سورۀ مدّثّر مکّی و 56 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (١)قُمْ فَأَنْذِرْ (٢)وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ (٣)وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ (٤)وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ (٥)وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ (٦)وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ (٧)فَإِذَا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ (٨)فَذَلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ (٩)عَلَى الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ (١٠)ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا (١١)وَجَعَلْتُ لَهُ مَالا مَمْدُودًا (١٢)وَبَنِینَ شُهُودًا (١٣)وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیدًا (١٤)ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ (١٥)کَلا إِنَّهُ کَانَ لآیَاتِنَا عَنِیدًا (١٦)سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا (١٧)إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ (١٨)فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (١٩)ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (٢٠)ثُمَّ نَظَرَ (٢١)ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ (٢٢)ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ (٢٣)فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (٢٤)إِنْ هَذَا إِلا قَوْلُ الْبَشَرِ (٢٥)سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (٢٦)وَمَا أَدْرَاکَ مَا سَقَرُ (٢٧)لا تُبْقِی وَلا تَذَرُ (٢٨)لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ (٢٩)عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ (٣٠)وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلا مَلائِکَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَیَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَانًا وَلا یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْکَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلا کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَمَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلا هُوَ وَمَا هِیَ إِلا ذِکْرَى لِلْبَشَرِ (٣١)کَلا وَالْقَمَرِ (٣٢)وَاللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ (٣٣)وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ (٣٤)إِنَّهَا لإحْدَى الْکُبَرِ (٣٥)نَذِیرًا لِلْبَشَرِ (٣٦)لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ (٣٧)کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ (٣٨)إِلا أَصْحَابَ الْیَمِینِ (٣٩)فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءَلُونَ (٤٠)عَنِ الْمُجْرِمِینَ (٤١)مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ (٤٢)قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ (٤٣)وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ (٤٤)وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ (٤٥)وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ (٤٦)حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ (٤٧)فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ (٤٨)فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ (٤٩)کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ (٥٠)فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ (٥١)بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتَى صُحُفًا مُنَشَّرَةً (٥٢)کَلا بَلْ لا یَخَافُونَ الآخِرَةَ (٥٣)کَلا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ (٥٤)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (٥٥)وَمَا یَذْکُرُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) (٥٦)
آنچه قبلاً در بارۀ سورۀ «مزّمّل» گفته شد، از نظر سبب نزول، و زمان نزول، بر این سوره هم منطبق است. در بارۀ سورۀ مزّمّل روایتهائی است که اوّلین چیزی که بعد از سورۀ «علق» نازل گردیده است، سورۀ مزّمّل بوده است. روایت دیگری هم میگوید سورۀ مزّمّل بعد از آشکارا گردیدن دعوت، و شروع اذیّت و آزار پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم توسّط مشرکان، نازل شده است.
بخاری گفته است: یحیی از وکیع، وکیع از علی پسـر مبارک، و او از پسر ابوکثیر برایمان روایت کرده است و گفته است: از ابوسلمه پسر عبد‌الرحمن در بارۀ نخستین چیزی که از قرآن نازل گردیده است پرسیدم. گفت (یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ) است . . .گفتم: میگویند: (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ) بوده است. ابوسلمه گـفت: از جابر پسر عبدالله در این باره پرسیدم. همان چیزی که تو به من گفتی، من بدو گفتم. جابر گفت: برای تو نمی‌گویم، مگر آنچه را که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم برایمان بیان داشته است. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(جاورت بحراء فلما قضیت جواری هبطت فنودیت , فنظرت عن یمینی فلم أر شیئا , ونظرت عن شمالی فلم أر شیئا , ونظرت أمامی فلم أر شیئا , ونظرت خلفی فلم أر شیئا , فرفعت رأسی فرأیت شیئا . فأتیت خدیجة فقلت:" دثرونی وصبوا علی ماءا باردا " قال:فدثرونی وصبوا علی ماءا باردا . قال:فنزلت: (یا أیها المدثر . قم فأنذر . وربک فکبر) .
به حراء پناه بردم و ماندم. هنگامی که پناه بردن و ماندنم را تمام کردم پائین آمدم. فریادم زدند. به راست خود نگاه کردم چیزی ندیدم. به چپ خود نگاه کردم چیزی ندیدم. به جلو خود نگاه کردم چیزی ندیدم. به پشت سر خود نگاه کردم چیزی ندیدم. پس سرم را بلند کردم، چیزی را دیدم. به پیش خدیجه رفتم و گفتم: مرا بپوشانید و آب سرد بر من بریزید . . . فرمود: مرا پوشاندند و آب سرد بر من ریختند . . . فرمود: آن گاه
(یا أیها المدثر . قم فأنذر . وربک فکبر) نازل گردید».
مسلم این حدیث را نقل کرده است از عقیل، و او از ابن شهاب، و او از ابوسلمه که گفته است: جابر پسر عبدالله به من اطّلاع داده است و گفته است: او از پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم شنیده است وقتی که در بارۀ دوران وحی صحبت فرموده است. پیغمبر صلّی الله علیه واله وسلّم در لابلاهای فرموده‌هایش گفت:
(فبینا أنا أمشی إذ سمعت صوتا من السماء , فرفعت بصری قبل السماء , فإذا الملک الذی جاءنی بحراء , قاعد على کرسی بین السماء والأرض , فجثیت منه حتى هویت إلى الأرض فجئت إلى أهلی فقلت زملونی , فدثرونی , فأنزل الله تعالى: یا أیها المدثر . قم فأنذر . . . - إلى - والرجز فاهجر).
« وقتی از اوقات که من راه می‌رفتم، ناگهان صدائی را از سوی آسمان شنیدم. به سوی آسمان چشم دوختم. چشمم به فرشته‌ای افتاد که در حراء به پیش من آمده بود. دیدم روی صندلی میان آسمان و زمین نشسته است. پس از او به زانو افتاد‌م و تا زمین خم برداشتم. به پیش اهل و عیال خود برگشتم و گفتم: مرا بپوشانید. آنان مرا پوشاندند. خداوند بزرگوار نازل فرمود: (یا أیها المدثر . قم فأنذر . . .) تا می‌رسد به: (والرجز فاهجر).
ابوسلمه گفته است: «رُجز» به بتها گفته می‌شود . . . آن گاه بازار وحی گرم شد و پیاپی نازل گردید . . . بخاری هم این حدیث را بدین گونه نقل کـرده است . . . ایـن چیزی را که نقل کردیم همان واژگان و جملاتی است که بخاری ذکر نموده است.
ابن‌کثیر در تفسیر بر این حدیث حاشیه مـی‌زند و میگوید: «این روند سخن همان چیزی است که محفوظ گردیده است، و می‌رساند که وحی پیش از این نازل گردیده است. چرا کـه در آن آمـده است: «ناگـهان فرشته‌ای را دیدم که در حراء به پیش من آمده بود». این فرشته، جبرئیل است. او در دل غار حراء این سخن پروردگار را برای پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ارمغان آورده است: (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (١)خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (٢)اقْرَأْ وَرَبُّکَ الأکْرَمُ (٣)الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (٤)عَلَّمَ الإنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ) بعد از این مدّتی در نزول وحی تأخیر افتاده است. بعدها فرشته وحی فرود آمده است. آنچه این دو سخن را متّحد و متّفق می‌سازد این است که گفته شود اوّلین چیزی که بعد از دوران تأخیر وحی نازل گردیده است این سوره بوده است«.
این روایتی است. روایت دیگری هم وجود دارد . . . طبرانی گفته است: محمّد پسر علی پسر شعیب سمسار از حسن پسر بشر بجلی، و او از معافی پسر عمران، و او از ابراهیم پسر یزید، برایمان روایت کرده است که ابراهیم پسر یزید گفته است: از پسر ابوملیکه شنیدم که گفت: از ابن عبّاس شنیدم که گفت: ولید پسـر مغیره برای قریشیان خوراکی تهیّه دید و ایشان را دعوت کرد. وقتی که از خوردن تمام شدند، ولید پسر مغیره بدیشان گفت: در بارۀ این مرد چه می‌گوئید؟ بعضی گفتند: او جادوگر است. بعضی گفتند: او جادوگر نیست. برخی گفتند: او کاهن و غیبگو است. برخی گفتند: او کاهن و غیبگو نیست. جمعی هم گفتند: او شاعر است. جممی پاسخ دادند: او شاعر نیست. گروهی هم گفتند: سخنانش سحر و جادوئی است که روایت و حکایت می‌شود. پس همگان متّحد و متّفق شدند که بگویند: سخنانش سحر و جادوئی است که روایت و حکایت می‌شود. این خبر به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رسید. غمگین گردید. سر به زیر جامه کشید، و جامه را بر خود پیچید. خداوند بزرگوار نازل فرمود :
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (١)قُمْ فَأَنْذِرْ (٢)وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ (٣)وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ (٤)وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ (٥)وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ (٦)وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ) (٧)
نزدیک است این روایت همان چیزی باشد که در بارۀ سورۀ «مزّمّل» روایت گردیده است . . . این امر ما را بر آن می‌دارد که نتوانیم قاطعانه بگوئیم که کدام یک از این دو سوره جلوتر نازل گردیده است، و کدام یک از آن دو بدین مناسبت یا آن مناسبت نازل شده است.
جز این که می‌توان گفت: نگریستن به خود نصّ قرآنی اشاره بدین دارد که سرآغاز این سوره تا این فرمودۀ خداوند بزرگوار: (وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ) چه بسا در اوائل نخستین روزهای دعوت نازل شده باشد. بسان سرآغاز سورۀ «مزّمّل» تا این فرمودۀ یزدان بزرگوار: (واذکر اسم ربک وتبتل إلیه تبتیلا , رب المشرق والمغرب لا إله إلا هو فاتخذه وکیلا). هم این بخش و هم آن بخش از سرآغاز سورهها برای آماده‌سازی خود پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است جهت برخاستن و پـذیرفتن بزرگ‌ترین مسؤولیّت، و بعد از آن رویاروی شدن با قریشیان و آشکارا دعوت را با ایشان در میان نهادن و همه چیز را بدانان گفتن. چیزهائی که سختیها و گرفتاریهای زیاد و گوناگونی به دنبال دارند. سختیها و گرفتاریهائی که رویاروی شدن با آنها نیاز به آمادگی روانی پیشین دارد . . . چه بسا آنچه بعد از سرآغـاز سورۀ مدّثّر و آنچه بعد از سرآغاز سوره مزّمّل، نازل گردیده است، پس از گذشت مدّت زمانی به مناسبت تکذیب مردمان و سرکشی و دشمنانگی ایشان، و اذیّت و آزار رساندنشان به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با تهمت زدن و مکر و کید کردن پست و ناجوانمردانه، نازل شده باشد. امّا احتمال، احتمال دیگری را نفی نمی‌کند. و آن این که هر دو سراغاز سورهها همراه با چیزهائی نازل شده باشند که به دنبال سرآغـاز این سوره و آن سوره آمده‌اند و قرار دارند. آن هم به مناسبت یک چیز که تکذیب کردن، و غمگین شدن پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در برابر دغلبازی و نیرنگی است که قریشیان می‌کردند و می‌زدند و توطئۀ آن را می‌چیدند . . .کار و بار این دو سوره، همان کار و باری است که در سورۀ قلم از آن سخن گفتیم بدان شیوه و روال که در آنجا در پیش گرفتیم.
*
سبب و مناسبت هر چه باشد، این سوره در سرآغاز خود آن ندای آسمانی را به همراه دارد. ندائـی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را برای این کار بزرگ نماینده می‌سازد، و خوابیدن و جامه بر سر کشیدن و گرم شدن را از او می‌گیرد، و او را به جهاد و مبارزه و رنج بردن می‌کشاند:
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (١)قُمْ فَأَنْذِرْ) (٢)
ای جامه بر سر کشیده (و در بستر خواب آرمیده!) برخیز و (مردمان را از عذاب یزدان) بترسان. (مدّثّر/1و2)
همراه با آن، پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رهنمود و رهنمون می‌شود به آمادگی پیدا کردن برای این کـار بزرگ، و کـمک گرفتن برای انجام آن از این چیزی که خدا او را بدان می‌خواند:
(وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ (٣)وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ (٤)وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ (٥)وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ (٦)وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ) (٧)
و تنها پروردگار خود را به بزرگی و کبریائی بستای (و تنها او را بزرگ بشمار). و جامۀ خویش را پاکیزه دار (و خویشتن را از آلودگیها پاک گردان). و از چیزهای کثیف و پلید دوری کن. بذل و بخشش برای این مکن که افزون طلبی کنی. (بلکه برای رضای خدا احسان و صدقه و بذل و بخشش کن). و برای (خشنودی و محض رضای) پروردگارت شکیبائی کن.(مدّثّر/3-7)
مشک ختام این رهنمود و رهنمون در اینجا صبر و شکیبائی است، همان گونه که در آنجا در سورۀ مزّمّل چنین بود.[1]
این سوره بعد از این رهنمود و رهنمون، تهدید کردن و ترساندن کسانی را دربر دارد که آخرت را تکـذیب می‌کنند. این چنین افرادی تهدید می‌گردند و بیم داده می‌شوند از جنگی که مستقیماً خدا با ایشان دارد، همان گونه که سوره مزّمّل در بر داشت:
(فَإِذَا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ (٨)فَذَلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ (٩)عَلَى الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ (١٠)ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا (١١)وَجَعَلْتُ لَهُ مَالا مَمْدُودًا (١٢)وَبَنِینَ شُهُودًا (١٣)وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیدًا (١٤)ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ (١٥)کَلا إِنَّهُ کَانَ لآیَاتِنَا عَنِیدًا (١٦)سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا) (١٧)
هنگامی که در صـور دمیده می‌شود. آن روز، روز سختی خواهد بود. برای کافران آسان نخواهد بود (و بلکه پرمشقّت و دردسر خواهد بود). مرا واگذار با آن کسی که او را تک و تنها (و بدون دارائـی و امـوال و اولاد) آفریده‌ام. و ثروت بسیاری بدو داده‌ام. و پسرانی بدو داده‌ام که (همواره در پیش او آماده، و در مجالس برای خدمتگذاریش) حاضرند. و (وسائل زندگی را) از هر نظر برای او فراهم ساخته‌ام (و بدو دم و دستگاه داده‌ام). گذشته از این (بدون شکر و سپاسی که بکند) امیدوار است که (بر نعمت و قدرتش) بیفزایم! هرگز! (چنین نحواهد شد و بدانچه آرزو میکند نخواهد رسید). چرا که با آیات ما دشمن و ستیزه‌جو است. به زودی او را به بالا رفتن از گردنه (مشکلات و معضلات زندگی) وامی‌دارم (و به سختیها و دشواریهای فراوان دچار می‌سازم). (مدّثّر/8-17)
سورۀ مدّثّر یکی از تکذیب‌کنندگان را با صفت ویژه‌اش می‌شناساند و مشخّص می‌دارد، و صحنه‌ای از صحنه‌های مکر و کید او را - بدان گونه که در سورۀ قلم آمده است - ترسیم میکند. چه بسا این شخص مورد نظر در اینجا و در آنجا فردی باشد. گفته شده است. او ولید پسـر مغیره است . . . تفصیل روایـتها هنگام رویاروئی با نصّ خواهد آمد. این سوره سبب جنگ خداوند بزرگوار با او را تذکّر میدهد:
(إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ (١٨)فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (١٩)ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (٢٠)ثُمَّ نَظَرَ (٢١)ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ (٢٢)ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ (٢٣)فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (٢٤)إِنْ هَذَا إِلا قَوْلُ الْبَشَرِ) (٢٥)
او (برای مبارزۀ با پیغمبر و قرآن) بیندیشید (و در نظر گرفت که چه بگوید و بکند) و نقشه‌ای که کشید و طرحی را (در ذهن خود) آماده ساخت. مرگ بر او باد! چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟! باز مرگ بر او باد! چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟! باز هم نگریست و دقت کرد. سپس چهره درهم کشید و شتابگرانه اخم و تخم کرد. بعد واپس رفت و گـردن افراخت. آن گاه گفت: این (کتاب قرآن نام) چیزی جـز جادوی منقول (از پیشینیان و روایت شده از دیگران) نمی‌باشد. این (چیزهائی که محمّد کلام آسمانی نام میدهد) چیزی جز سخن انسانها نیست. (مدّثّر/18-25)
آن گاه فرجام و جایگاه او را تذکّر میدهد:
(سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (٢٦)وَمَا أَدْرَاکَ مَا سَقَرُ (٢٧)لا تُبْقِی وَلا تَذَرُ (٢٨)لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ (٢٩)عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ) (٣٠)
هـر چه زودتر او را داخل دوزخ مـی‌سازیم و بدان می‌سوزانیم. تو چه می‌دانی کـه دوزخ چگونه است؟! دوزخ نه می‌میراند و نابود میکند (تا انسان از دست آن با مرگ همیشگی راحت شود) و نه رها می‌سازد (تـا انسان از دست آن بگریزد و نجات پیدا کند). پوست تن را به کلّی سیاه و دگرگون می‌سازد. نوزده (فرشته) بر آن گمارده شده‌اند. (مدّثّر/26-30)
به مناسبت صحنۀ دوزخ، و فرشتگان نوزده‌گانه‌ای که بر آن گماشته و مأمور شده‌اند، و این شماره چه غوغا و بلا و پرسش و گمان و تمسخری را در میان مشرکان و افراد ضعیف‌الایمان برانگیخت و به راه اند‌اخت، این سوره بدین مناسبت از حکمت و فلسفۀ خدا در ذکر این شماره سخن میگوید. آن گاه دریچه‌ای را روبروی حقیقت غیب خدا، و اختصاص خدا بدین غیب باز میکند. این دریچه پرتوی از نور را بر گـوشه‌ای از جهان‌بینی ایمانی حقیقت غیب نهان در علم یزدان را می‌تاباند:
(وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلا مَلائِکَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَیَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَانًا وَلا یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْکَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلا کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَمَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلا هُوَ وَمَا هِیَ إِلا ذِکْرَى لِلْبَشَرِ) (٣١)
مأموران دوزخ را جز از میان فرشتگان برنگزیده‌ایم، و شمارۀ آنان را نیز جز آزمایش کافران نساخته‌ایم. هدف این است که اهل کتاب یقین و اطمینان حاصل کنند (که آنچه قرآن در بارۀ خازنان دوزخ میگوید، از طرف خدا است) و بر ایمان مؤمنان نیز بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در بارۀ حقّانیّت این کتاب آسمانی) تردید به خود راه ندهند، و کسانی که در دلشان بیماری (نفاق) است، و کافران بگویند: خدا مـثلاً از بیان این (چنین عددی) چه میخواسته است؟ این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه می‌سازد، و هر کس را بخواهد هدایت می‌بخشد. لشکرهای پروردگارت را جز او کسی نمی‌داند، و این جز انذرزی برای مردم نیست. (مدّثّر/٣١)
آن گاه کار آخـرت و دوزخ و نگهبانان آن را با صحنه‌های جهانی آماده و حاضر در برابر دیدگان، ربط و پیوند میدهد، تا بدین وسیله پـیام ایـن را و آن را برای دلها در نمایشگاه بیداری و هوشیاری و ترساندن و بیم دادن، گرد آورد:
(کَلا وَالْقَمَرِ (٣٢)وَاللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ (٣٣)وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ (٣٤)إِنَّهَا لإحْدَى الْکُبَرِ (٣٥)نَذِیرًا لِلْبَشَرِ (٣٦)لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ) (٣٧)
این چنین نیست که ایشان می‌پندارند! سوگند به ماه! و سوگند به شب بدان گاه که پشت کند (و دامن برچیند و روی به رفتن آرد!). و سوگند به صبح، چون (نقاب از چهره برگیرد، و پرده برافکند، و) روشن گردد! دوزخ (یکی از مسائل مهمّ و حـوادث عظیم، اصلاً) بلائی از بـلاهای بزرگ است. وسیلۀ بیم دادن انسـانها است. برای کسانی از شما که می‌خواهند (به سوی خیرات و طاعات) پیش بروند، و یا کسانی از شما که می‌خواهند (از خیرات و طاعات) عقب بکشند. (مدّثّر/32-37)
همچنین از جایگاه بزهکاران و از جایگاه یـاران دست راست سخن می‌رود، وقتی که تکذیب‌کنندگان به درازا اعتراف و اقرار می‌کنند به اسباب و عللی که ایشان را سزاوار اسارت و غل و زنجیر در روز سزا و جزا و حساب و کتاب می‌سازد. با سخن فیصله بخشی بر کار و بارشان پیرو می‌زند، کار و باری که میانجیگری میانجیگران بدیشان سودی نـمی‌رساند و فائده‌ای برایشان ندارد:
(کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ (٣٨)إِلا أَصْحَابَ الْیَمِینِ (٣٩)فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءَلُونَ (٤٠)عَنِ الْمُجْرِمِینَ (٤١)مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ (٤٢)قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ (٤٣)وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ (٤٤)وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ (٤٥)وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ (٤٦)حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ (٤٧)فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ) (٤٨)
هر کسی در برابر کارهائی که کـرده است (در دوزخ زندانی می‌گردد و) گروگان می‌شود. مگر یاران سـمت راستی (که مؤمنانند و خویشتن را با انجام نیکیها در جهان از عـذاب یزدان رهـانیده‌انـد). آنان در باغهـای بهشت بسر می‌برند، و (از دوزخیان) می‌پرسند. از بزهکاران و گناهکاران (می‌پرسند:) چه چیزهائی شما را بـه دوزخ کشانده است و بدان انـداخته است؟ میگویند: (در جهان) از زمرۀ نمازگزاران نبوده‌ایم. و به مستمند خوراک نمی‌داده‌ایم. و ما پـیوسته با باطلگرایان (همنشین و همصدا می‌شده‌ایم و به باطل و یاوه و عیبجوئی) فرو می‌رفته‌ایم. و روز سزا و جزای (قیامت) را دروغ می‌دانسته‌ایم. تا مرگ به سراغمان آمد. دیگر شفاعت و میانجیگری شفاعت کنندکان و میانجیگران (اعم از فرشتگان و پیغمبران و صـالحان) بدیشان سودی نمی‌بخشد. (مدّثّر/38-48)
در سایۀ این صحنۀ خوارکننده، و اعتراف و اقرار رسوا کننده، از موضعگیری تکذیب‌کنندگان در برابر دعوت به پند گرفتن و نجات از این سرنوشت می‌پرسد، پرسشی که موضعگیری ایشان را زشت و پلشت می‌شمارد. صحنۀ مسخره کننده‌ای را هم از ایشان ترسیم میکند، صحنه‌ای که‌گریز چموشانۀ حـیوانـی ایشان را خنده‌آور و ننگین نشان میدهد:
)فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ (٤٩)کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ (٥٠)فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ ((٥١)
چرا باید ایشان، از قرآن رویگردان شوند؟ انگار آنـان گورخران رمنده‌ای هسـتند. گورخرانی که از شیر گریخته و رمیده باشند. (مدّثر/49-51 )
پرده از غروری برمیدارد که گریبانگیرشان می‌گردد و آنان را از شنیدن و پذیرفتن صدای تذکردهندۀ دلسوز بازمی‌دارد:
(بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتَى صُحُفًا مُنَشَّرَةً )(٥٢)
اصلاً هر یک از ایشان میخواهد که (از سوی خدا، جداگانه) نامۀ سرگشادهای (که همه بتوانند آن را ببییند و بخوانند) بدو داده شود. (نامه‌ای که ابلاغ پیغمبری یکایک آنان باشد، یا داّل بر صدق نبوّت پیغمبر اسلام باشد). (مدّثـر/52)
این حسودی کردن با پیـغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و عشق به این است نامۀ سرگشادهای به هر یک از ایشان داده شود! سبب نهان دیگر این است تا ندارند و بیمناک هستند:
(کَلا بَلْ لا یَخَافُونَ الآخِرَةَ )(٥٣).
نه چنین است (که ایشان می‌گویید و می‌خواهند!) اصلاً آنان از آخرت بیمناک هستـند. (مدّثر/53)
در آخر، بیان قاطعانه‌ای درمی‌رسد که سازشی و نرمشی در آن نیست:
(کَلا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ (٥٤)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ) (٥٥)
نه چنین است (که ایشان در بارۀ قرآن می‌اندیشند!) قرآن سراپا پند و اندرز و یاد و یادآوری است. هر کس بخواهد، آن را یاد میکند (و می‌خواند و بدانچـه در آن است عمل میکند). (مدّثر/٤٥و 55)
و همۀ کارها را به اراده و مشیّت و قضا و قدر خـدا حواله میدهد:
(وَمَا یَذْکُرُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ )(٥٦).
امّا (در عین حال پند گرفتن از آن، جز به مشیّت و توفیق الهی نیست) آنان اندرز نمیگیرند مگر این که خدا بخواهد. سزد که از (خشم) خدا دوری جست، و او را سزد که آمرزکاری کند (و بر دیگران ببخشاید). (مدّثر/56 )
*
بدین منوال و بر این روال این سوره حلقه‌ای از حلقه‌های مبارزۀ روانی را به تصویر می‌کشد، مبارزه‌ای که قرآن از یک سو با جاهلیّت و با اندیشه‌های جاهلیّت دلهای قریشیان آغاز کرده است، و از دیگر سو آن را آغاز کرده است با سرکشی و دشمنانگی و نیرنگ و رویگردانی از روی عمد و قصد با شیو‌ه‌های گوناگون و جوراجوری که دارد . . . مشابهه‌های زیـادی میان رویکردهای این سوره و رویکردهای سورۀ مزّمّل و سورۀ قلم است. مشابهه‌هائی که دلالت دارند بر این که همۀ این سورهها در زمـانهای نزدیک به هـم برای رویاروئی با حالتهای همگون و همـانند نازل گردیده‌اند . . . به استثنای نیمۀ دوم سورۀ مزّمّل که سبب نزول ویـژه‌ای دارد، و آن تمرین روانی و روحـی پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و گروهی از کسانی است که در خدمتش بوده‌اند، همانگونه که گذشت.
*
این سوره دارای آیه‌های ک‌وتاهی است. حرکت سریع و تندی دارد. فاصله‌ها و قافیه‌ها متنوّع است. آهنگ سـوره گاهی آرام و متنوّع پیش می‌رود، و گـاهی نفس‌زنان و شتابان به جلو می‌تازد! به ویژه شتاب می‌گیرد هنگامی که صحنۀ آن تکذیب‌کننده‌ای را بـه تصویر می‌کشد که می‌اندیشد و می‌سنـجد و روی ترش یک و اخم و تخم می‌نماید . . . و صحنه دوزخی را به تصویر می‌کشد که نه می‌میراند و نابود میکند و نه رها می‌سازد، و پوست تن را به کلّی سیاه و دگرگون می‌نماید . . . و صـحنۀ گریز ایشان را به تصویر می‌کشد که بسان گورخران رمنده‌ای که از شیر بگریزند، آنان هم می‌رمند ومی‌گریزند!
این دگرگونی آهنگ و قافیه در صحنه‌ها و سایه روشنهای مختلف مزۀ ویژه‌ای بدین سوره داده است. به ویژه هنگام برگشت دادن برخی از قافیه‌ها وقتی که به پایان می‌آیند و دیگر باره به میان می‌آیند، همچون قافیۀ راء ساکنه: الْمُدَّثِّرُ. أَنْذِرْ. فَکَبِّرْ ... همچنین برگشت دادن آن پس از گذشت چندی: قدّر. بسر. إستکبر. سقر ... به هبین‌سان انتقال از قافیه‌ای به قافیۀ دیگری در یک بند که ناگهانی صورت می‌گیرد، ولیکن به خاطر هدف خاصی که در میان است. بدان گاه که یزدان سبحان می‌فرماید:
(فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ (٤٩)کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ (٥٠)فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ).
چرا باید ایشان، از قرآن رویگردان شوند؟ انگار آنان گورخران رمنده‌ای هستند، گورخرانی که از شیر گریخته و رمیده باشند. (مدّثر/49-51) در آیۀ نخستین می پرسد و زشت می‌شمارد. در آیۀ دوم و سوم به تصویر می‌کشد و به تمـسخر می‌گیرد! و به همین روال و منول... هم اینک به شرح و بسط این سوره می‌پردازیم:
*
یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (1) قُمْ فَأَنذِرْ (2) وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ (7) وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ (3) وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ (4) وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ (5) وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ (6)
ای جامه بر سر کشیده (و در بسـتر خواب آرمیده!)
برخیز و (مردمان را از عذاب یزدان) بترسان! و تنها پروردگار خود را به بزرگی و کبریائی بستای (و تنها او را بزرگ بشمار). و جامۀ خویش را پاکیزه دار (و خویشتن را از آلودگیها پاک گردان). و از چیزهای کثیف و پلید دوری کن. بذل و بخشش برای این مکن که افزون طلبی کنی. (بلکه برای رضای خدا احسان و صدقه و بذل و بخشش کن). و برای (خشنودی و محض رضای) پروردگارت شکیبائی کن.
این ندای آسمانی است، ندای بزرگی برای کار سنگین و سترگی است . . . برحذر داشتن آدمیزادگان و بیدار کردن ایشان است. نجات انسانها از شرّ و بلا در دنیا، و از آتش در آخرت است. رهنمود و رهنمون ایشان به راه خلاص شدن و نجات یافتن پیش از گذشت فرصت است . . . این هم وظیفه و تکلیف سخت و دشواری است، وقتی که به انسانی از انسانها واگذار می‌گردد، هر چند که این انسان فرستاده‌ای و پیغمبری باشد. چه انسانها آن اندازه سر به گمراهی و سرکشی و نافرمانی و دشمنانگی و پافشاری بر باطل وکجروی و گریز از این امـر نهاده‌اند،کار دعوت را سخت‌ترین و سنگین‌ترین چیزی کرده‌اند که انسان انجام آن را از میان کارهای مـهمّ موجود در این هستی برعهده می‌گیرد.
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (1) قُمْ فَأَنذِرْ ).
ای جامه بر سر کشیده (و در بستر خواب آرمیده)!
برخیز و (مردمان را از عذاب یزدان) بترسان!.
بیم دادن و برحذر داشتن نمایان‌ترین کار در امر رسالت است. بیم دادن و برحذر داشتن، آگاه کردن از خـطر نزدیکی است که در کمین غافلانی است که سر در گمراهی نهاده‌اند و از خـود بیخبر شده‌اند. در این آگاه کردن و بیدار باش دادن رحم و مهربانی یزدان در حقّ بندگان نمایان و جلوه‌گر است. بندگان وقتی که سر در گمراهی می‌گذارند و سرگردان و ویلان می‌شوند از ملک و مملکـت و قـدرت و شوکت خدا چیزی نـمی‌کاهند. و زمانی که راه هدایت در پیش می‌گیرند و راهیاب می‌گردند بر ملک و مملکت و قدرت و شوکت خدا چیزی نمی‌افزایند. امّا رحم و مهربانی یزدان مقتضی این است که این همه لطف و عنایت نسبت بدیشان داشته باشد تا از عذاب دردناک در آخرت نجات پیدا کنند و رهائی یابند، و از شرّ و بلای هلاک کننده و برباد دهنده در دنیا برهند و خلاص شوند. پیغمبران خدا هم ایشان را نداء بزنند و صدا بکنند تا برگردند و خدا ایشان را بیامرزد و در پرتو فضل و کرم خود آنان را به بهشت خـویش داخل فرماید!
آن‌گاه یزدان منّان پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را در بارۀ خودش رهنمود و رهنمون می‌فرماید، بعد از آن که او را موظّف و مکلّف به بیم دادن و بر حذر داشتن دیگران کرده بود. او رهنـود و رهنمون میکند به ایـن که پروردگار خود را به بزرگی بستاید:
و تنها پروردگار خود را به بزرگی و کبریائی بستای (و تنها او را بزرگ بشمار).
تنها و تنها پروردگار یگانه‌ات را بزرگ و سترگ بدان، پروردگاری که شایان بزرگ داشتن و سترگ شمردن است. این هم رهنمود و رهنمون کردن به گوشه‌ای از جهان‌بینی ایـمانی در بارۀ معنی الوهیّت، و معنی توحید و یگانه پرستی است.
قطعاً هرکسی، هر چیزی، هر ارج و ارزشی، هر حقیقتی، و...کوچک است... تنها خدای یگانه بزرگ است ... همۀ ستارگان و سیّارگان، نیروها و ارزشها، رخدادها و حادثه‌ها، اوضاع و احوال، معانی و اشکال، و ... پنهان و نهان می‌شوند، و در سایه روشنهای جلال و کمال خدای یگانه بزرگ و سترگ، محو می‌گردند. این رهنمود و رهنمون پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم است که به بیم دادن و حذر داشتن انسانها بگراید، و به سختیها و دشواریها و هو‌لها و هراسها و سنگینیها و سرسختیهای ایشان با هـمـچون جهان‌بینی و اندیشه‌ای، و با همچون ذهن و شعوری، بنگر‌د. تا هر مکر و کیـدی، و هر قدرت و قوّتی، و هر گردنه و سدّ و مانعی را کوچک ببیند و بداند. و آگاه و مطّلع باشد که پروردگارش که او را نداء در میدهد بدین بیم دادن و برحذر داشتن خیزد، او بزرگ و سـترگ است . . . و سختیها و دشواریهای دعوت و هو‌لها و هراسهای سر راه آن، نیاز همیشگی به حاضر آوردن این جهان‌بینی و این درک و فهم دارد. خدا پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را به پـاکـی و پاکیزگی رهنمود می‌فرماید:
و جامۀ خویش را پاکیزه دار (و خویشتن را از آلودگیها پاک گردان) پاکی جامه در زبان عربی کنایه از پاکی دل و اخلاق و کار است ... پاکی ذات انسان نیز مراد است چـون جامه آن را می‌پوشاند. مراد هر چه به جامه می‌چسبد و آن را لمس میکند نیز میباشد. «یعنی هم جامۀ ظاهری مراد است و هم جامه باطنی. یعنی عمل. چرا که اعـمـال هر کس به منزلۀ لباس او است، و ظاهر هر شخص بیانگر باطن او است) ... پاکی و پاکیزگی حالت مناسبی برای دریافت فرمان از عالم بالا و جهان فرشتگان است. همچنین پاکی و پاکیزگی از همه چیز بیشتر با سرشت این رسالت پیوستگی دارد. پاکی و پاکیزگی گذشته از همۀ اینها برای شرائط و ظـروف بیم دادن و برحذر داشتن و تبلیغ و پیام رساندن، ضروری است. به دست گرفتن کار دعوت در وسط امواج کششها و کنشها و خـواستها و آرزوها و راه‌ها و روشها، و چیزی که از زشتیها و پلشتیها و کثافتها و آلودگیها و آمیزه‌ها و شائبه‌ها، با آنها همراه است، شخص دعوتگر نیاز به پاکی و پاکیزگی کامل دارد تا بتواند آلودگان را نجات بدهد بدون این که خودش کثیف و آلوده گردد، و تا بتواند ناپاکان را برهاند بدون این که خودش ناپاک شود ... این نگاه دقیق وژرفی است که باید به شرائط و ظروف رسالت و دعوت و دست‌اندرکار شدن همـچون کاری در مـحیطهای مختلف، و با دلهای مختلف، انداخته شود.
خدا پـیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را راهنمائی می‌فرماید که از شرک و موجبات عذاب دوری گزیند:
(وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ ).
و از چیزهای کثیف و پلید دوری کن.
پیغـمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم پیش از نبوّت نیز از شرک و موجبات عذاب دوری گزیده بود. فطرت سالم او از این انحراف، و از توده‌های انبو‌ه معتقدات پلشت، و از اخلاق و عادات زشت، بیزار و برکنار بود. از او دیده نشده است که او در چیزی از آلودگیهای جاهلّیت شرکت کرده باشد. امّا این رهنـمود به پاکی و پاکیزگی، و به دوری کردن از آلودگیها و ناپاکیهای بت‌پرستی و جاهلیّت، بدین معنی است که باید از شرک و مـوحبات عذاب دوری کرد، و باید که پاک بود و پاک زیست. چه شرک و ناپاکی با یگانه پرستی و پاکی سازگار نیستند، و دو راه خدا از همدیگرند و هرگز به یکدیگر نــمی‌رسند و میانشان صلح و آشتی صورت نمی‌گیرد. همچنین بدین معنی است که باید از آلودگی بدین ناپاکی و از گرفتاری بدین عذاب دوری جست. واژۀ «رجز» در اصل عذاب است.[2] سپس برای موجبات عذاب به کار رفته است. باید از لمس این پلیدی دوری جست و خـود را بدان نیالود.
خدا پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را رهنمود می‌فرماید که خود را از یاد ببرد، و از تلاشی که می‌ورزد منّت ننهد، یا تلاش خود را زیاد نسپارد و بزرگ نداند:
( وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ )(6)
بذل و بخشش برای این مکن که افزون طلبی کنی. (بلکه برای رضای خدا احسان و صدقه و بذل و بــخـشش کن). پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم چیزهای زیـادی را تقدیم می‌دارد. چیزهای زیادی را بذل میکند و فداء می‌سازد. تلاش و کوشش و فداکاری و جان‌نثاری فراوانی را انجام میدهد، و رنجها و خستگیهای زیادی را میبیند. ولیکن پروردگارش از او میخواهد هر چه را تقدیم می‌دارد و فداء می‌سازد و می‌بخشد و میکند و میبیند بسیار بشمار نیاورد و بزرگش نداند و مهمّش نشمارد، و با آن منّت ننهد . . . این دعوت با کسی جور در نمی‌آید و سر سازگاری ندارد آنچه را که مبذول می‌دارد احساس بکند و آن را در مدّ نظر داشته باشد. چه بذل و بخشش در راه این دعوت آن اندازه بزرگ و سترگ است که انسان نمی‌تواند آن را بردارد و در نظر آرد، مگر این که آن را فراموش کند و به خاطر نسپارد. بلکه مگر زمانی که اصلاً آن را احساس نکند، بدان سبب که غرق در احساس خدا است، و می‌داند هر چه را تقدیم می‌دارد و فداء می‌سازد از فضل خدا و از داد‌ه‌ها و عطاهای خدا است. این فضل و لـطفی است که خدا بدو مرحمت فرموده است، و عطاء و هدیه‌ای است که خدا او را سزاوار آن شناخته است، و او را برای آن گزیده است. او را توفیق داده است که بر آن توانا باشد و بدان دسترسی داشته باشد . . . این گـزینش و بـزرگداشت و لطف و کرمی است که باید شکر آن را بگذارد و خدای را سپاسگزاری بکند، نه این که با آن منّت نهد و آن را بزرگ بداند و سترگ بشمارد.
یزدان سبحان در آخـر، پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را رهنـود می‌فرماید صبر و شکیبائی کند محض رضای خـدا و بس :
و برای (خشنودی و محض رضای) پروردگارت شکیبائی کن.
این سفارشی است که باید در وقت انجام هر وظیفه‌ای یا پایداری و استقامتی در راه این دعوت، در مدّ نظر و آویزۀ گوش دل و جان باشد. شکیبائی زاد و توشۀ اصلی در پهنۀ این پیکار سخت است، پیکار دعوت به سوی خدا، پیکار دو چندان با هواها و هو‌سهای نفس و آرزوها و خواستهای دل، و پیکار با دشمنان این دعوت، آن کسانی که شیاطین هواها و هوسها و آرزوها و خواستها ایشان را به میدان مبارزۀ با این دعـوت برمی‌انگیزند و می‌کشانند و می‌رانند. این هـم پیکار طولانی و سختی است که هیچ گونه زاد و توشه و ساز و برگی ندارد مگر شکیبائی و صبری که انسان آن را برای خدا از خـود نشان بدهد، و در آن رو به خدا بکند، و تنها اجر آن را از خدا بـخواهد و بس.
*
وقتی که این رهنمود و رهنمون الهی به پـغمبر بزرگوارش صلّی الله علیه و آله وسلّم پایان می‌پذیرد، روند قـرآنی رو میکند به بیان چیزی که دیگران را از آن می‌ترساند، با پسودهای که حسّ و شعور را بیدار میکند راجع بدان روز سخت و دشواری که بیم دهنده از آمدن آن بیم میدهد:
(فَإِذَا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ (8) فَذَلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ (9) عَلَى الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ) (10)
هنگامی که در صور دمیده می‌شود، آن روز، روز سختی خواهد بود. برای کافران آسان نخواهد بود (و بلکه پرمشقّت و دردسر خواهد بود).
دمیدن در شیپور همان چیزی است که در جاهای دیگری دمیدن در صور تعبیر شده است. ولی تعبیر اینجا دارای پیام سخت‌تر و سنگین‌تری است. بیانگر شدّت صدا و طنین آن است. انگار دمیدنی است که صدا را بلند می‌گرداند و در همه جا می‌یپچاند. صدائی که به گوشها فرو می‌رود سخت‌تر از صدائی است که گوشها آن را می‌شنود ... دین خاطر است آن روز را برای کافران دشوار توصیف میکند، و این دشوار بودن را با نفی هر سایه‌ای از آسانگری، تأکید می‌نماید:
( عَلَى الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ )(10)
برای کـافران آسان نخواهد بود (و بلکه پـر مشقّت و دردسر خواهد بود).
آن روز سراسر سـخت و دشوار است. سخت و دشوار است و آسانی و آسانگیری در لابلای آن وجود ندارد ... بس سزاوار است که کافران به بیم‌دهنده گوش فرادارند و سخنانـش را بپذیرند، پیـش از آن که در صور دمیده شود، و آن روز بسیار سخت و بسیار دشوار با ایشان رویاروی شود!
*
روند قرآنی از این تهدید و بیم همگانی رو به فرد ویژه‌ای از تکذیب کنندگان میکند. چنین به نظر می‌رسد آن فرد نقش اصلی ویژه‌ای در تکذیب کردن و توطئه چیدن برای ایـن دعوت داشته است. رو بدو میکند با تهدید خرد کننده‌ای و بیم درهم شکننده‌ای، و از او شکل زشتی را می‌کشد که باعث تمسخر و استهزاء حال و احوال و سیماهای چهره و اندامهای او می‌گردد، حال و احوال و سیماهائی که از لابلای کلمات نمودار و پدید می آید، به گونه‌ای که انگار زنده و برجسته و دارای سیمـاها و نشانه‌های جنبنده است:
( عَلَى الْکَافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ (10) ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً (11) وَجَعَلْتُ لَهُ مَالاً مَّمْدُوداً (12) وَبَنِینَ شُهُوداً (13) وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیداً (14) ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ (15) کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیداً (16) سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (17) إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ (18) فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (19) ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (20) ثُمَّ نَظَرَ (21) ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ (22) ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ (23) فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (24) إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (25) سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (26) وَمَا أَدْرَاکَ مَا سَقَرُ (27) لَا تُبْقِی وَلَا تَذَرُ (28) لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ (29) عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ) (30)
مرا واگذار با آن کسی که او را تـک و تنها (و بدون دارائی و اموال و اولاد) آفریده‌ام. و ثروت بسیاری بدو داده‌ام. و پسرانی بدو داده‌ام که (همواره درپش او آماده، و در مجالس برای خدمتگذاریش) حاضرند. و (وسائل زندگی را) از هر نظر برای او فراهم ساخته‌ام (و بدو دم و دستگاه داده‌ام). گذشته از این (بدون شکر و سپاسی کـه بکند) امیدوار است که (بر نعمت و قدرتش) بیفزایم ! هرگز! (چنین نخواهد شـد و بدانــه آرزو میکند نـخـواهد رسید). چرا که با آیات ما دشمن و ستیزه جوا ست. به زودی او را به بالا رفتن از گردنۀ (مشکلات و معضلات زندگی) وا می‌دارم (و به سختیها و دشواریهای فراوان دچار می‌سازم). او (برای مبارزۀ با پیغمبر و قرآن) بیندیشید (و در نظر گرفت که چه بگوید و بکند) ونقشه و طرحی را (در ذهن خود) آماده ساخت. مرگ بر او باد! چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟! بازهم نگریست و دقّت کرد. سپس چهره درهم کشید و شتابگرانه اخـم و تخم کرد. بعد واپس رفت و گردن افراخت. آن گاه گفت: این (کتاب قرآن نام) چیزی جز جادوی منقول (ازپیشـینیان و روایت شده از دیگران) نمی‌باشد. ایـن (چـیزهائی که محمّد کلام آسمانی نام میدهد) چیزی جز سخن انسـانها نیست. هـرچه زودتر او را داخل دوزخ می‌سازیم و بدان می‌سوزانیم. تو چه می‌دانی که دوزخ چگونه است؟! دوزخ نه می‌میراند و نابود میکند (تا انسان از دست آن با مرگ همیشگی راحت شود) و نه رها می‌سازد (تا انسان از دست آن بگریزد و نجات پیدا کند). پوست تن را سیاه و دگرگون می‌سازد. نوزده (فرشته) بر آن گمارده شده‌اند.
روایتهای متعدّدی نقل شده است در باره این شخصی که در اینجا مورد نظر است.گفته‌اند او ولید بسر مغیرۀ مخزومی است. ابن جریر گفته است: ابن عبدالأعلـی از محمّد پسر ثوره، و او از معمّر، و معمّر از عباده پسر منصور، و او از عکرمه، برایمان روایت کرده است که ولید پسـر مغیره به پیش پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم آمد. پیغمبر صلّی اله و علیه و آله وسلم قرآن را برایش خواند. انگار ولید از شنیدن قرآن خـوشش آمد و بدان نرمشی پیدا کرد. این امر به گوش ابوجهل پسر هشام رسید به پیش ولید پسر مغیر آمد و بدو گفت: ای عمو! قوم تو می‌خواهند اموالی را برایت جمع‌آوری کنند. ولید پسر مغیره گفت: چرا؟ ابوجهل گفـت: آن را به تو می‌دهند. چون تو به پیش محـمّد رفته‌ای و خویشتن را در معرض چیزی قرار داده‌ای که دارد - ابوجهل با خباثت و زرنگی می خـواهد تکبّر و خود بزرگ بینی را در او برانگیزد از ناحیه‌ای که می‌داند ولید پسر مغیره سخت بدان می‌نازد و می‌بالد -ولید پسر مغـیره گفت: قریشیان می‌دانند که من از همۀ ایشان بیشتر از دارائی و اموال برخوردارم) ابوجهل گفت: پس سخنی در بارۀ محمّد بگو که از روی آن قوم تو متوجّه شوند تو منکر چیزی هستی که محمّد گفته است، و تو سخن او را نمــی‌پسندی. ولیع پسر مغیره گفت: در بارۀ او چه بگویم؟ به خدا سـوگند در میان شما کسی نیست که مثل من اشعار را بشناسد، و از رجز و قصیده و چکـامه‌های جنّیان مطّلع باشد. به خدا سوگند آنچه او میگوید هیچ یک از انواع شعر نیست. به خدا سوگند سخنش شیرینی دارد و آنچه میگوید دلپسند است. او انچه در زیر دارد درهم می‌شکند، و او برتری می‌گیرد و والا می‌گردد، و بر او بـرتری گرفته نمی‌شود و بر او والائی حاصل نـمی‌آید . . . ابوجهل گفت: به خدا سوگند قوم خود را راضی نخواهی کرد تا در بارۀ او چیزی نگوئی ... ولید پسر مغیره گفت: مرا رهاکن تا در بارۀ او بیندیشم ... وقتی که به اندیشه فرو رفت گفت: این کلام جز سخنی نیست که آن را از دیگران می‌گیرد و روایت می‌نماید. پس نازل گردید:
( ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً) (11)
مرا واگذار با آن کسی که او را تک و تنها (و بدون دارائی و اموال و اولاد) آفریده‌ام... .
تا می‌رسد به:
(عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ) (30)
نوزده (فرشته) بر آن گمارده شده‌اند.
در روایت دیگری آمده است که قریشیان گفتند: اگر ولید از دین آباء و اجداد برگردد، هــمۀ قریشیان از دین آباء و اجداد دست می‌کشند! ابوجهل گفت: من برای شما در برابر او بس هستم! سپس به پیش ولید رفت... ولید پس از اندیشۀ زیاد گفت: ایـن کتاب قرآن نام چیزی جز جادوی منقول از پیشینیان و روایت شده از دیگران نـیست. مگر نمی‌بینید که میان مرد و خانواده‌اش، و میان او و فرزندانش و غلامان و بردگانش جدائی می‌اندازد؟
این رخدادی است که روایتها آن را روایت کرده‌اند. امّا قرآن آن را بدین شیوۀ زندۀ برانگیزنده بیان می‌دارد ... با آن تهدید کـمـرشکن و هراس‌انگیز می‌آغازد:
( ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً) (11)
مرا واگذار با آن کسی که او را تک و تنها (و بدون دارائی و اموال و اولاد) آفریده‌ام.
خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم است. معنی آن چنین است: مرا واگذار با آن کسی که او را تک و تنها و بدون هیچ دارائی و اموال و اولادی آفریده‌ام، چیزهائی که بدانها می‌بالد. از قبیل: دارائی زیاد و پسرانی که حاضر و آماده‌اند، و نعـمـتهائی که از داشتن آنها سرمست می‌گردد و به خود می‌نازد، ولاف می‌زند و تکبّر می‌ورزد و بیشتر و فراخ‌تر می‌طلبد. مرا با او واگذار و دل خود را به مکر و کید و نیرنگ او مشغو‌ل مدار. چه من خودم به جنگ او می‌پردازم و یار او را می‌سازم ... در اینجا است که انسان بر خود می‌لرزد و می‌هراسد.
وقتی که انسان نیروئی را به تصوّر در می‌آورد که حدّ و مرزی نمی‌شناسد، نیروی خداوند قادر و توانائی که میخواهد این آفریدۀ ضعیف و مسکین و لاغر و ناچیز را درهم کو‌بد و له و په کند! نصّ قرآنی چنین لرزه‌ای را در دل خواننده و سنوندۀ ایمن خود پدید می‌آورد. پس کسی که این قرآن رو بدو میکند و با او رویاروی می‌شود باید چه حالی را پیدا بکند؟!
نصّ قرآن بیان حال و احوال این آفریده را طول میدهد، و بسیار سخن میگوید از نعمتها و بهره‌هائی که خدا بدو داده است، پیش از این که از رویگردانی و سرکشی و دشمنانگی او چـیزی گوید. خدا است که او را آفریده است بدون این که چیزی داشته باشد، حتّی جامه به تن داشته باشد! سپس بـدو دارائی و اموال فراوان و بسیاری را میدهد. پسرانی بدو میدهد که پیرامون او حاضر و آماده‌اند. در خدمت او هستند، و او از دیدارشان شاد و از نسبتشان به خود مسرور است. خدا زندگی را برای او آماده و آسان و مهیّا و خوش کرده است ...
( ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ )(15)
گذشته از این (بدوان شکر و سپاسی که بکند) امیدوار است که (بر نعمت و قدرتش) بیفزایم.
او بدانچه بدو داده شده است قانع نیست و بس نمی‌کند، و شکر نعمت بجای نمی آورد... یا چه بسا امیدوار است که وحی بر او نازل شود، و کتابی بدو داده شود، همانگونه که در آخر این سوره خواهد آمد:
(بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتَى صُحُفًا مُنَشَّرَةً )(٥٢)
اصلاً هر یک از اینان میخواهد که (از سوی خدا، جداگانه) نامۀ سرگشادهای (که همه بتوانند آن را ببینند و بـخـوانند) بدو داده شود (نامه‌ای که ابلاغ پیغمبری یکایک آنان باشد، یا داّل بر صدق نبوّت پیغمبر اسـلام باشد). (مدّثر/52 ) ولید پسر مغیره از جمله کسانی بود که به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم حسودی می‌کردند بر این که نبوّت بدو داده شده بود. در اینجا او را سخت از این آزمندی و طمع باز می‌دارد، آزمندی و طمعی که بیجا است. زیرا کار نیکی نکرده است و طاعت و عبادتی نداشته است و شکـر نعمت خدای را بجای نیاورده است تا به سبب آن فزونی و افزایش بخواهد:
(کَلَّا ).
هرگز.
این واژه برای ردع و انکار و سرکوبی و تودهنی می آید.
( إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیداً) (16)
او با آیات ما دشمن و ستیزه‌جو است.
او با دلائل حقّ و پیامهای ایمان دشـنی و ستیزه‌جـوئی میکند. رو در روی دعوت مـی‌ایستد، و با پیغمبر این دعوت می‌جنگد، و خویشتن را و دیگران را از آن باز می‌دارد، و پیرامون د عوت گـمـراهسازیها مـی کند و یاوه سرائیها می نماید.
بر این ردع و انکار با تهدید و بیمی پیرو می‌زند، تهدید و بیم تبدیل خوشی و آسایش و آسانی به ناخوشی و عدم آسایش و سختی و دشواری:
(سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً) (17)
به زودی او را به بالا رفتن از گردنۀ (مشکلات و معضلات زندگی) وامی‌دارم (و بـه سختیها و دشواریهای فراوان دچار می‌سازم).
تعبیری است که حرکت را به تصویر می‌کشد. چه بالا رفتن در راه، سخت‌ترین رفتن است و دشـوارترین خستگی را به همراه دارد. اگر این بالا رفتن از طرف دیگران بر انسان تحـمـیل شود و انسـان وادار به بالا رفتن از سوی دیگران شود، درد و رنج آن -ای بالارونده بیشتر، و خـستگی و درماندگی زیادتری بدو می‌رساند. این امر در عین حال تـیری از حقیقت است. چه کسی از راه سهل و ساده و دوست داشتنی ایمـان منحرف می‌گردد و به کژراهه می‌افتد، در راه سنگلا‌خ و سخت و پر از چاله و چوله‌ای لنگ‌لنگان و افتان و خیزان می‌رود. زندگی را با پریشانی و سختی و اندوه و ضیقت بسر می‌برد. انگار به سوی آسمان صعود میکند. یا در راه ناهمگون و سخت وناجوری بالا می‌رود که هیچ آبی و توشه‌ای در آن نیست، و هیچ آسایش و امیدی در پایان راه سراغ نـی‌رود!
آن‌گاه چهرۀ زشتی را از او به تصویر می‌کشد که در زشتی سرآمد است. چهرۀ زشتی است که باعث تـمسخـر و استهزاء می‌گردد. مردی است ذهن خود را خسته میکند، و بر اعصاب خود فشار وارد می‌سازد، و پیشانی را اخم و تخم و چین و چروک می دهد، ابروها را درهم می‌کشد، و بندهای اندامهایش را مـی‌فشارد، و سراپای وجودش را زشت و پـلشت نشان میدهد، همۀ اینها را انجام میدهد تا عیبی بیابد و قرآن را با آن معیوب سازد، و سخنی بیابد تا در بارۀ قرآن بگوید:
( إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ (18) فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (19) ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (20) ثُمَّ نَظَرَ (21) ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ (22) ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ (23) فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (24) إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ )(25)
او (برای مبارزۀ با پیغمبر و قرآن) بیندیشید (و در نظر گرفت که چه بگوید و بکند) و نقشه و طرحی را (در ذهن خود) آماده ساخت. مرگ بر او باد! چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟! مرگ بر او باد! چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟! بـازهـم نگریست و دقّت کرد. سپس چهره درهم کشید و شتابگرانه اخم و تخم کرد. بعد واپس رفت و گردن افراخت. آن گاه گفت: این (کتاب قرآن نام) چیزی جز جادوی منقول (از پیشینیان و روایت شده از دیگران) نمی‌باشد. این (چیزهائی که محمّد کلام آسـمانی نام میدهد) چیزی جز ســخـن انسانها نیست.
تعبیر قرآنی لحظه لحظۀ نگاه‌ها، خطره خطرۀ دلها، حرکه حرکۀ اندامها را ترسیم میکند. این قلم‌موی نقّاش است و همـه چیز را به تصویر می‌کشد، نه این که کلمه‌ها و واژه‌ها است. نه نه، بلکه انگار گوئی فیلم سینمائی است و لحظه به لحظه را فیلمبرداری کرده‌اند و هم اینک بر پردۀ سینمـا ظاهر می‌شود! بدان گاه که او می‌اندیـشد و در صدد جلوگیری از این دعوت است، از او فـمبرداری می‌شود، و قضا و قدر چنین با او درمی‌افتد:
(قُتِلَ).
مرگ‌براو! کشته و نابود باد!.
کارش سراسر ناپسند و مایۀ تمسخر است:
(کَیْفَ قَدَّرَ) (20)
چه نقشه‌ای که کشید و چه طرحی که ریخت؟!.
دیگر باره دعوت تکرار می‌شود و کارش ناپسند و مایۀ تمسخر قلمداد گردد. تکرار برای افزایش پیام است. از او تصویر گرفته می‌شود در حالی که این چنین و آن چنان می‌نگرد و با تلاش ساختگی و زورکی نگاه میکند بلکه بتواند نیرنگی بزند. کارش مایۀ تمسخر و استهزاء است.
تصویر دیگری از او گرفته می‌شود، بدان هنگام که ابروها را درهم کشیده است و اخم و تخم کرده است و چین و چروک بر چهره انداخته است و ترشرو به اندیشه فرو رفته است. می خواهد با سیمای خنده‌آوری که به خود گرفتـه است فکر خود را جمع بکند تا مگر کاری بکند!
بعد از این همه خود را تکان دادن و اندیشه را به جـولان درآوردن، و بعد از این هـمه خود را فشردن و فسردن، چه شد؟. . هیچی نصیب او نشد!.. تنها کاری که کرد به نور پشت کرد، و در برابر حقّ تکبّر ورزید و خـود بزرگ‌بینی نمود... و گفت:
(فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (24) إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ )(25)
این (کتاب قرآن نام) چیزی جز جادوی منقول (از پیشینیان و روایت شده از دیگران) نمی‌باشد. این (چیزهائی که مـحـّمد کلام آسمانی نام میدهد) چیزی جز سخن انسانها نیست.
وقتی که یزدان سبحان این سیمـاها و نماهای زندۀ برجسته از این آفریدۀ خنده‌آور را نشان میدهد، بر آن با تهدید هراس انگیزی پیرو می‌زند:
هرچه زودتـر او را داخل دوزخ می‌سازیم و بدان می‌سوزانیم.
دوزخ چیزی است که بزرگتر و هولناک‌تر از آن است که به درک و فهم انسان درآید! آن گاه با مقداری از صفات ناشناختة دوزخ پبرو می‌زند، صفاتی که بر هول و هراس از دوزخ می‌افزاید:
(لَا تُبْقِی وَلَا تَذَرُ) (28)
دوزخ نه می‌میراند و نابود میکند (تا انسان از دست آن با مرگ همیشگی راحت شود) و نه رها می‌سازد (تا انسان از دست آن بگریزد و نجات پیدا کند!).
دوزخ همه چیز را جارو می‌زند و با خـود می‌برد، و قورت میدهد ومی بلعد ، و کاملاً نابود میکند. ایـن است که هیچ چیزی بر سر راه آن برپای نمی‌ایسـتد و برجای نـی‌ماند. هیچ چیزی پس از آن باقی نمی‌ماند، و چیزی برای او زیاد نیست، و از او اضافه نمی‌ماند! گذشته از آن، برای انسانها پدیدار می‌آید و نـمایان می‌شود:
(لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ )(29)
دوزخ برای انسانها جلوه‌گرمی‌آید.[3]
همانگونه که در سورۀ معارج آمده است:
(تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّى) (١٧)
دوزخ به سوی خود می‌خواند (و نام می‌برد)کسـی را که پشت (به فرمان خـدا) کرده است و (از اطـاعت او) رویگردان بوده است. (معارج/17 )
دوزخ خود را می‌شناساند. انگار میخواهد در دلها و درونها با منظرۀ وحشتناک خود هول و هراس برانگیزد! نگهبانانی بر دوزخ گماشته شده‌اند. تعداد آنان (نوزده) است. نمی‌دانیم که آیا نوزده نفر از فرشتگان تندخو و سختگیرند، یا نوزده صف از چنین فرشتگانی مراد است، و یا مقصـود انواع و اقسامی از ایشان است. از سوی یزدان سبحان کار و بارشان را می خواهیم دانست در آیه‌هائی که خواهد آمد...
*
مؤمنان فرموده‌های خدا را با رضا و تسلیم پذ‌یرفتند، بسان رضا و تسلیم کسی که به پروردگارش وثوق و اطـمـینان دارد، و با او ادب بنده با خداوندش را مراعات می‌دارد، و در خبری که خدا میدهد، و در سخنی که خدا می‌فرماید، مجادله و ستیزه نمی‌کند. و امّا مشرکان با این عدد با دلهای خالی از ایمان، و فاقد تعظـیم در برابر یزدان، و تهی از جدّی بودن در دریافت داشتن فرمان بزرگ، روبرو شدند. این عدد را وسیلة تمسخر و ریشخند کردند، و آن را به بازی و شوخی گرفتند و انگیزه‌ای برای مزاح و لطیفه‌گوئی در میان خود نمودند. یکی از آنان می‌گفت: آیا ده نفر از شما کار یکی از این نوزده فرشته را نمی‌سازد؟! دیگری می‌گفت: شما کار دو نفر از این نوزده فرشته را بسازید، بقیّه را به من حـواله دهید! من خود برای آنان بس هستم. کارشان را برایتان می‌سازم! و ... با این چنین روح کرو بسته و تهی، ای سخن بزرگ و سترگ را دریات داشتند.
بدین هنگام آیات بعدی نازل می‌گردد، و پرده از حکـمت خدا در کشف رشه‌ای از غیب، و در ذکر این عدد برمیدارد، و آگاهی از غیب را به خدا وا میگذارد، و بیان می‌دارد چه فرجامی ذکر:دوزخ و نگاهبانان آن به دنبال دارد، فرجامی که در محشــر پیش می‌آید:
(َومَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِکَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَیَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَاناً وَلَا یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْکَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلاً کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ وَمَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ وَمَا هِیَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْبَشَرِ )(31)
مأموران دوزخ را جز از میان فرشتگان برنگزیده‌ایم، و شمارۀ آنان را نیز جز آزمـایش کافران نساخته‌ایم. هدف این است که اهل کتـاب یقین و اطمینان حاصل کنند (که آنچه قرآن دربارۀ خازنان دوزخ میگوید ،ازطرف خدا است) و بر ایمان مؤمنان نیز بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در بارۀ حقّانیّت این کـتاب آسمانی) تردید به خود راه ندهند، و کسانی که در دلشان بیـماری (نفاق) است، و کافران بگویند: خدا مثلاً از بیان این (چنین عددی) چه میخواسته است؟ این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه می‌سازد، و هرکس را بخواهد هدایت می‌بخشد. لشکرهای پروردگارت را جز او کسی نمی‌داند، و این جز اندرزی برای مردم نیست.
این آیه با بیان حقیقت آن نوزده نفر می‌آغازد، نوزده نفری که مشرکان در بارۀ آنان ستیزه‌گری می‌کنند:
(وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِکَةً )
مأموران دوزخ را جز از میان فرشتگان برنگزیده‌ایم. آنان از جملۀ آفریدگان غیبی هستند، آفریدگانی که سرشت و نیروی ایشان را جز یزدان سبحان نمی‌داند.
یزدان سبحان در بارۀ ایشان به ما فرموده است:
(لا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ) (٦)
از خدا در آنچه بـدیشان دستور داده است نـافرمانی نمیکنند، و همان چیزی را انجام می‌دهند که بدان مأمور شده‌اند.(تحریم/6 )
یزدان سبحان بیان می‌فرماید که آن فرشتگان از خدا در آنچه بدیشان دستور میدهد اطاعت می‌کن و فرمان می‌برند، و آنان دارای قدرت بر انجام کارهائی هستند که خدا بدیشان دستور انجام آنها را میدهد. در این صورت آنان مجهّز به نیروی لازمی هستند که خدا برای انجام این وظیفه بدیشان مبذول فرموده است، بدانگونه و بدان شکل که صلاح دیده است. دیگر مجال مغلوب‌کردن و شکست دادن ایشان از سوی این انسانهای ضعیف وجود ندارد و هرگز نمی‌توانند بر آنان چیره گردند. این که همچون انسانهائی میگویند بر آنان چیره می‌گردند و ایشان را شکست می‌دهند، این ادّعاء زادۀ جهل و نادانی فراوان انسانها در بارۀ حقیقت آفریـش یزدان و تدبیر و تقدیر او راجع به امور جهان است.
(وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا).
و شمارۀ آنان را نیز جز آزمایش کافران نساخته‌ایم.
کافران کسانیند که بیان عدد و شماره، در دلهایشان میل و رغبت مجادله و ستیز را برمی‌انگیزد. آنان موارد تسلیم شدن، و موارد مجادله کردن را نمی‌دانند. کارهای غیبی یکسره به خدا واگذار می‌گردد و در دائرۀ علم و دانش او است، و انسانها از کارهای غیبی نه کم و نه زیاد چیزی نـمی‌دانند. هرگاه خدا از کارهای غیبی خبری داد یگانه منبع راستـین در بارۀ آنها همان است و بس. کار انسانها در بارۀ امور غیبی تسلیم خبر یزدان شدن است. باید انسانها دل بدهند بدان و مطمـئنّ باشند که خیر و صلاح در همان چیزی است که یزدان راجع بـه امور غیبی بدانان خبر داده است و ایشان را تا اندازه‌ای در جریان کار نهاده است. دیگر راجع بدان جای مجادله و بحث نیست. چرا که انسان مجادله و بحث میکند در بارۀ چیزی که از آن آگاهی پیشین دارد. در پرتو این آگاهی پیشین است که انسان صحبت میکند از خبری که تازه به گوش می‌رسد، و آن را ردّ یا تأکید میکند ... و امّا مـرا تعداد فرشتگان نگا‌هبان دوزخ نوزده - مدلول و مفهوم آن هرچه هست - مـی‌باشد؟ این چیزی است که خدا آن را می‌داند، خدائی که سراسر هستی را نظم و نظام ببخشد، و هر چیزی را به اندازۀ لازم می‌آفریند. این عدد نیز بسان سائر اعداد است. کسی که طالب مجادله و ستیز است می‌تواند در بارۀ هر عدد دیگری و در بارۀ هر کار دیگری خود همـین مجادله و ستیـز را بیاغارد ... چرا آسمانها هفت تا هستند؟ چرا آفرینش انسان از گل خشکیده‌ای هـمچون سفال است، و آفرینش جنّ از زبانۀ شعله‌ور آتش است؟ چرا نوزاد نه ماه در شکم مادر ماندگار می‌ماند؟ چرا لاک‌پشتها هزاران سال زندگی می‌کنند؟ چرا؟ چرا؟ و چرا؟ .. پاسخ این است: چون آن که می‌آفریند و فرمان میدهد چنین میخواهد و هر چه بخواهد میکند! این سخن داورانه و قاطعانه و فیصله‌دهنده و پایان بخشـنده در همچون کارها است و بس...
(لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَیَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَانًا وَلا یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ).
هدف این است که اهل کتاب یقین و اطمینان حاصل کنند (که آنچه قرآن در بارۀ خازنان دوزخ میگوید، از طرف خدا است) و بر ایمان مؤمنان نیز بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در بارۀ حقانیّت این کتاب آسمانی) تردید به خود راه ندهند.
هم اینان و هم آنان در عدد نگاهبانان دوزخ چیزی را خواهند یافت که بر یقین و اطمینان بعضی می‌افزاید، و ایمان برخی را تقویت می‌نماید. اهل کتاب باید چیزی از این حقیقت را در پیش داشته باشند. چون وقتی که قرآن را شنیدند یقین و اطمینان پیدا کردند کـه آنچه قرآن در این راستا میگوید چیزی را تصدیق میکند که در بارۀ آن خودشان در دسترس دارند. و امّا مؤمنان هر سخنی که از جانب پروردگارشان بدیشان برسد بر ایمانشان می‌افزاید. زیرا دریچۀ دلهایشان برای دریافت حقائق باز است. دلهایشان به خدا رسیده است و سخنان یزدان را یک راست دریافت می‌دارند و بر دیدگان می‌گذارند. هر حقیقتی که از جانب خدا بدیشان برسد بر انس و الفتشان با خدا می‌افزاید، و بیش از پیش خوگرشان می‌نماید ... دلهایشان به حکمت خدا در بارۀ این عدد پی می‌برد، و می‌دانند که یزدان جهان سنجش دقیقی و اندازه‌گیری ظریفی در کار آفرینش و آفریدگان خود دارد. این است که دلهایشان بر ایمان خود می‌افزاید. و این، حقیقت در دلهای اینان و آنان استوار می‌گردد، و در پرتو این حقیقت در آنچه از سوی یزدان بدیشان برسد شکّ و تردید به خود راه
نمی‌دهند.
(وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْکَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلا).
و کسانی که در دلهـایشان بیماری (نفاق) است، و کافران، بگذار بگویند: خدا مثلا ًاز بـیان این (چنین عددی) حه میخواسته است؟.
بدین روال و بر این منوال، حقیقت یگانه‌ای دو تأثیر
جداگانه‌ای در دلهای مختـلف برجای میگذارد ... کسانی که اهل‌کتاب هستند یقین و اطمینان پـیدا می‌کنند، و کسانی که مؤمنند بر نیروی ایمانشان می‌افزایند. در هـمـین حال کافران و کسـانی کـه دلهای ضعـیفی دارند و منافق نام دارند، با تعجّب و حیرت می‌پرسند:
(مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلا ).
خدا مثلاً از بیان این (چنین عددی) چه میخواسته است؟.
آنان حرکت این کار عجیب و غریب را نمی‌دانند. تسلیم این امر هم نمی‌شوند که خدا در اندازه و مقدار هر آفریده‌ای قطعاً حکمت ویژه‌ای دارد، و به راست بودن خبر و وجود خیر نهفته در آن باور ندارند، خیری که نهفته و نهان در بیرون آوردن آن خبر از جهان ناپیدا به جهان پیدا است...
(کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ ).
این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه مـی‌سازد، و هرکس را بخواهد هدایت می‌بخشد.
اینگونه ... با بیان حقائق و نشان دادن نشانه‌ها، کسانی را گمـراه می‌سازد، و کسانی را هدایت می‌بخشد. دلهای گوناگون به گونه‌های گوناگونی حقائق را دریافت و نشانه‌ها را می بینند. دسته‌ای برابر اراده و مشیّت خدا در پـرتو آنها راهیاب می‌گردند، و دسته‌ای برابر اراده و مشیّت خدا با وجود آنها گمراه می‌شوند. هر چیزی در نهایت امر به اراده و مشیّت مطلق خدا ارجاع داده می‌شود. این انسانها توسّط قدرت خدا با استعداد مزدوج و آمادگی دوگانه برای راهیاب شدن و گمراه گردیدن، سر از عدم بیرون آورده‌اند و هستی یافته‌اند. چه کسانی که هدایت بیابند و راهیاب گردند، و چه کسانی که به ضلالت بیفتند و گمراه شوند، هر دو دسته در دائره اراده و مشیتّی به کار مـی‌پردازند که ایشان را با ایـن استعداد مزدوج و آمادگی دوگانه آفریده است، و راه را در این مسیر و در آن مسیر برایشان آسـان کرده است، و آنان در دائرۀ اراده و مشیّت آزاد و رهای خدا از قید و بند، و برابر حکمـت نهان یزدان، دست اندرکار می‌گردند و به کار دست می‌یازند.
نگریستن به آزادی اراده و مشیّت یزدان و نگریستن به روی دادن هر چیز جهـان به فرمان یزدان، نگریستنی که کامل و درگسترۀ فراخ بـاشد، خردها را ازمجادلۀ تنگ نظرانه پیرامون چیزی که جبر و اختیار بدان میگویند بینیاز می‌سازد. همچون مجادله‌ای به جهان‌بینی درستی نمی‌رسد. به علّت این که مسأله را از زاویۀ تنگی بررسی میکند، و آن را در شکلهای محدودی که از من انسان و آزموده‌ها و اندیشه‌های محدود او سرچشمه می‌گیرد، ورانداز از و وارسی می‌نباید. در صورتی که مسألۀ مورد نظر قضیّه‌ای از قضایای الوهیّت غیرمحدود است.
خداوند راه هدایت و راه ضلالت را برای ما روشن کرده است، و برنامه‌ای برای ما معیّن داشته است، برنامه‌ای که می‌توانیم آن را دنبال کنـم تا هدایت یابیم و خوشبخت شویم و رستگار گردیم. و برای ما برنامه‌هائی را روشن فرموده است که اگر به دنبال آنها بیفتیم منحرف می‌گردیـم و به کژراهه می‌افتیم و گمراه و بدبخت و زیانبار می‌شویم. دیگر خداوند مهربان ما را وادار نفرموده است بیش از این بدانیم، و به ما قدرت شنـاخت چیزی فراتر از این را نداده است. به ما فرموده است: مشیّت و ارادۀ من مطلق، و مشیّت و ارادۀ من اجراء می‌گردد ... بر ما است، به اندازۀ توانمان حقیقت مشیّت و ارادۀ مطلق و اجراء شوندۀ خدا را به تصوّر درآوریم، و برنامه هدایت‌بخش را در پیش گیریم، و از برنامه‌های گمـراه کننده دوری گزینیم، و به مجادلۀ بینتیجه پیرامون چیزی نپردازیم که قدرت درک و فهم اصل آن که جـزو غیب نهان است به ما داده نشده است. بدین خاطر نگاه می‌کنیم و می‌بینیم تمام کوششها و زحمتهائی که متکلّمان علم‌کلام در بارۀ مسألۀ قضا و قدر تحمّل کرده‌اند و کشیده‌اند، بدان گونه‌ای که از آن صحبت کرده‌اند و سخن گفته‌اند، نقـش بر آب شده است، و تلاش بیهوده‌ای بوده است، و سودی به دنبال نداشته است، چون کوششها و زحمتهایشان در پهنۀ مـیدان اصلی، و در راستای واقعی خود نبوده است ...
ما اراده و مشیّت نهان از ما در پس پردۀ غیب خدای جهان را نـمـی‌دانیم. ولی ما می‌دانیم یزدان سبحـان از ما چه می خواهد تا با انجام آن و دنباله‌روی از آن سزاوار فضل و لطفی کردیم که بر خویشتن واجب فرموده است. در این صورت بر ما است که تاب و توان خود را در انجام کاری صرف کنیم که ما را مکلّف و موظّف بدان فرموده است، و غیب نهان در اراده و مشیّت خدا را در بارۀ مردمان به یزدان جهان واگذاریم. و آنچه بعداً خـواهد شد این اراده و مشیّت او است، و وقتی که آن چیز خواهد شد خواهیم دانست این اراده و مشیّت او بوده است. دیگر پیش از روی دادن چیزی، از اراده و مشیّت خدا در بارۀ آن نپرسیم و نجوئیم و نگو‌ئیم. به دنبال آن چیـز چه حکمتی خـواهد بود، تنها یزدان آگاه از همه چیز و دارای علم مطلق نسبت به همه چیز، آن را می‌داند و بس ... تنها یزدان یگانه دارای علم مـطلق است و آگاه از همه چیز جهان و یکایک حکـمت همـه چیز موجود در آن، یزدان سبحان است نه جز او ... این راه و این روش مؤمن، در جهان‌بینی و در طرز اندیشیدن است ...
(وَمَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلا هُوَ ).
لشکرهای پروردگارت را جز او کسی نمی‌داند.
لشکرهای پروردگار جزو غیب است. حقیقت آنان و وظیفۀ آنان و قدرت ایشان جزو غیب است ...خدا است که اگر خواست پرده از غیب‌کـار و بارشان برمیدارد. سخن داورانه و قاطعانه در بارۀ کار و بارشان همین است و السلام! دیگر کسی حـقّ ندارد در بارۀ چـیزی که خدا برده از آن بر نداشته است، مجادله بکند یا بستیزد و یا بکشد در بارۀ آن شناخت پیدا کنـد. چرا که راهی برای شناخت همچون چـیزی در میان نیست...
(وَمَا هِیَ إِلا ذِکْرَى لِلْبَشَرِ).
و این جز اندرزی برای مردم نیست.
(هِیَ): آن. مرجع این ضمیر جنود پروردگار، یا سقر و نگاهبانان دوزخ است.[4] نگاهبانان دوزخ هم جزو جنود و لشکریان یزدانند. ذکر سقر و نگاهبانان آن برای بیدارباش و برحذر باش است، نـه این که موضوع مجادله و ستیزه شود. دلهای ایماندار است که از اندرز پـند می‌آموزد و درس عبرت می‌گیرد. ولی دلهای گمراه اندرز را وسیلۀ ستیزه و مجادله می‌سازد!
*
بر این نگرش و سخن از چنین حقیقتی که یکی از حقائق غیب است، و بر این سخن گفتن از برنامه‌های هدایت‌بخش و گمراه کنندۀ جهان بینی، پـیرو می‌زند، و در این پیرو حقیقـت آخـرت، و حقیقت دوزخ و حقیقت لشکریان پروردگار را به پدیده‌های دیدنی موجود در گستره این جهان، پیوند میدهد. پدیده‌هائی که مردمان، غافل و بیخبر از کنار آنها میگذرند، در حالی که این پدیده‌ها به تقدیر و تدبیر اراده و مشیّت آفریدگار اشارت دارند، و پیام میدهد که در فراسوی این تقدیر و تدبیر و سنجش و اندازه‌گیری، مقصـود و مطلوب و هدف و حساب و کتاب و سزا و جزائی، نهفته است:
(کَلا وَالْقَمَرِ (٣٢)وَاللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ (٣٣)وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ (٣٤)إِنَّهَا لإحْدَى الْکُبَرِ (٣٥)نَذِیرًا لِلْبَشَرِ)(36)
این چنین نیست که ایشان می‌پندارند! سوگند به ماه! و سوگند به شب بدان گاه که پشت کند (و دامن برچیند و روی به رفتن آرد!). و سوگند به صبح، چون (نقاب از چهره برگیرد، و پرده برافکـند، و) روشن گردد! دوزخ (یکی ازمسائل مهمّ و حوادث عظیم، اصلاً) بـلائی از بلاهای بزرگ است.. وسیلۀ بیم دادن انسانها است. صحـنه‌های ماه، و شب هنگامی که ثبت میکند و روی به رفتن می‌نهد، و صبح وقتی که روشن می‌شود و سپیده می‌دمد ... خود اینها صحنه‌های زنده‌اند، و به دل بـشری چیزهای زیادی را می‌ریند، و رازهای زیادی را به ژرفاهای گوش دل می‌خوانند، و در ژرفاهای دل احساسها و بینشهای زیادی را به جوش و خروش در می‌اندازند. قرآن با این اشاره‌های سریع و گذرا کمـینگاه‌های این احساسها و بینشها را می‌پساید و لمس می‌نماید. قرآن آگاهانه این کار را میکند، و دریچه‌ها و راه‌های ورود به دل، و سرک کشیدن به پیچ و خـمهـای آن را می‌داند.
کمـتر دل بیدار می‌گردد و هوشیارانه به صحنۀ ما نگاه میکند، بدان گاه که طلوع میکند، و زمانی که در شب حرکت می‌نماید، و وقتی که غروب میکند ... و در این حال دل از ماه چیزی به خاطر سپارد، چیزی که رازهای این هستی را به گوشش زمزمه میکند و می‌خواند. گاه گاهـی ایستادن در مهتاب، دل را شستشو می دهد،گوئی با نور حـمّام میکند و خـویشتن را می‌شوید!
کمـتر دل بیدار می‌گردد و هوشیارانه به صـنحۀ شب نگاه میکند، بدان گاه که دارد پشت مـی‌کند و دامـن بر می‌چیند، در آن آرامش و سکو‌تی که اندکی پیش از طلوع همه جا را فرا می‌گیرد، و اندک اندک سراسـر این هستی چشمانش را باز میکند و از خواب بیدار می‌شود و برمیخیزد... در این حال در دل تأثیری از این صحنه نقش نبندد و به ژرفاهای دل اندیشه‌های روشن فرونرود، و مرغ دل بال و پر نگیرد و به پرواز در نیاید!
کمتر دل بیدار می‌گردد و هوشیارانه به صحنۀ صبح نگاه کند، بدان گاه که سپیده می‌دمد و بامداد روشن می‌شود، در این حال در دل نبض طلوع نزند و نشکفد و احساس و شعور حال به حـال نشود، و دل بهرین شایستگی دریافت نور را پیدا نکند، نوری که در درونها طلوع میکند همراه نوری که در دیدگان ظـاهر می‌گردد!
خدائی که دل انسان را آفریده است می‌داند که خود این صحنه‌ها در برخی از اوقات شگفتیها می‌آفریند، و انگار از نو دل را می سازد و پدیدار می‌گرداند.
در فراسوی این انگیزه‌ها و درخششها و پذیرشها، در ماه چیزی است، و در شب چیزی است، و در صبح چیزی است، چیزی از حقیقت شگفت هراس‌انگیزی است که قرآن عقل و شعور را متوجّه آن میکند، و خردها را از آن آگاه می‌سازد. در ایـن چـیزها دلالت قدرت آفریدگار، و حکمـت گردانندۀ جهان، و هماهنگی الهی در سراسر این گیتی، با دقتّ و ظرافتی پدیدار و جلوه‌گر می‌آید که تصوّر آنها خردها را واله و شیدا و حیران و ویلان می‌نماید.
یزدان سبحان بدین حقائق بزرگ جهانی سوگند میخورد تا غافلان را متوجّه ارزشهای فراوان، و جایگاه‌های بزرگ، و دلالتهای شورانگیز آنها سازد. یزدان سبحان سوگند میخورد بر این که (دوزخ) یا لشکریان نگهبان آن، یا آخرت و آنچه در آن است، یکی از امور بزرگ و شگفت و شگرفی است که انسانها را از خطری می‌ترساند که در پیـش رو و در فراسوی ایشان است:
(إِنَّهَا لإحْدَى الْکُبَرِ (٣٥)نَذِیرًا لِلْبَشَرِ) (٣٦)
دوزخ (یکی از مسائل مهمّ و حوادث عظیم، اصلاً) بلائی از بـلاهای بزرگ است. وسیلۀ بیم دادن انسانها است. سوگند خوردن خودش، و محتواها و مضمونهایش، و چیزی که بدین صورت بر آن سوگند خورده می‌شود، همه و همه پتکهائی هستند که بر دلهای انسانها با شدّت و حدّت فرود می آیند، و با «نقر ناقور» یـا دمیدن در شیپور و نفخ صور، و با پژواکی که برجای میگذارد در فهم و شعور، و با سرآغاز این سوره هماهنگ می‌گردد، سرآغازی که با ندای بیدارکننده به بیداری و هوشیاری فرا می‌خواند:
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ )(١)
ای جامه بر سر کشیده (و در بستر خواب آرمیده!).
و دستور میدهد بترسانند و آگاه و برحذر گردانند:
(قُمْ فَأَنْذِرْ) (٢)
برخیز و (مردمان را از عذاب یزدان) بترسان!.
فضای سوره سراپا دمیدن و کوبیدن و از خطر ترساندن است!
*
در سایه این آهنگهای برانگیزندۀ مهمّ و قابل توجّه، مسؤولیّت هر کسی را اعلام میکند، مسؤولیّتی که به نفع خـود یا به زیان خود دارد. انسانها را وا میگذارد که راه خـود را و سرنوشت خود را برگزینند. به انسانها اعلان میکند که هر کاری را که با اختیار و گزینش خود می کنند در برابر آن مسؤولند، و همگان در گرو اعمال و افعال خـود هستند و بارهای خود را بر دوش خود برمی‌دارند:
(لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ (٣٧)کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ) (٣٨) *
برای کسانی از شما که می‌خواهند (بـه سوی خیرات و طاعات) پیش بروند، و یا کسانی از شما که می‌خواهند (از خیرات و طاعات) عقب بکشند. هر کسی در برابر کارهائی که کرده است (در دوزخ زندانی می‌گردد و) گروگان می‌شود.
هر کسی همّ و غمّ و مسؤولیّت خود را بر عهده می‌گیرد و بر دوش می‌کشد، و خود را در جائی میگذارد و رها می‌دارد که میخواهد در آنجا خود را برجای بدارد و رها بسازد. خود را جلو می‌اندازد یا واپس می‌اندازد. خویشتن را محترم و مکرّم می‌نماید، یا خویشتن را خوار و رسوا می‌سازد. انسان در گرو چیزی خواهد بود که میکند و فراچنگ می‌آورد. به قید و بند و غل و زنجیر چیزی گرفتار می‌آید که میکند. یزدان مهربان برای انسانها راهی را روشن کرده است که باید آگاهانه بر آن بروند و هوشیارانه آن را بسپرند. این اعلام و اعلان وقتی صورت می‌پذیرد که همگان با صحنه‌های الهامگرانۀ هستی، و با صحنه‌های دوزخی روبرو می‌گردند که نه می‌میراند و نابود می‌گرداند، و نه رها می‌سازد و نه وامی‌گذارد ... این اعلام و اعلان، تأثیر خود را و ارزش خود را دارد.
در برابر صحنۀ کسانی که در گرو کارهائی هستند که کرده‌اند، و به غل و زنجیر و قید و بند چیزی گرفتار آمده‌اند که انجام داده‌اند، آزادی و رهائی یاران دست راستـی را از غل و زنجـیر و قید و بند اعـلان و اعـلام می‌دارد، و بدیشان حـقّ ایشـان را می دهد که از بـزهکاران بپرسند چه چیز ایشـان را بـدین سرنوشت گرفتار کرده است و بدین جایگاه دوزخ نام انداخته است:
(إِلا أَصْحَابَ الْیَمِینِ (٣٩)فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءَلُونَ (٤٠)عَنِ الْمُجْرِمِینَ (٤١)مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ (٤٢)قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ (٤٣)وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ (٤٤)وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ (٤٥)وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ (٤٦)حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ) (٤٧)
مگر یاران سمت راستی (که مؤمنانند و خویشتن را با انجام نیکیها در جهان از عذاب یزدان رهانیده‌اند). آنان در باغهای بهشت بسر می‌برند، و (از دوزخیان) می‌پرسند. از بزهکاران و گناهکاران (می‌پرسند:) چه چـیزهـائی شـــما را به دوزخ کشانده است و بدان درانداخـته است؟ میگویند: (در جهان) از زمرۀ نمازگزاران نبوده‌ایم. و به مستمند خوراک نمی‌داده‌ایم. و ما پیوسته با باطلگرایان (همنشین و همـصدا می‌شده‌ایم و به باطل و یاوه و عیبجوئی) فرو می‌رفته‌ایـم. و روز سزا و جزای (قیامت) را دروغ می‌دانسته‌ایم. تا مرگ به سراغمان آمد.
آزادی یاران دست راستی، و رهانی ایشان از گرو و قید و بند، به فضل و لطف خدائی واگذار می‌گردد که خـوبیها و نیکیهای آنان را برکت میدهد و چندین برابر می‌گرداند. اعلان و اعلام این‌کار در ایـن جـایگاه همانش همـگان، و نشان دادن آن، دلها را با پسودۀ مؤثّری می‌پساید. دلهـای بـزهکاران تکذیب کننده را می‌پساید، در حالی که خودشان را در این جایگاه خوار و رسوا کننده میبینند. جایی که در آن به گناهان خود اعتراف می کنند، و اعتراف را طول مـی‌دهنده در جائی که مؤمنان هم حاضر و آماده‌اند. مؤمنانی که در دنیا بدیشان اهمّیت نمی‌دادند و به حسابشان نمی‌آوردند. امّا اینک مؤمنان در این مکانت و منزلت و والائی و بالائی هستند، و از بزهکاران حقّ پرسش دارند، بسان کسانی که صاحب شأن و مقامند، و کار و بار بدیشان واگذار است:
(مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ )(٤٢)
چه چیزهائی شما را به دوزخ کشانده است و بدان در انداخته است؟.
دلهای مؤمنانی را می‌پساید که از بزهکاران در زمین می‌دیدند آنچه می‌دیدند؛ و امروز خود را در این جایگاه ارزشمند میبینند، و دشمنان متکبّر خود را در هـمچون مکان رسواکننده و خوارکننده مییابند... نیروی صحنه به دلها و درونهای هر دو گروه چنین القاء میکند که قیامت هم اینک برپا گردیده است و هر گروهی از ایشان در جایگاه ویژه خود ایستاده است و قرار گرفته است ... صحنۀ زندگی دنیا با آنچه در آن است درهم پیچیده می‌شود و جمع می‌گردد، اجار گذشته‌ای بوده است و پایان گرفته است و پشت کرده است و رفته است!
اعتراف طولانی و مفّصل، شامل بزهکاریهای بسیاری است که بزهکاران را به دوزخ دراند‌اخته است. بزهکاران بدان گناهان با زبان خود در پیشگاه مؤمنان اعتراف می‌کنند، اعتـرافی که با خـواری و پستی صورت می‌پذیرد و ذلّت و مسکنت وجودشان را فرامی‌گیرد: (قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ) (٤٣)
میگویند: (در جهان) از جملۀ نمازگزاران نبوده‌ایم. از جملۀ نمازگزاران نبودن،کنایه از نداشتن کلّ ایمان است. این امر به اهمّیت نماز در پیکره این عقیده اشاره دارد، و نثار را رمز ایمان و دلیل داشتن ایمان معرفی میکند. انکار کردن نماز دالّ برکفر است. به ترک نماز گفتن، شـخص بـی‌نماز را از صف مؤمنان خارج می‌سازد.
(وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ) (٤٤)
و به مستمند خوراک نمی‌داده‌ایم.
این امر به دنبال عدم ایمان ذکر می‌شود. نه مستمند خوراک دادن عبادت خدا کردن با کمک به بندگان خدا است، و پس از عبادت خـود یزدان سبحان قرار می‌گیرد. ذکر کمک کردن به بندگان یزدان با قدرت هر چه بیشتر در موارد گوناگونی، دالّ بر حالت اجتمالـی‌ای است که قرآن با آن رویاروی گردیده است. و مـی‌رساند که در این محیط سنگین دل نامهربان به نقراء کـمک قطع گردیده است و کمـک نـمی‌شده است، هر چند که با بذل و بخشش به خود می‌نازیدند در جایگاه به خود بالیدن و به خود نازیدن. ولی بذل و بخشش را در جایگاه‌های مورد نیاز و عطف توجّه کردن خالص و پاک، ترک می‌کردند.
(وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ )(٤٥)
و ما پیـوسته باباطلگرایان (همنشین وهمصدا می‌شده‌ایم و به باطل و یاوه و عیبجوئی)فرو می‌رفته‌ایم.
این آیه حالت بیشرمی کـردن در بـارۀ کار عقیده، و حقیقت اینان، و به بازیچه و شوخی گرفتن عقیده، و به یاوه سرائی و باطلگرائی فرورفتن بدون این که به چیزی توجّه شود و به کسی اهمّیت داده شود را به تصّویر می‌کشد. عقیده بزرگ ترین کار جدّی، و مهمِّ‌ترین کار در زندگی انسان است. عقیده کاری است که باید دل و درون و عقل و شعور پیش از هر کاری از کارهای دیگر زندگی بدان بپردازد و خود را با آن همسو و همگام سازد. زیرا بر اساس عقیده، جهان‌بینی و اندیشه و فهم و شعور و ارزشها و معیارهای انسان برپا و جا می‌گردد، و انسان در پرتو عقیده راه خود را در پیش می‌گیرد و می سپرد. پس چگونه انسان کار خود را با عقیده یکسره نمی‌سازد و بدان نمی‌پردازد و آن را جدّی نـمی‌گیرد؟ چگونه انسان در بارۀ عقیده با باطلگرایان و یاوه سرایان به باطل گوئی و یاوه سـرائی فرومی رود، و با بازیچه پردازان عقیده را به بازیچه می‌گیرد؟
(وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ) (٤٦)
و روز سزا و جزای (قیامت) را دروغ می‌دانسته‌ایم.
روز سزا و جزا را دروغ دانستن، بنیاد هـمۀ بلاها است. چه کسی که روز سزا و جزا را دروغ می‌داند شاهین همۀ ترازوها در دستش کج می‌شود و خلل می‌پذیرد، و همۀ ارزشها و معیارها در سنجش و ارزیابی او پریشان و نابسامان می‌گردد، و جولانگاه زندگی در ذهن و شعور او تنگ می‌شود، وقتـی که تنها هدف او بدین عمر کوتاه محدود در این زمین، منـحصر می‌گردد، و عواقب امـور را با چیزی می‌سنجد و ارزیابی میکند که در این جولانگاه کوچک و کوتاه صورت می‌پذیرد و انجام می‌گیرد. اصلاً بدین عواقب نمی‌نگرد، و به فرجام زندگی این جهان باور ندارد، و حساب و کتاب مهمّ جهان واپسین در حساب و کتاب او جائی ندارد و اعتقاد بدان مسخره بشمار می آید ... بدین سبب مقیاسها و معیارهای او جملگی تباه می‌گیرد، و شاهین ترازوی همۀ امور این جهان در دست او کج و کژ و ناموزون و ناهمگون می‌شود، پیش از این که ارزیابی او در بارۀ آخرت فساد بپذیرد، و سرنوشت او در آخـرت تباهی بگیرد ... بدین خاطر او به بدترین سرنوشت گرفتار می‌آید و سر به سنگ ندامت و پشیمانی می‌ساید ... بزهکاران میگویند: ما بر هـمچون احوال و اوضاعی ماندگار مانده‌ایم، و به مسکین و فقیر خوراک نداده‌ایم، و با باطلگرایان به باطلگرائی و یاوه‌سرائی فرورفته‌ایم، و روز سزا و جزا را تکذیب کرده‌ایم و دروغ نامیده‌ایم ...
(حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ) (٤٧)
تا مرگ به سراغمان آمد.
مرگی به سراغمان آمد که هر گونه شکّ و تردیدی را از میان می‌برد، و هر گونه گمانی را می‌زداید، و یار را پایان می‌بخشد، و برگشتی در میان باقی نمی‌ماند و برگشتنی به جهان وجود نـدارد ... دیگر مجال و فرصتی برای پشیمان شدن و توبه کردن و عمــل صالح و کار خوب نمودن باقی نمی‌گذارد ... چرا که یقین آمده است که مرگ است، و با مرگ چه توان کرد؟!
روند سخن بر جایگاه بد و خوارکنندۀ ایشان پیرو می‌زند. در این پیرو هر آ‌رزوئی را در تعادل بخشیدن است سرنوشت بر باد میدهد:
(فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ) (٤٨)
دیگر شفاعت و میانجیگری شفاعت کنندگان‌و میانجیگران (اعم از فرشتگان و پیغمبران و صالحان) بدیشان سودی نمی‌بـخشد.
زیرا کار از کار گذشته است، و داوری صورت پذیرفتـه است، و سخن داورانۀ یزدان بر آن رفته است، و سرنوشت و جایگاه سزاوار بزهکاران اعتراف‌کـننده تعیین و مقرّر گردیده است! کسی هم در آنـجا وجود ندارد برای بـزهکاران اصلاً شفاعت و میانجگری بنماید. حتّـی به فرض این که شفاعتی هم بشود - هر چند که شفاعتی هم نمی شود - شـفاعت شفاعت‌کنندگان بدیشان سودی نمی‌بخشد!
*
در جلو این جایگاه و خوار و رسوا کننده و بدون کمترین امید قیامت، یزدان سبحان ایشان را به جایگاهشان برمی‌گرد‌اند، جایگاه که در دنیا داشته‌اند و از فرصت لازم برخوردار بوده‌اند، پیش از این که بـدین جایگاه درآیند و بسر آیند. ایشان را با موقعیتّی رویاروی می‌سازد که در زمین داشته‌اند. بدان گاه که فـرصتی در میان است و آنان خود را و دیگران را از دعوت باز می‌دارند و بدان پشت می کنند، و بلکه از هدایت و خیر و صلاح و وسائل نجات می‌گریزند ، وسائلی که بدیشان نشان داده می شود. روند قرآنی از آنان شکل خنده‌آوری را ترسیم بکند، شکلی که باعث تـمـسخر و تعجّب از کار شگفتشان می گردد:
(فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ (٤٩)کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ (٥٠)فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ) (٥١)
چرا باید ایشان، از قرآن رویگردان شوند؟ انگار آنان گورخران رمنده‌ای هستند، گورخرانی که از شیر گریخته و رمیده باشند.
صحنۀ گورخرانی که رمنده‌اند و به هر سو مـی‌گریـزند، وقتی که صدای شیر را می‌شنوند و از آن می‌ترسند، صحنه‌ای است که عربها با آن آشنائی دارنـد. این صحنه،صحنۀ پر از حرکت تند و سریعی است. بسیار خنده‌آور است وقتی که انسانها را بدان گورخران تشبیه کنند و هـمانند می سازند! زمانی که آدمیان می ترسند و می هراسند! باید چگونه صحنه‌ای و تا چه اندازه خنده‌آور باشد زمانی که مردمان به گونه‌ای بگریزند که از آدمیزادگان به گورخران تبدیل گردند. آن هم نه بدان خاطر که ترسان و هراسان و تهدیدشدگان باشند، پلید بدان خاطر که تذکّر دهنده‌ای ایشان را تذکّر میدهد و آنان را به یاد خدایشان و سر‌شتشان می‌انـدازد، و بدیشان فرصت میدهد از آن جایگاه ننگین و خوارکننده خویشتن را به دور دارند، و از آن سرنوشت سخت و دردناک خـود را بپرهیزند!
قلم‌موی نو آفر ین و زیبانگاری است، قلم‌موئی که این صحنه را به تـصویر می‌کشد و آن را در متن جهان هستی می نگارد و مسجّــل می‌دارد. تصویری که مردمان آن را ورانداز مـی‌کنند، و خجالت می‌کشند و نمی‌پسندند که در این صحنه قرار بگیرند، و خـود رمندگان رویگردان خویشتن را از شرمندگی پنهان و نهان می‌دارند، و از رویگردانی و گریز سر به زیر می‌اندازند، چرا که از این تصویر زندۀ خشن می ترسند!
*
این سیمای بیرونی ایـشان است:
(حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ (٥٠)فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ) (٥١)
گورخران رمنـده‌ای هستند. گورخرانی که از شیر گریـخته و رمیده باشند.
گذسته از این، ایشان را رها نـمی‌کند تا تـصویری از درونشان را ترسیم نکند، و احساسها و بینشهائی را نشان ندهد که در درونشان در هم می آمیزد و موج می‌زند:
(بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتَى صُحُفًا مُنَشَّرَةً).
اصلاً هر یک از ایشان میخواهد که (از سوی خدا، جداگانه) نامۀ سرگشادهای (که همه بتوانند آن را ببینند و بخوانند) بدو داده شود، (نامه‌ای که ابلاغ پیغمبری یکایک آنان باشد، یا دالّ بر صدق نبوّت پیغمبر اسلام باشد).
این حسادت و رشک بردن به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است. بدو رشک می‌برند از این که خدا او را برمیگزیند، و بدو وحی می‌فرستد. مشتاق این هستند که هر یک از ایشان بدین مکانت و منزلت نائل آید، و نامه‌هائی به یکایک آنان داده شود که در میان مردمان پخش گردد و اعلان شود . . . قطعاً باید در اینجا اشاره به بزرگانی باشد که برایشان سخت بود وحـی از ایشان درگذرد و به محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم پسر عبدالله برسد. این بود که می‌گفتند:
(لولا نزل هذا القرآن على رجل من القریتین عظیم ?).
گفتند: چرا این قرآن بر مرد بزرگواری از یکی از دو شهر (مکّه و طائف) فرو فرستاده نشده است؟.(زخرف/31)
خدا می‌دانست رسالت خود را به چه کسی بسپارد. برای رسالت خود آن انسان بزرگوار و بـزرگمنش و بزرگ و سترگ را انتخاب کرد. این انتخاب موجب کینه و خشمی شد که در سینه‌ها قلقل و غلغل می‌زد. کینه و خشمی که قرآن از آن پرده برمیدارد، در آن حـال و احوالی که علّت آن چموشی و گریز را بیان می‌دارد. آن گاه به ترسیم شکل درون انسانها می‌پردازد. از ذکر آن حرص و طمع درمی‌گذرد، و سبب دیگری از اسباب رویگردانی و نپذیرفتن و انکار کردن ایشان را بیان میکند. در آن حال و احوالی که آن حرص و طمع را زشت می‌شمارد، حرص و طمعی که متّکی به سببی از صلاح و فلاح نیست، و به خاطر استعداد و آمادگی دریافت وحی و لطف خدا نمی‌باشد:
(کَلا بَلْ لا یَخَافُونَ الآخِرَةَ) (٥٣)
نه چنین است (که ایشان میگویند و می‌خواهند!). اصلاً آنان از آخرت بیباک هستند.
نترسیدن از آخرت است که ایشان را از پند و اندرز به دور می‌دارد، و از دعوت این چنین گریزان میکند. اگر دلهایشان به حقیقت آخرت پی می‌برد، ایشان کار و حال دیگری، جدای از این کار و حال متردّد و متزلزل می‌داشتند.
سپس دیگر باره کارشان را زشت و پلشت می‌شمارد، در آن حال و احوالی که واپسین سخن را با ایشان میگوید. و ایشان را رها می‌سازد هر چـه برای خود می‌خواهند برگزینند، و هر راهی که آرزو دارند در پیش گیرند، و هر سرنوشت و فرجامی که می‌خواهند برای خویشتن فراهم سازند و فراچنگ آورند:
(کَلا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ (٥٤)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ) (٥٥)
نه چنین است (که ایشان در بارۀ قرآن می‌اندیشند!). قرآن سراپا پند و اندرز و یاد و یادآوری است. هر کس بخواهد، آن را یاد میکند (و می‌خواند و بدانچه در آن است عمل میکند).
این قرآن است، قرآنی که از شنیدن آن روی می‌گردانند، و بسان گورخران می‌گریزند. آنان در دل حسادت به محمّد می‌ورزند، و بیشرمی نسبت به آخرت در دل نهان می‌نمایند . . . قرآن سـراپا پند و اندرز و یاد و یادآوری است. بیدار و هوشیار میکند، و پند و اندرز میدهد. هر کس که میخواهد بیدار و هوشیار شود و پند و اندرز گیرد، بیدار و هوشیار گردد و پند و اندرز در گوش گیرد. و هر کس چنین نمی‌خواهد خود داند. سرنوشت خود را هر گونه که میخواهد رقم بزند. میخواهد بهشت را برگزیند و کرامت و عزّت ببیند، یا دوزخ را برگزیند و حقارت و اهانت ببیند . . . هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت.
*
بعد از سخن از اراده و مشیّت انسان در گزینش راه، سخن از آزادی اراده و مشیّت یزدان می‌رود، و در نهایت همۀ کارها بدو برمیگردد و بدو واگذار می‌شود. این هم حقیقتی است که قرآن در بیان آن در هر مناسبتی حرص و جوش دارد تا جهان‌بینی ایمانی را تصحیح و رو به راه کند و بگوید: اراده و مشیّت خدا آزاد و رها از هر گونه حدود و ثغور و قیودی است، و کاملاً فراگیر و محیط بر سراسر جهان هستی است، و در فراسوی همۀ رخدادها و کارها قرار دارد:
(وَمَا یَذْکُرُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) (٥٦)
امّا (در عین حال، پند گرفتن از آن، جز به مشیّت و توفیق الهی نیست) آنان اندرز نمیگیرند مگر این کـه خدا بـخواهد. سزد که از (خشم) خدا دوری جست، و او را سزد که آمرزگاری کند (و بر دیگران ببخشاید).
هر چیزی که در این هستی روی میدهد، مربوط و منوط به ارادۀ بزرگ و مشیّت سترگ است. هر چیزی در جهتی راه می‌رود و در جولانگاهی کار میکند که اراده و مشیّت خدا بپسندد و بخواهد. هـرگز کسی از آفریدگانش نمی‌تواند بخواهد جز چیزی را که اراده و مشیّت خدا بخواهد و با اراده و مشیّت خدا تعارض نداشته باشد. اراده و مشیّت خدا بر همۀ قضاها و قدرهای هستی مسلّط و چیره است. اراده و مشیّت خدا است که جهان را هستی بخشیده است و قوانـین آن را پدید آورده است. جهان با هر چیزی و هر کسی که در آن است در چهارچوب اراده و مشیّت یزدان می‌آید و می‌رود، اراده و مشیّت مطلقی که آزاد و رها از هر گونه چهارچوبی و از هر گونه حدّ و مرزی و از هر گونه قید و بندی است.
پند و اندرز گرفتن و یادآور شدن، توفیقی است که یزدان به انسان ببخشد. یزدان سبحان آن را میسّر و ممکن می‌فرماید برای هر کس که خدا از روی حقیقت نفس او بداند که او سزاوار توفیق است. دلها در میان دو انگشت از انگشتان یزدان مهربان قرار دارند هر گونه که بخواهد آنها را زیر و رو می‌گرداند و بدین سـو و بدان سو می‌چرخاند. هر گاه خدا صدق و صداقت نیّت انسان را ببیند، او را به سوی طاعات رهنمود و رهنمون می‌فرماید.
بنده نمی‌داند خدا برای او چه میخواهد، و با او چه میخواهد بکند. این امر غیب است و نـهان از دانش انسان است. امّا انسان می‌داند خدا از او چه می خواهد. این را خدا برای او بیان و روشن فرموده است. وقتی که نیّت انسان در اقدام و انجام چیزی که خدا آن را برای او بیان و روشن فرموده است راست و درست باشد، خدا او را کمک میکند و یاری میدهد، و او را برابر اراده و مشیّت مطلق خود رهنمود و رهنمون می نماید .
قرآن میخواهد در حسّ و شعور مسلمان سرشته شود و ثبت و ضبط گردد: اراده و مشیّت خـدا آزاد و رها است، و محیط بر همه چیز و همه جا است . . . بـدین وسیله توجّه بنده خالصانه به اراده و مشیّت خدا معطوف گردد، و مخلصانه تسلیم آن شود . . . این حقیقت قلبی تسلیم شدن است، حقیقتی که تسلیم شدن بدون آن در دلی جایگزین نمی‌شود. هنگامی که چنین حقیقتی در دلی جایگزین گردید، آن را از درون به گونه ویژه‌ای تغییر میدهد و دگرگون میکند، و در آن جهان‌بینی ویژه‌ای پدید می‌آورد و در همۀ رخدادهای زندگی داوری را به پیش آن می‌برد و قضاوت را از آن میخواهد . . . مـقصود از بیان آزادی اراده و مشیّت الهی و ذکر شمول و فراگیری آن، به دنبال سخن از وعده‌ای که به بهشت یا به دوزخ، و به هـدایت یا ضلالت داده می‌شود، پیش از هر چیز این است و بس. و امّا این آزادی را پیش کشیدن، و آن را به مجادله و ستیز پیرامون جبر و اختیار گرایش دادن، به گوشه‌ای از جهان‌بینی کلّی و حقیقت مطلق پرداختن، و آن را به راه تنگ و باریک و بسته‌ای کشاندن است. این هم کاری است که به سخن دلچسب و آسوده‌کننده‌ای نمی‌انجامد. زیرا در روند قرآنی همچون گرایشـی و رفتن به راه تنگ بسته‌ای نیست.
(وَمَا یَذْکُرُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ ).
امّا (در عین حال، پند گرفتن از آن، جز به مشیّت و توفیق الهی نیست) آنان اندرز نمیگیرند مگر این کـه خدا بخواهد.
آنان با اراده و مشیّت خود، نمی‌توانند با اراده و مشیّت خدا برخورد و تـصادف داشته باشند، و در راهی نمی‌توانند رهسپار شوند، و به جهتی نمی‌توانند بروند، مگر این که خدا بخواهد و ایشان را بر حرکت کردن و جهت‌گیری نمودن توانا سازد.
خدا (هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى).
سزد که از (خشم) خدا دوری جست.
از بندگان سزد که از یزدان بترسند و از خشم او دوری جویند. زیرا از بندگان همین خواسته شده است . . .
(وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) (٥٦)
و سزاوار آمرزگاری است.
خدا آمرزگاری را نصیب بندگانش می‌سازد اگر اراده و مشیّت او بخواهد و صلاح بداند.
تقوا و پرهیزگاری است که آمرزگاری یزدان را سزاوار بندگان می‌سازد. خداوند سبحان شایان هم این است و هم آن. باید از خدا ترسید و آمرزش او را به بهای تقوا خرید.
*
با این تسبیح و تقدیس خاشعانه، این سوره پایان می‌پذیرد، در آن حال و احوالی که نفس انسان چشم امید به ذات خداوند بخشنده و بزرگوار می‌دوزد، و فروتنانه از آستان مبارکش می‌طلبد که بخواهد توفیق ذکر و یاد خود را بهرۀ او سازد. و به راه تقوا و پرهیزگاری رهنمود و رهنمونش گرداند، و با آمـرزش خود بدو لطف و مرحمت فرماید.
(هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) (٥٦)
سزد که از (خشم) خدا دوری جست، و او را سزد که آمرزگاری کند (و بر دیگران ببخشاید).
*
[1] اشاره به آیۀ دهم سورۀ
مزّمّل است. (مترجم)
[2]«رجز»: چیزهای کثیف و پلید.وسوسه و نیرنگ
اهریمن. بتها.گناه ... این واژه مفهوم جامعی دارد و هرگونه عمل زشت و پلید و
هرکاری را شامل می شود که موجب خشم و عذاب الهی باشد. (مترجم)
[3]این
ترجمه با توجه به برداشت مؤلّف فررانه است ... دو معنی دیگر برای این آیه
ذکر شده است: الف- پوست تن را به کلّی سیاه و دگرگون می سازد. ب:دوزخ انسان را
مـی‌سوزاند و سیاه می‌گرداند و قیافۀ او را دگرگون می سازد نگا:
روح‌البیان...(مترجم).
[4]و یا این‌که آیات قرآن است (مترجم
)