به  راز  و  نیاز  بنشینید  تا  وسائل  آنها  را  فراهم  آورید  و  مفاهیم  آنها  را  پیاده‌کنید  و  تحقق  بخشید.  «‌البر»‌:  هرگو‌نه  خیر  و  خوبی.  «‌التقوی‌»‌:  بیداری  و  پاسداری  برای  خداوند  بزرگوار.  آگاهانه  خدا  را  در  نظر  داشتن  و  او  را  مواظب  و  مراقب  خود  دیدن  ...  همچون‌کاری  هم  جز  به  خیر  و  خوبی  پیام  نمی‌دهد  و  رهنمون  و  رهنمود  نمی‌کند.  آن‌گاه  یزدان  سبحان  مومنان  را  تذکر  می‌دهد  از  خدائی  بترسیدکه  در  پیشگاه  او گرد  آورده  می‌شوند،  و  او  از  ایشان  در  آن  زمان  حساب  می‌کشد،  و  از کارهائی ‌که  کرده‌اند  و  از  آنچه  فراچنگ  آورده‌اند  بازجوئی  و  بازخواست  می‌کند.  هرچندکه  خدا  حاضر  و  ناظر  برکارهائی  بوده  است‌که  پنهانش  کرده‌اند  و  نهانش  داشته‌اند  و  پوشیده  و  مخفی  بدانها  دست  یازیده‌اند،  و  کارهایشان  را  برشمرده  است  و  به  حساب  گرفته  است‌.

امام  احمدگفته  است‌:  بهز  و  عفان  برایمان  روایت  کرده‌اند  وگفته‌اند:  همام  از  قتاده،  و  او  از  صفوان  پسر  محرز  نقل‌کرده  است‌که‌گفته  است‌:  دست  ابن  عمر  را  گرفته  بودم.  ناگهان  مردی  به  پیش  آمد  وگفت‌:  چه  چیز  از  پیغمبر  خدا  (ص)  شنیده‌ای  راجع  به‌کیفر  نجوا  در  روز  قیامت‌؟‌گفت‌:  از  پیغمبر  خدا  (ص)  شنیدم‌که  فرمود:

) إن الله یدنی المؤمن , فیضع علیه کنفه , ویستره من الناس , ویقرره بذنوبه , ویقول له:أتعرف ذنب کذا ؟ أتعرف ذنب کذا ؟ أتعرف ذنب کذا ؟حتى إذا قرره بذنوبه , ورأى فی نفسه أنه قد هلک قال:فإنی قد سترتها علیک فی الدنیا وأنا أغفرها لک الیوم . ثم یعطى کتاب حسناته . وأما الکفار والمنافقون فیقول الأشهاد هؤلاء الذین کذبوا على ربهم , ألا لعنة الله على الظالمین ( . [5]

«‌خدا  مومن  را  نزدیک  می‌کند،  و  او  را  درکنف  عنایت  و  لطف  خود  می‏‎گیرد،  و  او  را  از  مردمان  پنهان  می‌دارد،  و  او  را  معترف  به گناهانش  می‌سازد،  و  بدو  می‌فرماید:  آیا  فلان‌ گناه  را  به  یاد  داری‌؟  آیا  با  فلان‌گناه  آشنائی  داری‌؟  آیا  فلان‌گناه  را  به  خاطر  داری‌؟  تا  بدانجا که  او  را  به  یکایک‌گناهانش  معترف  می‌کند،  و  او  در  دل  خود  چنان  می‌پندارد که  دیگر  هلاک  می‌گردد.  در  این  وقت  خدا  می‌فرماید:  من‌گناهانت  را  در  دنیا  پوشیده  داشتم‌،  و  امروز  هم  آنها  را  می‌بخشم‌.  سپس  نامه  خوبیهایش  بدو  داده  می‌شود.  و  امّا  کافران  و  منافقان‌،  گواهان  میگویند:  اینان‌کسانیندکه  به  پروردگار  خود  باور  نداشته‌اند.  هان  نفرین  خدا  بر  ستمگران  باد!»‌.

آن‌گاه  یزدان  سبحان  مومنان  را  از  نجواکردن  و  نهانی  و  درگوشی  صحبت‌کـردن  و  پنهانی  در  باره‌ گروه  مسلمانان  سخن‌گفتن  بازمی‌دارد  و  به  دور  می‌خو‌اند،  گروه  مسلمانانی‌که  خودشان  از  زمره  آنانند،  و  مصلحت  خودشان  در  مصلحت  ایشان  است‌،  و  لازم  است‌که  خود  را  از  ایشان  در  هیچ‌کاری  ازکارها  جدا  نکنند  و  جدا  ندانند.  بدیشان  می‌فرماید:  وقتی  که  مسلمانان  ببینندکه  افرادی  درکناری  به  پچ‌پچ‌کردن  و  درگوشی  سخن‌گفتن  و  اشاره  نمودن  و  این  سو  و  آن  سو  نگریستن  مشغـولند،  اندوه  و  نگرانی  به  دلهایشان  راه  پیدا  می‌کند،  و  فضائی  از  عدم  اطمینان  و  عدم  اعتماد  به  وجود  می‌آید،  و  اهریمن  نجوا کنندگان  را  ترغیب  و  تشویق  می‌کندکه  دلها  و  درونهای  برادرانشان  را  غمگین  گردانند،  و  دغدغه‌ها  و  غمها  به  دلها  و  درونها  وارد  شود.  خدا  مومنان  را  مطمئن  می‌سازد که  اهریمن  نمی‌تواند  در  باره  ایشان  به  هرچه  می‌خواهد  برسد:

)إنما النجوى من الشیطان لیحزن الذین آمنوا , ولیس بضارهم شیئا - إلا بإذن الله - وعلى الله فلیتوکل المؤمنون).

نجوا  تنها  از  ناحیه  اهریمن  است  و  می‌خواهد  مومنان  را  غمگین  و  اندوهناک  سازد! امّا  هیچ  زیانی  نمی‌تواند  بدیشان  برساند  مگر  این  که  اجازه  خدا  در  میان  باشد.  پس  مومنان  باید  به  خدا  توکل  کنند  و  بس‌.

مومنان  جز  بر  خدا  توکل  نمی‌کنند.  جز توکل  بر  خدا  توکلی  در  میان  نیست‌.  جز  خدا کسی  در  میان  نیست‌که  مومنان  براو  توکل‌ کنند.

احادیث  نبوی  ارزشمندی  در  صحیح  مسلم  و  بخاری  در  باره  نهی  از  نجواکردن  و  در گوشی  صحبت  نمودن  ذکر  گردیده  است‌،  نجو‌اکردن  و  درگوشی  صحبت  نمودنی  که  در  برخی  از  احوال  انجام می پذیرد  و  موجب  شک  و  تردید  می‌شود  و  اعتماد  را  سست  می‌کند  و  دغدغه  را  برمی‌انگیزد:

در  صجح  مسلم  و  بخاری  به  نقل  از  اعمش  -‌ با  اسنادی  که  دارد  -‌ ازعبدالله  پسر مسعود  (رض) روایت  شده  است  که‌گفته  است‌:  پیغمبر خدا  (ص) فرموده  است‌:

(إذا کنتم ثلاثة فلا یتناجى اثنان دون صاحبهما فإن ذلک یحزنه ).

«‌هرگاه  شما  سه  نفر  بودید،  نباید  دو  نفر  به  نجوا  بپردازند  و  دوست  دیگرشان  را  شرکت  ندهند.  چه  این‌کار  او  را  غمگین  می‌سازد».

این  خو  و  روش  والائی  است‌.گذشته  از  آن  خودداری  حکمت‌آمیزی  برای  از  میان  بردن  هرگونه  شک  و  تردیدی  است‌.  امّا  اگر  در  وقتی  از  اوقات  مصـلحت  در  نهان  داشتن  راز  یا  پنهان‌کردن  عیب  و  عاری  باشد،  چه  درکار  شخصی  و  چه  درکار  عمومی‌،  مانعـی  از  مشورت  و  رایزنی  نهانی  وکتمان  و  پنهان‌کردن  راز  و  نیاز  نیست‌.  این  عادت  رهبرانی  است‌ که  بار  مسوولیت‌ گروه  را  مومنان  بر  دوش  دارند.  درست  نیست‌که  همــایشی  صورت  بگیردکه  دور  از  علم  و  اطلاع  جماعت  مسلمانان  باشد  و  یک‌سو گرائی  و  یکه‌تازی  بشود  این  همان  چیزی  است‌که  قرآن  از  آن  نهی‌کرده  است  و  پیغمبر  (ص) ‌آن  را  قدغن  فرموده  است‌.  این‌کاری  است‌که‌گروه  مسلمانان  را  پراکنده  می‌دارد  و  از  هم  می‌پاشد،  یا  درصفوف  آنان  شک  وتردید  و  عدم  اطمینان  و  اعتماد  ایجاد  می‌کند.  این  چیزی  است‌که  اهریمن  آن  را  به  راه  می‌اندازد  تا  بدین  وسیله  مـومنان  را  غمگین  و  غمناک‌گرداند.  خدا  هـم  وعده  قاطعانه‌ای  داده  است‌که  اهریمن  با  این  وسیله  هرگز  بدان  چیزی  نمی‌رسدکه  برای‌گروه  مومنان  می‌خواهد  و  در  نظر  دارد.  زیرا  خدا  پاسدار  و  نگاهدار گروه  مومنان  است‌،  و  او  حاضر  و  ناظر  در  هر  راز  و  نیاز  و  نجواکردن  و  در گوشی  سخن‌گفتنی  است‌،  و  می‌داند  در  آن  چه  می‏‎گذرد  و  چه  نیرنگ  و  دسیسه  و  توطئه‌ای  صورت  می‌پذیرد  و  دور  می‌زند.  و  هرگز  اهریمن  نمی‌تواند  به  مومنان  زیان  برساند   ...

(  إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ).

مگر  این  که  اجازه  خدا  در  میان  باشد.

این  یک‌استثناء  حفـاظتی  است  و  بیانگر  آزادی  اراده  و  مشیت  الهی  درهر مکان  و موردی ‌از امکنه  و موارد  وعده  وتصمیم  است‌،  تا  بدین‌وسیله  اراده  و  مشیت  الهی  در  فراسوی  وعده  و تصمیم‌،  آزاد  و  رها  باند  و  هیچ  چیزی‌آن  را  مقیّد و مـحدود  نسازد  ...

(  وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ)  .

مومنان  باید  به  خدا  توکل  کنند  و بس‌.

خدا  پاسدار  و  نگاهدار  است‌.  او  توانا  و  چیره  است‌.  او  دانا  و  آگاه  است‌.  او  حاضر  و  ناظری  است‌که  غیبت  نمی‌کند.  چیزی  درجهان  صورت  نمی‌گیرد  و  انجام  نمی‌پذیرد  مگر  آنچه  او  بخو‌اهد  و  اراده  فرماید.  خدا  وعده  داده  است‌که  مومنان  را  بپاید  و  پاسداری  و  نگاهد‌اری  نمــاید.  دیگرکدامین  اطمینانی  فراتر  از  این  است  وکدامین  یقین  بالاتر  از  این‌؟

*

سپس  شیوه  و  رسم  دیگری  ازشیوه‌ها  و  رسمهای‌ گروه  مومنان  را  به  مومنان  می‌آموزد:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَإِذَا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ )٠

ای  مومنان‌! هنگامی  که  به  شما  گفته  شد:  در  مجالس  جای  باز  کنید،  جای  باز  کنید  تا  خدا  در  کار  شما  گشایش  دهد.  وهنگامی  که  به  شما  گفته  شد:  برخیزید! برخیزید. اگر چنین کنید  خداوند  به  کسانی  از  شما  که  ایمان  آورده‌انـد  و  بهره  از  علم  دارند،  درجات  بزرگی  می‌بخشد.  و  خدا  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است  که  می‌کنید.

 از  برخی  از روایتهائی ‌که  سبب  نزول  این  آیه  را  بازگو  می‌کنند،  چنین  بـرمی‌آیدکه  این  آیه  ارتباط  واقعی  با  منافقان  دارد،  ارتباطی‌که  میان  این  آیه  و  میان  آیات  پیش  از  آن  را  در  روند  قرآنی  بیش  از  یک  ارتباط  می‌گرداند.

قتاده‌گفته  است‌:  این  آیه  در  باره  مجالس  ذکر  نازل  گردیده  است‌.  مسلمانان  زمانی ‌که  می‌دیدند  کسی  از  خـودشان  دارد  می‌آید،  بخل  می‌ورزیدندکه  جایگاههای  خود  را  در  خدمت  پیغمبر  (ص) ‌تـرک‌کنند،  و  جای  خویش  را  بدان  فرد  بدهند.  این  بودکه  خداوند  بزرگوار  بدیشان  دستور  می‌دهد  بعضی  از  آنان  برای  برخی  از  خودشان  جای  باز  بکنند  و  جای  بدهند.

مقاتل  پسر  حیان ‌گفته  است‌:  این  آیه  روز  جمعه  نازل  گردید.  در  آن  وقت  پیغمبر خدا  (ص) در صفه  بود.  جای  نشستن  تنگ  بود.  پیغمبر  مهاجران  و  انصاری  را گرامی  می‌داشت‌ که  در  جنگ  بدر  شرکت‌کرده  بودند.  مردمانی  از  شرکت‌کنندگان  در  بدر  آمدند.  کسانی  پیش  از  ایشان  آمده  بودند  و  در  صفه  نشسته  بودند.  بدربان  هنگام  ورود  پیغمبر  (ص)  در  برابرش  برپای  ایستادند  و  گفتند:  ای  پیغمبر  سلام  و  رحمت  و  برکات  خدا  برتو  باد.  پیغمـبر  (ص)  سلام  ایشان  را  پاسخ  داد.  سپس  بدربان  به  سائر  مردمان  سلام  کردند.  مردمان  سلام  آنان  را  پاسخ  گفتند.  بدربان  بر پای  ایستادند  و  منتظر  ماندند  که  بدیشان  جای  داده  شود.  پیغمبر  (ص)  متوجه  شد که  آنان  چرا  سر  پا  ایستاده‌اند‌.  دانست‌که  اهل  مجلس  برایشان  جای  باز  نکرده‌اند.  این  امر  بر  پیغمبر  (ص)   گران  آمد.  به  مهاجران  وانصار  پیرامون  خودکه  در  جنگ  بدر  شرکت  نکرده  بودند  فرمود:  پاشو  ای  فلانی‌.  و  تو  ای  فلانی  برخیز.  پیاپی  جای  آنان  را  به  مهاجران  و  انصار  شرکت‌کنـنده  در  بدر  می‌داد،  و  بدربان  را  بر  جای  دیگران  می‌نشاند.  این  امر  برای  کسانی‌ گران  آمدکه  بر  کسانی‌که  ایشان  را  از  جایشان  بلندکرده  بود،  و  جای  آنان  را  به  دیگران  داده  بو‌د.  پیغمبر  (ص)  این  ناراحتی  را  از  چهره ایشان  دریافت‌.  منافقان‌گفتند:  آیا  شما گمان  نمی‌بریدکه  این  دوست  شما  در  میان  مردمان  دادگری  می‌کند؟  به  خدا  قسم  ما  ندیدیم‌که  او  با  این  مردمان  عادلانه  رفتارکرده  باشد! مردمانی  جای  خود  را  گرفته‌اند  و  نشسته‌اند  و  دوست  داشته‌اندکـه  نزدیک  پیغمـبرشان  بنشینند  و  درکنار  او  بمانند.  امّا  او  ایشان  را  بلندکرده  است‌،  وکسانی  را  بر  جای  ایشان  نشانده  است  که  دیر  آمده‌اند  وکندی ‌کرده‌اند  ...   مقاتل ‌گفته  است‌:  به  ما  چنین  خبر  رسیده  است‌که  پیغمبر  (ص) ‌فرمود:

(رحم الله رجلا یفسح لأخیه ).

«‌خدا  رحمت ‌کند کسی  راکه  برای  برادرش  جای  باز  کند »

بعد  از  این  همین  مردمان  سریع  برمی‌خاستند،  و  برای  برادران  خود  جای  باز  میکردند.  این  آیه  روز  جمعه  نازل  گردید.

اگر  این  روایت  صحیح  باشد،  با  احادیث  دیگری  مخالفت  نداردکه  برابر  آنها  نباید کسی  فردی  را  از  جایش  بلند  کند  تا  خودش  بر  جای  او  بنشیند.  همان‌گونه‌که  در  صحیح  مسلم  و  بخاری  آمده  است‌:

) لا یقیم الرجل الرجل من مجلسه فیجلس فیه , ولکن تفسحوا وتوسعوا(

«‌شخصـی‌،  شخصی  را  از  جایگاهـش  بلند  نکند  تا  بر  جای  او  بنشیند.  ولیکن  جای  بازکنید  وگشایش  ببخشید»‌.

 همچنین  با  چیزی  هم  مخالفت  نداردکه  می‌گوید:  لازم  است‌کسی‌که  به  مجلسی  داخل  می‌شود،  هرکجاکه  جا  باشد  بنشیند.  نباید  او  پای  برگردنها  وگرده‌های  مردمان  بگذارد  تا  در  بالای  مجلس  جای  بگیرد  و  جای  خوش  کند.

این  آیه  تشویق  می‌کند  برای  تازه‌وارد  جای  باز  شود  تا  بتواند  بنشیند.  همچنین  تشویق  می‌کند  به  اطاعت  و  فرمانبرداری  از  فرمان‌،  وقتی‌که  به  نشسته‌ای‌گفته  شد  که  برخیزد  باید که  برخیزد  و  جای  بازکند.  این  فرمان  را  کسی  می‌دهدکه  مسوولیت  نظم  وترتیب‌ گروه  مسلمانان  را  بر  عهده  دارد.  نه  این‌که  شخص  آینده  فرمان  بدهد.

هدف  این  است‌که‌گشایش  در  دل  و  درون  حاصل‌گردد،  پیش  از  این‌که ‌گشایش  در  جا  و  مکان  پدید  آید.  وقتی  که  در  دل  و  درون ‌گشایش  حاصل‌گردد،  فراخی  می‏‎گیرد  و  بزرگو‌اری  می نماید،  و  نشسته  از  برادران  و  خواهران  خو‌د  استقبال  می‌کند،  و  با  محبت  و  بزرگواری  پذیره  اشخاص  تازه‌ وارد  می‌شود،  و  با  رضـا  و  رغبت  و  با  آسودگی  خاطر  برایشان  جای  باز  می‌کند.  ولی  رهبر  وقتی‌که  دید  به  نحوی  از  انحاء  ضرورت  دارد  جا  خالی  گردد  و  مکان  را  به‌کس  دیگری  داد،  بایدکه  با  رضای  خاطر  و  آرامش  درون  پذیرفت‌،  و  قواعدکلی  نیز  مراعات‌گردد.  از  قبیل‌:  برگردنها  وگرده‌ها  گام  برداشته  نشود.کسی‌کسی  را  از  جایش  بلند  نکند  تا  خودش  در  جای  او  بنشیند.  یا کسی  بالای  سرکشی  نایستد  تا  جای  خود  را  بدو  بدهد.  بلکه  باید  بزرگواری  و  احترام  و  نظم  و  نظامی  را  مراعات‌کردکه  اسلام  آنها  را  می‏طلبد.  در  هر  حالی  و  در  هر  وصفی،  باید  ادب  و  نزاکت  و  خو‌شروئی  داشت‌.

براساس  روش  و  شیوه  قرآن  در  برانگیختن  احساس  و  شعو‌ر،  در  وقت  درخواست  هرگو‌نه  تـکلیف  و  وظیفه‌ای‌،  به  افرادی‌که  در  مجالس  برای  دیگران  جای  باز  می‌کنند  و  سبب  آسایش  آنان  می‌شوند  وعده  می‌دهدکه  خدا  برای  ایشان  جای  باز  می‌کند  و  بدیشان  آسایش  می‌رساند:

(  فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ )  .

جای  باز  کنید  تا  خدا  در  کار  شما  گشایش  دهد.

به‌کسانی‌که  به  فرمان  خدا  از  جای  برمی‌خیزند  و  برای  اطاعت  از  پیغمبر  (ص)  مکان  را  خالی  می‌کنند،  وعده  رفعت  مقام  می‌دهد:

  ( وَإِذَا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ(.

و  هنگامی  که  به  شما  گفته  شد:  برخیزید! برخیزید.  اگر  چنین  کنید  خداوند  به  کسانی  از  شما  که  ایمان  آورده‌اند،  و  بهره  از  علم  دارند،  درجات  بزرگی  می‌بخشد.

این  پاداش  تواضع  آنان‌،  و  برخاستن  ایشان  به  محض  دریافت  دستور  پا  شدن  است‌.

مناسبتی‌که  در  اینجا  در  میان  است  مناسبت  نزدیک  شدن  به  پیغمبر  (ص)  برای  دریافت  علم  و  اطلاع  در  مجلس  او  است‌.  این  آیه  به  مسلمانان  یاد  می‌دهد:  ایمانی‌که  به  سعه صدر  و  اطاعت  از  امر  برمی‌انگیزد،  و  علم  و  اطلاعی‌که  دل  را  پاکیزه  می‌دارد،  و  در  نتیجه  دل  می‏‎گشاید  و  اطاعت  می‌نماید،  هر  دو  انسان  را  به  درجات  والائی  در  بیشه  خدا  می‌رسانند.  بالا  رفتن  درجات  در  بیشه  خدا  و  برخاستن  از  جا  به  خاطر  چیزی‌که  رسول  خدا  (ص)  مصلحت  دیده  است‌،  تقابل  دارد.

(  وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)  ٠

و خدا آگاه  از هر آن  چیزی  است  که  می‌کنید.

خدا  از  روی  علم  وآگاهی  از  حقیقت  آنچه  می‌کنید،  و  از  روی  علم  و آگاهی  از  احساس  و  شعوری ‌که  در  فراسوی‌ کارتان  نهفته  است‌،  سزا  و  جزای  شما  را  می‌دهد.

قرآن  این‌گو‌نه  تربیت  انسانها  و  پاکیزه  داشتن  ایشان  را  برعهده  می‏‎گیرد،  و  این  چنین  جای  بازکردن  و  بزرگواری‌نـمودن  وفرمان  بردن‌را  باشیوه  تشویق‌و  ترغیب  و  برانگیختن  و  به  جوش  و  خروش  انداختن  بدیشان  تعلیم  می‌دهد.  چه  دین  تنها  با  تکالیف  مجرد  و  وظائف  صرف  حاصل  نـمی‌گردد،  بلکه  دین  با  دگرگونی  در  احساس  و  شعو‌ر،  و  تحول  و  انقلاب  در  دل  و  درون  حاصل  می‌گردد  ...

*

همچنین  قرآن  بدانان  رفتار  وکردار  دیگری  را  در  ارتباط  ایشان  با  فرستاده  یزدان (ص) می‌آموزد.  پیدا  است‌که  مردمان  زیادی  می‌خو‌استند  با  پیغمبر  خدا  (ص)  خلوت‌کنند،  تا  هر یک  از  آنان  در  باره ‌کار  خاص  خو‌د  با  او  سخن  بگوید،  و  در  راستای  آن‌،  رهنمود  و  رهنمـون  و  رای  و  نظر او  را  جویا  شود،  و  تنهائی  با  جنابشان  صحبت  بکند.  بدون  ایـن‌که  متوجه  باشند  پیغمبر  (ص)‌کارهای  اجتماعی  مهمّی  دارد  و  باید  بدانها  برسد،  و  بدون  این‌که  ارزش  وقت  او  را  بدانند،  و  از  جدی  بودن  خلوت  با  او  آگاه  باشند  و  بدانندکه  خلوت  با  او  باید  برای‌کار  مهمّی  باشد  و  بس.  این  بود  خدا  خواست  این  معا‌نی  و  مفاهیم  را  بدیشان  یاد  بدهد  و  برای  این‌کار  مالیاتی  به  نفع  جامعه  مسلمانان  تعیین‌کند.  بدین  معنی  هرکس‌که  خواست  با  پیغمبر  خدا  (ص)  خلوت ‌کند  و  وقت  او  را  بگیردکه  متعلق  به  همگان  است  پولی  را  به  عنوان  صدقه  به  جامعه  می‌دهد،  پیش  از  این  که  درخواست  رازگفتن  و  خلوت‌گزیدن‌کند:

(  یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً ذَلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ )  .

ای  مومنان‌! هرگاه  خواستید  با  پیغمبر  نجوا  و  رازگوئی  کنید،  پیش  از  نجوای  خود،  صدقه‌ای  بدهید.  این  کار  برای  شما  بهتر  و  پاکیزه‌تر  (‌برای  زدودن  حب  مال  از  دلها)  است‌.  اگر  هم  چیزی  را  نیافتید  (‌که  با  آن  صدقه  را  انجام  دهید)  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

امام  علی  -‌کرم الله‌وجهه  -  بدین  آیه  عمل‌کرد.  آن‌گونه  که  روایت  شده  است  او  دیناری  داشت‌،  آن  را  به  درهم  تبدیل‌کرد.  هر  زمان‌که  می‌خواست  با  رسول  خدا  (ص)  برای  کاری  خلوت  کند  درهمی  را  صدقه  می‌داد!..  دادن  صدقه  بر  مسلمانان  دشوار  آمد.  خدا  این  را  از  مسلمانان  دید،  و  خود  صدقه  دادن  هم‌کار  خود  راکرد  و  معنی  خود  را  بخشید.  به  مسلمانان  تفهیم‌کرد  خلوتی  راکه  می‏‎طلبند  چه  ارزشی  دارد.  این  بود  که  یزدان  سبحان  برای  مسلمانان  تخفیف  قائل  شد  و  بار  ایشان  را  سلب  کرد،  و  آیه بعدی  نازل‌ گردید  این  تکلیف  و  وظیفه  را  برداشت،  و  ایشان  را  به  عبادات  و  طاعاتی  دعوت  نمود  که  اصلاح‌کننده دلها  است‌:

( أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ). 

 آیا  می‌ترسید  که  پیشاپیش  نجوای  خود  صدقه‌هائی  را  بدهید  (‌و  مخارجی برای خود تولید  کنید؟‌!)‌.  حال  که  چنین  کاری  را  نکرده‌اید  و  خداوند  هم  شما  را  بخشیده  است  (‌و  این  رنج  را  از  دوش  شما  برداشته  است  و  اجازه  داده  است  بدون  دادن  صدقه  با  پیغمبر  به  نجوا  بپردازید)  پس  نماز  را  چنان  که  باید  بخوانید  و  زکات  مال  بـه  در  کنید  و  از  خدا  و  پیغمبرش  فرمانبرداری  نمائید.  ایزد  آگاه  از  همه  کارهائی  است  که  می‌کنید.

در  این  دو  آیه‌،  و  در  روایتهائی‌که  سبب  نزول  این  دو  آیه  را  بیان  می‌دارند،  نوعی  از  انواع  تلاشها  و  کوششهای  تربیتی  را  می‌یابیم‌،  تلاشها  وکوششهائی‌که  برای  آماده‌سازی  این  گروه  مسلمانان  در  کارهای  کوچک  و بزرگ  بینش  و منش  و روش  ورفتار به‌کار 

می‌رود. 

* 

سپس  روند  قرآنی  روی  به  سوی  منافقانی  برمی‌گرداند  که  یهودیان  را  به  دوستی  می‌گرفتند.  برخی  از  احوال  و  اوضاع  آنان  و  موضعگریهای  ایشان  را  به  تصویر  می‌زند.  آنان  را  تهدید  می‌کندکه  کارشان  به  رسوائی  می‌کشد،  و  فرجام  و  سرنوشتشان  ناجور  و  ناگوار  می‌گردد،  و  با  وجود  همه  چاره‌اندیشیها  و  توطئه‌هائی‌که  برای  برانداختن  دعوت  اسلامی  و  نابود  کردن  پیروانش  در  پیش می‏‎گیرند،  دعوت  اسلامی  و  پیروانش  پیروز  می‌گردند:

(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُمْ مِنْکُمْ وَلا مِنْهُمْ وَیَحْلِفُونَ عَلَى الْکَذِبِ وَهُمْ یَعْلَمُونَ .أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ .اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ .لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ .یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَیْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ .اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ).

آیا  آگاهی  از  کسانی  که  گروهی  را  به  دوستی  می‏‎گیرند  که  خدا  بر  آنان  خشمگین  است‌.  اینان  (‌منافقانی  بیش  نبوده  و)  نه  از  شمایید  و  نه  از  آنانند.  چنین  کسانی  بـه  گونه  آگاهانه  سوگند  دروغ  یاد  می‌کنند! خداوند  عذاب  سختی  را  برای  ایشان  آماده  کرده  و  تهیه  دیده  است‌.  آنان  چه  کار  بـدی  می‌کنند! آنان  سوگندهایشان  را  سپری  (‌برای  حفظ  جان  و  مال  خود)  ساخته‌اند  و  بدین  وسیله  مردمان  را  از  راه  یزدان  باز  داشته‌اند  و  لذا  عذاب  خوارکننده‌ای دارند. اموالشـان و  اولادشـان‌،  به  هیچ  وجه  ایشان  را  از  دست  خدا  مصون  و  محفوظ  نمی‌دارد.  آنان  دوزخیانند  ودر  دوزخ  جاودانه  می‌مانند.  روزی  خداوند  همه  آنان  را  زنده  می‏‎گرداند.  آن  روز  برای  خدا  (‌به دروغ‌) سوگند  می‌خورند  همان  گونه  که  (‌امروز  به  دروغ‌)  برای  شما  سوگند  می‌خورند،  وگمان  می‌برند  که  ایشان  دارای  چیزی  (‌از  هوش  و  زرنگی‌)  هستند! (‌و  با  این  سوگندهای  دروغ‌،  خویشتن  را می‌رهانند و به  جائی  می‌رسانند)‌.  هان‌! ایشان  دروغگویانند  (‌و  گرفتار  خشم  و  عذاب  یزدانند)‌.  اهریمن  برآنان  چیره  گشته  است‌(‌و  با  وسوسه‌های  خود  ایشـان  را  از  راستای  راه  به  در  کرده  است‌)‌و  یاد  خدا  را  از  خاطرشان  برده  است‌.  اینان  حزب  اهریمن  هستند.  هان‌! قطعاً  حزب  اهریمن  زیانکار  و  زیانبارند.

این  یورش  و  تاخت  نیرومند  بر  منافقانی‌که‌گروهی  را  به  دوستی  می‌گیرندکه  خدا  بر  آنان  خشمگین  است  -‌که  یهودیانند  -‌دال  بر  این  است‌که  آنان  برای  نیرنگ  زدن  به  مسلمانان  سخت  به  تلاش  می‌ایستاده‌اند  و  با  دقت  مساله  نابو‌دی  ایشان  را  پـیگیری  مـی‌کرده‌اند،  و  با  سرسخت‌ترین  دشمنان  مسلمانان  به  توطئه  می‌پرداخته‌اند  و  دسیسه‌بازی  می‌نموده‌اند‌.  هـمچنین  می‌رساندکه  سلطه  اسلام‌گسترش  پیداکـرده  است  و  قدرت  آن  بزرگ  و  سترگ‌گردیده  است‌،  به‌گو‌نه‌ای‌که  منافقان  از  همچو‌ن  سلطه  و  قدرتی به  ترس  و  هراس  افتاده‌اند،  و  ناچار  شده‌اند  -‌ وقتی‌که  پیغمبر  خدا  (ص)  و  مومنان  ایشان  را  با  ساخت  و  پاختها  و  رایزنیها  و  توطئه‌هایشان  مواجه  و  روبروگردانند،  ساخت  و  باختها  و  رایزنیها  وتوطئه‌هائی‌کـه  خدا  به  پیغـمبرش  و  به  مومنان  خبر  می‌داد،  به  دروغ  سوگند  بخورند  و  چیزی  را  انکارکنندکه  از  توطئه‌ها  و  سخنها  بدیشان  نسبت  داده  می‌شود.  در  حالی‌که  آنان  می‌دانستندکه  در  همچون  سوگندهائی  دروغ  مـی‌گویند.  آنان  با  سـوگندهایشان  خویشتن  را  می‌رهانیدند  از  مواخذه  وگرفتاریهائی‌که  انتظار  داشتند  به  سبب‌کشـف  دسیسه‌بازیهایشان  دامنگیرشان  گردد:

(  اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً) ٠

آنان  سوگندهایشان  را  سپری  (‌برای  حفظ  جان  ومال  خود)‌ساخته‌اند.

(جنّة)  سپـر. یعنی  محفوظ  داشتن  ...   بدین‌وسیله  به  دسیسه‌بازیهای  خـود  برای  جلوگیری  از  راه  خدا  ادامه  مـی‌دادند!

خدا  ایشان  را  در  لابلای  این  آیه‌ها  بارها  و  بارها  تهدید  می‌فرماید:

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) ٠

خداوند  عذاب  سختی  را  برای  ایشان ‌آماده  کرده  و  تهیه  دیده  است‌.آنان  چه  کار بدی  می‌کنند!.

) فَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (

و لذا  عذاب  خوارکـننده‌ای  دارند.

(لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ).

اموالشان  واولادشان‌،  به  هیچ  وجه  ایشان  را  از  دست  خدا  مصون‌ و محفوظ ‌نمی‌دارد.آنان  دوزخیانند  و در  دوزخ  جاودانه ‌می‌مانند.

صحنه  آنان  را  به  تـصویر می‌زند،  صحنه‌ای‌که  درروز  قیامت  دارند و وضع  بسیار رسواگرانه  و  زبون ساز  است‌.  آنان  درآخرت  برای  یزدان  سوگند  می‌خورند،  بدان‌گونه‌که  دردنیا  برای  مردمان  سوگند  می‌خورند:

(یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ ).

آن  روز  برای  خدا  (‌به  دروغ‌)  سوگند  می‌خورند  همان  گونه  که  (‌امروز  به  دروغ‌)  برای  شما  سوگند  می‌خورند.

  این  کار  اشاره  بدین  امر  داردکه  نفاق  در  وجودشان  ریشه  دوانیده  است  و  جزو  هستی شان  شـده  است‌.  تا  بدانجاکه  تا  روز  قیامت  نیز  با  ایشان  همراه  و  همدوش  می‌گردد،  و  باکوله‌بار  نفاق  به  پیشگاه  یزدان  بزرگوار  می‌رسند،  یزدانی  که  از  نـهانیهای  دلها  و  از  راز  و  رمزهای  موحد  درسینه‌ها آگاه  است‌!

(وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَیْءٍ (‌.

و  گمان  می‌برند  که  ایشان  دارای  چیزی  (‌از  هوش  و  زرنگی‌)  هستند.

آنان  پا  در  هوایند  و  بر  پایه  و  اساسی  استوار  نبوده،  و  بر  هیچ  چیزی  تکیه  نزده‌اند  و  مستقر  نیـستند!

به  سبب  دروغگوئی  ثابت  و  استواری‌که  در  نهادشان  است‌،  بینی  آنان  را  به  خاک  مذلت  می‌مالد  و  خوار  و  رسوایشان  می‏‎گرداند.

(أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ)  .

هان‌! ایشان  دروغگویانند  (‌و  گرفتار  خشم  و  عذاب  یزدانند)‌.

دلی‌که  یاد  خدا  را  فراموش  می‌کند،  و  سراپا  شر  و  بدی  می‏‎گردد،  صاحبان  چنین  دلهائی‌:

(أُولَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ  )  .

آنان  حزب  اهریمن  هستند.

خالـصانه  از  آن  اهریمنی  می‌گردندکه  در  زیر  پرحم  او  گرد  می‌آیند  و  می‌ایستند،  و  به  نام  اوکار  می‌کنند،  و  هدفهای  او  را  اجراء  می‌نمایند.  همچون  کسانی  شر  و  بدی  مـحض  هستند  و  به  ضرر  و  زیان  محض  می‌رسند:

 ( أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).

هان‌! قطعاً  حزب  اهریمن  زیانکار  و  زیانبارند.

این  تاخت  سخت  و  یورش  تندی  است‌که  با  شر  و  بدی  و  اذیت  و  آزار  و  فتنه  و  آشوبی  مناسبت  داردکه  در  حق  مسلـمانان  می‌اندیشند  و  با  دشمنان  مسلمانان  برای  انجام  آنها  به  رایزنی  می‌نشینند  و  خوابـهای  بدی  برایشان  می‏بینند.  دلهای  مسلمانان  اطمینان  و  آرامش  می‏‎یابد،  وقـی‌که  متوجه  می‌گردندکه  یزدان  سبحان  و  بزرگوار  به  جای  ایشان  عهده‌دار  تاخت  و  تاز  بر  دشمنان  پنهان  و  نهانشان  می‏‎گردد  و  به  دفاع  از  ایشان  می‏‎پردازد.

*

از  آنجاکه  آن  چنان  منافقانی  به  یهودیان  پناه  می‏بردند،  چون‌گمان  می‌کردندکه  آنان  نیروئی  هستندکه  مردمان  از  ایشان  می‌ترسند  و  می‌هراسند  و  بدیشان  چشم  امید  می‌بندند.  از  یهودیان  د‌رخـواست‌کمک  و  یاری  و  شور  و  رایزنی  می‌کردند! خداوند  منافقان  را  از  یهودیان  مایوس  می‌فرماید،  و  بیان  می‌نمایدکه  برای  خود  و  برای  پیغمبر  خود  چیره  شدن  و  پیروز گردیدن  را  مقدر  و  مقررفرموده  است‌.

( إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ فِی الأذَلِّینَ .کَتَبَ اللَّهُ لأغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ)‌.

مسلمّاً‌کسانی  که  با  خدا  وپیغمبرش  دشمنی  می‌کنند،  از  زمره  پست‌ترین  و  خوارترین  (‌مردمان‌)  خواهند  بود.  خداوند  چنین  مقدر کرده  است  که‌من ‌وپیغمبرانم  قطعاً  پیروز  می‌گردیم‌.  بی‏گمان  خداوند  نیرومند  چیره  است‌.  این  وعده  راستین  خدا  است‌،  وعده  راستینی‌که  انجام  پـذیرفته  است  و  قطعاً  انجام  می‏‎پذیرد  و  شده  است  و  حتمـاً  می‌شود،  هرچندکه‌گاه‌گاهی  این  وعده  راستین  در  ظاهر  انجام  نمی‌پذیرد  و  خلاف  قضیه  صورت  می‏‎گیرد.  آنچه  عملا  روی  داده  است  این  است‌که  ایمان  و  توحید  برکفر  و  شرک  پیروزگردیده  است‌،  و  باور  به  خدا  در  این  زمین  استقرار  پذیرفته  است‌.  و  بشریت  بدان گردن  نـهاده  است  بعد  از  آن  همه‌گردنه‌های  شرک  و  بت‌پرستی‌ای‌که  بر  سر  راهش  ایستاده  است‌،  و  بعد  از  آن  بـه  درگیریهای  طولانی  و  درازی‌که  باکفر  و  شرک  و  بی‌دیـنی  داشته  است‌.  اگر  دوره‌هائی  بوده  است‌که  بی‌دینی  یا  شرک  در  برخی  از  سرزمینهای‌کره  زمین  جلوه‌گرگردیده  است  - ‌همان‌گونه‌که  هم  اکنون  در  دولتهای  مادی‏گرا  و  بت‌پرست  روی  می‌دهد  - ‌امّا  عقیده  به  خدا  به  طور  عمــوم  چیره  و  پیروز  است‌.گذشته  از  آن‌،  دوره‌های  بی‌دینی  و  بت‌پرستی  رو  به  زوال  و  نیستی  حتـمـی  است‌.  زیرا  آن  چنان  دوره‌هائی  شایان  ماندن  نیست‌،  و  بشریت  در  هر  روزی  بـه  دلائل  تازه‌ای  دسترسی  پیدا  می‌کندکه  او  را  به  اعتقاد  به  خدا  رهنـمـود  می‌سازد،  و  عقیده  ایمان  و  یگانه‌پرستی  را  استوار  می‌دارد  و  استحکام  می بخشد.

مومن  به  وعده  یزدان  به  عنوان  حقیقتی  می‌نگردکه  روی  می‌دهد.  هرگاه  واقعیت‌کوچکی  در  نسل  محدودی  یا  د‌ر  سرزمین  محدودی  با  آن  حقیقت  مخالف‌گرد‌ید،  آن  چنان  واقـعیتی  چیز  باطل  و  زوال‌پذیری  است‌که  در  زمین  به  سبب  حکمت  خاصی  یافته  می‌شود.  چه  بسا  این  حکمت  خاص  به  جوش  و  خروش  درانداختن  ایمان  برای  محقق  ساختن  و  پیاده‌کردن  وعده خدا  در  وقت  معین  خود  باشد.

وقتی‌که  امروزه  انسان  به  جنگ  هولناکی  نگاه  می‌کندکه  دشمنان  ایمان  بر  ضد  مومنان  به  شکلهای‌ گوناگونش  به  راه  انداخته‌اند،  از  قبیل‌:  تاخت  و  تاز  و  فشار  آوردن  و  نیرنگ  زدن  به  انواع  مختلف  در روزگاران‌ دور  ودراز،  و  در  برخی  ازآنها  تاخت  و  تاز  بر  مومنان  به  جائی  رسیده  است‌که  مومنان  راکشته‌اند  و  پراکنده  و  تبعیدشان  نموده‌اند  و  شکنجه  شده‌اند  و  عذاب  دیده‌اند  و  ارزاقشان  قطع گردیده  است‌،  و  همه  انواع  اذیت  و  آزار  را  بدیشان  رسانده‌اند،  ولی  با  این  وجود،  ایمان  در  دلهای  مومنان  مانده  است  و  ایشـان  را  از  فروپاشی  و  سقو‌ط  بازداشته  است‌،  و  نگذاشته  است  همه  دسته‌ها  و  گروههای  ایشان  شخصیت  خود  را  از  دست  بدهند  و  هدر  روند  و  د‌ر  ملتهای  مهاجم  ذوب  شوند  و  در  برابر  سرکشان  ستمگر  و  یاغیان  یورشگرکرنش  بکنند  و  فرمان  ببرند.  بلکه  چندان  نگذشته  است‌که  بر  سرکشان  ستمد  و  یاغیان  یورشگر  فرود  آمده‌اند  و  آنان  را  درهم  شکسته‌اند  ...   وقتی‌که  انسان  به  این  واقعیت  دور  و  دراز  تاریخ  نگاهی  می‌اندازد،  مصداق  فرموده  یزدان  بزرگوار  را  می‏‎بیند  و  می‏‎یابد.  مصداق  فرموده  یزدان  بزرگوار  را  در  خود  این  واقعیت  بدون  نیاز  به  انتظار  طولانی  می‏‎بیند  و  می‌یابد!

به  هر  حال  شک  و  تردیدی  به  شخص  مومن  دست  نمی‌دهد  در  این‌که  وعده  خدا  حقیقت  موعد  است  و  باید  در  هستی  پدیدار  و  نمودار گردد  و  بروز  و  ظهور  پیداکند،  وکسانی‌که  با  خدا  و  پیغمبرش  می‌رزمند  و  دشمنی  می‌ورزند،  آنان  خو‌ار  و  رسوا  می‌گردند،  و  خدا  و  پیغمبرانش  چیره  و  پیروز  میشوند.  این  چیزی  است  که  هست  و  قطعاً  و  حتما  خواهد  بود،  ظاهر  حال  هرچنـد  جز  این  بوده  و  جز  این  باشد.

*

در  پایان‌،  قاعده  ثابتی  می‌آید،  قاعده‌ای‌که  مومنان  بر  آن  می‌ایستند،  یا  ترازوی  دقیقی‌که  ایمان  درونها  را  با  آن  می‌سنجند:

(لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَیُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(.

مردمانی‌را  نخواهی  یافت  که  به  خدا  و  روز  قیامت  ایمان  داشته  باشند،  ولی  کسانی  را به  دوستی  بگیرند  که  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده  باشند،  هرچند  که  آنان  پدران‌،  یا  پسران‌،  یا  برادران‌،  و  یا  قوم  و  قبیله  ایشـان  باشند.  چرا  که  مومنان‌،  خدا  بر  دلهایشان  رقم  ایمان  زده  است‌،  و  با  نفخه ربانی  خود  یاریشان  داده  است  و  تقویتشان  کرده  است‌،  و  ایشان  را  به  باغهای  بهشتی  داخل  می‏‎گرداند  که  از  زیر  (‌کاخها  و  درختان‌)  آنها  رودبارها  روان  است‌،  و  جاودانه  در  آنجا  می‌مانند.  خدا  از  آنان  خشنود،  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند.  اینان  حزب  یزدانند.  هان‌! حزب  یزدان‌،  قطعاً  پیروز  و  رستگار  است‌.

این  جدائی ‌کامل  میان  حزب‌الله  و  حزب  شیطان‌،  و  کناره‌گیری  نهائی  صف  ممتاز  است‌.  پالودن  صف  ممتاز  از  هرگو‌نه  عائق‌ و  مانعی  و  از  هرگونه  جاذبه  وکششی‌،  و  چنگ  زدن  به  دستاویز  یگانه  ریسمان  یگانه  است‌. 

(لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ)  .

مردمانی  را  نخواهی  یافت  که  به  خدا  و  روز  قیامت  ایمان  داشته  باشند،  ولی  کسانی  را  به  دوستی  بگیرند  که  با  خدا  و  پیغمبرش  دشمنی  ورزیده  باشند.

چه  خدا  برای‌کسی  دو  تا  دل  در  درونش  نیافریده  است‌،  و  هیچ  انسانی  در  یک  دل  دو  مودت  و  محبت  را گرد  نمی‌آورد:  مودت  و  محبت  خدا  و پیغمبرش‌،  و  مودت  و  محبت  دشمنان  خدا  و  پیغمبرش! یا  ایمان  است  یا  غیر  ایمان‌.  امّا  هر  دو  تا  با  یکدیگر‌گرد  نمی‌آیند.

( وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ ).

هرچند  که  آنان  پدران‌،  یا  پسران‌،  یا  برادران‌،  و  یا  قوم  و  قبیله  ایشان  باشند.

این  پیوندهای  خون  و  خویشاوندی‌،  در  مرز  ایمان  گسیخته  می‏‎گردد.  پیوندها  را  می‌توان  مراعات  داشت  اگر  دشمنانگی  و  جنگی  میان  دو  پرچم  نباشد:  پرچم  یزدان  و  پـرچم  شیطان‌.  نیکی  و  نیکو‌کاری  در  حق  پدر  و  مادر  دستور  الهی  است  و  باید  مراعات  بشود،  وقتی‌که  میان  حزب  یزدان  و  حزب  شیطان  جنگ  نباشد.  ولی  اگر  دشمنانگی  و  مبارزه  و  جنگ  در  میان  باشد،  پیوندهائی  میگسلدکه  به  یک  دستاویز  و  به  یک  ریسمان  متصل  و  پیوسته  نیست‌.  ابوعبیده  در  جنگ  بدر  پدرش  را کشت‌.  ابوبکر  صدیق  خواست  پسرش  عبدالرحمن  را  بکشد.  مصعب  پـسر  عـمیر  برادرش  عبید  پسر  عمیر  را کشت‌.  عمر  و  حمـزه  و  علی  و  عبیده  و  حارث‌،  خویشاوندان  و  نزدیکان  خود  را کشتند.  اینان  همگی  از  پیوندهای  خو‌ن  و  خویشاوندی‌گسیختند  و  به  پیوندهای  دین  و  عقیده  پیوستند.  این  رساترین  و  والاترین  چیزی  است‌که  تصور  پیوندها  و  ارزشـها  در  ترازوی  خدا  بدان  قد 

می‌کشد  و  بدان  می‌رسد.

(أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ) .

آنان  یزدان  بر  دلهایشان  رقم  ایمان  زده  است‌.

ایمان  در  دلهایشان  با  دست  یزدان  ثبت  و  ضبط‌گردیده  است  و  در  سینه‌هایشان  با  دست  قدرت  خدای  مهربان  نگاشته  شده  است‌.  پس  نه  پاک  می‌شود  و  نابود  می‏‎گردد،  و  نه‌کهنه  و  فرسوده  می‌شود،  و  نه  محوی  و  نه  پیچیدگی ‌در  آن  است‌.

(وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ )٠

و  با  نفخه  ربانی  خود  یاریشان  داده  است  و  تقویتشان  کرده  است‌.

ممکن  نیست  مومنان  همچون  اراده  استواری  را  پیدا  کنند  مگر  در  پرتو  نفخه‌ای  از  جانب  یزدان  مهربان.  ممکن  نیست  دلهایشان  با  این  نور  درخشان  و  تابان  گردد  مگر  در  پرتو  این  نفخه‌ای‌که  بدیشان  قوت  و  قدرت  و  درخشندگی  و  تابش  می‏بخشد  و  نیرومندشان  می‌نماید،  و  ایشان  را  به  سرچشمه  قوت  و  قدرت  و  نور  و  روشنی  می‌رساند  و  متصل  می‌گرداند.

(  وَیُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا).

و  ایشان  را  به  باغهای  بهشتی  داخل  می‏‎گرداند  که  از  زیر  (‌کاخها  و  درختان‌)  آنها  رودبارها  روان  است‌.

این  هم  پاداش  این  است‌که  در  زمین  خـود  را  از  هرگو‌نه  رابطه  و  پیوندی  و  خویشی  و  خویشاوندی‌،  جز  رابطه  و  پیوند  ایمانی‌،  بریده‌اند  وگسیخته‌اند،  و  هر  هدف  و  کالائی  از  هدفها  وکالاهای  فناپذیر  زمین  را  از  دلهایش  به  دور  انداخته‌اند.

(رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ)  ٠

خدا  از  آنان  خشنود،  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند.

  این  چهره  درخشان  و  خشنود  و  آرمیده‌ای  است‌که  حالت  این  چنین  مومنانی  را  به  تصویر  می‌کشد،  مومنانی‌که  در  مقام  بالا  و  والایند،  و  در  فضای  رضایت‌بخش  و  دلربایند  ...  خداوندگارشان  از  ایشان  راضی  است‌،  و  آنان  هم  از  خداوندگارشان  راضی  هستند.  آنان  از  همه  چیز  و  از  همه‌کس  بریده‌اند  و  گسیخته‌اند  و  خودشان  را  به  خداوندگارشان  رسانده‌اند،  و  خداوندگارشان  ایشان  را  پذیرفته  است  و  درکنف  حمایت  خودگرفته  است‌،  و  در  آستانه‌اش  برای  ایشان  جای  باز کرده  است‌،  و  رضایت  خود  را  بدیشان  اعلان  و  اعلام  فرموده  است‌،  و  آنان  هم  راضی  و  خشنود  گردیده‌اند.  دلها  و  درونهایشان  از  این  قرب  و  منزلت  راضی  و  خشنود  شده  است  و  بدان  آرمیده  است  و  انس  و  الفت ‌گرفته  است  و  به  آرامش  و  آسایش  رسیده  است‌...

ُ(ولَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ)‌.

آنان  حزب  یزدانند.

چه  ایشان  دار  و  دسته  یزدان  هستند،  دار  و  دسته‌ای‌که  زیر پرچم  اوگرد  آمده‌اند،‌و  با رهبری  او به  حرکت  درآمده‌اند،  و  با  رهنمود  و  رهنـمون  او  راهیان  شده‌اند،  و  برنامه  او  را  تحقق  بخشیده‌اند  و  پیاده‌کرده‌اند‌،  و  در  زمین  برای  پیاده‌کردن  و  عملی  ساخـتن  چیزی ‌کشیده‌اند  و  به  تلاش  ایستاده‌اندکه  او  مقدر  و  مقرر  فرموده  است  و قضا  و  قدرش  برآن  رفته  است‌،  و  لذا  آنـان  قضا  و  قدری  از  قضا  و  قدر  یزدان‌ گردیده‌اند.

(أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

هان‌! حزب  یزدان‌،  قطعاً  پیروز  و  رستگار  است‌.

اگر  یاران  برگزیده  یزدان‌،  پیروز و رستگار  نشوند،  چه  کسی  در  این  صورت  پیروز و  رستگار می‌گردد؟

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  انسانها  به  دو  حزب  تقسیم  می‌شوند:  حزب  یزدان‌،  و  حزب  شیطان‌.  و  انسانها  در  زیر  دو  پرچم‌ گرد  می‌آیند:  پرچم  حق  و  پرچم  باطل.  انسان  یا  از  زمره  حزب  یزدان  است  و  زیر  پرچم  حق  می‌ایستد،  و  یا  این‌که  از  جمله  حزب  اهریمن  است  و  زیر پرچم  باطل  میایستد  ... ایستادگان  زیر پرچم  حق‌،  و ایستادگان  زیر  پرچم  باطل،  دو  صف  جدای  از  یکدیگرند،  آمیزه  همدیگر  نمی‌گردند،  و  در  یکدیگر  ذوب  نمی‌شوند،  و آبشان  به  یک  جوی  نـمی‌رود.

نه  حسب‌و  نسبی  ونه  خویشی  وخو‌یشاوندی‌درمیان  است‌.  نه  اهل  و  عیالی  و  نه  قرابت  و  نزدیکی  درکار  است‌.  نه‌کشور و میهن  و  نه  نژاد  و فامیـلی  پد‌یدار و  مفید  فائده‌ای  است‌.  نه  عشیره‌گری  و  قومیت  سود  و  ارزش  دارد  وسود  وارزش  می‌رساند  ...   بلکه  آنچه  در  میان  است  و  ارج  و  ارزش  دارد  عقیده  است  و  بس.  تنها  وتنها  عقیده  است  والسلام‌.  پس  هرکس  به  سوی  حزب  یزدان  گراید  و برود  و  زیر  پرچم  حـق  بایستد،  او  و  همه  ایستادگان  زیر  این  پرچم  برادران  خدائی  یکدیگرند.  رنگهایشان‌،  میهنها  و  زادگاه‌هایشان‌،  عشیره‌ها  و  قبیله‌هایشان‌،  و  خاندانها  و  خانواده‌هایشان‌،  مختلف  و متفاوت  است‌،‌ولیکن  آنان ‌در رابطه  و  پیوندی  به  هم  می‌رسندکه  حزب  یزدان  راتشکیل  می‌دهد،  و  آن‌گاه  همه  جدائیها  و  اختلافها  در  زیر  این  پرچم  یگانه‌ذوب  می‌گردد  وآب  مـی‌شود  و  به  دل  زمین  فرو  می‌رود  و  از  میان  برمی‌خیزد.کسی  هم‌که  شیطان  بر  او  چیره  شود  و  در  زیر  پرچم  باطل  بایستد،  رابطه  و  پیوندی  او  را  به‌کسی  از  حزب  یزدان  ارتباط  و  پیوند  نمی‌دهد،  نه  رابطه  و  پیوند سرزمینی‌،  ونه  نژاد  و  فامیلی‌،  ونه  میهن  ونه  رنگی‌،  و  نه  قوم  و قبیله‌ای‌،  و  نه  حسب ‌و نسبی‌ و دامادی‌ و خویشاوندی‌ای  ...   پیوند و  ارتباط  نخستین‌،  یعنی  عقیده  است‌که  روئیده  است  و  سبزگردیده  است‌،  و  همه  این  پیوندها  و  ارتباط‌ها  بر  آن  استوارمی‌گردند  و از آن‌ می‌رویند و برمی‌دمند  ...   

*

این  آیه  پیام  می‌دهدکه  در  میان‌گروه  مسلمانان‌کسانی  بوده‌اندکه  پیوندها  و  رابطه‌های  خون  و  خویشاوندی  و  جاذبه‌های  مصـلحت  و  صداقت‌،  ایشان  را  به  یکدیگر  محکم  و  استوار  بسته  است  و  مرتبط ‌کرده  است‌.  این  آیه  به  چاره‌جوئی  همچون  چیزهائی  می‌پردازد که  در  دلها  و  درونها  ریشه  دوانده  است‌.  ترازوی  ایمان  را  با  چنین  قاطعیـتی‌،  و  با  همچون  جداسازی  قاطعانه  و  جازمانه‌ای‌،  می گذارد  و  محکم  واستوار می‌دارد  ...   امّا  در  همان  وقت  تصویر گروهـی  را  ترسیم  می‌کندکه  در  میان  جماعت  مسلمانان  بوده‌اند،  آن‌کسانی‌که  از  همه  وابستگیها  بریده‌اند  و  مخلص ‌گردیده‌اند  و  بدان  مقام  والا  رسیده‌اند.

این  تـصویر  مناسب‌ترین  خاتمه  برای  سوره‌ای  است‌که  با  تصویر  رعایت  و  عنایت  خدا  آغاز گردیده  است‌،  رعایت  و  عنایتی‌که  یزدان  سبحان  در  حق  این  ملت  مسلمان  در  واقعه  زن  فقیری  داشته  است‌،  زن  فقیری‌ که  خدا  سخن ‌او  را  شنیده  است  و پذ‌یرفته  است‌،  درآن  حال  که  با  پیغمبر  خدا (ص) ‌در  باره ‌کار  و  بار  خـود  و  در  باره  کار و  بار شوهرش  به  مجادله ‌پرداخته  است‌و به  ستیز  نشسته  است‌!

گسیختن  از  دیگران  و  پیوستن  به  یزدان  مهربانی‌که  این  گو‌نه  بدین  امّت  عنایت  دارد  وآنان  را  می‌پاید  ورعایت  و  پاسداری  می‌نماید،  یک  پاسخ  طبیعی  و  سرشتی  به  فرمان  یزدان  جهان  است‌.  جدا  شدن  حزب  یزدان  از  حزب  شیطان  چیزی  است‌که  جز  آن  سزاوار  ملتی  نیست  که  یزدان  آنان  را  برای  اجراء  نقش  جهانی‌ای  برگزیده  است‌که  ماموریت  آن  را  برعهده  ایشان‌گذاشته  است‌.

*

---

[1] نام  این  زن  را  خـوله  نـیز  ذکر کرده‌اند.  (‌مترجم‌) 
[2] ‌  «وسـق‌»  شـصت  صاع  است‌.  برابر  ٣٢٠  رطل  حجازی‌،  و ٤٨٠  رطل  بغدادی  ...  رطل  بغدادی  ٨٤مثقال‌،‌،  رطل  حجازی  ٩١  مثقال  است‌.  (‌نگا:  الـنهایة‌،  ،  فرهـنگ  معین‌)‌.  (‌مترجم‌) 
[3] «‌عرق‌»‌:  ٦٠  صاع  است‌. 
[4] ‌ابوداوود  درکتاب  سنن‌ خود،  در  بخش‌طلاق  آن  را  از دو  طریق  از  محمّد  پسر  اسحاق  پسر  یسار  روایت ‌کرده  است‌. 
[5] بخاری‌ و  مسلم  آن  را  استخراج‌ کرده‌اند.