تفسیر سـورۀ‌ انفطار مکّی و ١٦ آیه است

سـورۀ‌  انفطار  مکّی  و  ١٦  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ (١)وَإِذَا الْکَوَاکِبُ انْتَثَرَتْ (٢)وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ (٣)وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ (٤)عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ (٥)یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (٦)الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (٧)فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ (٨)کَلا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (٩)وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ (١٠)کِرَامًا کَاتِبِینَ (١١)یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ (١٢)إِنَّ الأبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ (١٣)وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ (١٤)یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ (١٥)وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ (١٦)وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٧)ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٨)یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا وَالأمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ) (١٩)

این  سورۀ ‌کوتاه  از  دگرگونیها  و  زیر  و  رو گردیدنهای  هستی  سخن  می‏‎گوید.  همان  دگرگونیها  و  زیر  و رو  گردیدنهائی ‌که  سورۀ  تکویر  از  آنها  صحبت  می‌کند.  امّا  این  سوره  شخصیّت  دیگری‌،  و  نشانه  ویژۀ  دیگری  بدانها  می‌دهد.  انسان  را  به  جولانگاه‌های  خاصّی  می‏‎برد،  و  دل  بشری  را  در  آن  جولانگاه‌ها  به‌ گردش  و  چرخش  می‌اندازد.  پسوده‌ها  و  آهنگهای  تازه‌ای  از  نوع  دیگر، ‌گوش  دل  را  می‌نوازند،  پسوده‌ها  و  آهنگهائی‌ که  آرام  و  ژرفند.  پسوده‌ها  انگار  سرزنش  می‌کنند،  هر چند  در  لابلاهای  خود  تهدید  و  بیم  دارند!

بدین  خاطر  این  سوره  در  صحنه‌های  دگرگونیها  و  زیرورو گردیدنها  جانب  اختصار  را  می‏‎گیرد  و  چکیده‌وار  جلوه‌گر  می‌آید. گر چه  قالب  چیرۀ  این  سوره  چنین  نمی‌ماند،  بدان‌ سان ‌که  در  سورۀ  تکویر  ماندگار  است‌.  زیرا  فضای  سرزنش ‌کردن  آرام‌تر،  و  آهنگ  سرزنش  کردن‌ کندتر  است  .  .  .  همچنین  است  آهنگ  موسیقی  این  سوره‌.  آن  هم  همین  قالب  را  دارد.  بدین  لحاظ  هماهنگی  و همآوائی  و اتّحاد  و  اتّفاق  در  شخصیّت  این  سوره  به  کمال  می‌رسد.

این  سوره  در  بخش  نخستین  از  شکافته  شدن  و  درز  برداشتن  آسمان‌،  پخش  و  پراکنده ‌گردیدن  ستارگان،  انفجار  دریاها،  و  زیر  و  رو  شدن‌ گورها،  سخن  می‏‎گوید.  به  عنوان  احوال  و  اوضاعی  از  آنها  سخن  می‌گوید که  انگار  هر کسی  در  آنها  و  در  آن  روز  خطرناک  از  هر آنچه  کرده  است  و  پیشاپیش  فرستاده  است  و  از  هر آنچه  نکرده  است  و  بر جای ‌گذاشته  است‌،  آگاه  و  مطّلع  است‌.

در  بخش  دوم‌،  پسودۀ  سرزنشی  می‌آغازد که  نهانی  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد  آن‌ کسی  را که  پروردگارش  نعمتها  را  در  وجودش  و  در  خلقتش  بر  او  ریزان  و  فراوان  می‏‎گرداند،  ولی  وی  قدر  این  نعمتها  را  نمی‌داند  و  حقّ  و  حقوق  آنها  را  بجای  نمی‌آورد،  و  فضل  و  لطف  و کرامت  پروردگارش  را  ارج  نمی‌نهد  و  سپاس  نمی‌گوید:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (٦)الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (٧)فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ) (٨)

ای  انسان‌!  چه  چیز  تو  را  د‌ر  برابر  پرورد‌گار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است  (‌که  چنان  بی‌باکانه  نافرمانی  می‌کنی  و  خود  را  به  گناهان  آلو‌د‌ه  می‌سازی‌؟‌!)‌.  پرورد‌گاری  که  تو  را  آفر‌یده  است  و  سپس  سر  و  سامانت  داده  است  و  بعد  معتدل  و  متناسبت  کرده  است‌.  و  آن  گاه  به  هر  شکلی  که  خواسته  تو  را  درآورده  است  و  ترکیب  بسته  است‌. (‌انفطار/6-٨)

 در  بخش  سوم‌،  روند  قرآنی  علّت  این  انکار کردن  و  کفران  نعمت  نمودن  را  بیان  می‌دارد.  علّت  آن  را  تکذیب  کردن  دین  -‌ یعنی  حساب  و کتاب  -‌ می‌شمارد.  از  این  تکذیب‌ کردن‌،  هر گونه  بدی  و  زشتی  و  هر گو‌نه  انکار  کردن  و  ناباوری  سرچشمه  می‏‎گیرد.  بدین  خاطر  این  حساب  و کتاب  را  سخت‌ تأکید  می‌کند،  و  فرجام  آن  را  و  کیفر  قطعی  آن  را  مؤکّد  می‌دارد:

(کَلا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (٩)وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ (١٠)کِرَامًا کَاتِبِینَ (١١)یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ (١٢)إِنَّ الأبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ (١٣)وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ (١٤)یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ (١٥)وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ) (١٦)

هرگز!  هرکز! (‌آن  چنان  که  می‌پندارید  نیست‌)‌.  اصلاً  شما  (‌روز)  سزا  و  جزا  را  دروغ  می‌پندارید  و  نادرست  می‌دانید.  بدون  شکّ  نگاهبانانی  بر  شما  گمارده  شده‌اند.  نگاهبانی  که  (‌در  پیشگاه  پروردگار  مقرّب  و)  محترم  هستند  و  پیوسته  (‌اعمال  شما  را)  می‌نویسند.  می‌دانند  هر  کاری  را  که  می‌کنید.  مسلّماً  نیکان  در میان  نعمت  فراوان  بهشت  بسر  خواهند  برد.  و  مسلّماً  بـدکاران  در  میان ‌آتش  سوزان  دوزخ  بسر خواهند  برد.  در روز سزا  و  جزا  داخل ‌آن  می‌کردند  و با  آتش‌ آن  می‌سوزند.  و  آنان  هیچ ‌گاه  از  دوزخ  بیرون ‌نمی‌آیند  و از آن‌ دور  نمی‌شوند.(انفطار/9-16)                                        

و  امّا  واپسین  بخش،  بزرگی  و سترگی  روز حساب  و  کتاب  و هو‌ل  و هراس ‌آن  را  به‌ تصویر  می‌کشد.  پیش  چشم  می‌دارد که  هیچ‌ کسی  در  آنجا  قدرت  و  شوکتی  ندارد،  و  یزد‌ان  سبحان  است ‌که  فرمان  عظیم  خود  را  صادر  می‌کند  و  تنها  او  دارای  عظمت  و  قدرت  است  و  بس‌:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٧)ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٨)یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا وَالأمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ) (١٩)

 (‌ای  انسان‌!)  چه  می‌دانی  که  روز  سزا  و  جزا  چگونه  است‌؟  آخر  تو  (‌ای  انسان‌!)  چه  می‌دانی  که  روز  سزا  و  جزا  چگونه  است‌؟  روزی  است  که  هیچ  کسی  برای  هیچ  کسی  کاری ‌نمی‌تواند  بکند  و از  دست  کسی  برای  کسی  کاری  ساخته  نیست‌،  و در آن  روز،  فرمان‌،  فرمان  خدا  است  و  بس‌،  و کار و  بار  کلاّ بدو  واگذار می‌گردد. 

(‌انفطار/17-19)

 خو‌د  این  سوره  به  طور کلّی  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  آهنگها  و  ضربه‌هائی  است‌ که  سراسر  این  جزء  با  شیوه‌ها  و  روشهای ‌گوناگونی  عهده‌دار  آنها  است‌.

*

(إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ (١)وَإِذَا الْکَوَاکِبُ انْتَثَرَتْ (٢)وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ (٣)وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ (٤)عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ) (٥)

هنگامی  که ‌آسمان‌ شکافته  می‏‎گردد،  و هنگامی  که  ستارگان  از هم  می‌پاشند  و  پخش  و  پراکنده  می‌شوند،  و  هنگامی  که  گورها  زیر  و  رو  می‌گردند  (‌و  مردگان  زنده  مـی‌شوند  و  بیرون ‌می‌آیند، ‌و برای  حساب‌ آماده  می‌شوند)‌، ‌آن  گاه  هـر کسی  می‌داند  چه  چیزهائی  را  پیشاپیش  فرستاده  است‌،‌ و چه  چیزهائی‌ را  واپس  نهاده  است‌ و بر جای‌ گذاشته  است‌.

در  سورۀ ‌گذشته  از  پیاپی‌ صحبت‌ کردیم ‌که  از  دیدن  این  جهان  به  حسّ  و  شعو‌ر  انسان  وارد  می‏‎گردد،  جهانی ‌که  دست  قدرت  آن  را  تغییر  می‌دهد،  و  تکان  اعجاب‌انگیزی  آن  را  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آورد.  به  گونه‌ای ‌که  چیزی  بر  حال  و  احوال  خود  در  این  جهان  بزرگ  باقی  نمی‌ماند. گفتیم‌:  این  پیام  نفس  انسان  را  خالی  می‌کند  از  هر  چیزی که  در این  هستی  بر آن  تکیه  می‌زند،  مگر یزدان  سبحان‌ که  آفریدگار  این  جهان  است‌،  و  باقی  و  ماندگار  می‌ماند  بعد  از  آن‌ که  هر  چیز  موجودی ‌که  د‌ر  جـهان  هستی  است  فانی  و  نابود  می‏‎گردد.  لذا  باید  دل  به  حقیقت  یگانۀ  ماندگار و  ثابتی  داد که  ازلی  و  ابدی  است  و  دگرگو‌نی  نمی‌پذیرد  و  راه  زوال  نمی‌سپرد،  تا  در  پیشگاه  او  به  امن  و  امان  و  به  آرامش  و  آسایش  رسید،  بدان  هنگام‌ که  چنین  دگرگونی  و  اضطراب  و  زلزله  و فروریختن  و  از  هم  پاشیدنی  در  همۀ  چیزهائی  روی  می‌دهد که  آنها  را  ثابت  و  منظّم  دیده  است  و  یافته  است‌،  ثبوت  و  نظامی که  بیانگر  جاودانگی  بوده  است‌،  در  صورتی‌ که  جاودانگی  تنها  آفریدگاری  را  سزا  است‌ که  معبود کلّ  جهان  است‌.  در  اینجا  از  نشانهای  دگرگو‌نی  جهان  فروپاشی  آستان  را ذکر می‌کند  .  .  .  یعنی  آسمان  تکّه  و پاره‌ می‌گردد و از  هم  می‌پراکند.  در  جاهای  دیگری  هم  فروپاشی  و تکّه  و  پاره  شدن  آسمان  ذکر گردیده  است‌.  در  سورۀ  الرحمن  فرموده  است‌:

(  فإذا  اتشَقّت  السّماء  فَکانَت  و ردهً ‌کالدّهان  )  . 

بدان  گـاه  که‌ آسمان  شکافته  شـود  و گلگلون  گردد  همچون  روغن  گداخته  (‌حوادث  هولناکی  رخ  می‌دهد  که  به  گفتار  درنمی‌آید)‌.                               (‌الرحمن‌/‌37) 

در  سورۀ  الحاقّه  فرموده  است‌:

(  و انشقّت  السّما‌ء‌.  فَهیَ  یَومئذٍ  واهیهٌ  )  .

و آسمان  از هم  می‌شکافد  و می‌پراکند،  و در آن  روز  سست  و  نااستوار  می‏‎گردد.(الحا‌قّه/‌16)

 در  سورۀ  انشقاق  فرموده  است‌:

(إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ) (١)

هنگامی  که  آسمان  می‌شکافد  ...  .  (‌انشقاق‌/1) 

شکافته  شدن  و  فروپاشیدن  آسمان‌،  حقیقتی  از  حقائق  آن  روز  سخت  و  دشوار  است‌.  امّا  مقصود  از شکافته  شدن  و فروباشیدن‌،  درست  چیست  و  مشخّص  چگو‌نه  است‌،  سخن‌ گفتن  از  آن  دشوار  است‌.  همان‌ گو‌نه‌ که  سخن ‌گفتن  از  حال  و  وضع  شکافته  شدن  و  فروپاشیدنی‌ که  روی  می‌دهد  دشوار  است  .  .  .  آنچه  به  ذهن  می‌گذرد  صحنۀ  دگرگونی  شدیدی  است‌ که  در  وضع  جهان  دیدنی  پیش  می‌آید،  و  صحنۀ  پایان‌ پذیرفتن  نظم  و  نظام  مقتولی،  و  پاره  گردیدن  رشتۀ ‌گردن‌بند  سامان  جهان  است‌،  رشته‌ای  که  بدان  این  نظم  و  نظام  دقیق  جهان  نگاه  داشته  می‌شود...

در  تشکیل  این  صحنه‌،  چیزی  شرکت  دارد که  از  پراکندن  ستارگان  ذکر  می‌شود.  پراکندن  ستارگان  بعد  از  آن‌ که  همه  در  مدارهای  خود  حرکت ‌کرده‌اند  با  سرعتهای  شگفت‌انگیز  و  هراس‌انگیزی ‌که  داشته‌اند.  همه  در  مدارهای  خود  جای ‌گرفته‌اند  و  از  مدارهایشان  تجاوز  ننموده‌اند،  و  در  فضای  فراخی ‌که‌ کسی  پایان  آن  را  نمی‌داند  سرگشته  نشده‌اند،  و  بلکه  با  یکدیگر  پیوند  و  ارتباط  هم  داشته‌اند.  بلی  ستارگان  همه  در  مدارهای  حرکت  با  سرعتهای  عجیب  و  غریب  می‌گردند،  و  از  مدارهای  خود  خارج  نمی‌شوند،  و در فضای  وسیعی ‌که  کسی  پایان  آن  را  نمی‌داند  حیران  و ویلان  نمی‌گردند،  و  با  یکدیگر  پیوند  و  ارتباط  دارند.  اگر  ستارگان  از  هم  بپاشند  و  پراکنده‌ گردند  -  همان‌ گونه ‌که  در  روز  پایان  مهلت  ماندگاری  خود  چنین  می‌شوند  -‌ و  از آن  رشتۀ  محکم  بگسلند،  رشتۀ  نامرئی‌ای‌ که  آنها  را  نگاه‌ می‌دارد  و  محافظت  می‌نماید،  همۀ  آنها  در  فضا  پراکنده  می‌گردند  و  پخش  و  پریشان  می‌شوند،  بدان‌ گونه ‌که  ذرّات  خاکها  در  هو‌ا  می‌پراکنند  و  بر  باد  می‌روند.

منفجر کردن  دریاها  احتمال  دارد  مراد  لبریز  و  سرریز  گردیدن  آنها  و  فرو گرفتن  خشکیها  و  سرکشی  آبهای  دریاها  بر رودبارها  باشد.  چه  بسا  مراد  از منفجر کردن  آبها،  جدا  شدن  اکسیژن  و ئیدروژن  آنها  باشد.  چه  آب  از  این  دو  عنصر گازی  شکل  تشکیل ‌گردیده  است‌.  چه  بسا  آبهای  دریاها  بدین  دو گاز  تبدیل  شوند،  همان گو‌نه  که  قبلاً  چنین  بودند،  پیش  از  آن‌ که  خدا  اجازه  دهد گرد  آیند  و دریاها  از آنها  تشکیل  شود.  همچنین  احتمال  دارد  مراد  از  منفجر کردن  آبها  انفجار  اتمهای  این  دو گـاز  باشد  -‌ همان‌ گونه‌ که  در  انفجار  بمبهای  اتمی  و  ئیدروژنی  امروزه  صورت  می‌پذیرد  .  .  .  این  انفجار  آن  اندازه  بزرگ  و  هراسناک  است ‌که  بمبهای  اتمی  و  ئیدروژنی  وحشت‌انگیز کنونی‌،  در  برابر  آن‌،  ترقّه‌های  سادۀ  بازیچه‌های ‌کو‌دکان  است‌!  .  .  یا  چه  بسا  انفجار  آن  روزی  به  شکل  دیگری  و  به‌ گونۀ  دیگری  باشد،  جدای  از  شکل  و گونه‌ای‌ که  انسانها  با  آنها  آشنایند  .  .  .  آنچه  معلوم  است  این  است  هول  و هراسی ‌که  درمی‌گیرد  اعصاب  انسانها  در  هیچ  حال  و  احو‌الی  با  آن  رویاروی  نگردیده  است ‌و به‌ خود  ندیده  است‌!

زیرورو  شدن‌،  و  پراکنده  و گشود‌ه ‌گردیدن‌ گورها،  یا  به  سبب  رخ  دادن  حادثه‌ای  از  این  حوادث  پیشین  باشد.  یا  این  که  حادثه‌ای  است‌ که  خود  گورها  بد‌ان ‌گرفتار  می‌آیند  و  در  آن  روز  دور  و  دراز  درگیر  آن  می‌گردند،  روز  دور  و  درازی ‌که  صحنه‌ها  و  رخدادهای  فراوانی  در  آن  روی  می‌دهد.  بدین  علّت  بدنها  از گورها  به ‌در می‌آیند،  بدنهائی‌ که  خداوند  دوباره  جان  به  تن  آنها  کرده  است  و  آ‌نها  را  از  نو  زنده  نموده  است‌،  بدان  سان  کـه  نخستین  بارانها  را  آفریده  است  و  جان  به  کالبدهایشان  دمیده  است‌.  تا  به  حساب  و کتاب  خود  برسند  و سزا  و  جزای  خود  را ببینند  .  .  .

این  را  تأیید  و  با  آن  هماهنگ  می‌کند  فرموده‌ای‌ که  پس  از  ذکر  این  صحنه‌ها  و  رخدادها  آمده  است‌:

(‌عَلمَت  نفسٌ  ما  قَدّمَت  و أخّرت  )‌.

آن  گاه  هر کسی  می‌داند  چه  چیزهائی  را  پیشاپیش  فرستاده  است‌،  و  چه  چیزهائی  را  واپس  نهاده  است  و  برجای  گذاشته  است‌.

یعنی  آنچه  را که  نخست  انجام  داده  است  یا  بعد  انجام  داده  است‌.  یا  آنچه  را  در  دنیا  انجام  داده  است‌،  و  آنچه  را  در  دنیا  از  پس  خود  برجای  نهاده  است  و  آثاری ‌که  داشته  است‌.  یا  آنچه  را که  در  دنیا  از  آن  استفاده  کرده  است  و  فقط  در  دنیا  از  آن  بهره‌مند گردیده  است‌،  و  آنچه  را  برای  آخرت  اندوخته  است  و  برای  بعد  از  دنیا  روانه  کرده  است‌.

به  هر  حال‌،  هر کسی  از  این  چیزها  مطّلع  و  باخبر  خواهد  گردید  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  این  هو‌لها  و  هراسهای  بزرگ  پیش  می‌آید،  و  این  اطّلاع  و  خبر  پیدا کردن  یکی  از  آن  هولها  و  هراسهای  بیم‌دهنده  می‌گردد  بسان  همۀ  این  صحنه‌ها  و  حوادثی ‌که  خوفناک  و  دلهره‌انگیزند.  تعبیر  نادر  قرانی  می‌فرماید:

(‌عَلمَت  نفسٌ  )‌.

انسان  می‌داند.

این  تعبیر  از  لحاظ  معنی  بیانگر  این  است‌ که  هر کسی  می‌داند،  ولی  دانستن  انسان  در  این  وقت  از  هر وقت  دیگری  خوبتر  و  مؤثّرتر  است‌.  همچنین  تنها  آگاهی  پیدا  کردن  انسان  بر  آنچه  در  زندگانی ‌کرده  است  و  پیشاپیش  فرستاده  است‌،  و  اطّلاع  بر آنچه  در  زندگانی  لازم  بود  بکند  و  نکرده  است‌،  و  یا  خبردار  شدن  از  آثار  خوب  و  بدی‌ که  از  خود  در  دنیا  برجای  نهاده  است‌،  بسنده  و  کافی  نیست‌،  و کار  بدینجا  خاتمه  پیدا  نمی‌کند.  خود  این  آگاهی  و  اطّلاع  پیدا کردن  تأثیر  سختی  در  انسان  دارد  و  او  را  آشفته  و  پریشان  و  یا  خوشحال  و  خندان  می‌گرداند،  بسان  همان  صحنه‌های  دگرگون  جهانی‌.  تعبیر  قرآنی  بدون  این ‌که  با  نصّ  همچون  چیزی  را  بیان  دارد،  سایه‌ روشن  آن  را  می‌اندازد،  و  شبح  آن  را  پدیدار  می‌سازد.  این  تعبیر  نیز  خوبتر  و  مؤثّرتر  است‌.

*

روند  سخن  بعد  از  این  سرآغاز  بیدارکننده  و  هو‌شیاردهندۀ  حسّ  و  شعو‌ر  و  عقل  و  خرد  و  دل  و  درون‌،  رو  به  واقعیّت‌ کنونی  انسان  می‌کند،  انسانی ‌که  غافل  است  و  به  لهو و  لعب  و  بازیچه  مشغو‌ل  است  و  سر در  بدیها  نهاده  است  و  سرگرم  پوچیها  شده  است‌!  .  .  در  اینجا  دل  همچون  انسانی  را  می‌پساید،  با  پسوده‌ای ‌که  سرزنش  پسندیده‌ای‌،  و  تهدید  نهانی‌،  و  نعمت  اوّلیّۀ  خدا  بدو  در  آن  است‌،  نعمت  اوّلیّۀ  خدا که  آفرینش  انسان  بدین  صورت  زیبا  و  قیافۀ  آراسته  و  پیراسته  است‌.  در  صورتی ‌که  خدا  اگر  می‌خواست  می‌توانست  او  را  به  صورت  دیگری  و  به  شکل  دیگری  درآورد.  یزدان  جهان  این  صورت  زیبا  و  قیافۀ  آراسته  و  پیراسته  را  برای  او  برگزیده  است  و  بدین  جمال  او  را  اعتدال  بخشیده  است  ...  امّا  او  شکر  نعمت  خدا  را  بجای  نمی‌آورد  و  قدر  آن  را  نمی‌داند  و  بدان  ارج  و  بها  نمی‌دهد:       

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (٦)الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (٧) فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ) (٨)

ای  انسان‌!  چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است  (‌که  چنان  بی‌باکانه  نافرمانی  می‌کنی  و  خود  را  به  گناهان  آلوده  می‌سازی‌؟‌!)‌.  پروردگاری  که  تو  را  آفریده  است  و  سپس  سـر  و سامانت  داده  است  و  بعد  معتدل  و   متناسبت  کرده  است‌.  و  آن  گاه  به  هر  شکلی  که  خواسته  است  تو  را  درآورده  است  و  ترکیب  بسته  است‌.

این  خطاب‌:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ). ای  انسان‌!.

انسان  را  با  بزرگوارترین  چیزی  نداء  درمی‌دهد که  در  وجود  او  است‌،  و  آن  «‌انسانیّت‌«  انسان  است‌.  انسانیّتی  که  در  پرتو  آن  انسان  از  سائر  جانداران  جدا  و  ممتاز  گردیده  است‌،  و  به  ارزشمندترین  جایگاه  رسیده  است‌،  و  در  آن  انسانیّت  بزرگداشت  یزدان  در  حقّ  انسان  جلوه‌گر  آمده  است‌،  و  جود  و کرم  سرشار  یزدان  بر  انسان  ریزان  شده  است‌.

سپس  به  دنبال  آن  سرزنش  نیکو‌ی  بزرگوار،  می‌آید: 

(مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ ؟).

چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است‌؟‌.

ای  انسانی ‌که  پروردگارت  در  حقّ  تو  بزرگواری‌ کرده  است‌،  و  محافظ  و  مراقب  و  معلّم  و  مربّی  تو  بوده  است‌،  و  انسانیّت  ارزشمند  و  هوشمند  و  والا  را  به  تو  ارزانی  داشته  است‌؟  ای  انسان  چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است‌،  و  تو  را  بر  آن  داشته  است ‌که  در  حقّ  خدا کوتاهی ‌کنی‌،  و  در  اجراء  فرمان  او  سستی  نمائی‌،  و  نسبت  بدو  بی‌ادب  باشی؟  او  پروردگار  بزرگوار  تو  است‌،  پروردگاری‌ که  فضل  و کرم  و  نیکی  خود  را  متوجّه  تو کرده  است  و  بر  تو  ریزان  و  باران  نموده  است‌.  از  جمله  این  ریزان  و  باران‌ کردن‌،  ریزان  و  باران  کردن  انسانیّت  تو  است‌،  انسانیّت  ارزشمند  و  هوشمندانه  و  والائی‌ که  تو  را  از  سائر آفریدگان  یزدان  جدا  و  ممتاز  می‌کند  و  برتر  و  والاتر  می‌گرداند.  انسانیّتی ‌که  در  پرتو  آن  مـمتاز  می‌گردی  و  خرد  می‌ورزی  و  درک  و  فهم  می‌کنی  چیزی  را که  لازم  است  یا  لازم  نیست  در  حقّ  او  انجام  بگیرد  یا  نگیرد.

آن‌ گاه  روند  قرآنی  مقداری  از  این  جود  و کرم  و  بزرگداشت  الهی  را  به  طور  مفصّل  بیان  می‌دارد،  بعد  از  آن‌ که  قبلاً  آن  را  به  طور  مجمل  در  ندای  الهامگرانۀ  پرمعنی  و  محتوا  و  مشتمل  بر  بسیاری  از  اشارات  نهان  در  تعبیر  قرآن‌،  بیان  فرموده  است‌.  مقداری  از  این  جود  و  کرم  و  بزرگداشت  الهی  را  بیان  می‌دارد  آن ‌گاه‌ که  از  انسانیّت  انسان  سخن  رانده  است  و  در  سرآغاز  آیه  انسان  را  با  آن  مخاطب  قرار  داده  است  و  فریادش  داشته  است‌.  در  این  تفصیل  اشاره  می‌کند  به  آفرینش  انسان  و  آراستگی  و  پیراستگی  و  تعادل  و  توافقی‌ که  در  ترکیب‌بند  هستی  او  است‌.  خدا که  مـی‌توانست  او  را  برابر  مشیّت  و  اراده‌اش  به  صورت  دیگری  درآورد  و  پیکر  او  را  به‌ گونۀ  دیگری  بسازد  و  به  راه  اندازد.  امّا  این  صورت  زیبا  و  پیکر  دل‌آرا  را  برای  انسان  برگزیده  است‌،  تنها  به  خاطر  فضل  و کرمی ‌که  در  حقّ  انسان  دارد،  و تنها  به  خاطر  مرحمت  و  مکرمتی‌ که  بدو  لطف  می‌نماید،  و  می‌خواهد  باران  رحمت  خود  را  بر  او  ریزان  فرماید.  بر  انسانی‌ که  شکر  نعمت  او  را  سپاس  نمی‌گزارد،  و  ارج  و  بهائی  بدان  روا  نمی‌د‌ارد!  بلکه  مغرور  می‌گردد  و  سر  در  مسیر گناهان  می‌نهد!

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (٦)الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ) (٧)

ای  انسان‌!  چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته‌ است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است  (‌که  چنان  بی‌باکانه  نافرمانی  می‌کنی  و  خود  را  به  گناهان  آلوده  می‌سازی‌؟‌!)‌.  پروردگاری  که  تو  را  آفریده  است  و  سپس  سر  و  سامانت  داده  است  و  بعد  معتدل  و  متناسبت ‌کرده‌است‌.      

این  خطابی  است ‌که  هر  ذرّه‌ای  از  هستی  انسان  را  به  تکان  درمی‌آورد،  وقتی  انسانیّت  انسان  بیدار  می‌گردد.  خطابی  است‌ که  به  تار  و  پود  پردۀ  دل  می‌رسد،  و  به  ژرفاهای  آن  سرک  می‌کشد.  بدان‌ گاه‌ که  انسان  سر  در  بیابان  برهوت‌ گناهان  نهاده  است‌،  و  در  پرستش  پروردگارش‌ کوتاهی  ورزیده  است‌،  و  در  حقّ  سرور  خود  -‌سـروری ‌که  او را  آفـریده  است  و  آراسته  و  پیراسته  و  متعادل  و  متناسبش  نموده  است  -  بی‌ادبی  کرده  است‌،  خدا  این  زیبائی  و  برازندگی  را  به  یادش  می‌آورد!  ..

قطعاً  آفرینش  انسان  بدین  صورت  زیبا  و  قیافۀ  متعادل  و متناسب‌،  و  پیکری‌ که  از  لحاظ  سیما  و وظائف  اعضاء  کامل  است‌،  چیزی  است ‌که  سزاوار  اندیشۀ  فراوان‌،  و  سپاس  ژرف‌،  و  ادب  تمام‌،  و  عشق  انسان  به  پروردگار  بزرگوارش  می‏‎باشد.  پروردگاری‌ که  انسان  را  با  این  گونه  خلقت  و  سرشت‌،  ارج  نهاده  است  و کرامت  بخشیده  است‌،  آن  هم  تنها  از  روی  لطف  و  فضل  و  عنایت  و  مرحمتی ‌که  نسبت  به  انسان  دارد،  و  در پرتو  آن  او  را  می‌یاید  و  حمایت  و  حفاظت  می‌نماید.  خدا که  می‌توانست  انسان  را  به  شکل  دیگری  درآورد  و  سیما  و  هیئت  دیگری‌ که  خود  می‌خواست  بدو  ببخشد.  امّا  خدا  این  صورت  زیبا  و  قیافۀ  دل‌آرا  و  متعادل  و  متناسب  را  برای  او  برگزیده  است  و  این  خلعت  آراسته  و پیراسته  را  به  تن  او کرده  است‌.

انسان  آفریده‌ای  است‌ که  از  هستی  زیبا،  و  خلقت  متعادل  و متناسب‌،  و  طرح  و  نقش  جمع  و  جور  برخوردار  است‌.  شگفتیهای  آفرینش  در  سرشت  انسان‌،  بزرگتر  و  سترگ‌تر  از  آن  است‌ که  به  درک  و  فهم  او  درآید،  و  شگفت‌انگیزتر  و  شگرف‌تر  از  هر آن  چیزی  است ‌که  در  پیرامون ‌خود می‌بیند.

به  طور کلّی  زیبائی  و  تعادل  و  توافق  در  هستی  جسمانی  او  پیدا  است‌،  و  در  هستی  عقلانی  او  هویدا  است‌،  و  در  هستی  روحانی  او  به‌ کمال  و  به  تمام  جلوه‌گر  است‌.  تألیفات ‌کاملی  در  صف‌ کمال  اندامهای  هستی  انسانی  و  دقت  ساختار  اندامها  و  استواری  آنها  به  رشتۀ  تحریر  درآمده  است‌.  در  اینجا  فرصت  سخن  را  به  درازا  کشاندن  نیست‌،  به  درازا  کشاندن  سخن  در  بیان  شگفتیهای  هستی  انسان‌.  و لیکن  ما  به  اشاره‌هائی  به  برخی  از آنها  بسنده  می‌کنیم‌:

دستگاه‌های  عمومی  ساختمان  جسمانی  انسان  عبارتند  از:  دستگاه  استخوان‌بندی‌،  دستگاه  عضلانی‌،  دستگاه  پوستی‌،  دستگاه  گوارش‌،  دستگاه  گردش  خون‌،  دستگاه  تنفّسی‌،  دستگاه  تناسلی‌،  دستگاه  لنفاوی‌،  دستگاه  عصبی‌،  دستگاه  ادرار،  و  دستگاه‌های  چشائی  و  بویائی  و  شنوائی  و بینائی  .  .  .  هر یک  از اینها  به ‌گونه‌ای  شگفت  و  شگرف  است ‌که  همۀ  شگفتیها  و  شگرفیهای  ساختار  انسان  با  آن  قابل  مقایسه  نیست‌،  ساختارهائی‌ که  انسان  در برابرشان  حیران ‌و ویلان  می‌ایستد  و  مدهوش  می‌ماند،  و  چه ‌بسا  شگفتیها  و  شگرفیهای  دستگاه‌های  وجود  خودش  را  از یاد  می‏‎برد،  دستگاه‌هائی‌ که  سترگ‌تر  و  ژرف‌تر  و  دقیق‌تر  از  آن  هستند که  مصنوعات  دست  و  اندیشۀ  انسان  حتّی  با  آنها  مقایسه ‌گردد  و  سنجیده  شود.  «‌مجلۀ  علوم  به  زبان  انگلیسی  می‌گوید:  دست  انسان  در  پیشایپیش  شگفتیهای  نادر  و کمیاب  قرار  دارد.  بسیار  دشوار،  و  بلکه  محال  است‌ که  ابزاری  ساخته  شود  با  دست  انسان  در  سادگی  و توانائی  و  سرعت  دگرگونی،  همسان  و  همگون  شود.  هنگامی ‌که  می‌خواهی ‌کتابی  را  بخوانی  آن  را  با  دست  خود  می‌گیری‌.  آنگاه  آن  را  در  وضعی  قرار  می‌دهی‌ که  با  خواند‌ن  سازگار  بوده  و  هـمآوائی  داشته  باشد.  این  دست  است‌ که  از  پیش  خود  جای  مناسب  آن‌ کتاب  را  تنظیم  و تعیین  می‌کند  و  آن  را  در  وضع  لازم  قرار  می‌دهد.  وقتی ‌که  صفحه‌ای  از  صفحات  آن‌ کتاب  را  ورق  می‌زنی  انگشتهای  خود  را  زیر آن  ورقه  می‌گذ‌اری‌، ‌و  بدان  اند‌ازه  بر آن  فشار  وارد  می‌کنی ‌که  آن  را  با  انگشتهایت  ورق  بزنی.  سپس  فشار  با  ورق  خوردن  آن  ورقه  پایان  می‌پذیرد.  دست  قلم  را  می‌گیرد  و  با آن  می‌نویسد.  دست  همۀ  ابزارهائی  را  به ‌کار  می‌برد که  برای  انسان  لازم  است  و  انسان  با  آنها  سر و کار دارد،  از  قاشق  تا کارد،  و تا  وسیلۀ  نگارش‌.  پنجره‌ها  را  باز  می‌کند  و  آنها  را  می‌بندد،  و  هر  آن  چیزی  را  برمی‌دارد که  انسان  بخواهد  .  .  .  هر یک  از  دو  دست  انسان  بیست  و  هفت  استخوا‌ن  و نوزده  مجموعه  عضله  و  ماهیچه  دارد»‌.[1]

«‌بخشی  از گو‌ش  انسان‌،‌ گوش  میانی  است‌.  این  بخش  زنجیره‌ای  است‌ که  حدود  چهار  هزار  قوس  ریز  پیچیده  دارد که  در  حجم  و  شکل  با  نظم  و  نظام ‌کاملی  درجه‌بندی  شده‌اند!  می‌توان  گفت  این  قوسها  به  آلت   موسیقی  و  ابزار  نوازندگی  می‌مانند.  چنان  ترتیب  داده  شده‌اند  و  آماده‌ گردیده‌اند که  بـه‌ گونۀ  ویژه‌ای  هر  صدائی‌ که  بدانها  بخورد  آن  را  دریافت  و  به  مغز منتقل  می‌کنند،  هر  صدائی  و  هر  ناله‌ای ‌که  باشد،  از  غرّش  رعد  و  برق‌ گرفته  تا  خش‌ خش درختان  و گیاهان‌،‌ گذشته  از  آمیزۀ  خوشایندی  از  نغمه‌های  هر نوع  آلات  و  ابزار  موسیقی  در  ارکـتر  و  دستگاههای  منظّم  آن‌«‌.[2]

«‌مرکز  حسّ  بینائی  چشم  دارای  صد  و  سی  میلیون  گیرنده  نوری  است‌. گیرنده‌های  نوری  در  اطراف  اعصاب  قرار  دارند.  پلکها  با  مژه‌های  خود  شب  و  روز  آنها  را  می‌پایند  و  از  آنها  مراقبت  می‌نمایند.  حرکات  پلکها  غیرارادی  و  به  طور  اتوماتیک  است‌.  پلکها  از  چشم  خاکها  و  ذرّه‌ها  و  اجسام  بیگانه  را  بازمی‌دارد.  همچنین‌ پلکها  شدّت  نور خورشید را درهم  می‌شکنند و  از  حدّت  آن  می‌کاهند،  با  سایه‌هائی ‌که  مژه‌ها  بر  چشم  می‌افکنند.  حرکت  پلکها گذشته  از  این  حفاظت‌،  نمی‏گذارد  چشم  خشک  بشود.  مایع  محیط  بر  چشم‌ که  به  نام  اشک  شناخته  می‌شود  نیرومندترین  پاک‌کننده  است  .  .  .»‌.[3]

«‌دستگاه  چشائی  در  انسان  زبان  است‌. کار  چشائی  به  مجموعه‌هائی  از  سلولهای  چشائی  واگذار  می‏‎گردد.  سلولهای  چشائی  در  پرزهای  غشاء  مخاط  قرار  دارند.  این  پرزها  اشکال‌ گوناگونی  دارند.  برخیها  رشته‌ای  و  برخیها  قارچی  و بعضیها  عدسی  شکل  هستند.  مویرگهائی  از  اعصاب  مکنده‌،  و  از  اعصاب  چشنده‌،  این  پرزها  را  تغذیه  می‌کنند.  هنگام  غذا  خوردن  اعصاب  چشنده  تحریک  می‌شوند  و  تأثیر  آن  به  مغز منتقل  می‌گردد.  این  دستگاه  در  اوّل  دهان  قرار  دارد  تا  انسان  بتواند  دور  بیندازد  چیزی  را که  احساس  می‌کند  زیان  دارد.  با  این  دستگاه  انسان  تلخی  و  شیرینی  و  سردی  و  گرمی  و  ترشی  و  شوری  و  تیزی  و  امثال  اینها  را  احساس  می‌کند.  زبان  دارای  نه  هزار  پرزهای  باریک  چشائی  است‌.  هر  پرزی  از آنها  با  بیش  از  یک  عصب  به  مغز متّصل  است‌.  آیا  تعداد  عصبها  چند  است‌؟  آیا  حجم  عصبها  چقدر  است‌؟  چگونه  هر  عصبی  جداگانه ‌کار 

می کند،  ولی  عصبها  به  مغز که  می‌رسند  همه  یک  احساس  پیدا  می‌کنند؟‌!»‌[4]

«‌دستکاه  عصبی ‌که  بر  بدن‌ کاملاً  مسلّط  و  چیره  است  از  مویرگهای  باریکی  تشکیل  شده  است‌.  این  مویرگهای  نازک  عصبی  د‌ر  تمام‌ گوشه  و کنار  جسم  پخش  و  پراکنده  می گردند،  و  با  مویرگهای  دیگری ‌که  بزرگتر  از آنها  هستند  پیوند  می‏یابند.  این  عصبها  هم  به  دستگاه  مرکزی  عصبی  متّصل  می‌گردند.  هر وقت  جزئی  از  اجزاء  بدن  متأثّر گردید،  هر چند که  این  متأثّر  شدن  به  سبب  تغییر  ساده‌ای  در  درجۀ  حرارت  فضای  اطراف  باشد،  مویرگهای  عصبی  این  احساس  را  به  مراکز  پراکنده  در  جسم  مخابره  می‌کنند.  این  مراکز  نیز  احساس  را  به  مغز  می‌رسانند  تا  هر گو‌نه‌ که  ممکن  باشد  در آن  دخل  و  تصرّف  بکند.  سرعت  مخابره  اشارات ‌و انتقال  اطّلاعات  به  مغز  صد  متر در ثانیه  است‌«‌.[5]

«‌ما  وتتی ‌که  می‌نگریم  به  عمل  هـضم  در کارگاه  شیمیائی‌،  و  به  طعامی‌ که  می خوریم  و به  موادّ متروکه  و  رها شد‌ه‌ای‌،  فوراً  می‌فهمیم ‌که  عمل  هضم‌،  شگفت  و  شگرف  است‌.  زیرا  عمل  هضم  همه  چیزهائی  را  هضم  می‌کند که  می‌خوریم  بجز  خود  معده‌!

ما  به  این ‌کارگاه  انواعی  از  طعام  را  وامی‌گذاریم  و  رها  می‌داریم‌،  بدون  اینکه  توجّهی  به  خود  این ‌کارگاه  داشته  باشیم،  یا  بدون  این‌ که  در  بارۀ ‌کیفیّت  شیمیائی  آن  بیندیشیم.  ما  تکّه‌های‌ گو‌شت  و کلم  و  ماهی  سرخ  شده  و  دانه‌های  جو  را  می‌خوریم  و  با  مقداری  آب  آنها  را  به  پائین ‌فرومی‌بلعیم‌.  .  .

معده  از میان  این  آمیزه‌ها  چیزهائی  را  برمی‌گزیند که  دارای  فائده  هستند.  این‌ کار  را  با  متلاشی  ساختن  و  تجزیه‌ کردن  هر نوع  از  طعام  به  اجزای  شیمیائی  مخصوص  خود  انجام  می‌دهد،  و  در  این  امر  به  تفاله‌ها  و  زوائد  توجّهی  نمی‌کند.  ساختار  بقیّه  را  به  شکل  پروتئینهای  جدیدی  درمی‌آورد،  پروتئینهائی  که  غذای  سلولهای  مختلف  می‌گردند.  معده‌ کلسیم  و گوگرد  و  ید  و  آهن  و  همۀ  مواد  ضروری  را  برمی‏گزیند،  و  نمی‌گذارد  اجزاء  اصلی  و  اساسی  از  میان  برود  و  هدر  شود،  و  از  دیگر  سو  تولید  هورمونها  ممکن‌ گردد،  و  همۀ  نیازمندیهای  حیاتی  برای  زندگی،  در  مقدارهای  لازم  و  منظّم‌،  و  حاضر  و  مهیّا  برای  رویاروئی  با  هر  نوع  ضرورت  و  نیازی‌،  آماده  و  در  دسترس  باشد.  معده  چربی  و  مواد  احتیاطی  دیگر  را  برای  برخورد  با  هر  حالت  اتّفاقی  و  ناگهانی  مانند گرسنگی  ذخیره  می‌کند.  معده  همۀ  این ‌کارها  را  می‌کند  بدون  این ‌که  به  اندیشۀ  انسان  و  تجزیه  و  تحلیل  او  توجّهی  داشته  باشد.  ما  این  همه  مواد گوناگون  بی‌شمار  را  بدین  کارگاه  شیمیائی  می‌ریزیم‌،  بدون  این‌ که  تقریباً  هیچ  نگاهی  بدانچه  می‌خوریم  بیندازیم.  در  این  راستا  بر  چیزی  تکیه  می‌کنیم‌ که  آن  را  یک  عمل  اتوماتیکی  و  خودبه‌خود  برای  بقای  زندگی  خودمان  می‌شماریم‌.  زمانی ‌که  این  خوراکها  حلّ  می‌گردد  و  به  تحلیل  می‌رود  و  از  نو  آماده  و  مجهّز  می‌شود،  به  مرور  به  یکایک  بیلیونها  سلول  تقدیم  می‌گردد،  سلولهائی  که  تعدادشان  در  یک  بدن  بیش  از  تعداد  نوع  بشر  در  روی  زمین  است!  لازم  است  که  خوراک ‌رسانی  به  هر  سلولی  دائمی  و  مستمرّ  باشد،  و  جز آن  موادی‌ که  این  سلول  معیّن  بدانها  نیازمند  است  بدو  نرسد  و  وارد  نگردد  تا  این ‌که  سلولها  آن  مواد ویژه  را  به  استخوانها  و  ناخنها  و گو‌شت  و  مو  و  چشمها  و  دندانها  تبدیل‌ کنند.  از  دیگر  سو  هر  سلول  مختصّ  به  عضوی‌،  تنها  موادی  را  دریافت  می‌دارد که  بدان  عضو  اختصاص  دارد  و  بس!

در  این  صورت  در  اینجا کارگاه  شیمیائی  وجود  دارد،  کارگاهی‌ که  آن  اندازه  موادرا  تولید  می‌کند که  بیش  از  مواد کارگاه‌هائی  است  که  هوش  انسان  آن  کارگاه‌های  تولیدی  را  ساخته  است‌!  در  اینجا  نظم  و  نظامی  برای  وارد کردن  است‌ که  بیش  از  نظم  و  نظام  حمل‌ و نقل‌،  یا  توزیع  و  پخشی  است‌ که  جهان  آن  را  شناخته  است  و  بدان  آشنا گردیده  است‌!  هر چیزی  در کار  حمل ‌و نقل  یا  توزیع  و  پخش‌،  در  نهایت  نظم  و  نظام  و  حساب  و کتاب  صورت  می‌پذیرد! »[6]

در  بارۀ  هر  دستگاهی  از  دستگاه‌های  بدن  انسان  سخنان  فراوانی  را  می‌توان  گفت‌.  لیکن  این  دستگاه‌های  بدن  انسان  - ‌با  وجود  اعجاز  روشنی ‌که  دارند  - ‌به  شکلی  از  اشکال‌،  حیوان  هم  در  آنها  با  انسان  مشارکت  دارد.  فقط  ویژگیهای  عقلانی  و  روحانی  منحصر  و  شگفتی  است‌ که  برجای  خود  ماندگارند  و  حیوانات  در  آنها  با  انسان  شرکت  ندارند.  این  ویژگیهای  عقلانی  و  روحانی  است  که  یزدان  سبحان  در  این  سوره  با  اعطای  آنها  به  انسان  بر  انسان  منّت  می‌نهد  و  بزرگواری  می‌فرماید.  مخصوصاً  این  صفت‌:

(الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ) (٧)

پروردگاری  که  تو  را  آفریده  است  و  سپس  سر  و  سامانت  داده  است  و  بعد  معتدل  و  متناسبت  کرده  است‌.  این  بخش  پس  از  ندائی  قرار گرفته  است‌ که  خداوند  انسان  را  با  آن  مورد  خطاب  قرار  داده  است  و  فرموده  است‌:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ ).

ای  انسان‌!  .  ..

این  درک  و  فهم  عقلانی  ویژه‌ای  است‌ که  ما  اصل  و  حقیقت  آن  را  نمی‌دانیم‌.  زیرا  خود  عقل‌،  ابزار  درک  و  فهم  است‌،  و  ماهیّت  عقل  شناخته  نمی‌گردد،  و  چو‌ن  درک  و  فهم  عقل  دانسته  نمی‌شود!

این  دریافتها  و  فهمیده‌ها،  فرض  می‌کنیم  همه  از  راه  دستگاه  دقیق  عصبی  به  مغز  می‌رسند،  و لیکن  مغز  آنها  را  کجا  اندوخته  می‌سازد؟‌!  اگر  این  مغز  نوار  پرشده‌ای  باشد  انسان  در  مدّت  شصت  سال  عمر متوسط  خود  به  هزاران  میلیون  متر  نیاز دارد  تا  این  همه  تـصویرها  و  شکلها  و  واژه‌ها  و  جمله‌ها  و  معنیها  و  برداشتها  و  احساسها  و  تأثّرها  را  بر  آن  ضبط‌ کند،  برای  این‌ که  بعدها  آنها  را  به  یاد  آورد،  بدان‌ گونه ‌که  هم  اینک  آنها  را  بعد  از  ده‌ها  سال  به  یاد  می‌آورد!

 گذشته  از  این‌،  انسان  چگونه  میان  این  واژه‌ها  و  جمله‌ها  و  معنیهای  جدا جدا،  و  میان  حادثه‌ها  و  رخدادهای  جدا جدا،  و  میان  تصویرها  و  شکلهای  جدا جدا،  جمع  می‌زند  و آنها  را  با  یکدیگر  ربط  و  پیوند  می‌دهد  تا  از  آنها  فرهنگ  جام  می‌سازد،  و  آن ‌گاه  از  معلومات‌،  به  علم  ارتقاء  پیدا  می‌کند؟  و  از  تجربه‌ها  و  آزمونها،  به  معرفت  و  شناخت  دسترسی  می‌یابد؟

این  ویژگی  یکی  از ویژگیهائی  است ‌که  انسان  را  از  موجودات  دیگر  جدا  می‌سازد  .  .  .  امّا  با  وجود  این‌،  این  ویژگی  بزرگ‌ترین  ویژگیهای  انسان  نیست‌،  و  والاترین  چیز  از  چیزهائی  نیست ‌که  انسان  را  از  سائر  پدیده‌ها  جدا  و  ممتاز  می‌گرداند.  چه  پرتو  شگفتی  از  روح  متعلّق  به  خدا  در  میان  است  .  .  .  روح  ویژۀ  انسان  در  میان  است‌،  روحی ‌که  تماس  این  پدیده  را  با  جمال  هستی‌،  و  با  جمال  آفریدگار  هستی  تهیّه  می‏‎بیند،  و  لحظه‌های  پرواز  رخشان  و  درخشانی  را  در  پرتو  تماس  با  قادر  مطلقی  بدو  می‌بخشد که  حدود  و  ثغو‌ری  ندارد.  همچون  تماسی  بعد  از  تماس  با  پرتوهای  جمال  جهان  هستی  میسّر  می‌گردد.

این  روحی  است ‌که  انسان  اصل  و  ماهیّت  آن  را  نمی‌داند.  مگر  انسان  پائین‌تر  از  روح  را  می‌داند که  درک  و  فهم  انسان  از  مدرکات  محسوس  است‌؟‌!  این  روحی  است که انسان  را  از  پرتوهای  شادی  و  خوشبختی  آسمانی  بهره‌مند  می‌سازد،  حتّی  بدان‌ گاه ‌که  انسان  هنوز  بر  روی  زمین  است‌.  انسان  را  با  جهان  بالا  و  والای  فرشتگان  ارتباط  می‌دهد  و  می‌پیوندد،  و  انسان  را  برای  زیستن  با  زندگی  مرسوم  بهشت  و جاودانگی‌،  و  برای  نگریستن  به  جمال  الهی  در  آن  جهان  سعادت  و  خوشبختی،  آماده  می‌سازد!

این  روحی  است ‌که  هدیّۀ  بزرگ  یزدان  به  انسان  است‌.  روحی  است ‌که  انسان  با  آن  انسان‌ گردیده  است‌.  یزدان  که  این  روح  را  به  انسان  بخشیده  است‌،  او  را  به  نام  خودش  مخاطب  می‌سازد:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ ).

ای  انسان‌!  ...

و  او  را  با  آن  سرزنش  شرمنده‌کننده  سرزنش  می‌فرماید:

(مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ) (٦)

چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است  (‌که  چنان  بی‌باکانه  نافرمانی  می‌کنی  و  خود  را  به  گناهان  آلوده  می‌سازی‌؟‌!»‌.

این  عتاب  و  سرزنش  مستقیم  یزدان  با  انسان  است‌.  آنجا  که  یزدان  سبحان  فریادش  می‌زند  و  او  را  در  جلو  خود  به  عنوان  شخص  مقصّر  و  بزهکار  و گول‌ خورده  و  جلال  یزدان  را  ناشناخته‌،  و  بی‌ادب  نسبت  به  جناب  باری  تعالی‌،  نگاه  می‌دارد.  آن ‌گاه  بزرگ‌ترین  نعمت  را  بدو  تذکّر  می‌دهد  و  به  یادش  می‌آورد.  سپس‌ کوتاهی‌ کردن  و  بی‌ادبی  نمودن  و  مغرور گردیدن  و گول  خوردن  را  بدو  تذکّر  می‌دهد  و  به  خاطر  می‌آورد!

این  عتاب  و  سرزنشی  است ‌که  انسان  را  ذوب  و  نابود  می‌کند،  وقتی‌ که  «‌انسان‌«  حقیقت  سرچشمه  و  اصل  خویش  را،  و  حقیقت  خبر و  سرگذشت  خویش  را،  و  حقیقت  موضع ‌و موضعگیری  خویش  را به ‌تصوّر  درمی‌آورد،  موضع  و  موضعگیری‌اش ‌که  او  را  در  پیشگاه  خدا  برپای  نگاه  داشته  است‌،  و  خدا  او  را  با  همچون  ندائی  نداء  درمی‌دهد،  و  سپس  این ‌گونه  به  عتاب  و  سرزنشش  می‌پردازد:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (٦)الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (٧) فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ) (٨)

ای  انسان‌!  چه  چیز  تو  را  در  برابر  پروردگار  بزرگوارت  مغرور  ساخته  است  و  در  حقّ  او  گولت  زده  است  (‌که  چنان  بی‌باکانه  نافرمانی  می‌کنی  و  خـود  را  به  گناهان  آلون‌ه  می‌سازی‌؟‌!»‌.  پر‌ورد‌گاری  که  تو  را  آفریده  است  و  سپس  سر  و  سامانت  داده  است  و  بعد  معتدل  و  متناسبت  کرده  است‌،  و آن  گاه  به  هر  شکلی  که  خواسته  تو  را  درآورده  است  و  ترکیب  بسته  است‌.

*

آن‌ گاه  پرده  از  علّت  غرور  و کوتاهی‌ کردن  را  برمی‏دارد،  و علّت  آن  را دروغ  نامیدن ‌روز حساب  و  کتاب  می‌شمارد،  و  حقیقت  حساب  و کتاب‌،  و تفاوت  سزا  و  جزا  را  سخت  و  قاطعانه  بیان  می‌فرماید:

(کَلا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (٩)وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ (١٠)کِرَامًا کَاتِبِینَ (١١) یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ (١٢)إِنَّ الأبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ (١٣)وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ (١٤)یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ (١٥)وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ) (١٦)

هرگز!  هرگز!  (‌آن  چنان  که  می‌پندارید  نیست‌)‌.  اصلا  شما  (‌روز)  سزا  و  جزا  را  دروغ  می‌پندارید  و نادرست  می‌دانید.  بدون  شکّ  نگاهبانانی  بر شما  گمارده  شده‌اند.  نگاهبانی  که  (‌در  پیشگاه  پروردگار  مقرّب  و)  محترم  هستند  و  پیوسته  (‌اعمال  شما  را)  می نویسند.  می‌دانند  هر  کاری  را  که  می‌کنید.  مسلّماً  نیکان  در  میان  نعمت  فراوان  بهشت  بسر  خواهند  برد.  و  مسلماً  بدکاران  در  میان  آتش  سوزان  دوزخ  بسر  خواهند  برد.  در  روز  سزا  و  جزا  داخل  آن  می‌گردند  و  با  آتش  آن  می‌سوزند.  و  آنان  هیچ ‌گاه  از  دوزخ  بیرون ‌نمی‌آیند  و از آن  دور  نمی‌شوند.

«‌کلّا»  واژۀ  بازداشتن  و  منع‌ کردن  از  چیزی  است ‌که  در  آن  هستند.  ‌«‌بل‌«  واژۀ  روی ‌گردانی  و  روی  برتافتن  از  سخنی  است‌ که  در  میان  بوده  است‌،  و  پرداختن  به  نوعی  از  سخن  تازه  و  نو  است‌.  این  نوع  سخن  در  اینجا  بیان  کردن  و  ذکر  نمودن  و  تأیید  و  تأکید کردن  است‌.  این  هم  جدای  از  عتاب  و  سرزنش  و  تذکّر  دادن  و  به  تصویر  کشیدن‌ است  .  .  .

(کَلا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ) (٩)

هرگز!  هرگز!  (‌آن  چنان  که  می‌پندارید  نیست‌)‌.  اصلاً  شما  (‌روز)  سزا  و  جزا  را  دروغ  می‌پنداریـد  و  نادرست  می‌دانید.

حساب  و کتاب  و گرفتن  و  به  سزا  و  جزا  رساندن  را  فراموش  می‌کنید.  علّت  غرور  و  سبب‌ گول  خوردن  و  کوتاهی  کردن  این  است‌.

دل  اگر  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  را  دروغ  بنامد  و  بداند،  بر  رهنمون  و  رهنمود  و  هدایت  و  خیر  و  خوبی  و  طاعت  و  عبادت،  ماندگار  و  استوار  نمی‌ماند.  گاهی  دلها  لطیف  و  نازک  می‌گردند  و  اوج  می‌گیرند.  در  نتیجه  از  پروردگار  خو‌د  اطاعت  می‌کنند،  و  او  را  از  روی  عشق  و  محبّت‌ می‌پرستند،  نه  به  سبب  ترس  و  هراس  از عقاب  و  عذابش،  و  نه  به  خاطر  چشم  طمع  دوختن  به  پاداش  و  ثوابش.  همچون  دلهائی  به  روز  سزا  و  جزا  ایمان  دارند،  و  از  آن  روز  هراس  دارند،  و انتظار آن  روز  را  می کشند،  تا  پروردگارشان  را  ملاقات ‌کنند،  پروردگاری  که  دوستش  می‌دارند  و  مشتاق  دیدار  او  هستند  و  چشم  امید  بدو  می‌دوزند.  امّا  وقتی ‌که  انسان  چنین  روزی  را  دروغ  بنامد  و  بداند،  ادبی  را  مراعات  نمی‌دارد،  و  طاعت  و  عبادتی  نمی‌کند،  و  نور  و  روشنی  ندارد.  هرگز  دلی  در  او  زنده  نمی‌ماند،  و  درونی  در  او  بیدار  و  هوشیار  نمی‌گردد.

شما  روز  سزا  و  جزا  را  دروغ  می‌نامید  و  می‌دانید  .  .  .  شما  دارید  به  سوی  آن‌ روز می‌روید  و  بدان  می‌رسید.  هر آنچه‌ کرده‌اید  با  شما  حساب  و کتابش  می‌رود  و  از  شما  درباره‌اش  پرسیده  می‌شود و چیزی  از آن  هدر  نمی‌رود،  و چیزی  از آن  فراموش  نمی‌شود:

(وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ (١٠)کِرَامًا کَاتِبِینَ (١١)یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ) (١٢)

بدون  شکّ  نگاهبانانی  بر  شما  گمارده  شده‌اند،  نگاهبانانی  که  (‌در  پیشگاه  پروردگار  مقرّب  و)  محترم  هستند  و  پیوسته  (‌اعمال  شما  را)  می‌نویسند،  می‌دانند  هر  کاری  را  که  می‌کنید.

این  نگاهبانان  ارواحی  از  فرشتگانند که  بر  انسان  گمارده  شده‌اند،  فرشتگانی ‌که  با  انسان  همراه  می‌گردند  و  مراقب  او  هستند  و  از وی  پاسداری  می‌نمایند،  و  هر  چیزی  را  بکند  آن  را  به  حساب  او  می‌گیرند  و ثبت  و  ضبط  می‌کنند  .  .  .  ما  نمی‌دانیم  این‌ کارها  چگو‌نه  انجام  می‌پذیرد.  ما  موظّف  و  مکلّف  نیستیم ‌که ‌کیفیّت  این  کارها  را  بدانیم.  خدا  می‌داند که  آمادگی  و  استعداد  درک  و  فهم ‌کیفیّت  این ‌کارها  به  ما  عطاء  نگردیده  است‌.  هیچ  گونه  خیر  و  خوبی  هم  برای  ما  در  درک  و  فهم ‌کیفیّت  همچون‌ کارهائی  وجود  ندارد.  زیرا  این  امر  در  دائرۀ  وظیفه  و  تکلیف  ما  قرار  ندارد،  و  جزو  هدف  وجود  ما  نیست‌.  این  است ‌که  هیچ  ضرورتی  ندارد  ما  در  فراسوی  چیزی  از  غیب  بگردیم ‌که  یزدان  سبحان  برایمان  پرده  از  آن  برداشته  است  و ما  را  با آن‌ آشنا  فرموده  است‌. آنچه  از  غیب  برایتان  روشن  داشته  است  ما  را  بس‌. کافی  است که  دل  انسان  بداند  و  بفهمد که  انسان  به  خود  واگذار  نگردیده  است  و  بیهوده  رها  نشد‌ه  است‌،  و  نگاهبانان  مقرّب  و  محترمی  بر  او گمارده  شـده‌اند،  نگا‌هبانانی ‌که  پیوسته  اعمال  او  را  می‌نویسند  و  از  هر آنچه  انجام  دهد  آگاهی  دارند.  دل  انسان  لازم  است  اینها  را  بداند  تا  تکان  بخورد  و  بر  خود  بلرزد  و  بیدار و  هو‌شیار گردد،  و  ادب  داشته  باشد.  این  امر  مقصود  و  مورد  نظر است‌.

از  آنجا که  فضای  این  سوره  فضای‌ کرم  و کرامت  و  احترام  و  حرمت  است‌،  از  جملۀ  صفات  نگاهبانان  و  پاسداران  انسان  این  صفت  ذکر  می‌شود:

(‌کراماً  )‌.  بزرگواران‌.

تا  در دلها  احساس  خـجلت  و شرمندگی‌،  و  تجمّل  و  خودآرائی  را  در  محضر  این  بزرگو‌اران  برانگیزد.  زیرا  انسان  موقّرانه  رفتار  می‌کند  و  شرم  و  حیا  می‌نماید  زمانی‌ که  در  محضر  مردمان  بزرگوار  باشد،  و  می‌کوشد  در  خورشان  حرکت  ناپسندیده‌ای  انجام  ندهد،  یـا  در  گفتار  یا  رفتار  یا  در  دخل  و  تصرّف ‌کاری‌،  ناجور  و  نازیبا  جلوه‌گر نیاید  و  دیده  نشود  .  .  .  پس  انسان  باید  چگو‌نه  باشد  وقتی‌ که  احساس  می‌کند  و  تصوّر  می‌نماید  او  در  هر  لحظه‌ای  از  لحظات  خود،  و  در  هر  حـالتی  از  حالات  خویش،  در  محضر فرشتگان  نگاهبان  و  پاسداری  است ‌که  «‌بزرگواران‌«  مقرّب  و  محترم  آستانۀ  یزدانند،  بزرگوارانی ‌که  نسزد  از  انسان  ببینند  مگر  صفات  و  خصال  و  اعمال  و  افعال  بزرگوارانه  و  محترمانه  را؟!  قرآن  مجید  با  استقرار  بخشیدن  این  حـقیقت  در  دل  انسان‌،  آن  هم  با  این‌ چنین  تصوّر واقعی  زنده ‌نزد‌یک  به  فهم‌،  و  مـعلوم  برای  همگان‌،  والاتـرین  احساسها  و  بالاترین  بینشها  را  در دل  انسان  به  جوش  و خروش  درمی‌اندازد  .  .  .

سپس  قرآن  مجید  سرنوشت  و  سـرانجام  نیکان‌،  و  سرنوشت  و  سرانجام  بزهکاران  را  بیان  می‌دارد،  سرنوشت  و  سرانجامی ‌که  بعد  از  حساب  و کتاب  با  انسان‌،  برابر  آنچه  فرشتگان  بزرگوار  مأمور نگارش  اعمال  نوشته‌اند،  پیش  می‌آید:

(إِنَّ الأبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ (١٣)وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ (١٤)یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ (١٥)وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ) (١٦)

مسلّما نیکان  در میان‌ نعمت  فراوان  بهشت ‌بسر  خواهند  برد. و مسلّماً‌ بدکاران‌‌ در میان ‌آتش‌ سوزان  دوزخ  بسر  خواهند  برد.  در  روز سزا  و جزا  داخل‌ آن  می‌گردند  و با  آتش‌ آن  می‌سوزند.  و آنان  هیچ  گاه  از  دوزخ  بیرون  نمی‌آیند  و از آن  دور نمی‌شوند.

این  سرنوشت  و  سرانجام  قطعی  و  مؤکّدی،  و  عاقبت  مشخّص  و  معیّنی  است‌.  این ‌که  نیکان  به  میان  نعمتهای  بهشت  بروند،‌ و بزهکاران ‌به ‌آتش ‌سوزان‌ دوزخ ‌بیفتند.  نیک ‌کسی  است‌ که‌ کارهای  نیک  را  می‌کند  تا کارهای  نیک  عادت  و  صفت  ملازم  او می‌گردد.  اعمال  نیک  هم  به  ط‌ور کلّی  هر چیز  خوف  و  پسندیده‌ای  است‌ که  انجام  می‌پذیرد.  صفت  «‌ابرار»  یعنی  نیکان‌،  در  سایه ‌روشن  خود،  هماهنگ  و  همآوا  با  بزرگواری  و  انسانیّت  است‌،  همان‌ گو‌نه‌ که  صفت  متضادّ و  مقابل  آن  «‌فجّار»  یعنی  بدکاران،  در  آن  بی‌ادبی،  و  بیشرمی  در ارتکاب ‌گناه  و  نافرمانی  است‌. آتش  سوزان ‌دوزخ‌،  همخوان‌ و همعنان  با  بدکاریها  و گناهان  است  .  .  .  سپس  قرآن  مجید  حال  بدکاران  را  بیشتر  روشن  می‌کند  و  آشکاراتـر  نشان  می‌دهد:

(یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ) (١٥)

در روز سزا  و جـزا  داخل‌ آن  می‌گردند  و  بـا  آتش  آن  می‌سوزند.

و  بر تأکید  و  بیان  آن  می‌افزاید  و  می‌فرماید:

(وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ) (١٦)

و آنان  هیچ  گاه  از  دوزخ  بیرون  نمی آیند  و از آن  دور  نمی‌شوند.

پیش  از  هر  چیز  بدکاران  نمی‌توانند  از  دوزخ  دوری ‌کنند  و  بگریزند،  و  بعد  از  فرو افتادن  به  دوزخ  خلاص  و  رهائی  از آن  -‌ هر چند  برای  مدّتی  -‌ ممکن  و میسّر  نیست‌!  تقابل  به  تمام  و کمال  می‌رسد  در  میان‌:  ابرار  و  نیکان  و  فجّار  و  بدکاران،  و  در  میان  نعیم  و  جحیم‌،  یعنی  بهشت  پرنعمت  و  دوزخ  سوزان‌.  با  این  تفاوت ‌که  راجع  به  حالت  وارد شوندگان  به  دوزخ‌،  توضیح  و  تقریر  بیشتری  انجام‌ گرفته  است‌.

*

از  آنجا که  روز  سزا  و  جزای  قیامت  در  معرض  تکذیب  کردن  و  دروغ  نامیدن  است‌،  قرآن  مجید  به  سوی  آن  برمی‏گردد  بعد  از  آن ‌که  از  چیزی  سخن ‌گفته  است ‌که  در  آن  روز واقع  می‌گردد.  قر‌آن  مجید  به  سوی  آن  برمی‏گردد  تا  حقیقت  ذاتی  آن  را  بیان  دارد  و  بر  سترگی  و  هراسناکی  آن  بیفزاید  با  مجهول  جلوه‌گر  دادن  آن‌،  و  با  سخن ‌گفتن  از  چیزی‌ که  دامنگیر  انسانها  در  آن  می‌گردد،  از  قبیل  عجز  و  ناتوانی‌ کامل  انسان  در  آن‌،  و  پیراستن  از  هر گونه  شبهه‌ای  و  دست  شستن  از  هر  نوع‌ گمانی ‌که  در  بارۀ  یاری  یا  همکاری  می‌رود.  تا  به  مردمان  بگوید  یاری  و  همکاری  به  هیچ  وجه  در  قیامت  صورت  نمی‌پذیرد،  و  انتظار کمک  و  همیاری  نباید  داشت‌.  قرآ‌ن  مجید  همچنین  بیان  می‌دارد  در  آن  روز  سخت‌ کار  و  بار  تنها  به  خدا  واگذار  است  و  بس‌:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٧)ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ (١٨)یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا وَالأمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ) (١٩)

 (‌ای  انسان‌!)  چه  می‌دانی  که  روز  سزا  و  جـزا  چگونه  است‌؟  آخر  تو  (‌ای  انسان‌!)  چه  می‌دانی  که  روز  سزا  و  جزا  چگونه  است‌؟  روزی  است  که  هیچ  کسی  برای  هیچ  کسی  کاری  نمی‌تواند  بکند  و  از  دست  کسی  برای  کسی  کاری  ساخته  نیست‌،  و  در  آن  روز،  فرمان‌،  فرمان  خدا  است  و  بس‌،  و  کار  و  بار  کلاً  بدو  واگذار  می‏‎گردد.

این  پرسش  بیانگر  ناشناخته  ماندن  و  پی  نبردن  است‌،  و  در  شیوه  و  اسلوب  تعبیر  قرآنی  مشهور  و  بسی  مستعمل  است‌.  همچون  پرسشی  به  حسّ  و  شعور  آدمی  می‌اندازد  که ‌کار  بسی  بزرگتر  و  بسیار  هولناک‌تر  از  آ‌ن  است ‌که  درک  و  فهم  محدود  آدمیزاد  آن  را  دربر  بگیرد  و  به ‌گرد  آن  برسد.  چه  این‌ کار  بالاتر  از  هر  اندیشه  و  تصوّری‌،  و  بالاتر  از  انتظار،  و  فراتر  از  هر گونه  عرف  و  عادتی  است  که  مردمان  بدان  آشنایند.

تکرار  پرسش  بر  هول  و  هراس  می‌افزاید  و  ترس  و  بیم  را  بیشتر  می‌نماید  .  .  .

آنگاه  توضیح  و  بیانی  درمی‌رسد که  با  این  اندیشه  و  تصوّر  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردد:

(یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا ).

روزی  است  که  هیچ  کسی  برای  هیچ  کسـی  کاری  نمی‌تواند  بکند  و  از  دست  کسی  برای  کسی  کاری  ساخته  نیست‌.

عجز  و  ناتوانی‌،  همگانی  و  فراگیر  است‌.  درماندگی‌،  مطلق  و کامل  است‌.  پرده  از کار  برافتادن  و  در  خود  فرو رفتن  و  از  همه  چیز  جز  خود  بریدن  بر  همۀ  آدمیزادگان  حاکم  است‌!  هر کسی  به  خود  مشغو‌ل  است  و  به  درد  خود گرفتار  و  در گرو  غم  خویش  است‌،  به  گونه‌ای‌ که  کاری  به  کسانی  هم  ندارد که  آنان  را  می‌شناسد!

(وَالأمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ) (١٩)

و  کار  و  بار  کلاً  بدو  واگذار  می‏‎گردد.

تنها  یزدان  سبحان  همه ‌کاره  است  و  دست  اندر کار  است‌.  در  دنیا  و  آخرت  فرمان‌،  فرمان  او  است  و  بس.  و لیکن  در  این  روز  -‌ روز  سزا  و  جزا  - ‌این  حقیقت  جلوه‌گر  می‌آید،  حقیقتی‌ که  غافلان  و گول‌خوردگان  مغرور  و  سرمست  از  آن‌ گاهی  به  غفلت  می‌افتند.  دیگر  این  حاکمیّت  مطلق  پنهان  نمی‌ماند،  و  از  هیچ‌ گول  خورده‌ای  و  نیرنگ‌زده‌ای  نهان  نمی‌گردد!

*

این  هول  و  هراس  ساکت  و  بزرگ  و  سترگ ‌که  در  آخر  این  سوره  از آن  سخن  رفته  است‌،  با  آن  هو‌ل  و  هراس  جنبان  و  خروشان  و  موّاجی ‌که  در  سرآغاز  این  سوره  از  آن  صحبت  شده  است‌،  به  همدیگر  می‌رسند،  و  حسّ  و  شعور  انسان  میان  این  دو  هو‌ل  و  هراس  درمی‌ماند  و گیر  می‌افتد  .  .  .  هر دوی  این  هول  و  هراس‌،  بیهوش ‌کننده  و  ترساننده  و  وحشت ‌انگیزند!  در  میان  آن  دو  هم  آن  سرزنش  و  عتاب  بزرگ  و  شرمنده ‌کننده  و  ذوب‌کننده  و  نابودکننده  قرار  دارد.

---

[1] ‌به نقل از کتاب «‌الله و العلم الحدیث» ‌تألیف استاد عبدالرزاق نوفل‌. 
[2] ‌به نقل از کتاب‌: «‌العلم یدعو الی الایمان‌»‌. 
[3] ‌به نقل از کتاب‌: «‌الله‌ و  العلم الحدیث‌». 
[4] ‌به نقل از کتاب‌: «‌الله ‌و العلم الحدیث‌»‌. 
[5] به نقل از کتاب‌:  «الله و العلم الحدیث‌»‌. 
[6] ‌به نقل از کتاب‌: «‌العلم یدعو الی الایمان»