تفسیر سوره نساء

سوره نساء

مدنی است و دارای (176) آیه است‌.

وجه تسمیه‌: چون احکام متعلق به زنان در این سوره بسیار است‌، از این‌جهت‌، آن را سوره «نساء الکبری»، و در مقابل آن‌، سوره «طلاق» را سوره «نساء القصری» نامیده‌اند. از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت شده است که فرمود: در سوره «نساء» پنج آیه است که اگر تمام دنیا و مافیها را در عوض آنها به من بدهند، مرا بدین اندازه شادمان نمی‌کند، این پنج آیه عبارتند از: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ﴾ [النساء: 40]. و: ﴿إِن تَجۡتَنِبُواْ کَبَآئِرَ مَا تُنۡهَوۡنَ عَنۡهُ﴾ [النساء: 31]. «آیه 31» و: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَغۡفِرُ أَن یُشۡرَکَ بِهِ﴾ [النساء: 48].» و آیه‌: ﴿وَلَوۡ أَنَّهُمۡ إِذ ظَّلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ﴾ [النساء: 64].

سوره مبارکه «نساء» متضمن احکام خانواده کوچک؛ یعنی هسته اولیه اجتماع و خانواده بزرگ؛ یعنی جامعه اسلامی و رابطه آن با کل جامعه انسانی می‌باشد، به‌همین دلیل است که این سوره در نخستین آیه‌، وحدت اصل و منشأ آفرینش انسان‌را با بیانی روشن و شگرف تبیین کرده و تقوای الهی را به عنوان مراقب و نگهبان این رابطه عام اجتماعی معرفی می‌نماید.

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّکُمُ ٱلَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا کَثِیرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِی تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَیۡکُمۡ رَقِیبٗا١﴾ [النساء: 1].

«ای مردم‌! از پروردگارتان پروا کنید، همو که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را نیز از او پدید آورد» یعنی‌: شما را از آن یک‌تنی آفرید که در آغاز او را خلق‌کرد ـ و او آدم‌  علیه السلام    است ـ سپس از پهلوی چپ آدم‌  علیه السلام    جفتش را که حواء است‌درحالی آفرید که آدم‌  علیه السلام    در خواب بود، پس چون بیدار شد و حواء را دید، ازوی خوشش آمد و به وی متمایل گردید و حواء نیز با او انس گرفت‌. درحدیث شریف آمده است‌: «همانا زن از پهلو آفریده شده و کج‌ترین بخش پهلوقسمت بالای آن است‌، پس اگر بخواهی که آن را راست‌سازی؛ آن را شکسته‌ای‌و اگر از آن بهره‌برداری کنی؛ درحالی بهره‌برداری کرده‌ای که کجی در آن‌هست». «و از آن دو» یعنی‌: از آدم و حواء «مردان بسیار و زنان‌» بسیاری را درروی زمین «پراکند» با زاد و ولدشان «و از خدایی پروا نمایید که به‌نام او از همدیگر درخواست می‌کنید» چنان‌که می‌گوییم‌: «به خاطر خدا عزوجل و به‌نام او از تومی‌خواهم که چنین و چنان کنی». در حدیث شریف آمده است‌: «من سألکم باالله فاعطوه». «هر که از شما به نام خدا عزوجل کمک خواست‌، پس به او بدهید». «همچنین از گسستن پیوند ارحام پروا کنید» یعنی‌: همان طوری که بر شما لازم است تا از خدا عزوجل پروا کنید، همین‌گونه باید صله رحم را رعایت نموده و از نزدیکان خویش نگسلید زیرا صله رحم از جمله اموری است که خداوند عزوجل به‌رعایت آن دستور داده است‌. ارحام‌: نام تمام نزدیکان و خویشاوندان ـ اعم ازمردان و زنان ـ بدون فرقی بین محرمان و غیر آنهاست‌، اما مراد از آن در اینجا: نزدیکانی هستند که از جهت پدر و مادر با انسان قرابت داشته باشند. علما اتفاق‌نظر دارند بر اینکه صله رحم واجب است‌. «همانا خداوند همواره بر شما نگهبان‌است‌» پس او اعمال خیر و شر شما را زیر نظر داشته و شما را در برابر آن جزامی‌دهد. در حدیث شریف آمده است‌: «خداوند عزوجل را چنان عبادت کن که گویی اورا می‌بینی زیرا اگر تو او را نمی‌بینی‌، قطعا او تو را می‌بیند».

در روایت ابراهیم‌نخعی‌، قتاده‌، اعمش و حمزه‌: (الارحام) به جر خوانده شده‌، که بنابراین قرائت؛ از آیه کریمه جایز بودن درخواست به نام رحم و به حق پیوند آن نیز بر می‌آید و البته این‌، به معنای سوگندخوردن به غیر باری تعالی نیست‌.

 ﴿وَءَاتُواْ ٱلۡیَتَٰمَىٰٓ أَمۡوَٰلَهُمۡۖ وَلَا تَتَبَدَّلُواْ ٱلۡخَبِیثَ بِٱلطَّیِّبِۖ وَلَا تَأۡکُلُوٓاْ أَمۡوَٰلَهُمۡ إِلَىٰٓ أَمۡوَٰلِکُمۡۚ إِنَّهُۥ کَانَ حُوبٗا کَبِیرٗا٢﴾ [النساء: 2].

«و اموال یتیمان را به آنان بازدهید» این خطاب متوجه اولیا و اوصیای یتیمان است‌. یتیم‌: کسی است که پدر نداشته و هنوز به دوران بلوغ نرسیده است زیرا درحدیث شریف آمده است‌: «پس از بلوغ‌، یتیمی‌ای نیست». و ـ چنان‌که از آیه (6) همین سوره بر می‌آید ـ اموال ایتام فقط زمانی به ایشان برگردانده می‌شودکه به سن بلوغ برسند، که در آن زمان در حقیقت یتیم نیستند، پس اطلاق یتیم به‌آنها در این آیه‌، مجاز است‌، به اعتبار حالت یتیمی‌ای که قبل از رسیدن به سن بلوغ داشته‌اند «و پلید را با پاک بدل نکنید» یعنی‌: ای مؤمنان‌! با اموال ایتام همان‌کاری را نکنید که در جاهلیت مبنای رفتار مردم با آنان بود زیرا در جاهلیت مردم اموال سره و مرغوب ایتام را گرفته و اموال ناسره و نامرغوب خود را به جای آن می‌گذاشتند. بعضی گفته‌اند؛ معنی ﴿وَلَا تَتَبَدَّلُواْ ٱلۡخَبِیثَ بِٱلطَّیِّبِ﴾ این است‌: اموال ایتام را که برای شما حرام و پلید است نخورید، بلکه اموال پاک و حلال خودتان‌را بخورید «و اموال آنان را همراه‌» و با ضمیمه کردن «با اموال خود نخورید، که این گناهی بزرگ است‌».

در بیان سبب نزول آیه کریمه آمده است‌: این آیه درباره مردی از قبیله غطفان نازل‌شد که از پسر برادر یتیمش اموال بسیاری نزد وی بود، پس چون آن یتیم به سن بلوغ رسید، اموال خویش را از عمویش طلب کرد، اما او از دادن اموال وی‌سرباز زد. و بعد از آن که این آیه نازل شد، اموالش را به وی باز داد.

 ﴿وَإِنۡ خِفۡتُمۡ أَلَّا تُقۡسِطُواْ فِی ٱلۡیَتَٰمَىٰ فَٱنکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ مَثۡنَىٰ وَثُلَٰثَ وَرُبَٰعَۖ فَإِنۡ خِفۡتُمۡ أَلَّا تَعۡدِلُواْ فَوَٰحِدَةً أَوۡ مَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُکُمۡۚ ذَٰلِکَ أَدۡنَىٰٓ أَلَّا تَعُولُواْ٣﴾ [النساء: 3].

«و اگر ترسیدید که در حق دختران یتیم به عدل و انصاف رفتار نکنید، در این صورت از زنانی که می‌پسندید به نکاح خود درآورید» از غیر دختران یتیم که بر شما حلالند، نه از زنانی‌که خداوند عزوجل بر شما حرام گردانیده «دو زن‌، یا سه زن یا چهار زن‌» یعنی‌: یک‌، دو، سه‌، یا چهار تن را به همسری خویش درآورید. و جمع کردن بیشتر از چهار زن برای یک مرد جایز نیست‌.

بیان معنای مراد آیه‌: در جاهلیت‌، اولیای دختران یتیم ـ چون پسرعموهایشان ـ آنان را به نکاح خویش درمی‌آوردند، اما حقوق مقرر در نکاح ـ چون مهر ـ را به آنان نپرداخته و در این باره با آنان مانند غیرشان از همسران رفتار نمی‌کردند، پس خدای  عزوجل  از نکاح آنان توسط اولیایشان نهی کرد، مگر اینکه با ایشان به عدل و داد رفتار شود و بالاترین مهری را که مستحق آن هستند و سایر حقوق زناشویی به آنان داده شود، در غیر این صورت باید ـ بجز دختران یتیم ـ از زنان دیگر موردپسند خویش به همسری بگیرند. لذا هرکس به‌گمان غالب خود می‌پندارد که در حق دختر یتیم چنان‌که باید عدالت نمی‌کند، باید از ازدواج با او صرف نظر کرده و یک زن دیگر، یا در صورت ضرورت حتی تا چهار زن را به نکاح خود درآورد و در حق دختر یتیم ستم نکند «و اگر می‌ترسیدید که به عدالت رفتار نکنید» میان همسرانتان در نوبت هم‌خوابی‌، نفقه‌، معاشرت و مانند آنها، پس فقط «به یک زن اکتفا کنید» نه بیشتر از آن‌. به قولی‌معنی این است‌: اگر می‌ترسیدید که میان آنها در محبت عدالت نمی‌کنید ـ پس‌فقط یک زن بگیرید نه بیشتر. اما قول راجح این است که‌: عدالت معنوی‌، یا محبت قلبی در آیه کریمه مورد نظر نیست زیرا این امر از وسع و توان انسان خارج‌است‌، همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خود به عائشه رضی الله عنها ـ در مقایسه باسایر ازواج مطهرات ـ محبت قلبی بیشتری داشتند. چنانکه در حدیث شریف آمده‌است‌: «اللهم هذا قسمی فیما أملک فلا تؤاخذنی فیما تملک ولا أملک»‌. «بار خدایا! این‌تقسیم من است در چیزی که من مالک آن هستم‌، پس مرا در آنچه که تو مالک‌آن هستی (یعنی محبت قلبی) و من مالک آن نیستم‌، مورد مؤاخذه قرار نده». «یا» اکتفا کنید «به آنچه که مالک شده‌اید» از کنیزان‌، هرچند تعدادشان بسیار باشد. مراد: معاشرت جنسی با کنیزان از طریق ملکیت است‌، نه از طریق ازدواج‌. خاطرنشان می‌شود که کنیزان ملکی‌، حقی در نوبت هم‌خوابی ندارند.

در یکی از روایات در بیان سبب نزول آیه کریمه آمده است‌: مردم از خوردن اموال یتیمان احساس گناه کرده و خود را از آن باز می‌داشتند، اما در امر زنان‌، با دست باز عمل کرده و هرچه می‌خواستند از آنان به ازدواج خویش در می‌آوردند و گاهی میان‌شان عدالت کرده و چه بسا که عدالت را در میان‌شان رعایت نمی‌کردند، پس چون از احکام یتیمان سؤال کردند، پیوست با جواب آن این آیه‌هم نازل شد تا ایشان را به این امر متوجه سازد که همان گونه که از بی‌عدالتی درمورد یتیمان بیم دارند، در مورد زنان نیز از بی‌عدالتی بیمناک بوده و بیشتر از آن‌تعدادی را که رسیدگی به حقوق آنها برای‌شان ممکن نیست‌، نکاح نکنند زیرا زنان نیز در ضعف و ناتوانی‌شان همانند یتیمان هستند. لذا از این روایت معنای دیگری‌نیز برمی‌آید. اما آنچه قبلا در تفسیر آیه گفتیم‌، بر مبنای روایت عائشه رضی الله عنها بود، اما این معنی که از سبب نزول بر می‌آید؛ قول ابن‌عباس رضی الله عنه است‌.

«این نزدیک‌تر به آن است که ستم نکنید» یعنی‌: اکتفا نمودن به یک زن‌، نسبت به جمع‌کردن میان دو زن یا بیشتر از آن‌، به سالم ماندنتان از آلودگی به جور و ستم‌، نزدیک‌تر است‌. امام شافعی؛ در معنی (الا تعولوا) گفته است‌: «به نکاح گرفتن یک‌زن نزدیک‌تر به آن است که عیالوار نشوید». سفیان گفته است‌: «الا تعولوا ـ به این معنی است‌: اکتفا نمودن به یک زن‌، نزدیک‌تر به آن است که فقیر نشوید».

بیان احکام‌:

1-  امام ابوحنیفه به جایز بودن نکاح دختر یتیم در حال صغارت وی نظر دارد. اما امام مالک‌، امام شافعی و جمهور علما برآنند که نکاح دختر یتیم تا آنگاه که بالغ نگردد، جایز نیست‌.

2-  ولی دختر یتیم ـ مثلا پسر عموی وی ـ در صورت عدالت در پرداخت مهر، می‌تواند بعد از بلوغش با وی ازدواج کند و این رأی ابوحنیفه است‌، اما زفر و شافعی بر آنند که ولی نمی‌تواند ـ به عنوان عقدکننده ـ او را به ازدواج خودش درآورد، مگر به اجازه حاکم و زمامدار زیرا ولایت در نکاح‌، شرطی از شروط عقد است‌.

در تفسیر «معارف القرآن» آمده است‌: «بعضی از عدم توجه به آیات در یک سوء تفاهم عجیبی قرار گرفته‌اند و آن این است که‌: در این آیه دستور رسیده که اگر احساس خطر کنید که نمی‌توانید عدل و مساوات را بر قرار نمایید، به ازدواج با یک زن اکتفا کنید و در آیه دیگری واضح ساخته که قطعا نمی‌توان عدل ومساوات را رعایت نمود. پس نتیجه این شد که نکاح بیش از یک زن مطلقا نا جایزاست‌.

اما باید اندیشید که اگر هدف خداوند عزوجل در این آیات‌، جلو گیری از نکاح بیش از یک زن می‌بود، او چه نیازی داشت که به این تفصیل بپردازد که‌: ﴿فَٱنکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ مَثۡنَىٰ وَثُلَٰثَ وَرُبَٰعَ﴾ یعنی نکاح کنید از زنان مورد پسندتان دودو، سه سه و چهار چهار» زیرا در آن صورت بی عدالتی یقینی است؛ پس «احساس خطر» در این مورد معنایی نخواهد داشت‌. به علاوه‌، بیان قولی و عملی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه کرام رضی الله عنهم و تعامل متداوم آنها بر این گواه است که اسلام هیچ‌گاه ازدواج با بیش از یک زن را جلو گیری ننموده و حقیقت همان است که‌رعایت عدالت و مساوات در امور اختیاری و عدم توان مساوات در امور غیراختیاری یعنی در محبت و تمایل قلبی است؛ لذا بین این دو آیه هیچ‌گونه تعارضی‌وجود ندارد و نه در این آیات دلیلی بر ممنوعیت تعدد زوجات آمده است».

 ﴿وَءَاتُواْ ٱلنِّسَآءَ صَدُقَٰتِهِنَّ نِحۡلَةٗۚ فَإِن طِبۡنَ لَکُمۡ عَن شَیۡءٖ مِّنۡهُ نَفۡسٗا فَکُلُوهُ هَنِیٓ‍ٔٗا مَّرِیٓ‍ٔٗا٤﴾ [النساء: 4].

«و مهر زنان را از روی طیب خاطر» به‌عنوان هدیه‌ای «به ایشان بدهید و اگر به میل خودشان چیزی از آن را به شما واگذاشتند، پس آن را حلال و گوارا بخورید» لذا آنچه در حلال بودن این واگذاری معتبر است‌، خوشی خاطر زنان است‌، نه مجرد موافقت آنها با الفاظی که از آن رضایت و طیب خاطر بر نمی‌آید. ابن‌عباس رضی الله عنه درتفسیر ﴿هَنِیٓ‍ٔٗا مَّرِیٓ‍ٔٗا﴾ می‌گوید: «هرگاه زن بدون زیان رساندن و فریب مرد، مهرخود را به وی بخشید، پس آن هنی‌ء و مری‌ء؛ یعنی نوشین و گواراست». هنی‌ء: در لغت؛ غذایی است که خورنده از آن لذت می‌برد و مری‌ء: غذایی است که خوب هضم شده و از آن تغذی به عمل آید.

در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده است‌: رسم بر آن بود که چون مردی دخترش را به نکاح می‌داد، مهرش را برای خود گرفته و آن را به دختر نمی‌داد،[1] پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود. اما به قولی دیگر: مخاطب آیه شوهران‌، اولیا و سرپرستان زنان‌اند که از خوردن مهر آنان منع شده‌اند.

﴿وَلَا تُؤۡتُواْ ٱلسُّفَهَآءَ أَمۡوَٰلَکُمُ ٱلَّتِی جَعَلَ ٱللَّهُ لَکُمۡ قِیَٰمٗا وَٱرۡزُقُوهُمۡ فِیهَا وَٱکۡسُوهُمۡ وَقُولُواْ لَهُمۡ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا٥﴾ [النساء: 5].

«و به سفیهان اموالتان را ندهید» مراد: اموال خود ایتام است و دلیل اینکه حق تعالی اموال را به اوصیای ایتام نسبت داد این است تا بدین‌وسیله ایشان را به نگهداری از اموال ایتام همچون اموال خودشان برانگیزد. اصل «سفه» آشفتگی وناهنجاری در خرد و رفتار است‌. مراد از سفیهان در اینجا؛ اطفال نابالغ‌، یا انسانهای کم‌خرد و سست‌اندیشه‌ای ـ اعم از مرد و زن‌، بزرگسال یا خردسال ـ هستند که به طرق بازدهی اموال که سبب رشد و بهره‌وری بیشتر آن می‌شود، آشنانبوده و از راه‌های زیان که سبب نابودی و تباهی اموال می‌شود، نمی‌توانند پرهیزکنند بنابراین‌، چنین کسانی از تصرف در اموال‌شان ممنوع (محجور) قرار داده‌می‌شوند زیرا «که خداوند آن را» یعنی‌: اموال را «سبب قوام معیشت شما قرارداده است‌» به‌طوری که امور زندگی‌تان به وسیله همین اموال سر و سامان می‌گیرد، پس اگر سفیهان کم‌خرد این اموال را تباه سازند، بار دوش شما می‌شوند «و از آن‌، خوراک و پوشاکشان دهید» یعنی‌: برای‌شان از اموال خودشان مقرری‌ای‌بپردازید که به وسیله آن مخارج خوراک و پوشاک خویش را تأمین کنند «و با آنان سخنی پسندیده بگویید» یعنی‌: به آنان وعده نیکو بدهید. مثلا بگویید: هرگاه به سن رشد رسیدید، یا خردتان به رشد رسید؛ اموالتان را به خودتان بر می‌گردانیم‌.

 ﴿وَٱبۡتَلُواْ ٱلۡیَتَٰمَىٰ حَتَّىٰٓ إِذَا بَلَغُواْ ٱلنِّکَاحَ فَإِنۡ ءَانَسۡتُم مِّنۡهُمۡ رُشۡدٗا فَٱدۡفَعُوٓاْ إِلَیۡهِمۡ أَمۡوَٰلَهُمۡۖ وَلَا تَأۡکُلُوهَآ إِسۡرَافٗا وَبِدَارًا أَن یَکۡبَرُواْۚ وَمَن کَانَ غَنِیّٗا فَلۡیَسۡتَعۡفِفۡۖ وَمَن کَانَ فَقِیرٗا فَلۡیَأۡکُلۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِۚ فَإِذَا دَفَعۡتُمۡ إِلَیۡهِمۡ أَمۡوَٰلَهُمۡ فَأَشۡهِدُواْ عَلَیۡهِمۡۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِیبٗا٦﴾ [النساء: 6].

در بیان سبب نزول آمده است‌: آیه کریمه درباره ثابت فرزند رفاعه و عمویش نازل شد زیرا رفاعه در حالی در گذشت که فرزندش ثابت خردسال بود، سپس عمویش به محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد: پسر برادرم یتیم است و درخانه‌ام تحت تکفلم به‌سر می‌برد، بفرمایید که چه چیز از مالش برایم حلال است وچه وقت مالش را به وی باز دهم‌؟ در این هنگام بود که خداوند متعال نازل فرمود: «و یتیمان را بیازمایید» این آزمایش چنین است که‌: سرپرست یتیم در دیانت واخلاق وی تأمل کند تا به نجابت و حسن تصرفش پی ببرد، همچنان چیزی از مالش‌را به وی داده و او را بیازماید تا از نحوه تصرف وی در مالش‌، حقیقت حالش رابداند. ترتیب دادن این آزمایش ـ در نزد ابوحنیفه و شافعی ـ قبل از بلوغ و در نزد مالک بعد از بلوغ است «تا هنگامی که به حد نکاح‌» یعنی‌: به سن بلوغ «برسند» سن بلوغ نزد شافعی و احمد بن حنبل  رحمه الله  پانزده سالگی و نزد مالک وابوحنیفه‌: هفده سالگی است‌. از علامات بلوغ در مرد: فرودآمدن آب منی و روییدن موی ظهار و در زن‌: باردارشدن وی و دیدن عادت ماهانه (حیض) است «پس اگر در ایشان رشد» یعنی‌: حسن‌تدبیر و کاردانی «سراغ یافتید» و از این امر مطمئن شدید «اموال‌شان را به آنان برگردانید» لذا اموال یتیمان به آنان داده نمی‌شود، مگر بعد از بلوغ و بعد از دریافت رشد و کاردانی آنان با حسن تصرف در اموالشان‌، به‌گونه‌ای که اموال خود را در جای معقول و مورد ضرورت مصرف نموده و در آن اسراف و تبذیر نکنند. رشد: در نزد شافعی عبارت است از: صلاح در دین و حسن تصرف در مال‌. اما در نزد جمهور فقها ( رحمه الله ) رشد، فقط اهلیت تصرف در مال است‌.

امام ابوحنیفه بر آن است که هرگاه یتیم به سن بیست و پنج سالگی رسید، مالش به هرحال به وی باز گردانده می‌شود، هرچند در او رشد و فهمی هم سراغ نشد. اما مذهب جمهور این است که‌: تا وقتی رشد و اهلیت یتیم ثابت نشود، مال وی به وی داده نمی‌شود؛ در هر سنی که باشد. «و آن اموال را» در کودکی و کوچکی آنان «به اسراف و شتاب نخورید، از ترس آن که بزرگ شوند» و اموال خویش را دراختیار بگیرند. یعنی‌: این‌گونه نباشد که شما از هم اکنون که آنها صغیرند، با خود بگویید: باید قبل از اینکه یتیم به سن بلوغ برسد و اموال خویش را از چنگم بیرون برد، اموالش را در راهی که دلخواه من است‌، مسرفانه و به‌شتاب مصرف کنم‌! «وهرکس توانگر بود، باید که پرهیزگاری کند» و از اموال یتیم دوری گزیند «و هرکس تنگدست بود، باید در حد عرف از آن بخورد» و چنان نباشد که با اموال ایتام‌خوشگذرانی و عشرت نموده و در خوردن‌، نوشیدن و پوشیدن‌، مسرفانه ومرفهانه عمل نماید. بعضی گفته‌اند؛ معنی این است‌: وصی یا ولی نباید جز به اندازه مزد کارشان در مال یتیم‌، از آن بخورند. «پس چون اموال‌شان را به آنان برگرداندید» بعد از بلوغ و رشدشان «بر آنان گواه بگیرید» که اموال خویش را از شما دریافت کرده‌اند و بدین‌گونه است که تهمت‌ها از شما دفع شده و از عاقبت دعواها و جنجال‌های بعدی ایمن می‌شوید. گواه گرفتن در نزد مالکی‌ها وشافعی‌ها، واجب و در نزد احناف‌، مستحب است‌. «و خداوند برای حسابرسی کافی است‌» و در هرآنچه انجام می‌دهید، حسابگر اعمال و گواه احوال شماست‌.

﴿لِّلرِّجَالِ نَصِیبٞ مِّمَّا تَرَکَ ٱلۡوَٰلِدَانِ وَٱلۡأَقۡرَبُونَ وَلِلنِّسَآءِ نَصِیبٞ مِّمَّا تَرَکَ ٱلۡوَٰلِدَانِ وَٱلۡأَقۡرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنۡهُ أَوۡ کَثُرَۚ نَصِیبٗا مَّفۡرُوضٗا٧﴾ [النساء: 7].

سبب نزول‌: در دوران جاهلیت رسم آن بود که به زنان و پسربچه‌هایی که قدرت جنگیدن نداشتند، میراث نمی‌دادند؛ پس نازل شد: «مردان از آنچه پدر و مادر وخویشاوندان برجای گذارند، سهمی دارند و زنان نیز از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان برجای گذارند، سهمی‌، آن مال کم یا زیاد باشد» یعنی‌: از تمام آنچه که متوفی برجای می‌گذارد، برای مردان و زنان نزدیک به وی که ارث‌بر هستند، سهم وبهره‌ای است‌، هرچند مال متروکه جز برای استفاده مردان صلاحیت نداشته باشد؛مثلا سلاح جنگی باشد، یا اینکه فقط برای استفاده زنان صلاحیت داشته باشد،چون زیورآلات «که به عنوان سهمی معین و مقرر گردیده است‌» یعنی‌: این حقی‌است ثابت که خداوند متعال آن را فرض ساخته و دست‌بردن در آن باهدف‌ازبین‌بردن‌، یا کاستن از آن جایز نیست‌.

 ﴿وَإِذَا حَضَرَ ٱلۡقِسۡمَةَ أُوْلُواْ ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡیَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰکِینُ فَٱرۡزُقُوهُم مِّنۡهُ وَقُولُواْ لَهُمۡ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا٨﴾ [النساء: 8].

«و چون خویشاوندان‌» غیر ارث‌بر «و یتیمان و مستمندان بر سر تقسیم ترکه حضور یابند، پس به آنها چیزی از آن بدهید» هر مقداری که ورثه به طیب خاطر می‌دهند «و با آنان سخنی پسندیده بگویید» سخن پسندیده‌، سخنی است که از منت و آزار بدور باشد، چون عذرخواهی از آنان بدین مضمون‌: ببخشید، ما مالک این اموال نیستیم‌، بلکه این اموال از آن یتیمان است‌.

ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «آیه میراث (آیه 11) حکم این آیه را منسوخ‌گردانید». این قول ابن‌عباس  رضی الله عنهما ، مذهب جمهور فقها و ائمه اربعه نیز هست‌. اما از ابن‌عباس رضی الله عنه در روایتی دیگر نقل شده است که فرمود: آیه کریمه محکم است ومنسوخ نیست‌، لذا امر به دادن چیزی از ارثیه به نزدیکانی که ارث‌بر نیستند، مفید وجوب است‌، هرچند که مردم عمل به آن را ترک کرده‌اند. ولی به‌نظر فقهای مذاهب‌، دادن چیزی از ترکه متوفی به نزدیکان غیر ارث بر، مستحب است نه واجب‌.

 ﴿وَلۡیَخۡشَ ٱلَّذِینَ لَوۡ تَرَکُواْ مِنۡ خَلۡفِهِمۡ ذُرِّیَّةٗ ضِعَٰفًا خَافُواْ عَلَیۡهِمۡ فَلۡیَتَّقُواْ ٱللَّهَ وَلۡیَقُولُواْ قَوۡلٗا سَدِیدًا٩﴾ [النساء: 9].

«و کسانی‌که اگر فرزندان ناتوانی از خود برجای گذارند، بر» آینده «آنان بیم دارند، باید» از ستم بر یتیمان مردم نیز «بترسند، پس باید از خدا پروا دارند و باید» اوصیا به یتیمان‌، یا حاضران به فرد محتضر «سخنی استوار و درست بگویند» که با حق وعدالت موافق باشد. این خطاب متوجه اوصیای ایتام و دربرگیرنده این اندرز و موعظه برای ایشان است‌: باید با یتیمانی که تحت تکفل خویش دارند، همان کنندکه دوست دارند بعد از درگذشت ایشان با فرزندان خودشان انجام شود. ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «این آیه ناظر بر مردی است که درحال احتضار قرار دارد و کسی‌که در نزد وی حاضر است می‌شنود که او وصیتی می‌کند که به حال ورثه‌اش مضر است‌، پس خداوند عزوجل این شخص شنونده وصیت را امر می‌کند تا فرد محتضر را در مورد وصیتش به راه حق و عدالت برگرداند».

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَن تُغۡنِیَ عَنۡهُمۡ أَمۡوَٰلُهُمۡ وَلَآ أَوۡلَٰدُهُم مِّنَ ٱللَّهِ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَأُوْلَٰٓئِکَ هُمۡ وَقُودُ ٱلنَّارِ١٠﴾ [آل عمران: 10].

«هرآینه آنان که اموال یتیمان را به ظلم می‌خورند، جز این نیست که در شکم خویش آتش را می‌خورند» و روز قیامت با این نوع از عذاب معذب می‌شوند «و به‌زودی درآتشی فروزان درآیند» فروزش آتش؛ شعله‌ها و زبانه‌های آن است‌. در حدیث شریف‌آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «در روز قیامت گروهی از مردم درحالی ازقبرهای خود برانگیخته می‌شوند که شعله‌های آتش از دهانهایشان زبانه می‌کشد. سؤال شد: یا رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم ! آنان کیستند؟ فرمودند: آیا نمی‌بینید که خداوند متعال‌فرموده است‌:.﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یَأۡکُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلۡیَتَٰمَىٰ ظُلۡمًا...﴾.

 ﴿یُوصِیکُمُ ٱللَّهُ فِیٓ أَوۡلَٰدِکُمۡۖ لِلذَّکَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَیَیۡنِۚ فَإِن کُنَّ نِسَآءٗ فَوۡقَ ٱثۡنَتَیۡنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَۖ وَإِن کَانَتۡ وَٰحِدَةٗ فَلَهَا ٱلنِّصۡفُۚ وَلِأَبَوَیۡهِ لِکُلِّ وَٰحِدٖ مِّنۡهُمَا ٱلسُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِن کَانَ لَهُۥ وَلَدٞۚ فَإِن لَّمۡ یَکُن لَّهُۥ وَلَدٞ وَوَرِثَهُۥٓ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ ٱلثُّلُثُۚ فَإِن کَانَ لَهُۥٓ إِخۡوَةٞ فَلِأُمِّهِ ٱلسُّدُسُۚ مِنۢ بَعۡدِ وَصِیَّةٖ یُوصِی بِهَآ أَوۡ دَیۡنٍۗ ءَابَآؤُکُمۡ وَأَبۡنَآؤُکُمۡ لَا تَدۡرُونَ أَیُّهُمۡ أَقۡرَبُ لَکُمۡ نَفۡعٗاۚ فَرِیضَةٗ مِّنَ ٱللَّهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمٗا١١﴾ [النساء: 11].

در بیان سبب نزول آمده است‌: این آیه کریمه در پاسخ به سؤال جابربن عبدالله انصاری رضی الله عنه و شکایت زن سعدبن ربیع از عموی فرزندانش در مورد عدم پرداخت مال ارثیه پدرشان به آنان نازل شد. خاطرنشان می‌شود که این آیه کریمه‌، آیه بعداز آن و آیه پایان‌بخش این سوره‌، آیات علم میراث (فرایض) اند. در حدیث شریف‌آمده است‌: «فرایض را فراگیرید و آن را به مردم نیز تعلیم دهید زیرا فرایض نصف‌علم است و این علم فراموش می‌گردد و اولین چیزی است که از میان امت من‌برداشته می‌شود»[2].

«خداوند به شما در حق اولادتان حکم می‌کند» یعنی‌: در باره میراث فرزندان کسانی از شما که می‌میرند، چنین حکم می‌کند که‌: «پسر را» از آنها «برابر بهره دو دختر است‌» مراد حالتی است که فرزندان بجا مانده از متوفی‌، ذکور و اناث باهم باشند، پس در این حالت‌، میراث پسر دو برابر میراث دختر است زیرا مرد برای تأمین هزینه‌ها و مخارج زندگی خانواده‌، سامان دادن به شغل وحرفه و تجارت و تحمل تکالیف زندگی‌، به این سهم مضاعف نیاز دارد. باید دانست که اگر در میان میراث‌بران‌، فرزندان ذکوری بودند، آنچه که از میراث‌بران سهم‌بر (ذوی الفروض) باقی می‌ماند، برای آنان است‌، به دلیل این حدیث شریف‌: «فرایض (سهام معین در میراث‌) را به اهل آنها بسپارید و آنچه که از ذوی‌الفروض (صاحبان سهام معین‌) باقی ماند، برای نزدیکترین مرد از ذکوراست». اما اگر متوفی دارای فرزندی نبود، فرزندان پسران (نوه‌ها) این سهم را صاحب می‌شوند «و اگر» همه ورثه متوفی «دختر» باشند و همراه آنها پسری‌نباشد و این دختران «از دو تن بیشتر باشند، پس سهم آنان دوسوم ماترک‌» متوفی «است‌» و اگر دختران فقط دو تن بودند، باز هم سهم آنان دوسوم میراث بجامانده از متوفی است؛ در قیاس به دو خواهری که آخرین آیه از این سوره حکم میراث آنها را صراحتا بیان کرده و گفته است‌: (اگر متوفی فرزندی نداشت ودو خواهر از خود بجا گذاشت‌، آن دو خواهر مستحق دوسوم میراث وی‌اند). بنابراین‌، هرگاه دو خواهر، مستحق دوسوم ترکه باشند، دو دختر به طریق اولی‌مستحق این سهم هستند.

«و اگر» دختر «یکی باشد، پس برای اوست نصف ترکه‌» متوفی «و برای هریک از پدر و مادر وی‌» اگر بعد از مرگش زنده بودند «یک‌ششم از ارثیه‌» متوفی مقررشده است «اگر متوفی دارای فرزندی باشد» از ذکور یا اناث‌، یک تن یا بیشتر، یانوه پسری داشته باشد «ولی اگر متوفی فرزندی نداشته‌باشد» یعنی‌: نه فرزندی و نه فرزند پسری (نوه‌ای) «و وراثان او پدر و مادر وی باشند» به‌تنهایی و انفراد، یعنی با آنها هیچ وارث دیگری همراه نباشد، چون فرزند و نوه و شوهر، یا همسر و فقط آن دو وارث فرزندشان باشند: «پس برای مادرش یک‌سوم است‌» و بقیه ارثیه‌، یعنی دوسوم دیگر را پدر می‌برد. اما اگر همراه با آنها شوهر یا همسر متوفی نیز وجود داشتند، در این صورت مادر فقط مستحق یک‌سوم ارثیه متوفی ـ بعد ازپرداخت سهم شوهر یا همسر ـ می‌باشد و سهم شوهر نصف ارثیه و سهم همسر یک‌چهارم آن است «و اگر متوفی برادرانی‌» یا خواهرانی «داشته باشد، مادرش یک‌ششم سهم دارد» از مال ارثیه‌، چه آنان برادران متوفی باشند چه خواهرانش و چه یک برادر با یک خواهر باشند، چه دوتن یا بیشتر. اما یک برادر، یا یک‌خواهر، مادر را از یک‌سوم به یک‌ششم سهم ماترک محجوب نمی‌گرداند. البته‌این تقسیم میراث «پس‌از ادای وصیتی است که متوفی بدان سفارش کرده‌، یا بعد از ادای دین‌» یعنی‌: دوسوم‌، یا یک‌سوم‌، یا یک‌ششم‌، یا غیر اینها از ارثیه برای آنانی که ذکر شد تعلق نمی‌گیرد، مگر بعد از پرداختن به وصیت متوفی و بعد از پرداخت وامهایی که بر ذمه اوست‌.

علما ـ از سلف و خلف ـ اجماعا برآنند که پرداخت وام بر وصیت مقدم است و بعد از پرداخت وام و اجرای وصیت است که باقی‌مانده ترکه بر ورثه تقسیم می‌شود. لذا وصایایی که به بیشتر از یک‌سوم مال ارثیه تعلق گیرد، قابل اجرا نیست‌. «پدرانتان و فرزندانتان‌، شما نمی‌دانید که کدام‌یک برای شما سودمندترند» یعنی‌: ازاین رو است که خداوند عزوجل میراث را بدین‌گونه در میان اصول و فروع شما تقسیم کرد و تقسیم میراث را به خود شما محول ننمود و برخلاف رسوم جاهلیت‌، در اصل استحقاق میراث‌، پدران و فرزندان را با هم برابر گردانید.

این احکام مندرج در این آیه «فریضه‌ای است‌» مقرر و معین بر عهده شما «ازجانب الله، هر آیینه الله دانا» است به مصالح شما «حکیم است‌» به آنچه در حق‌شما برنامه ریزی کرده است‌.

 ﴿وَلَکُمۡ نِصۡفُ مَا تَرَکَ أَزۡوَٰجُکُمۡ إِن لَّمۡ یَکُن لَّهُنَّ وَلَدٞۚ فَإِن کَانَ لَهُنَّ وَلَدٞ فَلَکُمُ ٱلرُّبُعُ مِمَّا تَرَکۡنَۚ مِنۢ بَعۡدِ وَصِیَّةٖ یُوصِینَ بِهَآ أَوۡ دَیۡنٖۚ وَلَهُنَّ ٱلرُّبُعُ مِمَّا تَرَکۡتُمۡ إِن لَّمۡ یَکُن لَّکُمۡ وَلَدٞۚ فَإِن کَانَ لَکُمۡ وَلَدٞ فَلَهُنَّ ٱلثُّمُنُ مِمَّا تَرَکۡتُمۚ مِّنۢ بَعۡدِ وَصِیَّةٖ تُوصُونَ بِهَآ أَوۡ دَیۡنٖۗ وَإِن کَانَ رَجُلٞ یُورَثُ کَلَٰلَةً أَوِ ٱمۡرَأَةٞ وَلَهُۥٓ أَخٌ أَوۡ أُخۡتٞ فَلِکُلِّ وَٰحِدٖ مِّنۡهُمَا ٱلسُّدُسُۚ فَإِن کَانُوٓاْ أَکۡثَرَ مِن ذَٰلِکَ فَهُمۡ شُرَکَآءُ فِی ٱلثُّلُثِۚ مِنۢ بَعۡدِ وَصِیَّةٖ یُوصَىٰ بِهَآ أَوۡ دَیۡنٍ غَیۡرَ مُضَآرّٖۚ وَصِیَّةٗ مِّنَ ٱللَّهِۗ وَٱللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٞ١٢﴾ [النساء: 12].

«و نیمی از میراث زنان شما از آن شماست‌، اگر فرزندی نداشته باشند» خطاب در اینجا متوجه شوهران است‌. مراد از فرزند: پسر، یا دختر، یا فرزندان پسرمی‌باشند، چه از شوهر آن میراث‌بر باشند چه نباشند «پس اگر ایشان را فرزندی‌باشد، شما را از آنچه بگذاشته‌اند یک چهارم سهم است‌» یعنی‌: در صورتی که زن فرزندی نداشته باشد، نصف ارثیه زن از آن شوهر است‌، اما با وجود فرزند ـ هرچند در رده‌های پایین هم باشد (یعنی نوه و نتیجه زن باشد) ـ سهم شوهر یک‌چهارم ارثیه زنش هست‌، البته این سهام «پس از انجام وصیتی‌» است «که به آن سفارش کرده باشند، یا» پرداخت «وامی که دارند».

اما حکم میراث بردن زنان از شوهران‌شان چنین بیان شده است‌: «و برای زنان است یک چهارم سهم از آنچه شما بگذاشته‌اید، اگر فرزندی نداشته باشید» چه این‌فرزند از زنتان ارث‌بر باشد، چه نباشد «پس اگر شما را فرزندی باشد، در این صورت‌برای زنان یک هشتم سهم است از آنچه بگذاشته‌اید، بعد از ادای وصیتی که به آن سفارش کرده باشید، یا پرداخت بدهی‌ای‌» و باید دانست‌: زن در سهمی که ـ با وجود فرزند و بدون وجود آن ـ دارد، با زنان دیگر شوهرش مشارکت دارد. یعنی‌: اگر زن موجود در عقد نکاح شوهر یکی باشد، این سهم از آن وی است‌، اما اگر شوهر بجز وی‌، زن یا زنان دیگری هم داشته باشد، همه زنان وی در این‌سهم ـ بی هیچ خلافی ـ باهم شریکند و آن را به‌طور مشترک مستحق می‌شوند. سخن در مورد بدهی و وصیت متوفی هم بر آن وجهی است که گذشت‌. «و اگرمرد، یا زنی که از او ارث می‌برند کلاله باشد» کلاله‌: متوفایی است که نه فرزندی دارد، نه پدر و نه جدی‌. یادآور می‌شویم که اعراب هر متوفایی را که پدر، یافرزند، یا جدی از راه نسبی (تعصیب) از وی میراث نبرد، (کلاله) می‌نامند، پس‌کلاله‌، مردان یا زنان متوفایی هستند که برادران‌، یا عموها، یا پسر عموهایشان از ایشان میراث می‌برند. اصل (کلاله) از «اکلیل» است و مناسبت میان آنها این است که همچنان که اکلیل بر سر احاطه دارد، این میراث بران نیز از حواشی متوفی بروی احاطه داشته و از اصول و فروع وی نمی‌باشند. آری‌! اگر مرد یا زنی کلاله باشد «و برادر، یا خواهری داشته باشد» علما اجماع دارند بر این که‌: مراد از برادر و خواهر در اینجا، برادران و خواهران مادری (اخیافی) هستند. البته حکم میراث‌برادران و خواهران پدری و مادری (اعیانی) و برادران و خواهران پدری‌(علاتی)، در آخر سوره می‌آید. «پس برای هریک از آن دو یک ششم سهم ترکه‌است‌» چه برادر مادری او باشد و چه خواهر مادری او و ذکور و اناث در این‌حکم برابرند، اما به شرط اینکه تنها باشند؛ «اما اگر آنان زیاده از این بودند» یعنی‌:اگر برادران اخیافی‌، یا خواهران اخیافی منفردا، یا به‌طور مختلط، بیشتر از یک‌تن‌بودند «پس آنان در یک سوم ماترک باهم شریکند» یعنی‌: فقط ثلث (یک‌سوم) ارثیه را مالک می‌شوند، با تساوی تمام در میان مذکر و مؤنث خویش‌.

ابن کثیر می‌گوید: «برادران و خواهران اخیافی با بقیه ورثه از چند وجه‌اختلاف دارند؛ اول این که‌: آنها با کسی‌که بدو منسوبند ـ یعنی با مادرشان ـ میراث می‌برند. دوم این که‌: ذکور و اناث آنها در میراث با هم برابرند. سوم این که‌: میراث نمی‌برند، مگر آن‌گاه که مرده ایشان کلاله باشد، یعنی‌: نه فرزندی‌داشته باشد، نه پدر و نه جدی‌. بنابراین‌، آنان همراه با پدر و جد و فرزند و فرزند فرزند متوفی‌، میراث نمی‌برند. چهارم این که‌: سهم ایشان به هیچ وجه از ثلث‌مال بیشتر نمی‌شود، هرچند ذکور و اناث آنها بسیار هم باشند». البته «پس ازانجام وصیتی که بدان سفارش شده یا بعد از پرداخت بدهی‌ای که دارند و باید که او در وصیت و بدهی به‌حال ورثه زیان‌رسان نباشد» و به هیچ وجهی از وجوه زیان واضرار، قصد زیان رساندن به آنان را نداشته باشد. مثلا به این صورت که برای کسی به چیزی اقرار کند که بر ذمه وی نبوده است‌، یا برای کسی چیزی را وصیت‌کند و هدفش از این اقرار و وصیت‌، جز زیان رساندن به ورثه چیز دیگری نباشد.یا مطلقا برای وارث یا برای غیر آنان بیشتر از ثلث ارثیه را وصیت کند، در حالی‌که ورثه آن را اجازه نداده و به چنین امری راضی نیستند. بنابراین‌، هر اقراری به بدهکاری‌، یا هر وصیتی که هدف از آن زیان رساندن به ورثه باشد؛ باطل و مردود است و هیچ چیز از آن اجرا نمی‌شود ـ نه ثلث و نه کمتر از آن‌.

از ابن عباس رضی الله عنه روایت شده است که فرمود: «زیان رساندن در وصیت ازگناهان کبیره است». «این است وصیت خدا» پس هر وصیتی از سوی بندگانش که‌مخالف آن باشد، مسبوق به وصیت الهی است‌، لذا وصیت خداوند عزوجل به پیروی‌سزاوارتر می‌باشد بنابراین‌، وصایایی که مخالف آن باشد کنار گذاشته می‌شود،همچون وصایایی که متضمن برتری دادن برخی از ورثه بر برخی دیگر، یا مشتمل‌بر وجهی از وجوه زیان‌رسانی به آنان است «و خداوند دانا» است به میراث بران‌«بردبار است‌» بر اهل جهالت و نادانی از شما. در حدیث شریف آمده است که‌رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «مرد، یازنی‌، شصت سال تمام به طاعت حق عمل‌می‌کنند، سپس چون مرگ ایشان در می‌رسد، در وصیت زیان می‌رسانند و در اثرآن آتش دوزخ برای‌شان واجب می‌گردد».

﴿تِلۡکَ حُدُودُ ٱللَّهِۚ وَمَن یُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ یُدۡخِلۡهُ جَنَّٰتٖ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَاۚ وَذَٰلِکَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ١٣﴾ [النساء: 13].

«اینها» که گذشت از احکام «حدود مقرره الله است‌» یعنی‌: مرزهای تعیین شده اوست که تجاوز از آن ها روا نیست‌. حدود: جمع حد، عبارت است از: قوانین و احکامی که خداوند عزوجل آنها را برای بندگانش وضع کرده است تا به آن عمل کنند و از آن تجاوز ننمایند. گاه حدود بر محرماتی اطلاق می‌شود که خداوند عزوجل آنها را منع کرده است‌، به همین جهت‌، مجازاتهای معین در شریعت‌، «حدود» نامیده شده‌اند. «و هرکه از خدا و پیامبرش اطاعت کند» در تقسیم میراث وغیر آن از احکام «او را به بهشت‌هایی در آورد که جویباران از فرودست آنها جاری‌است‌، جاودانه در آن هستند و این همان کامیابی بزرگ است‌» که هیچ رستگاری وکامیابی‌ای در دنیا با آن نمی‌تواند برابری کند.

 ﴿وَمَن یَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَیَتَعَدَّ حُدُودَهُۥ یُدۡخِلۡهُ نَارًا خَٰلِدٗا فِیهَا وَلَهُۥ عَذَابٞ مُّهِینٞ١٤﴾ [النساء: 14].

«و هرکه الله و رسول او را نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز کند» با تغییر دادن این احکام‌، یا فرو گذاشتن عمل به آنها «خداوند او را در آتشی درآورد که جاودانه در آن است و او راست عذاب خفت بار و رسوا کننده‌» در حدیث شریف به‌روایت ابن‌مسعود رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «فرائض (علم میراث‌) را فراگیرید و آن را به مردم نیز تعلیم دهید زیرا من شخصی درگذشتنی هستم و همانا علم نیز برچیده خواهد شد و فتنه‌ها پدیدار خواهد گشت تا بدانجا که دوتن درباره فریضه میراث با هم اختلاف پیدا می‌کنند، اما کسی را نمی‌یابند که در مورد آن حکم کند».

 ﴿وَٱلَّٰتِی یَأۡتِینَ ٱلۡفَٰحِشَةَ مِن نِّسَآئِکُمۡ فَٱسۡتَشۡهِدُواْ عَلَیۡهِنَّ أَرۡبَعَةٗ مِّنکُمۡۖ فَإِن شَهِدُواْ فَأَمۡسِکُوهُنَّ فِی ٱلۡبُیُوتِ حَتَّىٰ یَتَوَفَّىٰهُنَّ ٱلۡمَوۡتُ أَوۡ یَجۡعَلَ ٱللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلٗا١٥﴾ [النساء: 15].

«و کسانی از زنان شما که مرتکب فاحشه می‌شوند» فاحشه‌: فعل ناشایست است و مراد از آن در اینجا، فعل «زنا» است «بر آنان چهار مرد را از جنس خویش‌» ازمسلمانان عادل «گواه طلبید، پس اگر» چهار مرد بر جرم آنان «شهادت دادند، آنان را در خانه‌ها محبوس کنید تا آن که مرگ عمرشان را پایان دهد» و از آمیزش با مردم منعشان کنید. یادآور می‌شویم که این حکم در اول اسلام بود، سپس منسوخ شد.آری‌! حکم همین است که آنان باید در خانه‌ها زندانی شوند «یا خداوند برای‌شان راهی مقرر کند» به اینکه در موردشان حکمی دیگر نازل کند. و با نزول آیه «حد» برای مرد و زن زناکار، چنین هم کرد. ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «در آغازاسلام‌، زن چون زنا می‌کرد، در خانه (به‌طور مادام‌العمر) زندانی می‌شد... تااین که آیه مبارکه سوره نور نازل شد: ﴿ٱلزَّانِیَةُ وَٱلزَّانِی فَٱجۡلِدُواْ﴾ [النور: 2]. و به این ترتیب خداوند عزوجل برای آنان راهی از این حالت گشود، ازآن پس‌، هرکس مرتکب زنا می‌شد، دره (تازیانه) می‌خورد و رها می‌شد». ازاین رو در حدیث شریف آمده‌است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بعد از نزول آیه حد فرمودند: «بگیرید از من (این حکم‌را): به تحقیق که خداوند برای آنان راهی مقرر کرد، [آن راه این است که‌:] مجازات زنای بکر با بکر (زنی که شوهر نکرده و مردی که زن نگرفته‌) صد تازیانه و تبعید یک‌سال است و مجازات زنای ثیب با ثیب (مردی که زن گرفته و زنی که‌شوهر کرده‌) صد تازیانه و سنگ‌باران است».

اما حنفی‌ها بر آنند که بعد از تازیانه زدن‌، دیگر تبعیدی نیست‌، که رأی جمهور فقها برخلاف آن است‌. البته مرد و زن متأهل زناکار ـ در نزد جمهور ـ فقط رجم می‌شوند، بدون تازیانه‌. اما احمد بن حنبل می‌گوید: رجم و تازیانه هردو برآنان جاری می‌گردد. و حکم گواهی چهار شاهد مسلمان عادل بر عمل زنا، باقی‌است و منسوخ نشده است‌.

 ﴿وَٱلَّذَانِ یَأۡتِیَٰنِهَا مِنکُمۡ فَ‍َٔاذُوهُمَاۖ فَإِن تَابَا وَأَصۡلَحَا فَأَعۡرِضُواْ عَنۡهُمَآۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ تَوَّابٗا رَّحِیمًا١٦﴾ [النساء: 16].

«و آن دوکس از شما که زنا می‌کنند» یعنی‌: آن مرد و زنی که از میان مردان و زنان شما مرتکب عمل زشت زنا می‌گردند «پس آنان را آزار دهید» وبرنجانیدشان؛ با زدن و توبیخ و تشر و سرزنش‌. خطاب در اینجا متوجه حکام و «اولی‌الامر» جامعه اسلامی است‌. آری‌! در آغاز، حکم زن زناکار، زندانی‌ساختنش در خانه و آزار رساندن به وی ـ هردو ـ بود و حکم مرد زناکار آزار رساندن او بود بدون زندان‌. «پس اگر توبه کردند» از فعل زنا «و به صلاح آمدند» و نیکوکاری پیش گرفتند «از» تعذیب و آزار «آنان دست بردارید، زیرا خداوند توبه‌پذیر مهربان است‌» این حکم چنان‌که گفتیم‌، قبل از نزول آیه حد بود و با نزول آن منسوخ گردید.

 ﴿إِنَّمَا ٱلتَّوۡبَةُ عَلَى ٱللَّهِ لِلَّذِینَ یَعۡمَلُونَ ٱلسُّوٓءَ بِجَهَٰلَةٖ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٖ فَأُوْلَٰٓئِکَ یَتُوبُ ٱللَّهُ عَلَیۡهِمۡۗ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمٗا١٧﴾ [النساء: 17].

«جز این نیست که وعده قبول توبه بر الله لازم است‌» یعنی‌: حق تعالی خود بر خویشتن واجب گردانیده که توبه توبه‌کاران را ـ چنانچه به‌سویش توبه‌کارشوند ـ بپذیرد و از آنها درگذرد، اما اعتقاد ما بر این است که پذیرفتن توبه‌، عقلا بر خدای متعال واجب نیست‌. البته پذیرش توبه «تنها برای کسانی است که از روی جهالت مرتکب ناشایستی‌» یعنی‌: گناهان «می‌شوند» مراد از جهالت در اینجا: عدم شناختن گناه نیست‌، بلکه سبکسری و بی‌شرمی در ارتکاب عمل گناه آلودی است که ارتکاب آن سزاوار شأن شخص خردمند نمی‌باشد. البته این حالت‌سبکسری‌، در هنگام فوران شهوت‌، یا فوران خشم بر انسان پدید می‌آید. ولی‌ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «هرکس که مرتکب عمل ناشایستی می‌شود، او قطعا نادان و جاهل است زیرا ارتکاب کار ناشایست‌، خود اثر جهالت اوست». آری‌! آن جاهلان سبکسری که مرتکب گناه می‌شوند «سپس به‌زودی توبه می‌کنند» ازگناهانشان «آنانند که خداوند توبه‌شان را می‌پذیرد» در حدیث شریف آمده است‌:«تحقیقا خداوند توبه بنده را ـ مادامی که در حال غرغره مرگ و جان‌کندن‌نباشد ـ می‌پذیرد». بنابراین‌، مراد از توبه کردن در زمانی نزدیک؛ توبه کردن درفاصله زمانی میان ارتکاب گناه تا هنگام مشاهده فرشته مرگ‌، یعنی‌: (ملک‌الموت) از سوی شخص توبه‌کار است‌. «و خداوند دانای حکیم است‌» پس در همه امور از روی دانایی و فرزانگی حکم می‌کند.

 ﴿وَلَیۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِینَ یَعۡمَلُونَ ٱلسَّیِّ‍َٔاتِ حَتَّىٰٓ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّی تُبۡتُ ٱلۡـَٰٔنَ وَلَا ٱلَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمۡ کُفَّارٌۚ أُوْلَٰٓئِکَ أَعۡتَدۡنَا لَهُمۡ عَذَابًا أَلِیمٗا١٨﴾ [النساء: 18].

«و وعده قبول توبه برای کسانی نیست که گناه می‌کنند تا وقتی که مرگ یکی از آنان‌در رسد» به‌گونه‌ای که می‌داند که حالا دیگر حتما می‌میرد و هیچ امیدی به‌زنده ماندنش باقی نمانده است و در آخرین هنگام «می‌گوید: اکنون توبه کردم‌» که این توبه هیچ سودی به حال وی ندارد «و نیز توبه کسانی که درحال کفر می‌میرند» زیرا کسانی که بر کفر می‌میرند، اساسا توبه‌ای ندارند و وجود آن درحق ایشان همانند عدم آن است «برای اینان‌» یعنی‌: برای هردو گروه «عذابی دردناک آماده ساخته‌ایم‌» به جزای گناهان آنان‌.

علما در بیان احکام گفته اند:

1-  توبه از گناه به اتفاق امت بر مؤمنان فرض است‌.

2-  توبه از گناهی‌، همراه با ادامه‌دادن در گناه دیگری‌، جایز است‌.

3-  توبه کسانی‌که این دو آیه ناظر بر احوال ایشان است‌، پذیرفته می‌شود، نه توبه شخص محتضر در حال احتضار و نه توبه کافر در قیامت‌.

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا یَحِلُّ لَکُمۡ أَن تَرِثُواْ ٱلنِّسَآءَ کَرۡهٗاۖ وَلَا تَعۡضُلُوهُنَّ لِتَذۡهَبُواْ بِبَعۡضِ مَآ ءَاتَیۡتُمُوهُنَّ إِلَّآ أَن یَأۡتِینَ بِفَٰحِشَةٖ مُّبَیِّنَةٖۚ وَعَاشِرُوهُنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۚ فَإِن کَرِهۡتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰٓ أَن تَکۡرَهُواْ شَیۡ‍ٔٗا وَیَجۡعَلَ ٱللَّهُ فِیهِ خَیۡرٗا کَثِیرٗا١٩﴾ [النساء: 19].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای شما روا نیست که زنان را برخلاف میلشان به‌ارث برید» یعنی‌: برای شما حلال نیست که آنان را از طریق ارث برای خویش‌گرفته و محبوس و مقیدشان گردانید، با این پندار که شما از خودشان به نفس‌هایشان ذی‌حق‌تر هستید، چنان‌که اهل جاهلیت چنین می‌کردند و می‌کنند، لذا شما باید بدانید که زن کالایی نیست که به ارث برده شود «و نیز» ای شوهران‌! یا ای‌اولیای شوهر متوفی‌! برای شما حلال نیست که «ایشان رامنع کنید» از اینکه بادیگری غیر از شما ازدواج کنند تا با این منع بتوانید میراث ایشان را ـ هنگامی‌که‌می‌میرند ـ از آن خود سازید، یا بتوانید از این وسیله فشار برای بازپس گرفتن مهر ایشان استفاده کرده و آن گاه به ایشان اجازه ازدواج بدهید.

زهری و ابومجلز می‌گویند: «رسم و عادت اهل جاهلیت بر این بود که چون مرد می‌مرد و از خود همسری بجا می‌گذاشت‌، پسر آن مرد از غیرآن زن‌، یا یکی دیگر از نزدیکان نسبی وی‌، جامه خویش را بر او می‌افگند و با این کار به آن زن از خود زن و از اولیایش ذی‌حق‌تر می‌شد». بخاری نیز در بیان سبب نزول آیه‌کریمه از ابن‌عباس رضی الله عنه روایت کرده است که فرمود: «رسم اهل جاهلیت بر این بود که چون مرد می‌مرد، اولیای متوفی به (تصاحب) زن وی سزاوارتر تلقی می‌شدند، پس اگر یکی از آنان می‌خواست‌، او را به نکاح می‌گرفت و اگرمی‌خواستند، او را به دیگری به زنی می‌دادند و اگر هم نمی‌خواستند، او را اصلابه نکاح نمی‌دادند، پس به‌هرحال؛ آنها به تصمیم گیری درباره وی ذی‌حق‌تر و سزاوارتر بودند». در روایتی‌دیگر از ابن‌عباس رضی الله عنه آمده‌است‌: «اگر آن زن زیبا می‌بود، یکی از بستگان نزدیک شوهر متوفایش او را به نکاح خویش می‌گرفت واگر زشت و نازیبا می‌بود، او را در بند خویش می‌داشت تا بمیرد و میراثش رابگیرد، یا اورا وامی داشت که خود را بازخرید کند و در قبال آزادی وی از اوفدیه‌ای می‌گرفت و رهایش می‌کرد». در روایت بخاری اضافه شده‌است‌: «همان بود که این آیه‌کریمه نازل شد». حاصل مطلب این که‌: آنها مهر را همچون ثمن وبهایی برای زن به‌حساب می‌آوردند.

آری‌! این کار را نکنید «تا بخشی از آنچه را به آنان داده‌اید، به‌دست آرید» ومهر را از آنان بازپس گرفته و از چنگشان به در برید «مگر آن که مرتکب زشتکاری‌آشکاری شوند» این استثنا مخصوص شوهر است نه نزدیکان وی‌. یعنی‌: فقط شوهر این امکان را دارد که با زن فسادپیشه خود روشی سختگیرانه داشته باشد. ابوقلابه می‌گوید: «هرگاه زن شخص مرتکب زنا شد، پس باکی نیست که به او زیان رسانده و در معاشرت بر وی سخت بگیرد و او را زیر فشار و آزار بگذارد تاآن که از مهر خویش برای وی درگذرد. یعنی اینکه از وی فدیه بازستاند». جمعی گفته‌اند: مراد از (فاحشه‌: زشتکاری) در آیه کریمه‌، بدزبانی زن وناسازگاری وی با شوهر است‌. اما ابن‌جریر ترجیحا برآن است که کلمه (فاحشه) عام است و شامل زنا، ناسازگاری‌، بدزبانی و اعمالی از این دست همه می‌شود «و با زنان به وجه پسندیده زندگانی کنید» یعنی‌: به آن شیوه‌ای که در شریعت و درمیان خانواده زن‌، پسندیده شناخته شده؛ چون خوشرفتاری‌، انفاق بر آنان به طوردرست و دادن حق آنان در شب گذرانی‌. البته این معنی در کمربند همان اموری‌است که خدای  عزوجل  حلال گردانیده است بنابراین‌، خوشرفتاری با زنان به معنی آزاد گذاشتن آنان در ارتکاب محرمات نیست‌.

در حدیث شریف آمده است که رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «خیرکم خیرکم لاهله وانا خیرکم لاهلی‌». «بهترین شما، بهترین شماست برای خانواده‌اش و من بهترین شما هستم برای خانواده‌ام». «و اگر آنان را» یعنی‌: زنانتان را «دوست ندارید» به‌سببی از اسباب‌، بی‌آن که مرتکب بدکاری‌، یا ناسازگاری شده باشند، پس باید صبر کنید و شکیبایی ورزید و در امر جداشدن از آنان شتاب نکنید «زیرا چه‌بسا چیزی را ناخوش بدارید و خداوند در آن خیر بسیاری نهاده باشد» از قبیل استمرار ومداومت صحبت و به دنیا آمدن فرزندان صالح و شایسته از آن زنی که دوستش‌ندارید. چنان‌که در حدیث شریف آمده است‌: «مرد مؤمن از زن مؤمنه نفرت نورزد زیرا اگر از نظر شکل و شمایل و رفتار، او را نمی‌پسندد، چه بسا از بعدی دیگر ازوی راضی گردد».

 ﴿وَإِنۡ أَرَدتُّمُ ٱسۡتِبۡدَالَ زَوۡجٖ مَّکَانَ زَوۡجٖ وَءَاتَیۡتُمۡ إِحۡدَىٰهُنَّ قِنطَارٗا فَلَا تَأۡخُذُواْ مِنۡهُ شَیۡ‍ًٔاۚ أَتَأۡخُذُونَهُۥ بُهۡتَٰنٗا وَإِثۡمٗا مُّبِینٗا٢٠﴾ [النساء: 20].

«و اگر خواستید همسری‌» جدید «را جانشین همسری‌» دیگر، یعنی زن پیشین خود «کنید و به یکی از آنها قنطاری داده باشید» به‌عنوان مهر، یا هدیه‌. قنطار: صد رطل طلا است و هر رطل دو کیلو و نیم است «پس چیزی از او پس نگیرید» یعنی‌: اگر مرد، زن خویش را از روی بی‌میلی به او طلاق داد، بی‌آن که طلاق به‌انگیزه بدکاری و ناسازگاری وی باشد، پس در این صورت برای مرد حلال نیست که چیزی از آنچه را که به او به‌عنوان مهر یا هدیه داده‌است‌، از او بازپس بگیرد «آیا آن را به ستم و تعدی آشکار» یعنی‌: به ناحق و حرامی واضح «می‌گیرید» ای‌مردان ؟ بهتان‌: ستم و دروغی است که طرف مورد تعدی را مبهوت و حیرت‌زده گرداند، که این بدون شک‌، حرام و گناهی بزرگ است‌.

 ﴿وَکَیۡفَ تَأۡخُذُونَهُۥ وَقَدۡ أَفۡضَىٰ بَعۡضُکُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٖ وَأَخَذۡنَ مِنکُم مِّیثَٰقًا غَلِیظٗا٢١﴾ [النساء: 21].

«و چگونه آن را می‌ستانید» این تعبیر، مفید انکار بعد از انکار است «با آن که از یک‌دیگر کام گرفته‌اید»؟ ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «افضاء: مقاربت جنسی است‌، ولی حق تعالی از آن به کنایه یاد کرد، برای آن که به مسلمانان ادبی برتر رابیاموزد». «و» چگونه از زنان مهر یا هدیه را باز پس می‌ستانید، در حالی‌که «زنان از شما عهدی محکم گرفته‌اند»؟ که این عهد، همانا عقد نکاح است‌، عقدی که مرد و زن را با نیرومندترین رابطه به‌هم پیوند داده و قوی‌ترین تعهدات را میان‌آنها ایجاد می‌کند. پس اگر مرد بعد از عقد نکاح‌، با زنش مقاربت یا خلوت شرعی‌کرد، زن مستحق کل مهر خویش است و بر شوهر، گرفتن چیزی از وی در صورت طلاق دادنش حرام است‌، مگر در حالتی که زن مرتکب زنا، یا ناسازگاری شده باشد ـ چنان‌که بیان آن گذشت‌. در نزد احناف و حنبلی‌ها، مهر با «خلوت صحیحه» ثابت می‌گردد، اما شافعی‌ها و مالکی‌ها بر آنند که مهر با مقاربت مقرر وثابت می‌شود نه به صرف خلوت‌.

خلاصه اینکه آیات فوق بر چهار حق از حقوق مسلم زنان تصریح و تأکید دارد:

1-  تحریم به ارث بردن زنان‌.

2-  نهی از ممانعت زن از ازدواج مجدد در صورت وقوع طلاق‌.

3-  حق زن در برخورداری از معاشرت به شیوه نیکو و پسندیده‌.

4-  حق زن در دریافت مهریه خویش به طور کامل‌.

 ﴿وَلَا تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ ءَابَآؤُکُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَۚ إِنَّهُۥ کَانَ فَٰحِشَةٗ وَمَقۡتٗا وَسَآءَ سَبِیلًا٢٢﴾ [النساء: 22].

در بیان سبب نزول آمده است‌: در جاهلیت رایج بود که چون پدران می‌مردند، فرزندانی که از غیر زنانشان بودند، زنان پدرانشان را به نکاح خویش درمی‌آوردند، پس نازل شد: «و با زنانی که پدرانتان آنان را به ازدواج خود درآورده‌اند، ازدواج نکنید» به جهت رعایت کرامت و احترام و بزرگداشت پدرانتان‌. این جمله مفید نهی از آن عادت زشت جاهلیت است «مگر آنچه که در گذشته‌» قبل از نزول این آیه «رخ داده‌است‌» که خداوند عزوجل شمارا بر آن مؤاخذه نمی‌کند «همانا این کار ناشایست و منفور می‌باشد و بدراهی است‌».

در جاهلیت‌، نکاح پسر با زن پدر را ـ چنانچه پدر می‌مرد یا زن خود را طلاق می‌داد ـ نکاح «مقت» یعنی نکاح مبغوض و منفور می‌نامیدند زیرا این کار از نظرصاحبان خرد، سخت منفور و ناپسند و بدترین رسم و روش است‌. تعبیر(آباء: پدران)، به اجماع علما؛ اجداد (پدر بزرگ‌ها) را نیز در بر می‌گیرد.

 ﴿حُرِّمَتۡ عَلَیۡکُمۡ أُمَّهَٰتُکُمۡ وَبَنَاتُکُمۡ وَأَخَوَٰتُکُمۡ وَعَمَّٰتُکُمۡ وَخَٰلَٰتُکُمۡ وَبَنَاتُ ٱلۡأَخِ وَبَنَاتُ ٱلۡأُخۡتِ وَأُمَّهَٰتُکُمُ ٱلَّٰتِیٓ أَرۡضَعۡنَکُمۡ وَأَخَوَٰتُکُم مِّنَ ٱلرَّضَٰعَةِ وَأُمَّهَٰتُ نِسَآئِکُمۡ وَرَبَٰٓئِبُکُمُ ٱلَّٰتِی فِی حُجُورِکُم مِّن نِّسَآئِکُمُ ٱلَّٰتِی دَخَلۡتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمۡ تَکُونُواْ دَخَلۡتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ وَحَلَٰٓئِلُ أَبۡنَآئِکُمُ ٱلَّذِینَ مِنۡ أَصۡلَٰبِکُمۡ وَأَن تَجۡمَعُواْ بَیۡنَ ٱلۡأُخۡتَیۡنِ إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ غَفُورٗا رَّحِیمٗا٢٣﴾ [النساء: 23].

این آیه؛ آیه تحریم محارم نسبی‌، محارم رضاعی و محارم به وسیله پیوندهای خویشاوندی (سببی) است‌، چنان‌که ابن‌عباس رضی الله عنه فرمود: «بر شما هفت گروه در نسب و خویشاوندی حرام شده است‌. سپس این آیه را تلاوت کرد».

«بر شما مادرانتان حرام شده است‌» یعنی‌: به‌نکاح گرفتن آنان‌. لفظ (مادران)، شامل مادر بزرگان پدری و مادری ـ هرچند در مرتبه‌های بالاتر قرار داشته باشند ـ نیز می‌شود زیرا همه آنها مادران شخص می‌باشند. «و» بر شما حرام‌شده است «دخترانتان‌» دختران‌: شامل دختران فرزندان هم می‌شود، هرچند در مرتبه‌های پایین‌تری قرار داشته باشند (چون نوه‌ها و نتیجه‌ها)، چه آن دختران از پسران شخص باشند و چه از دختران وی‌. جمهور فقها (ابوحنیفه‌، مالک واحمدبن حنبل) نکاح دختر زنا را بر پدر زانی‌اش که از آب نطفه (منی) وی متولد شده‌است‌، بر وی حرام می‌دانند زیرا او نیز در واقع دختر وی است‌، هرچند که حرامزاده می‌باشد. «و» بر شما حرام شده است «خواهرانتان‌» خواهران‌: شامل‌خواهران اعیانی (پدری و مادری)، خواهران اخیافی (مادری) و خواهران علاتی (پدری)، همه می‌شود.

«و» برشما حرام شده است «عمه‌هایتان‌» عمه‌: اسم هر زنی است که خواهر پدرتان‌، یا خواهر یکی از اجدادتان باشد. گاهی عمه از جهت مادر است و آن خواهر پدر مادر می‌باشد. «و» بر شما حرام شده است «خاله‌هایتان‌» خاله‌: اسم هر زنی است که خواهر مادرتان‌، یا خواهر یکی از مادربزرگ‌هایتان باشد. گاهی‌خاله از جهت پدر است و آن خواهر مادر پدر می‌باشد. «و» برشما حرام شده‌است «دختران برادر» دختر برادر: اسم هر مؤنثی است که برادر شما با او نسبت ولادت مباشر و مستقیم‌، یا نسبت ولادت باالواسطه‌ای داشته باشد، هرچند هم درمراتب خود دور باشد. «و» برشما حرام شده است «دختران خواهر» دخترخواهر: اسم هر مؤنثی است که خواهر شما با او نسبت ولادت مستقیم یا بالواسطه‌ای داشته باشد، هرچند در مرتبه خود دور هم باشد.

«و» برشما حرام شده است «آن مادران شما که شما را شیر داده‌اند» در طول‌دوره دوساله شیرخوارگی‌. اما بعد از آن مدت‌، شیرخوردن از زنی سبب تحریم نمی‌شود. در احادیث صحیح تعداد شیرخوردن به پنج‌مرتبه مقید شده است‌، اما مسئله در بین مذاهب مورداختلاف است‌: شافعی‌ها بر آنند که تحریم به کمتر از پنج‌بار شیردادن ثابت نمی‌شود، اما احناف و مالکی‌ها برآنند که شیرخوردن اندک در اثبات تحریم‌، همچون شیرخوردن بسیار است‌، هرچند یک قطره بیشترنباشد. و حنبلی‌ها بر آنند که کمتر از سه بار شیردادن حرام نمی‌گرداند. «و» برشما حرام شده است «خواهران رضاعی شما» خواهر رضاعی‌: دختری است که طفلی با او از پستان یک زن شیر خورده باشد. بنابراین‌، خدای  عزوجل  شیرخوارگی را به منزله نسب قرار داد و زن شیردهنده را مادر «شیرخوار» نامید، از این رو، شوهر شیردهنده؛ پدر رضاعی وی است و پدر و مادر او؛ پدربزرگ و مادربزرگ وی و خواهر او؛ عمه وی و هر فرزندی که برای شوهر زن شیردهنده متولد گردد، هرچند از غیر آن زن شیرده باشد ـ چه قبل از شیرخوردن او متولدشده باشد و چه بعد از آن ـ همه برادران و خواهران وی هستند و مادر زن‌شیرده‌، مادربزرگ وی است و خواهرش خاله وی و هر آن کسی‌که برای آن زن از همین شوهر به دنیا آید، برادران و خواهران پدری و مادری وی هستند و هر آن‌کسی که برای زن شیرده از غیر آن شوهر متولد شود؛ حکم برادران و خواهران مادری وی را دارند.

«و» بر شما حرام شده است «مادران زنانتان‌» که عبارتند از: مادرزن و مادربزرگ‌های او، که به مجرد عقد نکاح دختر، بر شوهر حرام می‌شوند «و» بر شما حرام شده است «دختران زنانتان‌» یعنی‌: دختراندرهایتان «که در کنار شماپرورش یافته‌اند ـ از بطن آن زنانتان که با آنان همبستر شده‌اید» ربیبه‌: دختری است که تحت رعایت و سرپرستی ناپدری (شوهر مادر) تربیت می‌شود. البته تربیت و پرورش دختراندر ـ بنا بر قول جمهور ـ در تحریم وی معتبر نیست زیرا دختر زن هنگامی که شوهر با مادرش آمیزش جنسی (مقاربت) کند، بر وی حرام می‌شود، ولواین که آن دختر در خانه ناپدری خویش تربیت هم نشده باشد، لذا قید تربیت و پرورش در اینجا، بنا بر غالب عرف بیان شده و لذا آن را در اصل تحریم‌، هیچ دخلی نیست «پس اگر با آنها همبستر نشده‌اید، بر شما گناهی نیست‌» یعنی‌: در نکاح دختر اندرانتان بر شما گناهی نیست‌، اگر قبل از همبسترشدن با مادرانشان از آنها جدا شده باشید.

علما از همین آیه این قاعده شرعی را استنباط کرده‌اند که‌: «مادران را نکاح دختران‌، و دختران را مقاربت با مادران حرام می‌گرداند». اما در سایر محرمات سببی که عبارتند از: زن پدر، زن پسر و مادرزن‌، باید گفت که به مجرد عقد نکاح مرد با زن‌، این گروه بر وی حرام می‌شوند، حتی اگر هم با زن خویش آمیزش جنسی نکرده باشد.

«و» برشما حرام شده است «زنان پسرانتان‌» یعنی‌: زنان پسرانتان به‌مجرد عقد نکاح پسرانتان با آنان‌، بر شما حرام می‌شوند، هرچند که فرزندانتان با آنان مقاربت هم نکرده باشند، اما مشروط بر اینکه این فرزندان‌، فرزندانی باشند: «که از پشت شما باشند» یعنی‌: پسرخوانده‌های شما نباشند، پس زنان پسرخوانده‌های شما که از پشت غیرشما هستند، بر شما حرام نیستند، بر خلاف آنچه که در جاهلیت مرسوم بود.

«و» بر شما حرام شده است «این که جمع کنید میان دو خواهر» یعنی‌: ازدواج با خواهرزنتان پیش از آن که از وی با طلاق‌دادن یا مرگش جدا شوید، بر شما حرام‌شده است‌. همچنین جمع‌نمودن میان زن و عمه وی‌، یا میان زن و خاله وی‌، یا میان زن و دختر برادر یا دختر خواهر وی حرام است‌. البته قاعده کلی در این مورداین است‌: هر آن دو زن دارای قرابتی که اگر یکی از آنها را مذکر فرض کنیم؛ نکاح آن دیگری برایش حرام باشد، جمع کردن میان آنها در نکاح حرام است و این حرمت تا آن‌گاه باقی می‌ماند که یکی از آن دو در عقد مرد باشد. «مگر آنچه‌گذشته است‌» یعنی‌: خداوند عزوجل بر آنچه که از این نکاح‌های حرام قبل از نزول تحریم گذشته باشد، شما را مؤاخذه نمی‌کند. همچنین مسلمین اجماع دارند براین که معنای فرموده حق تعالی‌: ﴿حُرِّمَتۡ عَلَیۡکُمۡ أُمَّهَٰتُکُمۡ...﴾ تا آخر آیه‌، این است که عمل جنسی با این گروه‌، چه از طریق نکاح و چه از طریق ملک یمین (تملک از طریق بردگی) حرام است و هردو حرمت باهم برابر است و این حرمت در هردو گروه ساری و جاری است‌.

پس آیه کریمه بر تحریم هفت کس از نسب دلالت می‌کند که عبارتند از:

1-  مادر و مادر بزرگ‌ها، هرچند که در مرتبه‌های بالاتر قرار داشته باشند.

2-  دختر و دختران فرزندان‌، هرچند که در مرتبه‌های پایین‌تر قرار داشته باشند.

3-  خواهر.

4-  عمه‌.

5-  خاله‌.

6-  دختر برادر.

7-  دختر خواهر.

چنان‌که آیه کریمه بر تحریم شش کس از غیر نسب نیز دلالت دارد، که عبارتند از:

1-  مادر رضاعی‌.

2-  خواهر رضاعی‌. و مانند آن است تمام اصول و فروع زن شیرده‌.

3-  دختران زنانی که با مادرانشان مقاربت انجام گرفته است‌.

4-  زنان پسران‌.

5-  جمع‌کردن میان دو خواهر، یا میان زن و عمه وی‌، یا میان زن و خاله وی‌، یا میان زن و دختر برادر و دختر خواهر وی‌[3].

«بی‌گمان خداوند آمرزنده است‌» و آنچه را قبل از ابلاغ این تحریم‌ها گذشته است‌، بر شما می‌آمرزد «مهربان است‌» بر شما زیرا فقط کسانی را بر شما حرام ساخته که تحریم آنها رحمتی برای شماست و در تحریم آنها حکمت‌های بالغه‌ای وجود دارد که در دنیا و آخرت خویش از آنها مستفید و بهره‌مند می‌شوید.

 ﴿وَٱلۡمُحۡصَنَٰتُ مِنَ ٱلنِّسَآءِ إِلَّا مَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُکُمۡۖ کِتَٰبَ ٱللَّهِ عَلَیۡکُمۡۚ وَأُحِلَّ لَکُم مَّا وَرَآءَ ذَٰلِکُمۡ أَن تَبۡتَغُواْ بِأَمۡوَٰلِکُم مُّحۡصِنِینَ غَیۡرَ مُسَٰفِحِینَۚ فَمَا ٱسۡتَمۡتَعۡتُم بِهِۦ مِنۡهُنَّ فَ‍َٔاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةٗۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ فِیمَا تَرَٰضَیۡتُم بِهِۦ مِنۢ بَعۡدِ ٱلۡفَرِیضَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمٗا٢٤﴾ [النساء: 24].

«و زنان شوهردار بر شما حرام شده است‌» پس زن شوهردار برای غیر شوهر خویش حلال نیست‌، مگر اینکه از شوهر خویش جدا گردد و عده او سپری شود «به استثنای زنانی که مالک آنان شده‌اید» یعنی‌: کنیزانی را که به ملک یمین از دارحرب اسیر کرده‌اید ـ هرچند که در دارحرب شوهر هم داشته باشند و شوهران‌شان در دار حرب باشند ـ بر شما حلالند، اما اگر مردی کنیز شوهرداری را خریداری کرد، کام‌جویی جنسی از آن کنیز برایش حلال نیست‌، مگر اینکه شوهرش از وی جدا گردد.

بعد از آن که حق تعالی محرمات نسبی و سببی را معرفی کرد، می‌فرماید: «این فریضه الهی است که بر شما مقرر شده‌است‌» یعنی‌: این حکمی است لازمی که تغییردادن آن بر کسی روا نیست‌، پس‌، از حدود مقرر وی بیرون نروید و به شریعت وی پایبند باشید «و بر شما سوای این محرمات‌» که در این آیات ذکر شد «حلال است‌، که طلب نکاح کنید به اموال خویش‌» یعنی‌: بر شما حلال است که با دادن مهریه از اموال حلال خویش‌، ازدواج با زنان یا کنیزانی را طلب کنید که خداوند عزوجل آنها را بر شما حلال گردانیده است و مبادا با اموال خویش حرام راطلب کنید.

ذکر «اموال» در این مقام‌، دلیل بر آن است که نکاح جز به مهر صحت پیدا نمی‌کند و هرچند در هنگام عقد از مهر نام برده نشود، مهر واجب می‌گردد. آری‌! طلب نکاح کنید به اموال خویش «عفت طلب‌کنان‌» از آلوده‌شدن به زنا «نه شهوت‌رانان‌» یعنی‌: نه زناکنندگان‌. احصان‌: عفت‌طلبی و نگهداشت نفس از فروافتادن در حرام است‌. مسافح‌: از سفح است‌، سفح عبارت است از: ریختن آب منی در غیر جایگاه صحیح آن‌، که همانا فرج حلال زن باشد. یعنی‌: طلب نکاح شما با اموالتان باید در حلال باشد، نه در زناکاری و حرام «پس کسی از زنان که ازاو بهره گرفتید»یعنی‌: با جماع و آمیزش جنسی به وسیله نکاح شرعی‌، از اوبرخوردار شدید «پس مهرشان را» که بر آن با هم به توافق رسیده بودید «به عنوان فریضه‌ای به آنان بدهید» یعنی‌: مهر برای زنان از جانب خدای متعال مقررشده است‌. بعضی گفته‌اند: مراد آیه‌کریمه‌، زنانی هستند که از آنان با نکاح متعه بهره گرفته می‌شود. یادآور می‌شویم که نکاح متعه در صدر اسلام مشروع بود وسپس منسوخ شد. چنان‌که در حدیث شریف به روایت بخاری و مسلم از علی رضی الله عنه آمده است که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز خیبر از نکاح متعه و از خوردن‌گوشت خران اهلی‌، نهی کردند». «و بر شما در آنچه که با یک‌دیگر بعد از مهر مقرر به توافق رسیدید گناهی نیست‌» یعنی‌: اگر شما زنان و شوهران بعد از مقررکردن مهر، با رضایت یک‌دیگر مهر را زیاد یا کم کنید، باکی بر شما نیست‌، چه زن حاضر شود که از مقدار مهر خویش کم نماید، یا کل آن را به شوهر خویش ببخشد و چه شوهر تصمیم بگیرد که بر مقدار مهر زن بیفزاید و یا هرگونه تصمیمی که‌درباره ادامه‌، یا از هم‌گسستن زندگی زناشویی خویش بگیرید «هر آینه الله دانای حکیم است‌» دانا و صاحب حکمت است در آنچه که آفریده و در احکامی که برای خلق خویش مشروع گردانیده است و از جمله در احکام مربوط به عقد نکاح که سبب حفظ نسب‌ها، بقای نسل و خوشبختی زن و مرد می‌شود.

قابل ذکر است که (محصنات) در قرآن کریم به سه معنی به‌کار رفته است‌:

1-  زنان شوهردار ـ نظیر همین آیه‌.

2-  زنان پاکدامن «نور/4».

3-  زنان آزاد (آیه بعدی).

﴿وَمَن لَّمۡ یَسۡتَطِعۡ مِنکُمۡ طَوۡلًا أَن یَنکِحَ ٱلۡمُحۡصَنَٰتِ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ فَمِن مَّا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُکُم مِّن فَتَیَٰتِکُمُ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۚ وَٱللَّهُ أَعۡلَمُ بِإِیمَٰنِکُمۚ بَعۡضُکُم مِّنۢ بَعۡضٖۚ فَٱنکِحُوهُنَّ بِإِذۡنِ أَهۡلِهِنَّ وَءَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِ مُحۡصَنَٰتٍ غَیۡرَ مُسَٰفِحَٰتٖ وَلَا مُتَّخِذَٰتِ أَخۡدَانٖۚ فَإِذَآ أُحۡصِنَّ فَإِنۡ أَتَیۡنَ بِفَٰحِشَةٖ فَعَلَیۡهِنَّ نِصۡفُ مَا عَلَى ٱلۡمُحۡصَنَٰتِ مِنَ ٱلۡعَذَابِۚ ذَٰلِکَ لِمَنۡ خَشِیَ ٱلۡعَنَتَ مِنکُمۡۚ وَأَن تَصۡبِرُواْ خَیۡرٞ لَّکُمۡۗ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِیمٞ٢٥﴾ [النساء: 25].

«و هرکس از شما که طول‌» یعنی‌: توانایی و امکانات مالی «نداشته باشد که‌» به وسیله آن «با زنان آزاد» و پاکدامن «مؤمن ازدواج کند، پس باید که از آنچه دست شما از کنیزان باایمان مالک شده است‌، نکاح کند» یعنی‌: برای چنین کسی رواست که کنیز مسلمانی را که در ملک دیگری غیراز خود وی است به نکاح گیرد. اما اگر توانایی مالی ازدواج با زن آزادی را داشت‌، ازدواج با کنیز بر وی حرام است‌. نکاح کنیز کتابی نیز جایز نیست و این رأی جمهور فقهاست‌. اما رأی احناف ـ که در ادامه همین آیه ذکر می‌شود ـ بر جایز بودن آن است‌. «و خدا به ایمان شما داناتر است‌» پس در صورت ضرورت‌، از ازدواج با کنیزان امتناع نورزید زیرا چه‌بسا که ایمان برخی از آنان‌، از ایمان برخی از زنان آزاد بهتر باشد. البته این قید، به این امر توجه می‌دهد که باید ظاهر ایمان آنان را پذیرفت «همه از یک‌دیگرید» زیرا همه شما ـ چه کنیز و چه آزاد ـ فرزندان آدم‌  علیه السلام    هستید. این تعبیر هشداری است بر این که‌: نباید به نسبها و حسبها فخر ورزید «پس کنیزان را با اجازه اهل آنان نکاح کنید» یعنی‌: با اجازه مالکان آنها.

ابن‌کثیر می‌گوید: «این آیه دلیل بر آن است که مالک کنیز، ولی او می‌باشد و ازدواج کنیز بدون اجازه وی صحیح نیست». «و مهرهایشان را به وجه معروف به‌آنان بدهید» یعنی‌: بر آن وجهی که در شرع و عرف نیکو، معروف و پسندیده است و چنان نباشد که به‌خاطر کنیز بودنشان‌، چیزی از مهرهایشان را از روی اهانت فروگذار نموده‌، یا در این امر به آنان زیان برسانید. و مالکان آنان مالک‌مهرهایشان نیز هستند «در حالی‌که عفیفه باشند» و پاکدامن «نه زناکار» یعنی‌: کنیزانی را به نکاح نگیرید که به‌طور علنی مرتکب زنا می‌گردند «و نه دوست پنهانی‌گیرنده‌» او زنی است که به طور پنهانی با فردی زنا می‌کند. یادآور می‌شویم که اعراب در جاهلیت زنای علنی را عیب می‌پنداشتند، اما گرفتن دوست پنهانی را عیب نمی‌شمردند. پس‌، خدای سبحان بدین‌گونه از به نکاح گرفتن و به نکاح دادن کنیزی که به طور آشکار، یا پنهانی به عمل زنا آلوده باشد، نهی کرد «آن‌گاه چون ازدواج کردند، اگر مرتکب فاحشه شدند» فاحشه‌: در اینجا عبارت از عمل زنا است «پس بر آنان نیمی از عقوبت زنان آزاد است‌» یعنی‌: چنان عقوبتی که تجزیه آن ممکن باشد و آن عبارت از: جلد (زدن تازیانه) است‌، نه رجم زیرا رجم (سنگسار) نصف نمی‌شود. بنابراین‌، مجازات کنیزان زناکار پنجاه تازیانه است زیرا حد زنای زن آزاد غیر محصنه (شوهرنکرده) صد تازیانه می‌باشد.

امام شافعی می‌گوید: «مسلمانان اتفاق نظر دارند بر اینکه اگر برده مرتکب زناشد، بر وی رجمی نیست‌، به دلیل همین آیه که مجازاتشان را نصف مجازات زنان‌آزاد گردانیده است». از قید (اذا احصن‌: درصورتی که ازدواج کرده باشند) دانسته می‌شود که‌: اگر کنیزی زنا کرد که ازدواج نکرده بود، حدی بر وی نیست بنابراین‌، ابن‌عباس رضی الله عنه بر آن است که بر چنین کنیزی حد جاری نمی‌شود، بلکه فقط به منظور تأدیب مورد لت وکوب قرارمی‌گیرد. اما جمهور علما بر آنند که حد بر کنیز ازدواج نکرده‌ای نیز که مرتکب زنا گردد، جاری می‌شود. «این‌» ازدواج با کنیزکان مملوک «برای کسی از شما» رخصت است «که از آلایش گناه بیم دارد» به‌دلیل اینکه تمکنی ندارد تا با ازدواج با زن آزاد، عطش شهوت خویش را فرو نشاند. عنت‌: مشقت و زیان و ترس از درافتادن در گناه است‌. اما امام ابوحنیفه و یارانشان ـ برخلاف رأی جمهور ـ در جایز بودن نکاح کنیزان‌، ترس از آلوده‌شدن به گناه و عدم توان مالی بر ازدواج با زنان آزاد را شرط نکرده‌اند، بلکه گفته‌اند: هر گاه مرد با زن آزادی در حال ازدواج نبود، نکاح کنیز مؤمن و کتابی برایش جواز دارد، چه قدرت مالی ازدواج با زن آزادی را داشته باشد، چه نداشته باشد و چه از آلایش به گناه بیم داشته باشد، چه نداشته‌باشد زیرا مراد از آیه‌: ﴿وَٱلۡمُحۡصَنَٰتُ مِنَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ مِن قَبۡلِکُمۡ﴾ [المائدة: 5]. زنان پاکدامن‌اند و این معنی عام است در زنان آزاد و غیرآزاد. «و صبر کردن‌» از نکاح کنیزان «برای شما بهتر است‌» از نکاح با آنان زیرا نکاح با آنان به برده ساختن فرزند، خوارساختن نفس و کاستی مقام و منزلت شخص می‌انجامد «و خداوند آمرزنده مهربان است‌» لغزش‌های شما را می‌آمرزد و آنچه را که سبب مشقت است‌، به رحمت خویش از شما دور می‌گرداند.

﴿یُرِیدُ ٱللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمۡ وَیَهۡدِیَکُمۡ سُنَنَ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ وَیَتُوبَ عَلَیۡکُمۡۗ وَٱللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٞ٢٦﴾ [النساء: 26].

«خداوند می‌خواهد» احکام خویش را «برای شما بیان کند» و آنچه را که از اعمال نیک و مصالح شما بر شما پنهان است‌، برایتان روشن سازد «و شما را به سیره و سنت پیشینیان‌» یعنی‌: انبیای گذشته و پیروان صالح ایشان «راهبر شود» تابه سنتهای حسنه آنان اقتدا کنید «و» نیز می‌خواهد تا «از شما در گذرد» یعنی‌: بر شما به رحمت بازگردد و به شما توفیق عطا فرماید تا از آن مخالفت‌هایی که داشتید، توبه کنید و از همین روست که به شما در ازدواج با کنیزان رخصت داد «و الله دانای حکیم است‌» داناست به مصالح بندگان خویش‌، صاحب حکمت است درآنچه که برای‌شان مشروع گردانیده است‌.

﴿وَٱللَّهُ یُرِیدُ أَن یَتُوبَ عَلَیۡکُمۡ وَیُرِیدُ ٱلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ ٱلشَّهَوَٰتِ أَن تَمِیلُواْ مَیۡلًا عَظِیمٗا٢٧﴾ [النساء: 27].

«و خدا می‌خواهد که بر شما به رحمت بازگردد» و از شما درگذرد. این تأکیدی است بر (ویتوب علیکم) در آیه قبل و تکرار آن به سبب ذکر کسانی است که در مقابل این توبه قرار دارند: «و آنان که پیروی شهوات را می‌کنند» که عبارتند از: زناکاران از کفار و فجار «می‌خواهند که میل کنید» به سوی راه و روش فسادآلود آنان و میل کنید از راه میانه به سوی راه ستم‌، از حق به سوی باطل و کجروی پیشه کنید به «کجروی بزرگ‌» یعنی‌: می‌خواهند که بدون در نظر داشت هیچ قید و بند شرعی‌، بدکاریهای آنان را انجام دهید زیرا زناکاران فقط به فکر شهوت‌رانی خود هستند، بی‌آن که در عواقب امور، یا در حلال و حرام خداوند عزوجل بنگرند. مراد ازشهوات در اینجا: فقط آن خواهشهایی است که شرع شریف آنهارا حرام نموده‌، نه آنچه که در شریعت حلال است‌.

 ﴿یُرِیدُ ٱللَّهُ أَن یُخَفِّفَ عَنکُمۡۚ وَخُلِقَ ٱلۡإِنسَٰنُ ضَعِیفٗا٢٨﴾ [النساء: 28].

«خداوند می‌خواهد که سبک کند از شما» بار شما را در امر قوانین و اوامر و نواهی‌خود، به همین جهت برای شما نکاح کنیزان و غیرآن از آسان گیری‌های دیگر را رخصت داده است «و انسان ضعیف آفریده شده‌است‌» در برابر شهوات‌، پس ناتوان است از اینکه بر نفس خویش چیره شده و بر شهوت سرکش خویش مهاربزند و در برابر آن مقاومت کند، از همین روست که خداوند عزوجل خواسته است تا براین موجود ضعیف آسان گرفته و بسیاری از امور را بر او مباح گرداند، چنان‌که دراین آیات روشن ساخته است‌.

سیاق آیه کریمه می‌رساند که این ضعف‌، ناظر بر ضعف انسان در برابر زنان است‌، به همین جهت‌، حق تعالی دایره را برای وی در امر زنان فراخ گردانید. وکیع می‌گوید: «در امر زنان‌، عقل مرد از سر وی می‌پرد».

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأۡکُلُوٓاْ أَمۡوَٰلَکُم بَیۡنَکُم بِٱلۡبَٰطِلِ إِلَّآ أَن تَکُونَ تِجَٰرَةً عَن تَرَاضٖ مِّنکُمۡۚ وَلَا تَقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَکُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِکُمۡ رَحِیمٗا٢٩﴾ [النساء: 29].

«ای مؤمنان‌! اموال خود را در میان خود به ناحق نخورید» یعنی‌: به شیوه‌ای که شریعت آن را مباح نگردانیده ؛ همچون دزدی‌، خیانت‌، زورگیری‌، قمار، معاملات ربوی و امثال آن‌. تفسیر نظیر این آیه‌، در سوره بقره «آیه‌/188» گذشت «مگر آن که تجارتی باشد» تجارت‌: دادوستد با معامله خریدوفروش است‌. حق تعالی مخصوصا از تجارت یاد کرد، نه از سایر انواع دادوستدها زیرا دادوستد از طریق خریدوفروش‌، اکثر و اغلب دادوستدها را تشکیل می‌دهد. آری‌! تجارتی‌باشد «به تراضی خودتان‌» تراضی‌: عبارت از آگاهی هریک از خریدار و فروشنده است از آنچه که می‌گیرد ـ بدون غش زدن یا پنهان کردن عیب جنس یاپول ـ و سپس جدا شدن آنهاست بعد از معامله به توافق و رضایت‌. و قبل از جدا شدن آن دو خیار (اختیار) فسخ معامله پابرجاست که اصطلاحا آن را «خیارمجلس» می‌نامند. اما احناف برآنند که‌: چون طرفین معامله‌، عقد را با توافق ورضایت بستند، آن معامله جایز است‌، هرچند که از محل عقد متفرق هم نشده‌باشند. همچنان از نظر احناف؛ آیه کریمه بر جواز دادوستد دست به دست (بیع به‌تعاطی) دلالت می‌کند، اما شافعی‌ها آن را جایز نمی‌دانند «و خود را نکشید» یعنی‌: ای مسلمین‌! بعضی از شما بعضی دیگر را نکشید، مگر به سببی که شرع‌شریف آن را به رسمیت شناخته باشد و خودکشی نیز نکنید.

نسفی در تفسیر این نهی‌، پنج مورد را ذکر کرده که همه آنها حرامند:

1-  نکشید کسی را که از جنس شماست از مؤمنان؛ زیرا مؤمنان همه چون یک‌تن‌اند.

2-  هیچ کس نباید خودکشی‌کند، یعنی نباید به وسیله‌ای از وسایل خودکشی انتحار نماید.

3-  نباید با ستم نمودن به یک‌دیگر در اموال‌، همدیگر را بکشید زیرا کسی‌که بر دیگری ستم می‌کند، چنان است که خودش را نابود می‌سازد.

4-  از هواهای نفستان پیروی نکنید، که در آن صورت خود را به هلاکت افگنده‌اید.

5-  مرتکب عملی نشوید که موجب قتل گردد.

در حدیث شریف آمده است‌: «هرکس خودش را با کارد و آهنی بکشد، روز قیامت کاردش در دست اوست و شکم خویش را در آتش جهنم با آن می‌درد ـ در آن جاودان و ابدی است و هرکس به وسیله سمی خودکشی کند، سم وی دردست وی است و آن را در آتش جهنم جرعه‌جرعه می‌نوشد ـ در آن جاودان و ابدی است و هرکس خود را از کوهی فرو افگند و بکشد، او در آتش جهنم فروافگنده شده است ـ در آن جاودان و ابدی است». همچنین در حدیث شریف آمده‌است‌: «هرکس خود را به چیزی بکشد، به وسیله همان چیز در روز قیامت عذاب‌می‌شود». «بی‌گمان خداوند نسبت به شما مهربان است‌» و از رحمت وی به‌شماست که شما را به اموری متوجه و متنبه ساخته که سبب صیانت اموال و بقای ابدان شماست‌، در حالی‌که امت‌هایی چون بنی اسرائیل را در امر توبه‌، به خودکشی مکلف ساخت‌.

﴿وَمَن یَفۡعَلۡ ذَٰلِکَ عُدۡوَٰنٗا وَظُلۡمٗا فَسَوۡفَ نُصۡلِیهِ نَارٗاۚ وَکَانَ ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ یَسِیرًا٣٠﴾ [النساء: 30].

«و هرکس چنین کند» یعنی‌: مال مردم را به ناروا بخورد، یا مرتکب قتل خود یا دیگران شود، «از روی تجاوز و ستم‌» یعنی‌: در حالی‌که قصد و مرام وی در این اعمال‌، تجاوز و ارتکاب ناروا ـ چون گرفتن مال دیگران به جور و چپاول‌، یاغصب و زورگیری‌، کشتن دیگران به غیر خطا و در غیرقصاص یا ارتداد، یا اجرانمودن حد ـ باشد، «پس به زودی وی را در آتشی‌» عظیم و مخصوص «درمی‌آوریم و این کار» یعنی‌: درآوردن او به آتش «بر خدا آسان است‌» زیرا هیچ‌چیز نمی‌تواند حق تعالی را ناتوان سازد.

 ﴿إِن تَجۡتَنِبُواْ کَبَآئِرَ مَا تُنۡهَوۡنَ عَنۡهُ نُکَفِّرۡ عَنکُمۡ سَیِّ‍َٔاتِکُمۡ وَنُدۡخِلۡکُم مُّدۡخَلٗا کَرِیمٗا٣١﴾ [النساء: 31].

«اگر از کبائر منهیات پرهیز کنید» یعنی‌: اگر از گناهان کبیره‌ای که حق تعالی شما را از آنها نهی کرده است‌، دوری کنید «از شما سیئات شما را» یعنی‌: گناهان صغیره شما را «نابود می‌سازیم و شما را به جایگاهی ارجمند درمی‌آوریم‌» یعنی‌: به جایگاهی شایسته‌، نیکو و دلخواه‌، که بهشت برین است‌. خاطرنشان می‌شود که احادیث در باب گناهان کبیره بسیار است‌، که بعضی از این احادیث آنها را به هفت گناه و بعضی به کمتر از آن محدود ساخته اند. در حدیث شریف به روایت بخاری و مسلم آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «از هفت چیز هلاک کننده بپرهیزید»، در این اثنا از ایشان سؤال شد که این هفت چیز هلاک کننده چیست‌؟فرمودند: «الشرک بالله، وقتل النفس التی حرم الله إلا بالحق‌، والسحر، وأکل الربا، وأکل مال الیتیم‌، والتولی یوم الزحف‌، وقذف الـمحصنات الغافلات الـمؤمنات‌». «این هفت چیز عبارتند از: شرک به خدا عزوجل ، کشتن نفسی که خداوند متعال کشتن آن را حرام گردانیده است ـ جز به حق ـ خوردن ربا، خوردن مال یتیم‌، پشت کردن در روز جنگ و تهمت زدن به زنان پاکدامن مؤمنی که از آن اتهام به دور و بی‌خبرند». لیکن ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «گناهان کبیره از هفت به هفتاد نزدیک‌تر است». هم او می‌گوید: «گناه کبیره هر گناهی است که خداوند عزوجل آن را به آتش‌، یا غضب‌، یا لعنت‌، یا عذاب خویش ختم کرده باشد». امام شمس‌الدین ذهبی نیز در باب کبائر کتابی نوشته و در آن هفتاد گناه کبیره را بر شمرده است‌.

 ﴿وَلَا تَتَمَنَّوۡاْ مَا فَضَّلَ ٱللَّهُ بِهِۦ بَعۡضَکُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۚ لِّلرِّجَالِ نَصِیبٞ مِّمَّا ٱکۡتَسَبُواْۖ وَلِلنِّسَآءِ نَصِیبٞ مِّمَّا ٱکۡتَسَبۡنَۚ وَسۡ‍َٔلُواْ ٱللَّهَ مِن فَضۡلِهِۦٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٗا٣٢﴾ [النساء: 32].

از مجاهد در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده است‌: ام‌سلمه گفت؛ یارسول‌الله! مردان به جهاد می‌روند و ما نمی‌رویم و نیز برای ما نصف میراث است؟ همان بود که خدای  عزوجل  نازل کرد: «و چیزی را که خداوند بدان بعضی ازشما را بر بعضی برتری بخشیده است‌، آرزو نکنید» اما جایز است که شخص آرزوکند تا حال وی مانند حال رفیقش باشد، بی‌آن که در آرزوی زوال این حال ازرفیقش باشد «مردان از آنچه حاصل کرده‌اند بهره‌ای دارند و زنان نیز از آنچه حاصل کرده‌اند بهره‌ای‌» پس خداوند عزوجل به حسب اقتضای اراده و حکمت خویش‌، برای هریک از دو گروه بهره‌ای از کار و کردارشان قرار داده‌است که آنان را در برابرآن جزای مناسب می‌دهد «و فضل خدا را از وی درخواست کنید» یعنی‌: بجای اینکه به تمنا و آرزوی نعمت و مقام این و آن مشغول شوید، خود کار و تلاش کنید و از خداوند عزوجل خواهان خیر و فضل وی گردید زیرا فضل او گسترده و فراگیراست و از آن به شما ارزانی می‌دارد. در حدیث شریف به روایت ابن‌مسعود رضی الله عنه آمده‌است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «سلوا الله من فضله‌، فإن الله یحب أن یسأل‌، وإن أفضل العبادة انتظار الفرج‌». «از فضل خداوند درخواست کنید زیرا حق تعالی دوست دارد که مورد درخواست قرار بگیرد و بهترین عبادت انتظار گشایش است». «بی‌گمان خدا به هر چیزی داناست‌» پس فضل و بخشش وی از روی علم است و چون مورد درخواست قرارگیرد، آن را می‌داند، لذا بر خدای سبحان درکار، یا حکمی از افعال و احکام وی اعتراض نکنید.

 ﴿وَلِکُلّٖ جَعَلۡنَا مَوَٰلِیَ مِمَّا تَرَکَ ٱلۡوَٰلِدَانِ وَٱلۡأَقۡرَبُونَۚ وَٱلَّذِینَ عَقَدَتۡ أَیۡمَٰنُکُمۡ فَ‍َٔاتُوهُمۡ نَصِیبَهُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ شَهِیدًا٣٣﴾ [النساء: 33].

«و برای هر یک‌» از شما، یا برای هر مالی «از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک بجا گذاشته‌اند، میراث‌برانی قرار داده‌ایم‌» که آن مال را احراز می‌کنند. موالی‌: نزدیکان ارث‌بر انسان هستند که به میراث وی نزدیک شده آن را مالک می‌شوند «و کسانی که با آنان پیمان بسته‌اید، نصیبشان را به ایشان بدهید» مراد نزدیکان و دوستان هم‌پیمانی هستند که اصطلاحا آنان را «موالی موالاه» می‌نامند.

در جاهلیت رسم برآن بود که هم‌پیمانان از یک‌دیگر ارث می‌بردند، بدین‌سان که مردی با مرد دیگری پیمان دوستی می‌بست و به‌او می‌گفت‌: تو از من میراث می‌بری و من از تو! این رسم کهن‌، در دوران جاهلیت و در آغاز اسلام نیز پابرجا بود، سپس با آیه‌: ﴿وَأُوْلُواْ ٱلۡأَرۡحَامِ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلَىٰ بِبَعۡضٖ﴾ [الأنفال: 75]. «خویشاوندان نسبت به یک‌دیگر از دیگران در کتاب خدا سزاوارترند». منسوخ گردید و برای هم‌پیمان فقط وصیت و نیکوکاری باقی ماند، به دلیل این فرموده حق تعالی‌: ﴿إِلَّآ أَن تَفۡعَلُوٓاْ إِلَىٰٓ أَوۡلِیَآئِکُم مَّعۡرُوفٗا﴾ [الأحزاب: 6]. «مگر آن که بخواهید به دوستان خود (وصیت یا) احسانی بکنید».

ولی در نزد احناف‌، حکم این آیه منسوخ نیست و اگر کسی با دیگری عقد «موالاه» بست‌، از وی میراث می‌برد، اما بعد از صاحبان فروض (سهم بران) وبعد از عصبه‌[4] و ذوی‌الارحام‌. پس تفسیر آیه کریمه نیز از نظر احناف چنین‌است‌: چون مرد یا زنی مسلمان شد و وارثی نداشت‌، از قوم عرب نبود و برده‌آزاد شده هم نبود، می‌تواند به شخص مسلمان عربی بگوید که‌: با تو براین شرط پیمان دوستی می‌بندم که اگر جنایت کردم‌، بجای من دیه بدهی و اگر مردم از من‌میراث بری‌! و آن دیگری هم بگوید: پذیرفتم‌! پس در این صورت عقد «موالاه» منعقد گردیده و آن شخص عرب از هم‌پیمان خود میراث می‌برد؛ در صورتی که کسی از اصحاب فروض‌، عصبه‌، یا خویشاوندان شخص هم‌پیمانش که از او در ارث ذی‌حق‌ترند، وجود نداشت «همانا خداوند همواره بر هر چیزی گواه است‌» و او دانای آشکار و نهان می‌باشد بنابراین‌، بر عقدها و معاملات شما نیز گواه است‌،پس به تعهدات خود در قبال همدیگر وفا کنید. این فرموده حق تعالی بلیغ‌ترین مژده و هشداری است زیرا وقتی خداوند عزوجل بر پیمانهای ما گواه باشد، ما را در برابر وفا به آنها پاداش داده و در برابر پیمان‌شکنی مجازات می‌کند.

﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ ٱللَّهُ بَعۡضَهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖ وَبِمَآ أَنفَقُواْ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡۚ فَٱلصَّٰلِحَٰتُ قَٰنِتَٰتٌ حَٰفِظَٰتٞ لِّلۡغَیۡبِ بِمَا حَفِظَ ٱللَّهُۚ وَٱلَّٰتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَٱهۡجُرُوهُنَّ فِی ٱلۡمَضَاجِعِ وَٱضۡرِبُوهُنَّۖ فَإِنۡ أَطَعۡنَکُمۡ فَلَا تَبۡغُواْ عَلَیۡهِنَّ سَبِیلًاۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیّٗا کَبِیرٗا٣٤﴾ [النساء: 34].

«مردان بر زنان قیم‌اند» ابن‌کثیر در تفسیر (قوامون‌...) می‌گوید: «یعنی‌: مرد رئیس زن‌، بزرگ و حاکم او و مؤدب اوست ـ اگر کژروی پیشه کرد ـ بنابراین‌، بر زنان است تا از مردان در امور پسندیده و معروفی که به ایشان دستور می‌دهند، اطاعت کنند». این ریاست مرد بر زن «به‌سبب آن است که الله برخی آدمیان را بر برخی برتری داده است‌» یعنی‌: مردان به خاطر آن مستحق این مزیت شدند که خدای  عزوجل  ایشان را به اوصافی در عقل و جسمشان بر زنان برتری بخشیده است تا بدانجا که از میان آنان خلفا و حکام و امرا و جهادگران برمی‌خیزند. همچنان فضیلت مردان برزنان در امور دیگری است که زنان در آن امور، شایستگی وتوانایی کاملی ندارند، چون کامل بودن روزه و نماز مردان و چون نبوت‌، خلافت‌، امامت‌، اذان‌، خطبه‌، جماعت‌، جمعه‌، گواهی در حدود و قصاص‌، مالک بودن نکاح و طلاق و ثابت شدن نسب از آنان‌. این سبب اول «قوامیت» مردان بر زنان بود، سبب دوم این است‌: «و نیز به‌سبب آن که مردان از اموال خویش‌» بر زنان «خرج کردند» و می‌کنند. یعنی‌: مهر و نفقه بر دوش مردان است‌. این آیه‌، دلیل وجوب پرداخت نفقه زنان از سوی مردان می‌باشد.

اما در عصر حاضر، برخی از مردم کوتاه‌نظر و سطحی بین‌، قضیه «قوامت» مرد بر زن را به معارضه کشانده و به این استدلال واهی تکیه می‌کنند که در برخی‌از دولتها، زنان به ریاست و حاکمیت رسیده و اعتبار و جایگاه بلندی را احراز نموده‌اند. پاسخ این است که‌: قاعدتا در چنان احوال و اوضاعی‌، نتایج برآمده از حاکمیت زنان را باید ـ نه فقط در کوتاه‌مدت‌، بلکه در کوتاه مدت و بلندمدت هردو ـ مورد ارزیابی قرار داد و آن‌گاه قضاوت کرد. «پس زنان شایسته‌» ونیکوکار، «فرمانبردارند» برای خدا عزوجل و برای شوهران‌شان و برپا دارنده حقوقی هستند که رعایت آن برای آنها واجب است؛ اعم از حقوق خدا عزوجل و حقوق شوهران‌شان «و نگاه‌دارنده‌اند واجب غیابت را» یعنی‌: هر آنچه را که حفظ آن در هنگام غیاب شوهران‌شان بر آنان واجب است‌، حفظ می‌کنند، از جمله‌: حفظ و نگه‌داشت نفس خویش‌، حفظ پاکدامنی خویش و حفظ فرزندان شوهر و خانه و اموال و اسرار وی‌. در حدیث شریف آمده است که رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:«بهترین زنان‌، زنی است که چون به‌سوی وی بنگری‌، تو را شاد سازد و چون به‌وی دستور دهی‌، از تو فرمان برد و چون از وی غایب شوی‌، تو را حفظ کند درنفس خویش و مال تو». بلی‌! زنان شایسته نگهدارنده این امورند «به نگاه‌داشت‌الله» یعنی‌: حفظ و نگهداری امور فوق در غیاب شوهر از سوی زنان‌، به سبب حفظ الهی و یاری و توفیق وی است «و زنانی را که از نشوزتشان بیم دارید» نشوز: سرکشی و نافرمانی و برتری‌جویی بر شوهر است‌. اعراب می‌گویند: «نشزت الـمرأه‌»: «زن بر شوهرش گردنکشی کرد»، یعنی از امرش اطاعت نکرد، از تمکین (مباشرت جنسی) در برابر وی بدون عذری سر باز زد، بدون اجازه شوهرش ازخانه بیرون رفت و مانند این از امور «پس‌» در برخورد با چنین زنان ناشزه‌ای‌، نخست «پندشان دهید» یعنی‌: آنچه را که خدای  عزوجل  بر عهده آنان نهاده‌است؛ از اطاعت شوهر، حسن معاشرت و دیگر واجبات ذمه آنان رابه یادشان آورید و نصیحتشان کرده به پذیرش این امور ترغیب و از عواقب سرکشی و نشوزت بیمشان دهید. و این اولین راه حل است‌.

در حدیث شریف آمده است‌: «اگر من کسی را دستوردهنده می‌بودم که برای کسی سجده کند، بی‌گمان زن را دستور می‌دادم که برای شوهرش سجده کند ـ به سبب حق بزرگی که شوهر بر ذمه وی دارد». «و سپس‌» دومین راه حل این‌است که‌: «آنان را در خوابگاه‌ها ترک کنید» یعنی‌: از خوابگاه‌هایشان دوری کنید وآنان را در زیر روانداز (لحاف) خویش جای ندهید. این تعبیر، کنایه از عدم آمیزش جنسی با آنان است‌. بعضی گفته‌اند: دوری‌گزیدن در خوابگاه آن است که شوهر در بستر خواب به وی پشت کند «و» اگر این هم تأثیر نکرد، پس سومین راه حل این است که‌: «آنان را بزنید» چنان زدنی که به قصد تأدیب و اصلاحشان باشد، نه زدنی سخت و گزنده و آزاردهنده‌. خاطرنشان می‌شود که سنت‌رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این زدن را مقید به آن نموده است که با نرمی و ملایمت باشد، به طوری که به نقص عضوی در وی نینجامد و اثری از خود بر جای نگذارد «پس اگر از شما اطاعت کردند» چنان که باید و شاید و سرکشی و نشوزت را فروگذاشتند «دیگر بر آنها هیچ راهی را نجویید» به چیزی از گفتار، یا کرداری که آنان را ناخوش آید، پس آنان را به عشق‌ورزی و محبت نسبت به خود مجبور و مکلف نگردانید، که این در اختیارشان نیست‌، لذا بهانه‌جویی و زیاده‌روی نکنید «بی‌گمان خدا بلند مرتبه بزرگ است‌» پس بدانید که قدرت خداوند عزوجل بر شما بزرگتر از قدرت شما بر زنانتان می‌باشد بنابراین‌، بر آنان ستم نکنید و قدرت خدای متعال را بر خود به‌یاد آورید زیرا قدرت او فوق همه قدرت‌هاست.

 ﴿وَإِنۡ خِفۡتُمۡ شِقَاقَ بَیۡنِهِمَا فَٱبۡعَثُواْ حَکَمٗا مِّنۡ أَهۡلِهِۦ وَحَکَمٗا مِّنۡ أَهۡلِهَآ إِن یُرِیدَآ إِصۡلَٰحٗا یُوَفِّقِ ٱللَّهُ بَیۡنَهُمَآۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا خَبِیرٗا٣٥﴾ [النساء: 35].

این حالت اول بود که نشوز و نفور و ناسازگاری در آن از سوی زن است‌. اینک حالت دوم را در این آیه بیان می‌کند: «و» ای اولیای امور و ای قضات و حکام شرع‌! «اگر از بالا گرفتن اختلاف میان آنان‌» یعنی‌: میان زن و شوهر «بیمناک بودید، پس بفرستید» به‌سوی زن و شوهر «داوری از خانواده مرد و داوری از خانواده زن را» چنان داورانی را که از نظر عقل و دین و انصاف‌، به حکمیت و داوری میان آن دو شایستگی داشته باشند. در اینجا خداوند متعال مشخص می‌سازد که داوران باید از خانواده و خویشان مرد و زن باشند، چرا که خانواده مرد و زن‌، به احوال آنان آشناتر، رازهای خصوصی و محرم آنان را نگه‌دارنده‌تر و بر ایجاد فضای صلح و سازگاری میان آن دو و سامان‌یافتن مجدد کار و بار زندگی‌مشترکشان مشتاق‌ترند. البته تعیین داوران فقط در زمانی است که روابط میان زن وشوهر، به‌گونه‌ای پیچیده و نابسامان باشد که طرف ناحق در میان آنها مشخص‌نگردد، اما اگر طرف ناحق شناخته شده بود، در این حالت‌، حق طرف دیگر قطعا از وی گرفته می‌شود.

آری‌! بر داوران است که کوشش مقدورشان را در اصلاح میان زن و شوهر به خرج دهند، پس اگر بر این اصلاح قادر بودند، به مقتضای آن حکم می‌کنند، به این ترتیب که در صورت مقصر بودن مرد؛ وی را از آزار زنش بازداشته و در عین‌حال وی را به پرداخت نفقه ملزم می‌کنند. و اگر زن مقصر بود؛ مانع انفاق بر وی می‌شوند. یا مانند این از فیصله‌هایی که بعد از بررسی مشکلات میان آن‌دو، درکار داوری خویش اعمال می‌نمایند. ولی اگر اصلاح میان زن و شوهر از توان داوران خارج بود و آنها در نتیجه‌گیری‌شان به این حقیقت رسیدند که دیگر ادامه این زندگی مشترک به‌طور سالم و طبیعی آن ممکن نیست و باید آن‌دو از هم جدا شوند، در این صورت‌، می‌توانند میان آنها دوری و جدایی افگنند.

علما اجماع دارند بر اینکه فیصله داوران در امر جمع‌نمودن میان زن و شوهر نافذ است‌. ولی فیصله آنها در تفریق و جدایی‌افگندن‌، به نزد جمهور علما نافذ، اما از نظر احناف نافذ نیست زیرا احناف برآنند که داوران صلاحیت جمع‌کردن را دارند، نه صلاحیت جدایی‌افگندن را و در صورتی که قادر به جمع‌کردن و ایجاد سازش و تفاهم میان آن دو نبودند، قضیه را به قاضی ارجاع دهند، لذا تفریق میان آن‌دو، جز به حکم قاضی انجام نمی‌گیرد. «اگر داوران اصلاح‌» میان زن و شوهر «را بخواهند» و نیت آنها در این مورد، نیتی صادقانه و دلسوزانه باشد «خداوند میان آن‌دو» یعنی‌: میان زن و شوهر «سازگاری می‌دهد» تا به الفت و حسن‌معاشرت بازگشته و به زندگی مشترکشان سروسامانی دوباره بدهند. اما اگر داوران در کار داوریشان با یک‌دیگر اختلاف کردند، حکم آنها ـ به اجماع علما ـ نافذ نیست «هرآینه خداوند دانا و آگاه است‌» داناست به اراده داوران و آگاه است به‌کسی ـ از زن یا شوهر ـ که ستمگر می‌باشد.

 ﴿وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِکُواْ بِهِۦ شَیۡ‍ٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَیۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡیَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰکِینِ وَٱلۡجَارِ ذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡجَارِ ٱلۡجُنُبِ وَٱلصَّاحِبِ بِٱلۡجَنۢبِ وَٱبۡنِ ٱلسَّبِیلِ وَمَا مَلَکَتۡ أَیۡمَٰنُکُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ مَن کَانَ مُخۡتَالٗا فَخُورًا٣٦﴾ [النساء: 36].

«و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک نگردانید» در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به معاذبن جبل رضی الله عنه فرمودند: «آیا می‌دانی که حق خداوند عزوجل بربندگان چیست‌؟ معاذ گفت‌: خدا و رسولش داناترند. فرمودند: اینکه او رابپرستند و چیزی را با او شریک نیاورند. سپس فرمودند: آیا می‌دانی که اگر این‌کار را کردند، حق بندگان بر خدا عزوجل چیست‌؟ حق آنان این است که ایشان راعذاب نکند». پس اولین امر و اولین فریضه؛ همانا معرفت خداوند متعال‌، خواندن وی به‌یگانگی‌، طاعت وی‌، و عدم شرک آوردن به وی در شأن الوهیت و ربوبیت وی است «و به پدر و مادر احسان کنید» در سخن و عمل و انفاق بر آنان در هنگام نیازشان «و به خویشان و یتیمان و مسکینان‌» نیز احسان کنید. تفسیر آن در سوره‌بقره «آیه‌/177» گذشت «و به همسایه خویشاوند» نیز احسان کنید. او کسی است که به همراه همسایگی در مسکن‌، به انسان نزدیکی نسبی نیز داشته باشد. یا مراد از: ﴿وَٱلۡجَارِ ذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾ همسایه نزدیک و دیوار به دیوار است‌. «و به همسایه بیگانه‌» یعنی‌: بیگانه و اجنبی‌، یا همسایه دور نیز احسان کنید. بعضی گفته‌اند: مراد از آن‌، همسایه یهودی و نصرانی است‌. خاطرنشان می‌شود که حق همسایه به حسب نزدیکی و دوری منزل وی تفاوت پیدا می‌کند، پس به هراندازه که منزلش دورتر باشد؛ حق وی هم ضعیف‌تر می‌شود و به هراندازه که منزلش نزدیک‌تر باشد، حق وی هم قوی‌تر می‌شود. در حدیث شریف آمده است که رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم درباره حق همسایه فرمودند: «جبرئیل پیوسته به من درباره همسایه سفارش می‌کرد تا بدانجا که گمان بردم؛ همسایه از همسایه ارث می‌برد».

«و» احسان کنید «به هم‌نشین در پهلو نشسته‌» یعنی‌: به همسر، به رفیق سفر و به رفیق اقامت در تحصیل علم‌، یا آموزش صنعت‌، یا انجام تجارت‌، یا مانند اینها «و» احسان کنید به «ابن السبیل‌» یعنی‌: به مسافری که به‌طور گذرا از نزد شما می‌گذرد، پس بر مقیم است تا به مسافر احسان کند. سبیل‌: یعنی‌: راه‌. بعضی‌گفته‌اند: مراد از آن‌، مسافر در راه‌مانده‌ای است که توشه راهش تمام شده باشد. به قولی دیگر: مراد از آن میهمان است «و» احسان کنید «به آن کسی‌که دست شما مالک وی شده‌» و ایشان غلامان و کنیزان اند، چنان‌که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور دادند که غلامان و کنیزان باید از همان غذایی اطعام شوند که مالک آنان می‌خورد و از همان لباسی پوشانده شوند که مالک آنان می‌پوشد. همچنین در حدیث شریف‌آمده است‌: «برده مستحق غذا و پوشاک خویش است و از کار جز به حد توان خود مکلف ساخته نشود». «هرآینه الله دوست ندارد کسی را که مختال‌» یعنی‌: متکبر و بی‌پروا و بی‌ملاحظه باشد بر مردم و بر همسایگان خویش «و فخرفروش باشد» فخر: خود ستایی‌، برشمردن مناقب و افتخارات خویش و گردن‌فرازی و خود بزرگ‌نمایی است‌. اما اگر کسی نعمت‌های حق تعالی را بر خود به منظور اعتراف به فضل وی‌، برشمرد، او شکرگزار است و به واجب شکر حق تعالی قیام ورزیده‌، لذا سزاوار نکوهش نیست ـ چنان‌که در آیه بعد آمده است‌.

 ﴿ٱلَّذِینَ یَبۡخَلُونَ وَیَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبُخۡلِ وَیَکۡتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦۗ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡکَٰفِرِینَ عَذَابٗا مُّهِینٗا٣٧﴾ [النساء: 37].

همچنان خداوند متعال دوست ندارد: «همان کسانی را که بخل می‌ورزند» درآنچه که در دست دارند و بنابراین‌، از ادای حقوق خود سرباز می‌زنند «و مردمان را به بخل می‌فرمایند» گویی آنان از جود و سخاوت دیگران در مال و دارایی‌شان نیز احساس انزجار و دلتنگی می‌کنند! و این نهایت خست و پستی و حماقت و نادانی و بی‌حیایی و اوج زشتی و فرومایه‌گی طبع است «و» همان کسانی که «آنچه را خداوند از فضل خویش بدانها ارزانی داشته‌، پوشیده می‌دارند» یعنی‌: به فقر و مسکنت تظاهر می‌کنند تا نیازمندان به برخورداری‌هایشان پی نبرند. درحدیث شریف آمده است‌: «خداوند عزوجل چون بر بنده‌ای نعمتی می‌دهد، دوست دارد که اثر آن نعمت بر وی هویدا گردد». «و برای کافران عذابی خوارکننده آماده کرده‌ایم‌» که به وسیله آن در آخرت خوار و بی‌مقدارشان می‌گردانیم‌.

﴿وَٱلَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمۡوَٰلَهُمۡ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ وَلَا یُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَلَا بِٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۗ وَمَن یَکُنِ ٱلشَّیۡطَٰنُ لَهُۥ قَرِینٗا فَسَآءَ قَرِینٗا٣٨﴾ [النساء: 38].

«و» حق تعالی دوست ندارد «کسانی را که اموال‌شان را برای نمایش‌، پیش چشم مردمان می‌بخشند» و می‌خواهند به مردم چنین وانمود کنند که سخی و بخشنده‌اند تا به کرم و دهش مشهور شده و میان مردم به آن فخر و مباهات ورزند. و آنان منافقان یا کافران‌اند، به دلیل این جمله‌: «و به الله و روز قیامت‌، معتقد نیستند. و هر که شیطان قرین او باشد» قرین‌: یار و همنشین است «پس وی چه بدهمدمی‌است‌» زیرا شیطان همدمش را به ورطه‌های هلاک درافگنده‌، او را به بخل‌، فخرفروشی‌، خودستایی و بخشش مال با هدف نمایش و ریا و شهرت دستور می‌دهد و با این کار از پاداش انفاق مال در راه حق محرومش گردانیده و درعین‌حال با انفاق مال وی در راه باطل‌، مالش را نیز بر وی تلف می‌گرداند، پس رفیق و همدمی این‌چنین‌، بسیار بدهمدمی است‌! در حدیث شریف آمده است‌: «صاحب مالی که مالش را به‌خاطر آن انفاق و صدقه می‌کند تا به او گفته شود که‌: فلان فردی بخشنده است‌، در زمره اولین سه تنی است که آتش در روز قیامت برآنان شعله‌ور می‌شود».

 ﴿وَمَاذَا عَلَیۡهِمۡ لَوۡ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقَهُمُ ٱللَّهُۚ وَکَانَ ٱللَّهُ بِهِمۡ عَلِیمًا٣٩﴾ [النساء: 39].

«و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان می‌آوردند و از آنچه خدا به آنان روزی داده‌، انفاق می‌کردند، چه زیانی برای‌شان داشت ؟ و خدا به‌» کار و کردار «آنان داناست‌» و آنان را به حال‌شان رها نمی‌کند.

 ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖۖ وَإِن تَکُ حَسَنَةٗ یُضَٰعِفۡهَا وَیُؤۡتِ مِن لَّدُنۡهُ أَجۡرًا عَظِیمٗا٤٠﴾ [النساء: 40].

«و هرآینه خداوند به وزن ذره‌ای ستم نمی‌کند» ذره‌: واحد «ذر» است و ذر عبارت است از: مورچه بسیار ریز و کوچک‌. بعضی گفته‌اند: هر جزء از اجزای غبار و گرد، یک ذره است‌. امروزه به یک واحد اتم که با چشم عادی دیده نمی‌شود، نیز «ذره» می‌گویند. یعنی‌: خداوند عزوجل از ثواب اعمال‌شان چیزی کم نمی‌کند و در عذاب گناهانشان هموزن ذره‌ای نمی‌افزاید، چه رسد به مافوق آن‌.در حدیث شریف طولانی شفاعت آمده است‌: «... آن‌گاه خدای  عزوجل  خطاب به‌فرشتگان می‌فرماید: برگردید و کسی را که در قلب وی به اندازه همسنگ دانه‌سپندی از ایمان یافتید، از دوزخ بیرون آورید». در روایت دیگری آمده است‌: «به مقدار پایین‌ترین پایین‌ترین پایین‌ترین هموزن ذره‌ای از ایمان‌... پس فرشتگان خلقی بسیار را از دوزخ بیرون می‌آورند». آن‌گاه راوی حدیث فرمود: اگر می‌خواهید آیه‌: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ﴾ را بخوانید.

«و اگر آن‌» ذره «عمل نیکی باشد، دوچندانش می‌کند» به مراتب بسیار و آن راچند و چندین برابر مضاعف می‌سازد، چنان‌که در حدیث شریف آمده است‌: «همانا خداوند پاداش یک حسنه را به دوهزار برابر مضاعف می‌گرداند». اما حق تعالی کیفر گناه و بدی را دوچندان نمی‌سازد «و از نزد خویش پاداشی بزرگ می‌بخشد» به‌صاحبان اعمال نیک‌.

 ﴿فَکَیۡفَ إِذَا جِئۡنَا مِن کُلِّ أُمَّةِۢ بِشَهِیدٖ وَجِئۡنَا بِکَ عَلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ شَهِیدٗا٤١﴾ [النساء: 41].

«پس حال‌شان چگونه باشد آن‌گاه که از هر امتی گواهی آوریم‌«؟ یعنی‌: حال و روز این کافران چگونه خواهد بود آن‌گاه که از هر امتی علیه آنان گواهی به میدان‌آوریم‌؟ البته این گواهان از کسانی هستند که آنها را به‌سوی خدای عزوجل‌فراخوانده و عهد الهی را به آنان یادآوری کرده‌اند، اما آنان در پاسخ‌، راه انکار واعراض را در پیش گرفته‌اند. پس گواهان‌، انبیای عظام‌:‌اند که در روز قیامت برامتهایشان گواهی می‌دهند «و تو را بر آنان گواه آوریم‌» یعنی‌: ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم ! تو رابر کسانی که پیام الهی را به آنان ابلاغ کرده‌ای‌، گواه می‌آوریم تا بر مؤمنان به‌ایمانشان‌، بر کافران به کفرشان و بر منافقان به نفاقشان گواهی دهی‌. در حدیث شریف به روایت ابن‌مسعود رضی الله عنه آمده است که گفت‌: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: «برمن قرآن بخوان‌! گفتم‌: یا رسول عزوجل ، من بر شما قرآن بخوانم درحالی‌که قرآن برشما نازل شده است‌؟ فرمودند: آری‌! من دوست دارم که قرآن را از دیگران‌بشنوم‌. پس سوره «نساء» را خواندم تا چون به این آیه رسیدم‌: ﴿فَکَیۡفَ إِذَا جِئۡنَا مِن کُلِّ أُمَّةِۢ بِشَهِیدٖ وَجِئۡنَا بِکَ عَلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ شَهِیدٗا٤١﴾ فرمودند: دیگر کافی است‌. در این اثنا متوجه شدم که چشمان آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم از اشک لبریز شده است».

﴿یَوۡمَئِذٖ یَوَدُّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ وَعَصَوُاْ ٱلرَّسُولَ لَوۡ تُسَوَّىٰ بِهِمُ ٱلۡأَرۡضُ وَلَا یَکۡتُمُونَ ٱللَّهَ حَدِیثٗا٤٢﴾ [النساء: 42].

«آن روز، آنان که کفر ورزیده‌اند و از پیامبر نافرمانی کرده‌اند، آرزو می‌کنند که ای کاش زمین بر آنان هموار گردد» یعنی‌: آرزو می‌کنند که ای کاش زمین بشکافد وآنان در آن فرو روند، سپس خاک بر آنان به همان شکل اول خود هموار گردد وهیچ نام و نشانی از آنان باقی نماند تا به مکافات عمل خویش دچار نشوند «ونمی‌توانند هیچ سخنی را از خداوند پنهان کنند» بلکه رازهایشان همه بر وی آشکار و ارائه شده است و سخنانی که در میان خویش ردوبدل کرده‌اند، به نزد وی معلوم است و بر نهان کردن آن از آن رو توانا نیستند که اندامهایشان بر ضدشان گواهی‌می‌دهد.

 ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَقۡرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُکَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعۡلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىٰ تَغۡتَسِلُواْۚ وَإِن کُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنکُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدٗا طَیِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِکُمۡ وَأَیۡدِیکُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا٤٣﴾ [النساء: 43].

از علی رضی الله عنه در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده است که فرمود: عبدالرحمن‌بن‌عوف میهمانی‌ای ترتیب داد و برای ما غذایی آماده کرد و شرابمان نوشانید، پس شراب در ما اثر کرد و چون موقع نماز فرا رسید، فلان‌... را در نماز امام ساختند و او سوره ﴿قُلۡ یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡکَٰفِرُونَ١﴾ [الکافرون: 1]. را این‌چنین خواند: (قل یا أیـها الکافرون‌، ما أعبد ما تعبدون ونحن نعبد ما تعبدون)! پس خداوند عزوجل نازل فرمود: «ای مؤمنان‌! درحال مستی به نماز نزدیک نشوید» یعنی‌: درحال مستی نماز نخوانید، یا در این حال به مساجد داخل نشوید «تا زمانی که بدانید چه می‌گویید» یعنی‌: تا آن‌گاه که اثر سکر و مستی از شما برطرف شود و بدانید که چه می‌گویید زیرا شخص مست نمی‌داند که چه می‌گوید. این خود می‌رساند که هدف عبادت‌، فقط با آن عبادتی برآورده می‌شود که عبادتی خاشعانه باشد. خاطرنشان می‌شود که این آیه ناظر بر مرحله سوم از مراحل تحریم شراب است‌، سپس در چهارمین مرحله ـ در سوره مائده ـ هرگونه شراب مستی‌آوری به کلی حرام گردید «و هنگامی که جنب هستید به نماز نزدیک نشوید» جنب‌: کسی است که به وی جنابت رسیده است و جنابت‌، اثر هر مقاربت جنسی‌، یا انزالی است‌، چه همراه با احتلام باشد، یا بدون آن «مگر آن که راهگذر باشید تا زمانی که غسل کنید» زیرا در حال سفر برای شما جایز است که در صورت نیافتن آب‌، با تیمم نماز بخوانید. البته این‌تفسیر، ناظر بر نحوه فهم احناف از آیه کریمه است‌. اما بعضی گفته‌اند: معنی این‌است که در حال جنابت به مواضع نماز، یعنی به مساجد نزدیک نشوید، مگر اینکه از یک سوی مسجد به‌سوی دیگر آن درحال گذر باشید زیرا در نزد جمهورفقها (ابوحنیفه‌، مالک و شافعی) جنب می‌تواند از مسجد گذر کند، اما نمی‌تواند در آن بنشیند زیرا درنگ‌کردن وی در مسجد حرام است تا آن که غسل نموده یا در صورت عدم وجود آب‌، تیمم کند. اما امام احمدبن‌حنبل درنگ نمودن جنب‌در مسجد را در صورتی که با وضو باشد، جایز می‌داند.

آن‌گاه حق تعالی حکم تیمم را بیان نموده می‌فرماید: «و اگر بیمار بودید» و در صورت استعمال آب‌، یکی از شما در حال یا آینده‌، از تلف‌شدن یا آسیب دیگری بر خود بیم داشت‌، یا چنان سست بنیه بود که توان رسیدن به جای آب رادر خود نمی‌دید «یا در سفر بودید» این قید مفید معنی جواز تیمم برای هرکسی است که اطلاق اسم مسافر بر وی صادق است و این شرط نیست که سفر، سفر قصر (کوتاه کننده نماز) باشد. بعضی گفته‌اند: در صورت عدم وجود آب‌، فرد مقیم نیز می‌تواند تیمم کند. «یا یکی از شما از قضای حاجت آمد» کنایه از ادرار و مدفوعی است که از انسان خارج می‌شود «یا با زنان آمیزش کرده‌اید» با بوسیدن و دست‌مالی‌، یا تماس‌دادن غیر آن از بدن آنان با هدف برآوردن شهوت وبهره‌گیری و لذت‌جویی جنسی‌. مذهب ابوحنیفه  رحمه الله  این است که مراد از آن فقط جماع (مقاربت) است‌. ابن جریر طبری می‌گوید: «این رأی به صواب اولی است‌، به دلیل صحت این خبر وارده از رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که ایشان بعضی از زنان خویش را می‌بوسیدند و سپس نماز می‌خواندند، بی‌آن که وضو بگیرند». ابن‌کثیر نیز این رأی را ترجیح داده است «و آب نیافتید» در نزدیکی خود بعد از جست‌وجوی‌آن‌، یا اینکه استعمال آب برای شما زیان داشت‌، یا مانعی دیگر چون دشمن‌، یا درنده‌، یا بیماری‌، یا عدم وجود ابزار آب‌کشی‌، شما را از دسترسی به آب بازمی‌داشت «پس‌» در همه مواردی که ذکر شد «تیمم کنید» یعنی‌: قصد کنید «برصعید پاک‌» صعید: روی زمین است‌، چه بر آن خاکی باشد، یا نباشد. به سطح زمین صعید گفتند زیرا سطح زمین آخرین قسمتی از آن است که بر آن صعود می‌کند. و این مذهب مالک است‌. ولی شافعی و احمدبن حنبل بر آنند که‌: صعید فقط خاک است‌، پس تیمم جز بر خاک بر چیز دیگری روا نیست‌، لذا تیمم بر صخره سنگ و سنگریزه جایز نیست‌. اما ابوحنیفه می‌گوید: تیمم بر هر چیزی صحیح است که از جنس خاک باشد، مانند سنگریزه‌، آهک و زرنیخ «پس چهره‌ها و دستهایتان را به آن‌» یعنی‌: به آن زمین پاک و طاهر «مسح کنید» به نیت تیمم‌. کیفیت تیمم این است که‌: شخص هردو کف دست خویش را به زمین زده‌، آن‌گاه آنها را طوری بر روی خود بکشد که تمام روی وی را در بر گیرد و بار دوم هردو کف دست خویش را به زمین زده و با دست راست‌، دست چپ خویش را از سر انگشتان تا انتهای آرنج مسح کند و باز با دست چپ‌، دست راست خود را همین‌گونه مسح نماید، طوری که هیچ بخشی از دستان وی تا آرنج بدون مسح باقی نماند «هرآینه الله عفوکننده آمرزنده است‌» چنان‌که بر شما عفو کرد و کوتاهی و تقصیر شما را در این موارد آمرزید و با رخصت دادن در تیمم و فراخ ساختن عرصه تکلیف‌، بر شما رحم نمود بنابراین‌، شما می‌توانید در هنگام وجود عذر، بدون وضو یا غسل نماز بخوانید.

در حدیث شریف آمده است که رسول‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بر امتهای دیگر به سه‌چیز برتری داده شده‌ایم‌: اول اینکه صفوف ما در نماز مانند صفوف فرشتگان گردانیده شد. دوم اینکه همه عرصه زمین برای ما مسجد گردانیده شد. و سوم اینکه خاک زمین برای ما پاک‌کننده گردانیده شد ـ هرگاه که آب نیافتیم».

سبب نزول مشروعیت تیمم‌: بخاری از عائشه رضی الله عنها روایت کرده است که فرمود: «با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سفری بیرون رفتیم و چون به بیابان‌، یا به «ذات‌الجیش» رسیدیم‌، گردن‌بند من پاره شد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درنگ کردند تا گردن‌بند من پیدا شود، مردم نیز همراهشان درنگ کردند و در آن بیابان نه آبی بود و نه هم با ما آبی وجود داشت‌، در این هنگام مردم نزد ابوبکر پدرم رفتند وگفتند: آیا نمی‌بینی که عائشه چه کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مردم را معطل ساخت‌، در حالی‌که در اینجا نه آبی است و نه مردم آبی به همراه دارند؟! پس درحالی که رسول صلی الله علیه و آله و سلم سرشان را بر زانویم نهاده و به خواب رفته بودند، ابوبکر رضی الله عنه آمد وسرزنش‌کنان به من گفت‌: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مردم را معطل ساخته‌ای درحالی‌که نه در اینجا آبی است و نه آنها آبی به همراه دارند؟! و همین‌گونه به سرزنشم ادامه می‌داد و می‌گفت آنچه خدا خواسته بود که بگوید، آن‌گاه شروع به زدن در پشت من کرد و چیزی جز خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر روی زانویم مرا از تحرک بازنمی‌داشت‌. در این اثنا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از خواب برخاستند و حق تعالی آیه تیمم را نازل کرد و مسلمانان همه تیمم کردند. هم در این وقت اسیدبن حضیر گفت‌: ای خانواده ابوبکر! این اولین برکت شما نیست‌. آن‌گاه شتری را که من سوار آن بودم از جا به حرکت درآوردم و گردن‌بند خود را در زیر آن یافتم».

﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبٗا مِّنَ ٱلۡکِتَٰبِ یَشۡتَرُونَ ٱلضَّلَٰلَةَ وَیُرِیدُونَ أَن تَضِلُّواْ ٱلسَّبِیلَ٤٤﴾ [النساء: 44].

«آیا به کسانی که بهره‌ای از کتاب داده شده‌اند» مراد یهودیان‌اند «ننگریستی‌» به‌قلب خویش‌؟ مراد از کتاب‌، تورات است «آنان گمراهی را می‌خرند» و به هدایت بدل می‌کنند، چرا که بعد از روشن‌شدن حجت بر صحت نبوت پیامبر ما حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و وجود بشارت به بعثت ایشان در تورات و انجیل‌، هنوز هم بر یهودیت باقی مانده‌اند «و می‌خواهند که شما نیز راه را گم کنید» یعنی‌: آنان به گمراهی خودشان اکتفا نکرده بلکه می‌خواهند که با کتمان و انکار حق و با نیرنگ‌های دیگر، شما مؤمنان را نیز از راه حق بدر برند تا به محمد صلی الله علیه و آله و سلم کفر ورزید.

 ﴿وَٱللَّهُ أَعۡلَمُ بِأَعۡدَآئِکُمۡۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ وَلِیّٗا وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ نَصِیرٗا٤٥﴾ [النساء: 45].

«و» ای مؤمنان‌! «خدا به دشمنان شما داناتر است‌» و به آنچه که برای شما از گمراهی می‌طلبند، پس از آنان بر حذرتان می‌دارد «و کافی است که خدا سرپرست شما باشد و کافی است که خدا یاور شما باشد» یعنی‌: کافی است که خدا عزوجل کارساز و یاور شما بوده و در جبهه‌ها و سنگرهای نبرد، نصرت‌تان دهد، پس به ولایت و نصرت وی اکتفا کنید و دیگران را به ولایت و نصرت نطلبید.

 ﴿مِّنَ ٱلَّذِینَ هَادُواْ یُحَرِّفُونَ ٱلۡکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِۦ وَیَقُولُونَ سَمِعۡنَا وَعَصَیۡنَا وَٱسۡمَعۡ غَیۡرَ مُسۡمَعٖ وَرَٰعِنَا لَیَّۢا بِأَلۡسِنَتِهِمۡ وَطَعۡنٗا فِی ٱلدِّینِۚ وَلَوۡ أَنَّهُمۡ قَالُواْ سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَا وَٱسۡمَعۡ وَٱنظُرۡنَا لَکَانَ خَیۡرٗا لَّهُمۡ وَأَقۡوَمَ وَلَٰکِن لَّعَنَهُمُ ٱللَّهُ بِکُفۡرِهِمۡ فَلَا یُؤۡمِنُونَ إِلَّا قَلِیلٗا٤٦﴾ [النساء: 46].

«برخی از آنان که یهودی اند» یعنی‌: ای مؤمنان‌! خدا عزوجل شما را بر یهودیان معاند نصرت می‌دهد. همچنین محتمل است که این عبارت ابتدای سخن باشد، یعنی‌: از یهودیان گروهی هستند که «کلمات را از جاهای خود برمی‌گردانند» و ازجمله اوصاف رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را از مواضع آن برداشته و در عوض کلماتی دیگررا بجای آن قرار می‌دهند. یا مراد این است که‌: کلمات را بر غیرتأویل حقیقی آن تأویل می‌کنند «و می‌گویند: شنیدیم‌» سخن تو را «و نپذیرفتیم‌» امر تو را. محتمل است که این سخن را آهسته گفته باشند «و بشنو» که «ناشنوا گردی‌» این نفرینی از سوی آنان علیه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم است ـ مرگشان باد که این‌گونه از حق‌برمی‌گردند! یا معنای‌: ﴿وَٱسۡمَعۡ غَیۡرَ مُسۡمَعٖ﴾ این است‌: سخن ما را بشنو و نشنیده بگیر. که این سخن‌، ظاهرا احتمال مدح و ذم هردو را دارد، مدح به این معنی‌که‌: گوش تو سخن ناخوش را نشنود و ذم به این معنی که‌: ای کاش ناشنوا گردی‌! ﴿وَرَٰعِنَا﴾ : یعنی‌: به ما التفات کن‌.[5] و این سخن را «با پیچانیدن زبان خود» می‌گویند. یعنی دشنام خویش را طوری در لفافه سخن در هم می‌آمیزند که کسی به‌حقیقت مرادشان پی نبرد. آری‌! با زبان‌بازی از گفتن حق طفره رفته و از خبث وپلیدی‌ای که دارند زبان‌هایشان را با تعریض و کنایه به‌سوی چیزهایی برمی‌گردانند و کج می‌سازند که در دل‌هایشان پنهان داشته‌اند «و به قصد طعنه زدن در دین‌» این سخن را می‌گویند زیرا چنین استدلال می‌کنند که‌: اگر او پیامبر بود، قطعا می‌دانست که ما با گفتن (راعنا) او را دشنام می‌دهیم‌! که خدای سبحان با آگاه ساختن پیامبر خویش صلی الله علیه و آله و سلم از این امر، این استدلالشان را بی‌اثر گردانید «و اگر آنان می‌گفتند: شنیدیم‌» سخنت را «و فرمان بردیم‌» از دستورت «و بشنو» آنچه راکه ما می‌گوییم «وبه ما بنگر» یعنی‌: اگر آنان به جای (اسمع غیر مسمع‌: بشنو ونشنیده بگیر)، می‌گفتند: (اسمع‌: بشنو)، و اگر به جای (راعنا) که در زبان عبری دشنام است‌، می‌گفتند: (انظرنا: در کار ما بنگر)؛ «قطعا برای آنان بهتر» بود از آنچه گفتند «و درست‌تر بود» یعنی‌: این در نزد خداوند عزوجل درست‌تر و استوارتر و بهتر از سخن اولشان‌، یعنی جمله‌: ﴿سَمِعۡنَا وَعَصَیۡنَا وَٱسۡمَعۡ غَیۡرَ مُسۡمَعٖ وَرَٰعِنَا﴾ بود، «ولی‌» آنان راه و روش درستی را در پیش نگرفتند و از همین رو «خدا آنان را به سبب کفرشان لعنت کرده است‌» یعنی‌: از رحمت خویش طردشان نموده است «و درنتیجه ایمان نمی‌آورند مگر اندکی‌» و آن عبارت است از: ایمانشان به بعضی از کتابهای آسمانی و به بعضی از پیامبران الهی‌، نه به کتب و پیامبران دیگر. یا معنی این است‌: فقط اندکی از آنان ایمانی راستین می‌آورند.

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ ءَامِنُواْ بِمَا نَزَّلۡنَا مُصَدِّقٗا لِّمَا مَعَکُم مِّن قَبۡلِ أَن نَّطۡمِسَ وُجُوهٗا فَنَرُدَّهَا عَلَىٰٓ أَدۡبَارِهَآ أَوۡ نَلۡعَنَهُمۡ کَمَا لَعَنَّآ أَصۡحَٰبَ ٱلسَّبۡتِۚ وَکَانَ أَمۡرُ ٱللَّهِ مَفۡعُولًا٤٧﴾ [النساء: 47].

«ای اهل کتاب‌! به آنچه فرو فرستادیم و تصدیق‌کننده همان چیزی است که با شماست‌، ایمان آورید» یعنی‌: به قرآنی که تصدیق‌کننده تورات است‌، ایمان آورید. سپس حق تعالی آنان را به خشمی از سوی خویش بیم می‌دهد، بدان جهت که آنان حق را شناخته و با وجود آن‌، پیروی از آن را فروگذاشتند و به ضدآن عمل کردند. آری‌! ایمان آورید «پیش از آن که چهره‌هایی را مسخ و محو کنیم‌» یعنی‌: صورتهای شما را با محو نشانه‌ها و مشخصات آن محو کنیم‌، بدین‌گونه که چهره‌هایتان را همچون پشت گردنهایتان گردانیده و بینی‌ها و دهانها وابروها و چشم‌هایتان را از میان برداریم «پس آنها را بازپس گردانیم‌» یعنی‌: بعد از محو کردن علائم صورت‌، آنها را به موضع قفا باز پس گردانیم‌، بدین‌گونه که صورتهایتان را از طرف پشتهایتان بگردانیم که به قهقرا راه روید و چشمانتان را ازپشت گردنتان بیرون آوریم‌. یا چهره‌هایتان را به پایین بدنتان و پایین بدنتان را به بالای بدنتان آوریم‌، طوری که سر و صورتتان بر زمین و پاهایتان رو به هوا باشد. که این خود، بر عذاب سخت و سهمگین بودن مجازاتشان دلالت می‌کند «یا آنان را لعنت کنیم‌، چنان‌که اصحاب سبت را لعنت کردیم‌» لعنت اصحاب سبت (حرمت‌شکنان روز شنبه) عبارت بود از: مسخ نمودن آنان به بوزینه و خوک‌.بعضی گفته‌اند: مراد، خود لعنت اصحاب سبت است که به هر زبانی ملعون‌اند «وامر الهی انجام پذیر است‌» یعنی‌: فرمان وی خواه‌ناخواه تحقق یافتنی است‌، در هر زمانی که او تحقق آن را اراده نماید. روایت شده است که این آیه‌، سبب‌مسلمان‌شدن کعب احبار گردید.

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَغۡفِرُ أَن یُشۡرَکَ بِهِۦ وَیَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِکَ لِمَن یَشَآءُۚ وَمَن یُشۡرِکۡ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱفۡتَرَىٰٓ إِثۡمًا عَظِیمًا٤٨﴾ [النساء: 48].

«مسلما خداوند این را که به او شرک ورزیده‌شود، نمی‌بخشاید» یعنی‌: برای‌کسی که بر شرک مرده و قبل از مرگ از آن توبه نکرده است‌، احتمال آمرزش‌شرک وی وجود ندارد «و غیرآن را بر هرکه خواهد می‌آمرزد» یعنی‌: غیر اهل شرک از گنهکاران مسلمین در مشیت آمرزش حق تعالی داخلند و این امر موکول به اراده وی است‌، پس حق تعالی برای هرکس از موحدان که بخواهد می‌آمرزد، ولو اینکه هر گناهی را ـ اعم از کبیره یا صغیره ـ مرتکب گردیده و از گناه خویش توبه هم نکرده باشند ـ که این مذهب اهل سنت و جماعت است ـ و هرکه را هم که بخواهد عذاب می‌کند «و هرکس که به خدا شرک ورزد، درحقیقت گناه عظیمی را بربافته است‌» زیرا شرک بزرگ‌ترین گناهان کبیره است‌. در حدیث شریف به روایت عائشه رضی الله عنها آمده است‌: «دیوانهای اعمال در نزد خدای  عزوجل  سه دیوان است‌: دیوانی است که حق تعالی به آن اهمیتی نمی‌دهد و دیوانی است که‌حق تعالی چیزی از آن‌را فروگذار نمی‌کند و دیوانی است که حق تعالی آن را نمی‌آمرزد. اما دیوانی که حق تعالی آن را نمی‌آمرزد، دیوان شرک ورزیدن به اوست‌، خدای  عزوجل  فرموده است‌: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَغۡفِرُ أَن یُشۡرَکَ بِهِ...﴾، و فرموده است‌: ﴿إِنَّهُۥ مَن یُشۡرِکۡ بِٱللَّهِ فَقَدۡ حَرَّمَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِ ٱلۡجَنَّةَ وَمَأۡوَىٰهُ ٱلنَّا﴾ [المائدة: 72]. «در حقیقت هرکس به خداوند شرک ورزد، خداوند بر او بهشت را حرام گردانیده است». اما دیوانی‌که به آن اهمیت نمی‌دهد؛ دیوان ستم بنده بر خود در میان خود و خدای خویش است ـ از روزه یا نمازی که آن را ترک کرده ـ زیرا خدای متعال این رانمی‌آمرزد، ولی اگر بخواهد از آن در می‌گذرد. و اما دیوانی که خداوند عزوجل چیزی از آن را فرو نمی‌گذارد؛ دیوان ظلم و ستم بندگان بر یک‌دیگر است‌، که خواه‌نخواه قصاص دارد».

 ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنفُسَهُمۚ بَلِ ٱللَّهُ یُزَکِّی مَن یَشَآءُ وَلَا یُظۡلَمُونَ فَتِیلًا٤٩﴾ [النساء: 49].

«آیا به‌سوی کسانی که خود را پاک می‌شمارند» با ادعای فضایل و برتری هایی که‌مربوط به آنان نیست «ننگریسته‌ای‌« چنان‌که یهود و نصاری گفتند: ما فرزندان ودوستان خداییم‌! یا مانند این سخن برخی از مردم که می‌گویند: ما هیچ گناهی نداریم و همچون کودکان از گناه پاکیم‌! بعضی گفته‌اند: مراد آیه کریمه‌، ستایش بعضی مردم از بعضی‌دیگر است‌. البته این هشداری است عام برای هر کسی که‌خود را تزکیه می‌کند، می‌ستاید و پاکیزه و بی عیب می‌شناسد. حق تعالی‌می‌فرماید: چنین نیست «بلکه خداست که هرکه را بخواهد پاک می‌گرداند» زیرا فقط او به کسانی از بندگانش که سزاوار این تزکیه هستند و کسانی از آنان که سزاوار آن نیستند، داناست‌، پس بندگان باید تزکیه خود را ـ با هدف برتری‌طلبی و تفاخر برهمدیگر ـ فروگذاشته و یک‌دیگر را مورد مدح و ستایش قرار ندهند. درحدیث شریف به روایت مقدادبن‌اسود رضی الله عنه آمده است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ما دستوردادند که بر روی مداحان خاک بپاشیم». در روایت ابی‌بکره رضی الله عنه آمده‌است‌: «... اگر یکی از شما خواسته یا نخواسته‌، رفیقش را مدح کرد، باید بگوید: احسبه کذلک ولا ازکی علی الله احدا: او را چنین‌... می‌پندارم و کسی را بر خدا تزکیه نمی‌کنم». «و به قدر فتیلی بر آنان ستم نمی‌رود» فتیل‌: نخ رشته‌مانند روی هسته‌خرماست‌. معنی این است‌: این گروهی که خود را تزکیه می‌کنند، به‌اندازه گناه تزکیه خویش عذاب می‌شوند و افزون برآن ـ ولو به اندازه رشته روی هسته‌خرمایی ـ موردستم قرار نمی‌گیرند و از ثوابی نیز که مستحق آن باشند، به مقدار رشته روی هسته خرمایی کم نمی‌شود.

 ﴿ٱنظُرۡ کَیۡفَ یَفۡتَرُونَ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡکَذِبَۖ وَکَفَىٰ بِهِۦٓ إِثۡمٗا مُّبِینًا٥٠﴾ [النساء: 50].

«ببین چگونه بر الله دروغ می‌بندند» در تزکیه خود و این ادعا که فرزندان و دوستان خدایند «و بس است که این یک گناه آشکار باشد» یعنی‌: همین دروغ به مثابه آشکارترین دلیل بر بدکاری دروغگو و ارتکاب عمدی معصیت از سوی وی کافی است‌.

 ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبٗا مِّنَ ٱلۡکِتَٰبِ یُؤۡمِنُونَ بِٱلۡجِبۡتِ وَٱلطَّٰغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَٰٓؤُلَآءِ أَهۡدَىٰ مِنَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ سَبِیلًا٥١﴾ [النساء: 51].

ابن‌ابی حاتم در بیان سبب نزول آیه کریمه از عکرمه روایت کرده است که گفت‌: حیی‌بن اخطب و کعب‌بن اشرف یهودی به مکه رفتند، مردم مکه به آنان گفتند: شما اهل کتاب و اهل علم هستید، لذا نظرتان را در باره قضیه ما و محمد به مابگویید؟ پس آنها از مکیان پرسیدند: شما بر چه راه و روشی قرار دارید و محمد برچه راه و روشی‌؟ مشرکان پاسخ دادند: ما کسانی هستیم که صله ارحاممان را به‌جا می‌آوریم‌، گله شتر را قربانی می‌کنیم‌، مردم را شیر و آب می‌نوشانیم‌، اسیران را آزاد می‌کنیم و حجاج را سیراب می‌گردانیم‌، اما محمد مرد بی همه‌کس و بی‌همه‌چیزی است که صله ارحام ما را بریده و رهزنان حجاج از قبیله «غفار» از او پیروی می‌کنند، پس آیا ما بهتریم یا او؟ یهودیان گفتند: شما از وی بهتر و راه‌یافته‌ترید! پس‌، خدای  عزوجل  نازل فرمود: «آیا ندیدی به سوی کسانی که بهره‌ای از کتاب داده شدند» و آنان یهودیان‌اند «که به جبت و طاغوت ایمان می‌آورند» جبت‌: سحراست‌. و طاغوت‌: کاهن و هرآنچه که بجز الله عزوجل مورد پرستش قرار گیرد و هر معبودی بجز خدا عزوجل که به پرستش خویش راضی باشد، یا در نافرمانی خدا عزوجل مورد اطاعت قرار گیرد. «و در باره کافران می‌گویند» یعنی‌: یهودیان درباره کافران می‌گویند: «اینان از کسانی که ایمان آورده‌اند، راه‌یافته‌ترند» از همین رو بود که یهودیان در جنگ احزاب با مشرکان همدست شدند.

 ﴿أُوْلَٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُۖ وَمَن یَلۡعَنِ ٱللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ نَصِیرًا٥٢﴾ [النساء: 52].

«اینان گروهی هستند که خداوند لعنتشان کرده‌است‌» یعنی‌: آن یهودیان را از رحمت خویش دور ساخته است‌، از آن رو که قریش را ـ با وجود کفرشان به خدای  عزوجل  و پرستش بت‌ها ـ بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مؤمنان برتری دادند و به‌خاطر پیروی از هوای نفس‌، به‌طور آگاهانه با حق به ستیزه برخاستند و چنین نکردند مگر به‌خاطر اینکه یاری و پشتیبانی قریش را جلب کنند «و هرکه را خدا لعنت کند، هرگز برای او یاوری نخواهی یافت‌» که عذاب و خشم فرودآمده الهی را از وی دفع کرده و وی را یاری و یاوری نماید.

﴿أَمۡ لَهُمۡ نَصِیبٞ مِّنَ ٱلۡمُلۡکِ فَإِذٗا لَّا یُؤۡتُونَ ٱلنَّاسَ نَقِیرًا٥٣﴾ [النساء: 53].

«آیا آنان‌» یعنی‌: یهودیان «نصیبی از حکومت دارند»؟ استفهام مفید انکار است‌. یعنی‌: آنان در دنیا بهره‌ای از حکومت و فرمانروایی‌، یا بهره‌ای از ملک الهی ندارند و اگر هم داشتند «در آن هنگام به مردم به‌قدر نقیری هم نمی‌دادند» به سبب شدت بخل و حسدی که دارند. نقیر: نقطه پشت هسته خرماست‌.

 ﴿أَمۡ یَحۡسُدُونَ ٱلنَّاسَ عَلَىٰ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦۖ فَقَدۡ ءَاتَیۡنَآ ءَالَ إِبۡرَٰهِیمَ ٱلۡکِتَٰبَ وَٱلۡحِکۡمَةَ وَءَاتَیۡنَٰهُم مُّلۡکًا عَظِیمٗا٥٤﴾ [النساء: 54].

«بلکه به مردم حسد می‌ورزند» یعنی‌: یهودیان با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابشان رشک و حسد می‌ورزند «بر آنچه که خدا از فضل خویش به ایشان عطا کرده است‌» چون قرآن و نبوت و نصرت و سرکوب دشمنان و عزت روزافزون «در حقیقت مابه خاندان ابراهیم‌» نیز «کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم‌» یعنی‌:آنچه ما به محمد صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابش از فضل خویش داده‌ایم‌، چیز تازه و نوی نیست زیرا یهودیان خوب می‌دانند که ما به خاندان ابراهیم‌  علیه السلام    که بنی‌اسرائیل هم ازتبارشان هستند، نیز کتاب و حکمت و فرمانروایی عظیمی دادیم‌. به قولی‌: یهودیان با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به این حسد ورزیدند که خدای سبحان برای ایشان ازدواج با نه زن را مباح گردانید و گفتند: او جز ازدواج با زنان هم و غم دیگری ندارد. پس خدای  عزوجل  آنچه را در این باره به ابراهیم‌  علیه السلام    و خاندانش ـ که‌سلیمان و داوود علیهماالسلام نیز از ایشانند ـ بخشیده بود، به‌یادشان آورد زیرا خداوند عزوجل به ایشان نیز هم کتاب و حکمت و حکومت بخشیده بود و هم زنانشان بسیار بیشتر از زنان حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بودند.

 ﴿فَمِنۡهُم مَّنۡ ءَامَنَ بِهِۦ وَمِنۡهُم مَّن صَدَّ عَنۡهُۚ وَکَفَىٰ بِجَهَنَّمَ سَعِیرًا٥٥﴾ [النساء: 55].

«پس برخی از آنان‌» یعنی‌: از یهودیان «به وی‌» یعنی‌: به پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم «ایمان‌آوردند و برخی از آنان از او روی برتافتند» به قولی‌، مراد این است که‌: برخی از یهودیان از داستان خاندان ابراهیم‌  علیه السلام    و فضایل داده شده به ایشان اعراض کردند ـ که این تفسیر با سیاق آیات بیشتر انسجام و هماهنگی دارد «و برای آنان دوزخ پرشراره بس است‌» به عنوان مجازاتی بر کفر و عناد و مخالفتشان‌.

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ بِ‍َٔایَٰتِنَا سَوۡفَ نُصۡلِیهِمۡ نَارٗا کُلَّمَا نَضِجَتۡ جُلُودُهُم بَدَّلۡنَٰهُمۡ جُلُودًا غَیۡرَهَا لِیَذُوقُواْ ٱلۡعَذَابَۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَزِیزًا حَکِیمٗا٥٦﴾ [النساء: 56].

«در حقیقت کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده‌اند، به زودی در آتشی‌» عظیم «درآوریم که هرگاه پوستهایشان پخته‌» و سوخته گردد «پوستهای دیگری‌» که ناسوخته باشد «بر جایش نهیم‌» زیرا این کار در رساندن عذاب به بدنهایشان‌، تأثیری فزونتر دارد. بعضی گفته‌اند؛ معنی این است که حق تعالی همان پوست اولی را دوباره به تنشان باز می‌گرداند «تا عذاب را بچشند» یعنی‌: از آنجا که‌پوست سوخته احساس درد و الم را ازدست می‌دهد، پوستشان را از نو بازمی‌گردانیم تا هرگز احساس درد و الم از آنان قطع نشده و همیشه برآنان دوام واستمرار داشته باشد. در روایتی از عمر رضی الله عنه آمده است‌: «در هر ساعت صدبار پوست بدنشان عوض می‌شود» «هرآینه الله غالب حکیم است‌» یعنی‌: غالب است در انتقام گرفتن‌، با حکمت است در آنچه که با مجرمان انجام می‌دهد.

این آیه از آیات معجز علمی قرآن کریم است زیرا این حقیقت علمی که احساس درد مستقیما با پوست بدن رابطه داشته و اعصاب حسی در پوست بدن قرار دارد، حقیقتی است که علم طب اخیرا به کشف آن قادر شده‌است‌.

﴿وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَنُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدٗاۖ لَّهُمۡ فِیهَآ أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞۖ وَنُدۡخِلُهُمۡ ظِلّٗا ظَلِیلًا٥٧﴾ [النساء: 57].

«و به‌زودی کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، در باغهایی که از زیر آن جویباران جاری است‌، درآوریم‌. برای همیشه در آن جاودانند و در آنجا برای آنان زنان پاکیزه وجود دارد» که از همه پلیدیهایی که بر زنان دنیا عارض می‌شود، پاکند «و آنان را به سایه‌ساری سایه‌گستر درآوریم‌» ظل‌ظلیل‌: سایه‌ساری انبوه و خوب و پایداری است که هرگز گرما و سموم را به اندرون آن راهی نیست‌. بدین‌سان است که جاودانگی در بهشت برای آنان‌، با لذت نگاه و لذت برخورداری و لذت‌فضا و محیط، یک‌جا می‌گردد ـ که خدای منان روزیمان گرداند ـ درحدیث شریف به روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «همانا در بهشت درختی است که سوار در سایه‌سار آن صد سال راه می‌پیماید، اما آن رابه‌پایان نمی‌رساند ـ این درخت‌، شجره‌الخلد (درخت جاویدان) است».

 ﴿إِنَّ ٱللَّهَ یَأۡمُرُکُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا وَإِذَا حَکَمۡتُم بَیۡنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحۡکُمُواْ بِٱلۡعَدۡلِۚ إِنَّ ٱللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ سَمِیعَۢا بَصِیرٗا٥٨﴾ [النساء: 58].

«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به اهل آنها بسپارید» خطاب الهی در این آیه شامل تمام مردم در تمام امانتها می‌شود، پس این خطاب‌، هم ادای فرایض و تکالیف را که امانت حق تعالی بر دوش انسان است و هم امانت‌های عادی در میان مردم را دربر می‌گیرد. اما زمامداران از نخستین مخاطبان آیه کریمه و در پیشاپیش آنان قراردارند، پس ادا کردن امانت‌، رد مظالم و جستن عدل در احکام و فرامین صادره از سوی آنان‌، جزء اولین واجبات و تکالیفشان در مسند زمامداری است‌. و چنان که گفتیم؛ غیرآنان از مردم نیز در این خطاب داخلند بنابراین‌، بر همه مردم واجب است تا امانت‌ها را بازگردانده‌، در گواهی‌ها و اخبار تحقیق و بررسی نموده و در همه امور، داوری صحیح نمایند. در حدیث شریف‌آمده است‌: «به کسی‌که تو را امین گردانیده‌، امانت را بسپار و بر آن کس که به توخیانت کرده‌، خیانت نکن». «و به شما فرمان می‌دهد که چون میان مردم حاکم شوید، به عدالت حکم کنید» مراد از عدالت در اینجا این است که‌: حاکم یا قاضی‌، به‌سوی یکی از طرفین دعوی گرایش نیابد و بنابراین‌، هیچ کس را به‌خاطر قرابت وی‌، یا جاه و مقام‌، یا مصلحت و منفعتی که از او تمنا دارد، یا هر غرض هوس‌آلود دیگری بر خصمش برتری ندهد، بلکه باید مطابق آنچه که قرآن عظیم‌و سنت نبوی کریم برای وی روشن ساخته است‌، فقط به نفع همان کسی حکم کند که حق از آن وی است‌. آری‌! حاکم باید در میان مردم براساس مساوات حکم کند، بی‌آن که یکی را بر دیگری برتری دهد، مگر اینکه کسی واقعا صاحب این فضل و برتری باشد، مثلا در عمل صالح سخت‌کوش بوده‌، یا از اهل خبره‌، یاعلم‌، یا نیرومندی در جهاد، یا نظایر اینها باشد «در حقیقت نیکو چیزی است آنچه خدا شما را به آن پند می‌دهد، در حقیقت خدا شنوا» است به آنچه حکم می‌کنید «بیناست‌» به حاکم‌، هنگامی‌که حکمش را صادر می‌کند، پس او می‌داند که آیاحاکم در حکم خویش جویای عدالت است‌، یا اینکه مطابق هوای نفس خویش‌حکم کرده است‌. در حدیث شریف آمده است‌: «خدای  عزوجل  همراه حاکم است تا آن‌گاه که ستم نکند، پس چون ستم کرد، او را به خودش وامی‌گذارد».

در بیان سبب نزول آمده است‌: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز فتح مکه‌، کلید خانه کعبه را از عثمان‌بن طلحه گرفتند و وارد خانه شدند و هنگامی که از خانه خارج شدند این آیه را تلاوت می‌کردند، آن‌گاه عثمان‌بن طلحه را فراخوانده و کلید را به او بازپس دادند.

به هر حال‌، بیشتر مفسران برآنند که‌: حکم این آیه عام است و شامل همه مردم می‌باشد. بعضی هم گفته‌اند: این آیه فقط در مورد حکام و زمامداران جامعه اسلامی نازل شده است‌.

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ أَطِیعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِیعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِی ٱلۡأَمۡرِ مِنکُمۡۖ فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِی شَیۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن کُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ ذَٰلِکَ خَیۡرٞ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِیلًا٥٩﴾ [النساء: 59].

آن‌گاه که خدای سبحان قضات و ولات امر جامعه اسلامی را فرمان داد که چون میان مردم حکومت و داوری می‌کنند، باید به حق و عدل حکم نمایند؛ دراینجا مردم را به اطاعت از آنان فرمان می‌دهد: «ای مؤمنان‌! خدا را اطاعت کنید» با اطاعت از کتاب وی «و پیامبر را اطاعت کنید» با اطاعت از شخص وی در حیاتش‌و اطاعت از سنت وی بعد از وفاتش «و» اطاعت کنید «اولی الامر را از جنس‌خویش‌» یعنی‌: اولی‌الامر مسلمان را، اما حاکم غیر مسلمان نه بر مسلمان ولایتی دارد و نه طاعتی‌. فرمان اطاعت از خدا و رسول بر فرمان اطاعت از حکام از آن رو مقدم است که اگر حاکم یا قاضی یا غیرآنان‌، حکمی مخالف با حکم خداو رسول وی صادر نمایند، حکمشان مردود است‌. و (اولی‌الامر) عبارت‌اند از: سلاطین و قضات و کلیه کسانی که دارای ولایت شرعی می‌باشند نه ولایت طاغوتی‌. البته مراد آیه؛ اطاعت آنان در اوامر و نواهی ایشان تا آن‌گاه است که‌این اوامر و نواهی متضمن معصیت الهی نباشد زیرا برای هیچ مخلوقی در معصیت‌الله عزوجل اطاعتی نیست‌، چنان‌که این حکم در احادیث بسیاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز ثابت شده است‌. بعضی گفته‌اند: اولی‌الامر؛ اهل قرآن و فقاهت اند، یعنی‌: آنان که به حق امر می‌کنند و به حق فتوی می‌دهند درحالی که به آن علم دارند.

ابن‌کثیر می‌گوید: «روشن است که معنای اولی‌الامر در آیه‌کریمه عام است و علما و امرا هردو را شامل می‌شود ـ والله اعلم». باید دانست؛ از مفاد حدیث شریف دیگری به روایت ابوهریره رضی الله عنه برمی‌آید که‌: در هنگام کثرت خلفا و امرا، باید به بیعت اولین آنها وفا کرد. «پس هرگاه اختلاف کردید» میان یک‌دیگر، یا اختلاف کردید با حکام خود «در چیزی‌» از امور؛ «آن را به سوی خدا و پیامبر عرضه بدارید» عرضه داشتن به‌سوی خدا؛ همانا ارجاع دادن امر مورد اختلاف به کتاب حکیم وی است و عرضه داشتن به‌سوی پیامبر؛ ارجاع دادن آن امر به‌سوی ایشان است در حیات‌شان با سؤال نمودن از ایشان و عرضه داشتن آن است بر سنت مطهره ایشان بعد از وفاتشان‌. آری‌! باید این‌چنین کنید «اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید» پس این عرضه داشتن و بازگشت دادن امور مورد اختلاف به کتاب و سنت‌، بر اختلاف‌کنندگان امری حتمی و الزامی بوده و از شأن کسانی است که به خدا عزوجل و روز آخرت ایمان دارند زیرا بازگشت به کتاب و سنت در حالت نزاع وکشمکش‌، مقتضای طاعت است «این‌» بازگشت دادن امر اختلافی به مراجع یاد شده «بهتر» است برای شما در کوتاه مدت «و نیکوتر است به اعتبار تأویل‌» یعنی‌: این امر به اعتبار عاقبت و انجام کار نیز برای شما بهتر از تأویلی است که‌خود در هنگام اختلاف و نزاع به آن دست می‌یابید ـ چنانچه امر مورد اختلاف را به غیر خدا و رسول وی برگردانید.

در اینجا علما سؤالی را مطرح کرده‌اند و آن این است‌: اگر انسان در شرایطی قرار گرفت که نظام حاکم بر جامعه‌، کافر یا غیر مشروع بود، او از چه کسی باید اطاعت کند؟ شیخ سعیدحوی در تفسیر خویش «الأساس فی‌التفسیر» به این سؤال این‌گونه پاسخ داده است‌: «در اینجا دو نوع طاعت است؛ یکی طاعت اجباری از نظام و قانون که انسان در قبال آن اختیاری نداشته باشد و خواه‌نخواه باید به آن گردن نهد و دیگری طاعت اختیاری است‌. باید گفت که‌: طاعت اختیاری در همچو حالتی‌، نه از آن‌حکام‌، بلکه از آن علمای ربانی است زیرا ایشان میراث‌بران نبوت هستند». در فتاوای ابن‌عابدین آمده است‌: «فقهای احناف در این‌باره که اگر زمامدار حکمی صادر کرد که اکثریت تنفیذ حکم وی را زیانبار می‌دانستند، گفته‌اند: در همچو حالی باید از رأی اکثریت پیروی کرد».

سبب نزول آیه کریمه‌: مناقشه خالدبن ولید و عماربن یاسر در یکی از سریه‌ها (گروه‌های اعزامی برای جنگ) بود زیرا عمار به فردی از مشرکان امان داد، ولی‌خالد که امیر گروه بود، امان دادن وی را نمی‌پذیرفت و وقتی آنها نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در عین حالی‌که امان دادن عمار را نافذ ساختند، ولی او را از اینکه در آینده به رغم خواسته امیر به کسی امان بدهد، نهی کردند، آن‌گاه آیه کریمه نازل شد. بنابراین‌، از سبب نزول نیز بر می‌آید که اطاعت امرا واجب است‌.

﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ یَزۡعُمُونَ أَنَّهُمۡ ءَامَنُواْ بِمَآ أُنزِلَ إِلَیۡکَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِکَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُوٓاْ إِلَى ٱلطَّٰغُوتِ وَقَدۡ أُمِرُوٓاْ أَن یَکۡفُرُواْ بِهِۦۖ وَیُرِیدُ ٱلشَّیۡطَٰنُ أَن یُضِلَّهُمۡ ضَلَٰلَۢا بَعِیدٗا٦٠﴾ [النساء: 60].

«آیا ننگریستی به‌سوی کسانی که می‌پندارند» یعنی‌: ادعا می‌کنند که «به آنچه برتو نازل شده‌» از وحی و قرآن «و به آنچه پیش از تو نازل شده‌» بر پیامبران الهی «ایمان آورده‌اند» ولی با این‌همه «می‌خواهند که داوری میان خود را به‌سوی طاغوت ببرند»؟ این آیه بیانگر انکار و استبعاد از سوی خدای  عزوجل  است بر هر کسی‌که ادعای ایمان را دارد ولی با وجود آن می‌خواهد تا در قضایا و دعاوی خویش‌، به‌سوی غیرکتاب خدا عزوجل و سنت رسولش صلی الله علیه و آله و سلم به داوری و دادخواهی برود. پس‌چگونه می‌توان گفت؛ کسانی که نزد کاهنان و بتان و طاغوتان به داوری می‌روند، به کتابهای آسمانی ایمان دارند؟! طاغوت‌: کاهن و هرکس و هر مرجعی است که به غیر کتاب و سنت حکم کند. به قولی‌: مراد از طاغوت در اینجا، شیطان است با لشکریان و پیروان خویش‌. به قولی دیگر: طاغوت هر کسی است که در طغیان وتجاوز و مبارزه علیه اسلام از حد می‌گذرد. و همه این اقوال صحیح است «باآن که قطعا فرمان یافته‌اند که بدان کفر ورزند» یعنی‌: چگونه می‌خواهند داوری میان‌خود را به‌سوی طاغوت ببرند، درحالی‌که کتاب‌های آسمانی به آنان چنین فرمان می‌دهد که به هرکسی که به دین و پیام خداوند عزوجل حکم نمی‌کند، کفر ورزند «وشیطان می‌خواهد که آنان را به گمراهی دور و درازی‌» از حق «بکشاند» یعنی‌: به گمراهی‌ای که تا هنگام مرگشان استمرار داشته باشد.

 ﴿وَإِذَا قِیلَ لَهُمۡ تَعَالَوۡاْ إِلَىٰ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ وَإِلَى ٱلرَّسُولِ رَأَیۡتَ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ یَصُدُّونَ عَنکَ صُدُودٗا٦١﴾ [النساء: 61].

«و چون به آنان گفته شود» یعنی‌: به منافقان «به‌سوی آنچه خدا نازل کرده و به‌سوی پیامبر بیایید» یعنی‌: به داوری خواهی به سوی کتاب خدا عزوجل و شخص‌پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حیاتش و به‌سوی سنت وی پس از وفاتش بیایید «منافقان را می‌بینی که به‌کلی از تو اعراض می‌کنند» یعنی‌: با تنفر و انزجار تمام‌، از داوری قرآن وپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روی بر می‌تابند.

 ﴿فَکَیۡفَ إِذَآ أَصَٰبَتۡهُم مُّصِیبَةُۢ بِمَا قَدَّمَتۡ أَیۡدِیهِمۡ ثُمَّ جَآءُوکَ یَحۡلِفُونَ بِٱللَّهِ إِنۡ أَرَدۡنَآ إِلَّآ إِحۡسَٰنٗا وَتَوۡفِیقًا٦٢﴾ [النساء: 62].

«پس چگونه است آن گاه که به آنان به سبب کار و کردار پیشینشان مصیبتی برسد» یعنی‌: حال‌شان چگونه خواهد بود و چه خواهند کرد آن‌گاه که به‌سبب گناهانی که‌مرتکب شده‌اند و از جمله؛ بردن قضایای خویش به سوی طاغوت‌، گرفتار مصیبت سنگینی گردند؟ آری‌! یقین است که آنان در چنین حالتی‌، از دفع آن مصیبت‌ناتوان‌اند «سپس نزد تو می‌آیند» و از کارکرد خویش عذرخواهی می‌کنند «و به‌خدا سوگند می‌خورند که ما جز نیکویی و موافقت قصدی نداشتیم‌» یعنی‌: ما از بردن قضایای خویش به داوری نزد غیر تو، جز احسان و نیکوکاری و ایجاد سازش وتوافق میان دو خصم‌، هیچ قصد دیگری نداشته‌ایم‌، پس قطعا هدف ما ستیز ومخالفت با تو نبوده است و به صحت آن داوری هرگز اعتقاد نداشته‌ایم‌!.

اما خدای  عزوجل  آنان را این‌گونه تکذیب می‌کند:

 ﴿أُوْلَٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ یَعۡلَمُ ٱللَّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمۡ فَأَعۡرِضۡ عَنۡهُمۡ وَعِظۡهُمۡ وَقُل لَّهُمۡ فِیٓ أَنفُسِهِمۡ قَوۡلَۢا بَلِیغٗا٦٣﴾ [النساء: 63].

«اینان گروهی‌اند که خدا می‌داند آنچه در دل‌هایشان است‌» از نفاق و دشمنی باحق‌. یعنی‌: قطعا می‌داند که آنان منافق‌اند «پس از آنان اعراض کن‌» و از پذیرش‌عذرشان روی برتاب «و پندشان ده‌» یعنی‌: از فرجام شوم نفاق بیم و هشدارشان‌ده «و به آنان بگو در دل‌های آنان‌» یعنی‌: در حق نفسهای آنان‌. یا به آنها در خلوت‌که جز خودشان کس دیگری در آن محضر نباشد، بگو: «سخنی مؤثر را» یعنی‌سخنی رسا و بلیغ را که در امر پنددهی آنان‌، راه به مقصود برد و در آنان مؤثرافتد، مثلا آنان را به ریختن خونها و سلب اموال‌شان بیم ده‌، یا سخنی به آنان بگوکه در دل‌هایشان مؤثر افتد و آنان را به بدی و انحراف راه و روش‌شان باورمند گرداند.

در بیان سبب نزول روایت شده است‌: این آیات درباره مردی از انصار و مردی‌از یهود نازل شد که با هم در قضیه‌ای دعوا و مرافعه داشتند، یهودی می‌گفت‌: میان من و تو محمد صلی الله علیه و آله و سلم داور باشد! اما انصاری می‌گفت‌: میان من و تو کعب‌بن‌اشرف داور باشد! ابن‌کثیر بعد از آن که روایات دیگر در بیان سبب نزول این آیات را نیز نقل می‌کند، چنین می‌گوید: «آیات عام‌تر از همه اینهاست زیرادر مورد نکوهش هر کسی است که از کتاب و سنت عدول کرده و به داوری باطل‌تن در دهد. مراد از طاغوت در این آیات نیز هر باطلی است».

 ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ وَلَوۡ أَنَّهُمۡ إِذ ظَّلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ جَآءُوکَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ ٱللَّهَ وَٱسۡتَغۡفَرَ لَهُمُ ٱلرَّسُولُ لَوَجَدُواْ ٱللَّهَ تَوَّابٗا رَّحِیمٗا٦٤﴾ [النساء: 64].

«و هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آن که اطاعت شود» در آنچه که امر ونهی می‌کند «به اذن الله» یعنی‌: به علم وی‌، یا به توفیق وی‌. بنابراین‌، او پیام‌رسان خدای  عزوجل  است‌، پس اطاعت از وی‌، در واقع اطاعت از خداوند متعال می‌باشد، لذا اطاعت از وی را برامتش فرض گردانیدیم «و اگر این جماعت‌» که ذکرشان در بالا گذشت «هنگامی که به خود ستم کردند» با ترک اطاعتت و داوری‌خواستن از طاغوت «پیش تو می‌آمدند» درحالی که از نفاق و شقاق وجنایات و مخالفتهایشان دست‌بردار و توبه‌کار بودند «و از الله آمرزش می‌خواستند» برای گناهان خویش «و پیامبر نیز برای آنان طلب آمرزش می‌کرد» یعنی‌: نزد تو نیزتضرع و زاری می‌کردند تا به شفاعت آنان برمی‌خاستی و برای آنان طلب آمرزش می‌کردی «هرآینه خدا را» بسیار «توبه‌پذیر» و بسیار «مهربان می‌یافتند» برای‌خود ^([6]).

﴿فَلَا وَرَبِّکَ لَا یُؤۡمِنُونَ حَتَّىٰ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیۡنَهُمۡ ثُمَّ لَا یَجِدُواْ فِیٓ أَنفُسِهِمۡ حَرَجٗا مِّمَّا قَضَیۡتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسۡلِیمٗا٦٥﴾ [النساء: 65].

«چنین نیست‌» که پندار منافقان در مورد ایمان به پیام‌های نازل شده بر تو و پیشینیانت راست باشد، بلکه «به پروردگارت سوگند که ایمان نمی‌آورند تا آن که تو را در آنچه میان‌شان مایه اختلاف است‌» و در آن باهم کشمکش و مشاجره دارند «داور گردانند» یعنی‌: تو را در تمام امورشان میان خود حاکم و داور گردانیده و احدی‌جز تو را به داوری برنگزینند و «آن‌گاه در آنچه داوری کردی‌، هیچ دلتنگی در خودنیابند» پس صرف پذیرش و تن دادن به داوری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کافی نیست تا آن‌گاه که این اذعان و پذیرش‌، از صمیم قلب نبوده و از رضایت و اطمینان و طیب‌خاطر برنخاسته باشد «و تسلیم شوند» یعنی‌: در ظاهر و باطن اذعان و انقیادکنند «به تسلیم‌شدنی‌» کامل که هیچ تردیدی در آن آمیخته نباشد و شائبه هیچ مخالفتی آن را نیالاید. بدین‌سان ملاحظه می‌کنیم که حق تعالی ایمان را که سرمایه حقیقی بندگان صالح خدا عزوجل است‌، از منافقان نفی کرد تا آن‌گاه که مقصد ومرامشان داور قرار دادن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نباشد. چنان که در حدیث شریف نیز آمده‌است‌: «سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست‌، یکی از شما ایمان‌نمی‌آورد تا آن که هوس و خواسته‌اش پیرو آن چیزی باشد که من آورده‌ام».

در یکی از روایات وارده در بیان سبب نزول آیه کریمه آمده است‌: دو مرد نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مرافعه (داوری) رفتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نفع شخص ذی‌حق علیه طرف ناحق حکم کردند، اما آن شخص محکوم گفت‌: من به این داوری راضی نیستم‌! طرف از وی پرسید: پس من چه باید بکنم‌؟ گفت‌: اینکه نزد ابوبکر رضی الله عنه به مرافعه برویم‌! و نزد ابوبکر رضی الله عنه رفتند، او گفت‌: حکم همان است که‌رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند. اما رفیق وی به فیصله ابوبکر رضی الله عنه هم راضی نشد وگفت‌: نزد عمر رضی الله عنه می‌رویم‌! نزد عمر رضی الله عنه رفتند و صاحب حق ماجرا را به عمر رضی الله عنه باز گفت‌، عمر رضی الله عنه از شخص محکوم پرسید: آیا موضوع چنین است که این مرد می‌گوید؟ محکوم پاسخ داد: آری‌! آن‌گاه عمر رضی الله عنه به خانه‌اش رفت و با شمشیری برهنه بیرون آمده سر آن محکوم را از تنش جدا کرد. همان بود که این آیه کریمه نازل شد.

﴿وَلَوۡ أَنَّا کَتَبۡنَا عَلَیۡهِمۡ أَنِ ٱقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَکُمۡ أَوِ ٱخۡرُجُواْ مِن دِیَٰرِکُم مَّا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٞ مِّنۡهُمۡۖ وَلَوۡ أَنَّهُمۡ فَعَلُواْ مَا یُوعَظُونَ بِهِۦ لَکَانَ خَیۡرٗا لَّهُمۡ وَأَشَدَّ تَثۡبِیتٗا٦٦ وَإِذٗا لَّأٓتَیۡنَٰهُم مِّن لَّدُنَّآ أَجۡرًا عَظِیمٗا٦٧ وَلَهَدَیۡنَٰهُمۡ صِرَٰطٗا مُّسۡتَقِیمٗا٦٨﴾ [النساء: 66-68].

«و اگر ما بر آنان می‌نوشتیم‌» یعنی‌: مقرر می‌داشتیم و فرض می‌گردانیدیم «که خود را بکشید» همچنان که بر بنی‌اسرائیل چنین مقرر داشتیم «یا از خانه‌های خویش بیرون روید» یعنی‌: از دار و دیار خویش هجرت کنید «این کار را جز اندکی از آنان‌» که خود را برای خداوند متعال خالص ساخته‌اند «نمی‌کردند» بدان جهت که کار دین بر ناخالصان دشوار است و مخلصان هم که نادراند.

این آیه کریمه بیانگر مقدار حقی است که حق تعالی بر بندگانش دارد و آن این است که باید او را در شرع و امرش اطاعت کنند، پس اگر حق تعالی بندگانش را به‌قتل همدیگر دستور می‌داد، یا به اینکه خودکشی کنند، یا به ترک منازل وموطنشان تن در دهند، بی‌گمان اطاعت حضرت وی بر بندگانش واجب بود، اما اگر او این کار را می‌کرد، جز اندکی از بندگانش فرمانش را اجرا نمی‌کردند.

در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده است‌: جماعتی از صحابه که عمر رضی الله عنه از زمره آنان بود، در هنگام نزول این آیه گفتند: اگر پروردگار ما بر ما چنین مقرر می‌داشت‌، ما فرمان او را به‌کار می‌بستیم‌، ولی ستایش او را که ما را از چنین تکالیف سختی عافیت بخشید. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «همانا از امت من مردانی هستند که ایمان در دل‌هایشان پایدارتر از کوههای محکم و استوار است». «و اگر آنان آنچه را که بدان پند داده می‌شوند» از پیروی شرع و انقیاد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم «به‌کار می‌بستند؛ قطعا» این کار «برایشان بهتر بود» در دنیا و آخرت «ومحکم‌تر» بود «در استواری‌» گامهایشان بر حق و پایداری و ثبات ایمانهایشان وقطعا آنها در این هنگام در امر دین خویش لحظه‌ای تردید و اضطراب به خود راه نمی‌دادند «و در آن صورت‌» یعنی‌: درصورتی که در قبال اوامر ما چنین گوش به‌فرمان می‌بودند، ما هم «یقینا پاداشی بزرگ‌» و مستمر «از نزد خویش به آنان‌می‌دادیم‌» که هرگز قطع نمی‌شد «و قطعا آنان را به راهی راست هدایت می‌کردیم‌» ودلهایشان را به‌سوی آن راهیاب می‌ساختیم‌.

 ﴿وَمَن یُطِعِ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ فَأُوْلَٰٓئِکَ مَعَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِم مِّنَ ٱلنَّبِیِّ‍ۧنَ وَٱلصِّدِّیقِینَ وَٱلشُّهَدَآءِ وَٱلصَّٰلِحِینَۚ وَحَسُنَ أُوْلَٰٓئِکَ رَفِیقٗا٦٩﴾ [النساء: 69].

«و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی هستند که خداوند بر آنان انعام نموده است‌» به وارد نمودنشان در بهشت و رساندنشان به آنچه که برای‌شان «از» همراهی «پیامبران و صدیقان‌» آماده نموده است‌. صدیقان پیروان فاضل‌انبیای عظام‌: هستند. صدیق‌: کسی است که تصدیق به دین خداوند عزوجل و کتاب‌ها و پیامبرانش را به نهایی‌ترین مراتب خود رسانده و در این میدان به جایگاه‌های بلندی رسیده‌است‌، به‌طوری که ظاهرش آراسته به صداقت و باطنش در حال مراقبه وحضور است‌. «و» نیز کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی‌هستند که حق تعالی برای‌شان همراهی «شهیدان‌» راه خود «و» همراهی «صالحان‌» یعنی‌: صاحبان اعمال شایسته را که احوالشان به صلاح و سامان آمده و اعمال‌شان نیکو گشته‌، آماده نموده است «و اینان نیک رفیقانی‌» یعنی‌: همرهان و همدمانی «هستند». ابن‌کثیر می‌گوید: «معنای این حدیث شریف که آن‌حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به هنگام رحلتشان فرمودند، نیز همین است‌: «اللهم الرفیق الأعلى». «بارخدایا! رفیق والاتر و برتر را انتخاب می‌کنم». همان‌گونه که از احادیث دیگر نیز بر می‌آید؛ هیچ پیامبری نیست‌، جز اینکه در بیماری وفات خویش‌، میان دنیا وآخرت مخیر ساخته شده است‌.

از عائشه رضی الله عنها در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده‌است که فرمود:مردی نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت‌: یا رسول‌ا ! یقینا شما نزد من از خودم محبوبترید و یقینا شما نزد من از فرزندم محبوبترید و من چون در خانه خویش هستم و به‌یاد شما می‌افتم‌، نمی‌توانم بر فراق شما شکیبایی کنم‌، پس از جا برمی‌خیزم و نزد شما می‌آیم و چون به‌سوی شما می‌نگرم (دلم آرام می‌گیرد)، اما هنگامی که مرگ خود و شما را در پیش نظر می‌آورم‌، می‌دانم که شما چون به‌بهشت درآیید، به مقام و جایگاه والای خویش همراه انبیا: بالا برده می‌شوید، ولی اگر من به بهشت درآیم‌، از آن بیم دارم که شما را نبینم‌! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درپاسخ وی چیزی نگفتند تا اینکه جبرئیل‌  علیه السلام    فرود آمد و این آیه را آورد:. ﴿وَمَن یُطِعِ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ فَأُوْلَٰٓئِکَ مَعَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِم...﴾. لذا این آیه برای تسلی او و امثالش از مؤمنان نازل شد.

 ﴿ذَٰلِکَ ٱلۡفَضۡلُ مِنَ ٱللَّهِۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ عَلِیمٗا٧٠﴾ [النساء: 70].

«این بخشش الهی است‌» یعنی‌: آنچه این مطیعان از پاداش عظیم و رفاقت وهمراهی پیامبران و صدیقان به دست می‌آورند، همانا فضل و بخشش الهی است «و خدا دانای بسنده است‌» می‌داند که چه کسی مستحق این بخشش و فضل است‌، پس او را از گروهی که ذکر شد قرار می‌دهد و از آنان که مستحق این گرامیداشت نیستند، ممتاز می‌گرداند.

 ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ خُذُواْ حِذۡرَکُمۡ فَٱنفِرُواْ ثُبَاتٍ أَوِ ٱنفِرُواْ جَمِیعٗا٧١﴾ [النساء: 71].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید» دربرابر دشمن سلاح برگیرید و همیشه «بر حذر باشید» از اینکه دشمنان دین‌، شما را غافلگیر نموده و ریشه‌کن سازند، لذا همیشه بیدار، هشیار، مجهز و آماده باشید «پس‌» بپاخیزید و برای نبرد با دشمن «رهسپار شوید، گروه‌گروه‌» یعنی‌: به دسته‌ها و گروههای جداگانه متشکل‌، گروهی‌بعد از گروهی و دسته‌ای پس از دسته‌ای‌. این فرمان؛ شامل دستور جنگ به شیوه چریکی نیز می‌شود «یا بیرون روید به‌طور دسته جمعی‌» یعنی‌: در ترکیب یک سپاه واحد تا این خروج دسته‌جمعی و انبوه شما، از جهتی بر دشمنتان سخت‌تر وسنگین‌تر باشد و از سوی دیگر، از این خطر که دشمن در صورت خروج انفرادی شما را برباید و از پای در آورد، ایمن گردید، پس در حالتی که به‌خروج دسته‌جمعی برای جهاد احساس نیاز می‌شود، باید به طور دسته جمعی به جنگ‌دشمن رهسپار شوید، اما اگر به بیرون آمدن به‌طور دسته‌جمعی (نفیر عام) نیازی نیست و به میدان رفتن برخی از شما می‌تواند پاسخگوی دشمن باشد، این نیز کافی است‌. ولی به هر حال؛ حقیقتی که نباید هیچ‌گاه از آن غفلت کنید این است که‌: خطر کفر جز با جهاد دفع نمی‌شود. چنان‌که از وقتی مسلمانان فریضه جهاد را فراموش کردند، دشمن بر سرزمین‌هایشان مسلط شد و هر طماعی به داشته‌هایشان چشم طمع دوخت بنابراین‌، میزان بازگشت به اسلام؛ جهاد در راه خدا عزوجل است‌.

 ﴿وَإِنَّ مِنکُمۡ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ فَإِنۡ أَصَٰبَتۡکُم مُّصِیبَةٞ قَالَ قَدۡ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَیَّ إِذۡ لَمۡ أَکُن مَّعَهُمۡ شَهِیدٗا٧٢﴾ [النساء: 72].

«و قطعا از میان شما کسی است که درنگ و سستی می‌کند» تبطئه‌: کندی‌، درنگ و تأخیر است‌. مراد منافقان‌اند که هم خود از جهاد باز می‌نشستند و هم دیگران را از این امر باز می‌نشاندند. یعنی‌: از جنس شما و از آنان که در حقیقت از شما نیستند، ولی خود را در جمع شما درآورده و به شما منسوب ساخته‌اند و از روی نفاق در برابر شما اظهار ایمان می‌کنند، کسانی هستند که مؤمنان را از جهاد سست‌و کند می‌سازند «پس اگر مصیبتی به شما برسد» چون قتل‌، یا هزیمت‌، یا نابودی مال و ثروت «می‌گوید» این منافق «خدا بر من نعمت بخشید که با آنان حاضر نبودم‌» در غیر آن به من نیز همان می‌رسید که بدانها رسید! و بدین‌گونه واپسگرایی از جهاد را نعمت خداوند عزوجل بر خود می‌پندارد، در حالی‌که از این حقیقت غافل است که پاداش عظیم جهاد و شهادت را از دست داده است‌. این است منطق و دیدگاه منافقان که به امور از عینک منافع شخصی خود نگاه می‌کنند، نه از زاویه تکلیف و واجب الهی و همه امور را به مقیاس و معیار سود و زیان دنیوی‌شان می‌سنجند، نه به مقیاس طاعت خدا عزوجل و در عین حال شناختشان از حق تعالی بسیار ناقص و قاصر است زیرا تصور می‌کنند که تخلف و سرپیجی از دستور الهی به همراه نجات از مصایب‌، دلیل رضای الهی است‌، در حالی‌که چنین نیست‌.

 ﴿وَلَئِنۡ أَصَٰبَکُمۡ فَضۡلٞ مِّنَ ٱللَّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَن لَّمۡ تَکُنۢ بَیۡنَکُمۡ وَبَیۡنَهُۥ مَوَدَّةٞ یَٰلَیۡتَنِی کُنتُ مَعَهُمۡ فَأَفُوزَ فَوۡزًا عَظِیمٗا٧٣﴾ [النساء: 73].

«و چون به شما فضلی‌» یعنی‌: غنیمتی‌، یا فتحی «از جانب خداوند برسد، البته می‌گوید» این منافق‌، همچون سخن یک حاسد نادم «چنان که گویی هرگز میان شما و میان وی دوستی نبوده‌» یعنی‌: گویی او اصلا با شما سابقه دوستی نداشته و اصلا از اهل دین شما نبوده است؛ «ای کاش همراه ایشان بودم تا به فوزی عظیم‌می‌رسیدم‌!» یعنی‌: آرزو می‌کند که کاش با مؤمنان به میدان نبرد می‌رفت تا بهره خویش از غنیمت را به‌دست می‌آورد. پس این منافق‌، دستیابی به غنیمت را فوزی عظیم برای خویش دانسته و جز این‌، هیچ هدف و مرام دیگری ـ چون اعلای‌کلمه‌الله و پیروزی اسلام ـ ندارد. یا معنی این است‌: آن منافق می‌گوید؛ چرا مرا در غنیمت و فتح خویش شرکت نمی‌دهید؟ گویی من اصلا شما را دوست نداشته و یاریتان نکرده‌ام‌؟

﴿فَلۡیُقَٰتِلۡ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِینَ یَشۡرُونَ ٱلۡحَیَوٰةَ ٱلدُّنۡیَا بِٱلۡأٓخِرَةِۚ وَمَن یُقَٰتِلۡ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ فَیُقۡتَلۡ أَوۡ یَغۡلِبۡ فَسَوۡفَ نُؤۡتِیهِ أَجۡرًا عَظِیمٗا٧٤﴾ [النساء: 74].

«پس باید آنان‌که زندگی دنیا را به آخرت می‌فروشند» که مؤمنان‌اند «در راه خدا بجنگند» یعنی‌: اگر این گروه منافق سست‌گام غنیمت‌پرست‌، با دشمنان دین نجنگیدند، پس باید مؤمنان با اخلاصی که جانهایشان را نثار راه الله عزوجل نموده و زندگانی دنیا را به آخرت می‌فروشند، با آنان بجنگند.

این انگیزش و تشویقی از سوی حق تعالی برای مؤمنان است که‌: هلا! به سوی‌میادین جنگ بشتابند. و در عین حال‌، هشداری است به ناخالصان‌، که باید نیت‌هایشان را برای او خالص گردانند. در حدیث شریف آمده است که رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هرکس به‌خاطر این بجنگد که فقط کلمه الله عزوجل برتر باشد، پس فقط همان جهاد، در راه خدا عزوجل است». همچنین در حدیث شریف دیگری فرمودند: «هرکس در دفاع از مال خویش کشته شود، شهید است و هرکس در دفاع از جان خویش کشته شود، شهید است».

سپس حق تعالی جنگجویان در راه خویش را ـ در هردو صورت فوز به شهادت یا پیروزی ـ به پاداش و اجر عظیم جهاد فی‌سبیل‌الله به همراه برتری و غنیمت در دنیا وعده داده‌، می‌فرماید: «و هرکس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروزشود، به‌زودی پاداشی بزرگ به او خواهیم داد» چنان‌که در حدیث شریف آمده است‌: «خداوند عزوجل برای مجاهد در راه خویش تضمین نموده است که اگر او را [باشهادت‌] به‌سوی خویش بازگیرد، به بهشتش در آورد، یا [اگر شهید نشد] او رابه سلامت همراه با پاداش‌، یا غنیمت [به‌خانه‌اش‌] برگرداند».

 ﴿وَمَا لَکُمۡ لَا تُقَٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ وَٱلۡمُسۡتَضۡعَفِینَ مِنَ ٱلرِّجَالِ وَٱلنِّسَآءِ وَٱلۡوِلۡدَٰنِ ٱلَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَآ أَخۡرِجۡنَا مِنۡ هَٰذِهِ ٱلۡقَرۡیَةِ ٱلظَّالِمِ أَهۡلُهَا وَٱجۡعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیّٗا وَٱجۡعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیرًا٧٥﴾ [النساء: 75].

«و چرا شما در راه خدا و در راه نجات مستضعفین نمی‌جنگید» که عبارتند از: «مردان و زنان و کودکان‌» گرفتار در دست کفار «هم‌آنان که می‌گویند: پروردگارا! مارا از این شهری که مردمش ستم پیشه‌اند، بیرون آر» مراد از شهری که مردمش ستم پیشه‌اند، شهر مکه است که در وقت نزول آیه کریمه این چنین بود، ولی خداوند متعال ستم را صراحتا به مکه نسبت نداد؛ به‌خاطر تشریف و تکریم آن‌. اما این‌وصف‌، بر هر شهر و مکانی که مردمانی ستم پیشه داشته باشد، نیز مصداق دارد «و» آن مستضعفان تحت ستم می‌گویند: پروردگارا! «برای ما از جانب خویش کارسازی مقرر کن و برای ما از جانب خویش یاوری تعیین فرما» مراد از مستضعفان دراینجا: مؤمنانی هستند که در مکه زیر فشار و شکنجه کفار به‌سر برده و از هجرت به‌سوی سرزمینی که در آن زندگی باعزتی داشته‌باشند، عاجز و ناتوان بودند و هم آنانند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ایشان چنین دعا می‌کردند: «خدایا! ولید بن ولید، سلمه بن هشام‌، عیاش‌بن ربیعه و همه مستضعفان از مؤمنان را نجات ده». عبدالله ابن عباس رضی الله عنه می‌گوید: «من و مادرم نیز از مستضعفان بودیم».

از آیه کریمه چنین بر می‌آید که‌: نجات‌دادن مستضعفان از زیر یوغ ستم و اسارت مستکبران‌، از بزرگ‌ترین و بارزترین وجوه جهاد در راه خدا عزوجل است زیرا «راه خدا» مفهوم عام و کلی‌ای است که شامل هر امر خیری می‌شود. و باید دانست که هر عصری مستضعفان خویش را دارد، چنان‌که مستضعفان عصر ما بسیارند، در حالی‌که همت و عزم ما در جهاد برای رهانیدنشان از زیر یوغ ستم‌، بسی اندک و ناچیز است‌.

﴿ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ یُقَٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِۖ وَٱلَّذِینَ کَفَرُواْ یُقَٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱلطَّٰغُوتِ فَقَٰتِلُوٓاْ أَوۡلِیَآءَ ٱلشَّیۡطَٰنِۖ إِنَّ کَیۡدَ ٱلشَّیۡطَٰنِ کَانَ ضَعِیفًا٧٦﴾ [النساء: 76].

«مؤمنان در راه خدا کارزار می‌کنند» یعنی‌: جنگ آنها برای این هدف و مقصد است‌، نه غیر آن از مقاصد «و کافران در راه طاغوت‌» یعنی‌: در راه شیطان و آنچه‌که او در دل‌های مردم می‌افگند «می‌جنگند» و بر سر این راه با هم کارزار می‌کنند. چون جنگیدن برای نمایش غیرت و فخرفروشی‌، طلب پیروزی به ناروا، برتری‌جویی بر دیگران‌، چپاول اموال مردم‌، انتقام‌گیری به ناحق‌، افتخار به عصبیتها و قومیتها و دیگر کژراهه‌های شیطان «پس با یاران شیطان بجنگید که کید شیطان‌» یعنی‌: مکر و نیرنگ او و پیروانش از کفار، در نهایت امر «ضعیف است‌» زیرا این نیرنگ‌، برپایه غروری میان تهی مبتنی است که هیچ حاصلی ندارد و نیز نیرنگ شیطان از آن جهت ضعیف و بی بنیاد است که در مقابل نصرت خدا عزوجل برای مؤمنان قرار دارد.

 ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ قِیلَ لَهُمۡ کُفُّوٓاْ أَیۡدِیَکُمۡ وَأَقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّکَوٰةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیۡهِمُ ٱلۡقِتَالُ إِذَا فَرِیقٞ مِّنۡهُمۡ یَخۡشَوۡنَ ٱلنَّاسَ کَخَشۡیَةِ ٱللَّهِ أَوۡ أَشَدَّ خَشۡیَةٗۚ وَقَالُواْ رَبَّنَا لِمَ کَتَبۡتَ عَلَیۡنَا ٱلۡقِتَالَ لَوۡلَآ أَخَّرۡتَنَآ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِیبٖۗ قُلۡ مَتَٰعُ ٱلدُّنۡیَا قَلِیلٞ وَٱلۡأٓخِرَةُ خَیۡرٞ لِّمَنِ ٱتَّقَىٰ وَلَا تُظۡلَمُونَ فَتِیلًا٧٧﴾ [النساء: 77].

در عصر ما کسانی پیدا می‌شوند که تصور می‌کنند؛ اسلام فقط نماز و روزه وزکات‌... است‌، اما اینکه جهاد و مبارزه نیز از اسلام باشد، خیر! در پندار آنها چنین چیزی نیست‌، درحالی که این تصور، تصور نادرستی است که حق تعالی بندگان مؤمن و با تقوایش را از آن برحذر داشته و می‌فرماید: «آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد» فعلا «دست از جنگ نگهدارید و نماز را برپا دارید و زکات بدهید» ایشان اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند که به ترک جنگ در مکه مأمور شدند، اما در برابر اذیت و آزاری که از مشرکان می‌دیدند، بی‌تاب گشته و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اجازه می‌خواستند تا دست به شمشیر برده و شر مشرکان را از خود بازدارند و نزد آن‌حضرت صلی الله علیه و آله و سلم رفته می‌گفتند: هنگامی که ما مشرک بودیم‌، عزت و شوکتی داشتیم‌، اما چون ایمان آوردیم‌، خوار و درمانده شدیم‌! پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ایشان را به صبر وتحمل فراخوانده و می‌فرمودند: «به من دستور داده شده تا با گذشت و مدارا عمل‌کنم‌، پس [فعلا] با اینان درگیر جنگ نشوید». و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پیروی از دستور ایشان‌، دندان بر روی جگر گذاشته خویشتن‌داری می‌کردند تا آن که به مدینه هجرت کردند «ولی همین که‌» در مدینه «کارزار بر آنان مقرر شد، بناگاه گروهی از آنان‌، از مردم مانند ترس از خدا، یا ترسی سخت‌تر می‌ترسند» یعنی‌: برخی‌از آنان از مردم به مقدار ترسی که از خدا عزوجل دارند می‌ترسند و برخی حتی از آن هم بیشتر و سخت‌تر بنابراین‌، در مدینه ـ نه از روی شک در دین‌، بلکه از ترس‌مرگ و بیم و هول شدید از کشته‌شدن ـ از جنگ سستی و کندی ورزیدند.

شیخ ابومنصور ماتریدی می‌گوید: «این ترس‌، ترسی طبعی است زیرا سرشت انسان بر آن است که از آنچه بیم هلاکت وی در آن می‌باشد، غالبا کراهت دارد، پس منشأ ترس مؤمنان از جنگ‌، نفرت از فرمان الهی نیست». بعضی برآنند که‌آیه کریمه درشأن منافقان است که قبل از فرضیت جهاد، اسلام آوردند، اما چون جهاد فرض شد، از آن نفرت و کراهت ورزیده و سستی کردند «و گفتند: پروردگارا، چرا بر ما جهاد را مقرر داشتی‌؟ چرا ما را تا مدتی کوتاه مهلت ندادی‌«؟ یعنی‌: چرا ما را تا مدتی‌دیگر ـ ولو کوتاه ـ مهلت ندادی تا در این مدت از زندگی دنیا بهره‌مند و برخوردار می‌شدیم‌؟ این آیه شبیه به آیه دیگری در سوره «محمد» است‌: ﴿وَیَقُولُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَوۡلَا﴾ [محمد:20]. و کسانی که ایمان آورده‌اند می‌گویند: چرا سوره‌ای ـ درباره جهاد ـ نازل نمی‌شود؟ اما چون سوره‌ای صریح نازل شد و در آن نام جهاد آمد، آنان‌که در دل‌هایشان مرضی است‌، مانند کسی‌که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو می‌نگرند، ولی فرمان‌پذیری و سخنی شایسته برای آنان بهتر است و چون کار به تصمیم کشد، قطعا خیر آنان در این‌است که با خداوند صادق باشند) «محمد/20». «بگو: بهره‌مندی دنیا اندک است‌» وزودگذر، که بر صاحبش هرگز نمی‌پاید، ولی پاداش «آخرت برای کسی‌که تقوی‌پیشه کند، بهتر است‌. و بر شما به‌اندازه فتیلی هم ستم نخواهد رفت‌» فتیل‌: رشته باریکی در پشت هسته خرما است‌. یعنی‌: بر شما در آخرت به اندازه ذره ناچیزی هم ستم نمی‌رود، پس از جهاد رو برنتابید.

 ﴿أَیۡنَمَا تَکُونُواْ یُدۡرِککُّمُ ٱلۡمَوۡتُ وَلَوۡ کُنتُمۡ فِی بُرُوجٖ مُّشَیَّدَةٖۗ وَإِن تُصِبۡهُمۡ حَسَنَةٞ یَقُولُواْ هَٰذِهِۦ مِنۡ عِندِ ٱللَّهِۖ وَإِن تُصِبۡهُمۡ سَیِّئَةٞ یَقُولُواْ هَٰذِهِۦ مِنۡ عِندِکَۚ قُلۡ کُلّٞ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۖ فَمَالِ هَٰٓؤُلَآءِ ٱلۡقَوۡمِ لَا یَکَادُونَ یَفۡقَهُونَ حَدِیثٗا٧٨﴾ [النساء: 78].

آن‌گاه خداوند متعال در جهت تشویق و برانگیختن آن عده از مسلمانانی که از بیم مرگ دست از جهاد کشیده‌اند و در بیان فساد جبن و ترسی که درون آنها را پرکرده و در روان آنها درآمیخته است‌، می‌فرماید: «هرکجا باشید، مرگ شما را درمی‌یابد» و «حذر»، نمی‌تواند شما را از «قدر» نجات دهد، پس مرگ خواه‌ناخواه آمدنی است و هرکه با شمشیر نمیرد، به‌غیرآن از اسباب دیگر می‌میرد و این امری قطعی است «هرچند در بروج مشیده باشید» بروج مشیده‌: برجهای بسیار محکم‌، بلند و سر به فلک کشیده است‌. یعنی‌: چون اجل انسان در رسد، برجهای بسیار محکم و سر به فلک کشیده هم نمی‌توانند مرگ را از وی دفع کنند. پس حق تعالی نفرت از جنگ را با دو نسخه درمان می‌کند: یکی شناساندن حقیقت دنیا نسبت به آخرت‌. و دیگری فهماندن این حقیقت که مرگ پس و پیش نمی‌شود و برای آن میعادی است معین‌.

بعد از آن‌، حق تعالی به بیان بیماری دیگری می‌پردازد که خواستاران تأخیر فریضه جهاد به آن دچار شده‌اند، این بیماری نیز همچون بیماری اول‌، بیماری‌ای است که ممکن است مسلمانان در هر زمان و مکانی به آن مبتلا شوند: «و چون به‌آنان خیری برسد» یعنی‌: نعمتی چون فراوانی و آسوده حالی «می‌گویند: این ازسوی خداوند است‌» تا اینجای کار سخنشان درست است و هیچ اعتراضی هم برآن نیست‌، اما آنچه مورد اعتراض است این سخن است‌: «و اگر شری به آنان برسد، می‌گویند: این از سوی توست‌» یعنی‌: اگر به منافقان نعمتی برسد، آن را به‌خداوند متعال نسبت می‌دهند، ولی اگر به آنان نقمت و بلایی چون قحطی وسختی رسید، آن را ـ در عصر نزول آیه ـ به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نسبت می‌دادند و ممکن است امثال آنان در هر عصری‌، این نسبت را به میراث‌بران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدهند. «بگو» موضوع چنان نیست که شما می‌پندارید، بلکه «همه از سوی خداونداست‌» چه خیر و چه شر «پس چه حال است این قوم را، نزدیک نیستند که سخنی را بفهمند» تا بدانند که گیرنده و دهنده همانا خداوند متعال است و همه اینها از حکم او صادر می‌شود ؟!.

 ﴿مَّآ أَصَابَکَ مِنۡ حَسَنَةٖ فَمِنَ ٱللَّهِۖ وَمَآ أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٖ فَمِن نَّفۡسِکَۚ وَأَرۡسَلۡنَٰکَ لِلنَّاسِ رَسُولٗاۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ شَهِیدٗا٧٩﴾ [النساء: 79].

«هرچه به تو برسد» ای انسان‌! «از خوبیها» و نعمت‌های زندگی‌، چون آسایش‌ها و آرامش‌ها و فراوانی‌ها و سلامتی‌... «از جانب خداست‌» و به فضل و رحمت وی زیرا کسی را بر خدا عزوجل هیچ حقی نیست «و هر شری که به تو برسد، ازخود توست‌» یعنی‌: هر سختی و بدبختی و بلا و مشقتی که به تو برسد، آن نیز ازسوی خدا عزوجل است ولی به سبب و علتی از جانب خودت‌؛ چون گناهی که مرتکب آن شده‌ای و به کیفر آن‌، مبتلای بلا و بدبختی و عذابی گردیده‌ای‌. پس‌اشتباه منافقان دراین است که به جای آن که به‌سوی خدا عزوجل باز گردند و به طورکلی به او التجا کنند تا خشم و عذاب خویش را از آنان بر دارد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را سبب این مصیبت‌ها معرفی می‌کنند، در حالی‌که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رحمتی برای‌جهانیان است «و تو را برای مردم به پیامبری فرستادیم‌» یعنی‌: ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم ! تو رحمت و نعمتی برای مردم هستی‌، تو از گناه معصوم هستی و تو جز مبلغی برای مردم نیستی بنابراین‌، مقدرات خلایق به‌دست تو نیست تا سود و زیان و خیر و شر از سوی تو باشد و چیزی از امر الهی در تصرف تو نیست تا مصائبی که به آنان می‌رسد، از جانب تو باشد «و گواه بودن خدا» بر این حقیقت که او تو را به رسالت فرستاده است «بس است‌» و او میان تو و میان آنان بر این حقیقت گواه می‌باشد.

 ﴿مَّن یُطِعِ ٱلرَّسُولَ فَقَدۡ أَطَاعَ ٱللَّهَۖ وَمَن تَوَلَّىٰ فَمَآ أَرۡسَلۡنَٰکَ عَلَیۡهِمۡ حَفِیظٗا٨٠﴾ [النساء: 80].

«هرکس از پیامبر اطاعت کند، در حقیقت از خداوند اطاعت کرده است‌» لذا فرمانبرداری از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، در واقع فرمانبرداری از خدا عزوجل است زیرا پیامبر جز به آنچه که خدا عزوجل به وی فرمان داده دستور نمی‌دهد و جز از آنچه که خدا عزوجل از آن نهی نموده‌، نهی نمی‌کند، پس اطاعت از مبلغ و پیام‌رسان‌، درواقع اطاعت از آن‌کسی است که او را به این مأموریت برانگیخته است و هرکس این حقیقت را درک‌کند، قطعا در نهایت انضباط و اخلاص‌، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اطاعت می‌کند.

خاطرنشان می‌شود که رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمان‌بردن از امرای مسلمان را نیز شامل اطاعت از خود گردانیده‌اند، چنان‌که در حدیث شریف آمده است‌: «هرکس از من اطاعت کند، در حقیقت از خدا عزوجل اطاعت کرده است و هرکس از من نافرمانی کند، در حقیقت خدا عزوجل را نافرمانی کرده است و هرکس از امیر اطاعت کند، درحقیقت از من اطاعت کرده است و هرکس امیر را نافرمانی کند، در حقیقت مرا نافرمانی کرده‌است». «و هرکس رویگردان شود» یعنی‌: از اطاعت تو اعراض کند و سر برتابد، پس او در حقیقت خدای  عزوجل  را نافرمانی کرده است زیرا ما «تو را نگهبان ایشان‌» یعنی‌: نگهبان اعمال ایشان «نفرستاده‌ایم‌» بلکه بر عهده تو فقط و فقط تبلیغ است‌، نه اینکه دل‌هایشان را به حق گرویده و باورمند گردانی زیرا این‌کار در توان تو نیست‌.

 ﴿وَیَقُولُونَ طَاعَةٞ فَإِذَا بَرَزُواْ مِنۡ عِندِکَ بَیَّتَ طَآئِفَةٞ مِّنۡهُمۡ غَیۡرَ ٱلَّذِی تَقُولُۖ وَٱللَّهُ یَکۡتُبُ مَا یُبَیِّتُونَۖ فَأَعۡرِضۡ عَنۡهُمۡ وَتَوَکَّلۡ عَلَى ٱللَّهِۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ وَکِیلًا٨١﴾ [النساء: 81].

آن‌گاه خداوند متعال از حال منافقانی خبر می‌دهد که در ظاهر امر از خود موافقت و طاعت بروز می‌دهند، اما در باطن‌، خلاف آن را پنهان می‌دارند: «ومی‌گویند؛ فرمانبرداریم‌» یعنی‌: وقتی نزد تو باشند، می‌گویند: «سمعا و طاعتا»، کارما فرمانبرداری است «ولی چون از نزد تو بیرون می‌روند، گروهی از آنان شبانه جز آنچه تو می‌گویی تدبیر می‌کنند» یعنی‌: سخنت را تغییر داده و سخنی‌دیگر می‌اندیشند و بر زبان می‌آورند. یا معنی این است‌: سخنت را در مورد مأموریتی‌که به آنان سپرده‌ای و ایشان را بر آن گمارده‌ای‌، تحریف و تغییر می‌دهند «و الله می‌نویسد» در نامه‌های اعمال‌شان «آنچه را که شبانه می‌گویند» تا در برابر آن مجازاتشان کند «پس از آنان روی برتاب‌» یعنی‌: آنان را به حال و کار و کردارشان واگذار «و بر خدا توکل کن‌» در کار آنان تا فرصت و مجال انتقام از آنان را فراهم گرداند «و خداوند کارسازی را کافی است‌» برای کسانی که بر وی توکل کنند. بدین‌سان حق تعالی به پیامبرش فرمان می‌دهد که در مقابله با این عمل منافقان‌، توکل را با روی برتافتن از آنان یکجا سازد.

آن‌گاه حق تعالی عامل این بیماری‌شان را که همانا عدم تدبر در کتاب خدا عزوجل است‌، بیان داشته می‌فرماید:

 ﴿أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ کَانَ مِنۡ عِندِ غَیۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ ٱخۡتِلَٰفٗا کَثِیرٗا٨٢﴾ [النساء: 82].

«آیا در» آیات «قرآن نمی‌اندیشند»؟ یعنی‌: آیا از قرآن روی برتافته و در معانی و مبانی آن تأمل و اندیشه نمی‌کنند تا به هدف و مرام قرآن پی ببرند؟ بی‌شک اگر آنان ـ چنان‌که باید ـ در آن اندیشه و تعمق نمایند، به این حقیقت می‌رسند که در قرآن هیچ اختلاف‌، ناهماهنگی و تعارضی نیست و قطعا در آن‌صورت‌، معنای این فرموده حق تعالی را که‌: (همه از جانب خداست) «آیه/‌78»، واین فرموده وی‌: (و آنچه از بدی به تو می‌رسد، از خود توست) «آیه/‌79»، را می‌فهمند «و اگر» قرآن «از جانب غیر خدا می‌بود» چنان‌که کفار می‌پندارند «قطعا در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند» و در آن تفاوت و تناقض فاحش و عدم انطباق با واقع را ملاحظه می‌کردند زیرا این عوارض از خصوصیات کلام بشر است‌، بویژه هنگامی که سخن بشر طولانی شود و گوینده‌اش از امور غیبی خبر دهد؛ قطعا اندک بررسی‌ای در سخنان وی نشان خواهد داد که درستی و مطابقت با واقع‌، به‌ندرت در آن مشاهده می‌شود، درحالی‌که معانی قرآن کریم در همه امور ـ چون توحید، حلال و حرام‌، خبر دادن از غیب‌... ـ بعضا مکمل و مؤید بعضی دیگرند. یا معنی این است‌: اگر قرآن از نزد غیر خدا عزوجل می‌بود، قطعا آنها از نظر بلاغت و بیان معانی‌، در آن تفاوت‌های آشکاری می‌دیدند.

علما با این آیه در رد سخن برخی از فرقه‌ها استدلال کرده‌اند که می‌گویند: «فهم معنای قرآن جز به تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام ممکن نیست».

آن‌گاه حق تعالی قضیه مهم دیگری را در موضوع جهاد مطرح می‌کند که به جنگ شایعه‌ها و جنگ روانی ارتباط دارد و راه درمان آن را نیز بیان می‌نماید:

 ﴿وَإِذَا جَآءَهُمۡ أَمۡرٞ مِّنَ ٱلۡأَمۡنِ أَوِ ٱلۡخَوۡفِ أَذَاعُواْ بِهِۦۖ وَلَوۡ رَدُّوهُ إِلَى ٱلرَّسُولِ وَإِلَىٰٓ أُوْلِی ٱلۡأَمۡرِ مِنۡهُمۡ لَعَلِمَهُ ٱلَّذِینَ یَسۡتَنۢبِطُونَهُۥ مِنۡهُمۡۗ وَلَوۡلَا فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَیۡکُمۡ وَرَحۡمَتُهُۥ لَٱتَّبَعۡتُمُ ٱلشَّیۡطَٰنَ إِلَّا قَلِیلٗا٨٣﴾ [النساء: 83].

«و چون خبری‌» حاکی از «ایمنی‌، یا وحشت به آنان برسد، انتشارش می‌دهند» گروهی از سست ایمانان بودند که وقتی خبری را که مایه آرامش بود ـ چون خبر پیروزی مسلمین و نابودی دشمنانشان ـ یا خبری را که مایه نگرانی و وحشت بود ـ چون خبر شکست مسلمین ـ می‌شنیدند، آن خبر را فاش می‌کردند. به قولی‌: آنان خبرهای فتنه‌انگیز و روحیه‌برانداز منافقان را به‌گوش مسلمانان می‌رساندند و شایعه‌های دروغین را پخش می‌کردند، که از این امر فسادی آشکار و خللی دامنه‌دار پدید می‌آمد «حال آن که اگر آن را به سوی پیامبر و به سوی اولی‌الامرخویش ارجاع می‌کردند» اولی‌الامر: اهل علم و اندیشه‌، یا فرمانروایان‌اند که مردم‌در امور خویش به آنها رجوع می‌کنند «آن‌گاه اهل استنباط ایشان به آن پی می‌بردند» یعنی‌: اگر چنان می‌کردند، اهل درک و استنباط، با تدبیر و اندیشه سالم‌خویش‌، درستی یا نادرستی آن خبر را استخراج و از همدیگر تفکیک می‌کردند، لذا شیوه درست و صحیح برخورد با اخبار و رویدادها این بود که آنها از پخش اخبار پرهیز کنند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خود آن را پخش نمایند، یا اولی‌الامرشان عهده‌دار این مهم گردند؛ زیرا ایشان به‌خوبی می‌دانند که چه چیزی باید افشا گردد و چه چیزی در پرده کتمان باقی بماند «و اگر فضل خدا بر شما نبود» با پاکسازی‌شما از این شائبه‌ها «و رحمت وی‌» بر شما نبود، با فرستادن پیامبر و فرودآوردن کتاب خویش بر شما و نگهداشت‌تان از فروافتادن در راه باطل «یقینا از شیطان پیروی می‌کردید» در وسوسه افگنی‌های وی «جز اندکی‌» از شما و ایشان کسانی‌اند که از فطرتی صاف و پاک برخوردارند.

اگر این حقیقت را مورد لحاظ قرار دهیم که (اولی‌الامر) بنابر یکی از وجوه تفسیری‌، علما می‌باشند؛ وجاهت رأی کسانی را در می‌یابیم که قضیه اجتهاد را ـ که عبارت از استنباط احکام است ـ و قضیه مجتهدینی را که علم و تقوی و ملکات باطنی‌شان آنان را شایسته استنباط احکام گردانیده؛ شامل مضمون این آیه گردانیده‌اند.

در روایت مورد اتفاق بخاری و مسلم راجع به سبب نزول آمده است‌: چون این خبر به عمر رضی الله عنه رسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زنان خویش را طلاق داده‌اند، به مسجدالنبی رفت و از مردم شنید که این سخن را در میان‌شان ردوبدل می‌کنند، پس‌نتوانست شکیبایی کند و یک‌راست به خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و اجازه ورود خواست‌، آن‌گاه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسید که آیا زنان خویش را طلاق داده‌اند؟رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خیر! گفت‌: الله اکبر! آن‌گاه بر سر در مسجد ایستاد و باصدای بلند گفت‌: آگاه باشید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زنان خویش را طلاق نداده‌اند. سپس این آیه نازل شد.

﴿فَقَٰتِلۡ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ لَا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفۡسَکَۚ وَحَرِّضِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَۖ عَسَى ٱللَّهُ أَن یَکُفَّ بَأۡسَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْۚ وَٱللَّهُ أَشَدُّ بَأۡسٗا وَأَشَدُّ تَنکِیلٗا٨٤﴾ [النساء: 84].

پس از آن که خدای  عزوجل  تمام مؤمنان را در یک فرمان عام به جهاد فراخواند و سست‌دلان را سرزنش کرده و آفت‌های چندی را درمان نمود، اینک هر فرد را به طور جداگانه نیز ـ از خلال فرمان دادن به رسول خویش ـ به جهاد دستور می‌دهد: «پس‌» ای محمد! صلی الله علیه و آله و سلم «در راه خدا پیکار کن‌» به نفس نفیس خویش «جز عهده‌دار شخص خود نیستی‌» یعنی‌: تو مسؤول عمل اصحاب خویش نیستی‌که جهاد می‌کنند یا نه‌، بلکه به اجرای فرمان خدای  عزوجل  بر نفس خود ملزم هستی‌، پس اگر تو را تنها هم گذاشتند، به تنهایی بجنگ «و مؤمنان را برانگیز» برمبارزه و جهاد «نزدیک است که خداوند بلای کافران را بگرداند» و با پیروزساختنت آسیب آنان را بازدارد. کلمه (عسی) که در مورد خداوند عزوجل مفید قطعیت است‌، مؤمنان را به بازداشتن بلا و آسیب کافران از ایشان‌، متوقع و امیدوار می‌سازد، لذا این وعده‌ای از سوی خدای سبحان است و وعده او خواه‌نخواه انجام شدنی است «و خداست که قدرتش بیشتر» و صولتش بزرگتر است «و» عذاب و «کیفرش‌سخت‌تر است‌» از این تعبیر چنین بر می‌آید که مقاومت کفار در برابر مؤمنان نیز شدید است‌، ولی عذاب خداوند عزوجل و اعمال قدرت وی بر آنان شدیدتر می‌باشد.چنان‌که از آیه کریمه این حقیقت نیز بر می‌آید که‌: سرسختی کافران علیه اهل ایمان‌، جز با نیروی بازدارنده جهاد مهار نمی‌شود بنابراین‌، باید مؤمنان را از راه سخنرانی‌، انتشار کتب و اعلامیه‌ها به جهاد برانگیخت‌. و از مثالهای برانگیختن مؤمنان به جهاد از سوی آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم ؛ این فرموده ایشان در روز بدر خطاب به‌یارانشان است‌: «قوموا إلى جنة عرضها السموات والأرض‌: یاران‌! بپاخیزید به‌سوی بهشتی که پهنای آن همانند آسمان‌ها و زمین است».

﴿مَّن یَشۡفَعۡ شَفَٰعَةً حَسَنَةٗ یَکُن لَّهُۥ نَصِیبٞ مِّنۡهَاۖ وَمَن یَشۡفَعۡ شَفَٰعَةٗ سَیِّئَةٗ یَکُن لَّهُۥ کِفۡلٞ مِّنۡهَاۗ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ مُّقِیتٗا٨٥﴾ [النساء: 85].

«هرکس شفاعت پسندیده‌ای بکند، از» خیر «آن نصیبی می‌برد و هرکس شفاعت ناپسندیده‌ای کند، از» شر «آن نصیبی می‌برد» شفیع‌: کسی است که دیگری را به‌انجام کاری سفارش و تشویق می‌کند. و شفاعت پسندیده‌، سفارش دیگران به انجام امور نیک و طاعت حق تعالی است‌، پس هرکس در کار خیری شفاعت وسفارش کند تا نفعی به دیگران برساند، یا شری را از کسی دفع نماید، از پاداش‌آن شفاعت بهره و نصیبی می‌برد و هرکس به شر و بدی‌ای سفارش کند، از گناه آن نصیب می‌برد؛ چون کسی‌که به سخن‌چینی و غیبت می‌پردازد، یا دیگری را به دزدی و فحشا سفارش می‌کند، یا به‌طور کلی در جلب ضرر یا دفع منفعت یا در امر غیر جایزی سفارش می‌کند «و خداوند همواره بر هرچیزی مقتدر است‌» و هم‌اونگهبان مقادیر اعمال شماست‌، پس شما را بر اعمال‌تان جزا می‌دهد. درحدیث شریف آمده است‌: «اشفعوا تؤجروا، ویقضی‌الله علی لسان نبیه ماشاء: شفاعت کنید تا اجر و پاداش داده شوید، اما خداوند عزوجل هرچه را خواسته‌است‌، بر زبان پیامبر خویش حکم می‌کند».

مجاهدبن‌جبیر در بیان سبب نزول آیه کریمه می‌گوید: این آیه درباره سفارش‌ها و واسطه‌شدن‌های مردم برای یک‌دیگر نازل شد. برخی از مفسران با توجه به سیاق آیات‌، «شفاعت حسنه» را به جهاد در راه خدا عزوجل و «شفاعت سیئه» را به جهاد در راه شیطان تفسیر کرده‌اند زیرا جهاد در راه خدا عزوجل تنها وسیله نجات مستضعفان از چنگال مستکبران می‌باشد.

﴿وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٖ فَحَیُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآۗ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٍ حَسِیبًا٨٦﴾ [النساء: 86].

«و چون شما را به تحیتی بنوازند» تحیت‌: سلام گفتن است‌. بعضی گفته‌اند: تحیت در اینجا، دادن پاسخ عطسه زننده با گفتن‌: «یرحـمـک الله» است‌. یاران امام ابوحنیفه برآنند که مراد از تحیت در اینجا هدیه دادن است‌، به‌دلیل این فرموده‌حق تعالی‌: (پس با تحیتی بهتر از آن پاسخ دهید). یعنی‌: هدیه بهتر از آنچه به‌شما داده‌اند، بدهید. و اگر مراد از «تحیت» سلام باشد، پس تحیت بهتر این است‌که در جواب سلام کسی‌که به گفتن سلام ابتدا می‌کند، چیزی را بیفزاید، مثلا چون سلام‌دهنده گفت‌: «السلام علیکم»، جواب‌دهنده بگوید: «و علیکم‌السلام ورحمه‌الله». که این جواب بر لطف و طراوت و صفای تحیت می‌افزاید. و افزودن در جواب سلام مستحب و پیش‌دستی در سلام گفتن سنت است که در باره آن‌ترغیب فراوان آمده‌، اما دادن جواب سلام فرض است‌، به‌دلیل فرموده‌حق تعالی‌: «پس با تحیتی بهتر از آن‌، یا همانند آن پاسخ دهید» یعنی‌: اگر جواب‌سلام را به شیوه بهتر ندادید؛ حداقل به مانند آن پاسخ دهید، اما ندادن جواب‌سلام به‌طورکلی‌، جایز نیست زیرا جواب سلام فرض است‌. و کم‌کردن جواب‌سلام از مقداری که سلام‌کننده با آن به سلام ابتدا نموده است‌، نیز جایز نیست‌.

در حدیث شریف به روایت سلمان فارسی رضی الله عنه آمده است‌: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت‌: «السلام علیک یا رسول الله». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جواب وی فرمودند: «و علیک‌السلام و رحمه الله». سپس دیگری آمد و گفت‌: «السلام علیک یا رسول‌الله و رحمته». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جواب وی فرمودند: «وعلیک السلام ورحمه‌الله وبرکاته». سپس دیگری آمد و گفت‌: «السلام علیک یا رسول‌الله و رحمه الله وبرکاته». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جواب وی فرمودند: «وعلیک». آن شخص گفت‌: یارسول‌الله! پدر و مادرم فدای شما باد، فلان و فلان که نزد شما آمدند و بر شماسلام گفتند، سلام آنها را به بیشتر از جواب سلام من برگردانیدید؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آخر تو برای ما چیز بیشتری باقی نگذاشتی‌، حق تعالی‌فرموده است‌: و چون شما را به تحیتی بنوازند، با تحیتی بهتر از آن پاسخ دهید یا همانند آن را برگردانید. و ما همانند آن را به تو برگردانیدیم». ابن‌کثیر می‌گوید: «در این حدیث دلالتی است بر اینکه افزودن بر کلمات سلام به بیشتر از: السلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته‌، مشروع نیست».

فقها گفته‌اند: غیر مسلمانان در جواب‌دادن سلام به همانند آن‌، یا به نیکوتر از آن‌، از عمومیت آیه مستثنی می‌باشند زیرا در حدیث شریف به روایت صحیح مسلم آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «در سلام گفتن بر یهود و نصاری آغازگر نباشید و اگر با آنان در راهی روبرو شدید، آنان را به در پیش گرفتن تنگ‌ترین قسمت راه ناگزیر گردانید». و چنان‌که از احادیث دیگر نیز برمی‌آید، اگر غیرمسلمانی به مسلمانی سلام گفت؛ باید فقط در جواب آن بگوید: «و علیکم‌: برشما باد». اما احناف از حکم عدم جایز بودن ابتدا نمودن به سلام برای‌غیرمسلمانان‌، حالتی را که مسلمان در آن نیازی به شخص ذمی‌ای دارد، استثنا کرده و ابتدا کردن به سلام را در چنین حالتی برای وی جایز دانسته‌اند.

صاحب «هدیه علائیه» از حنفیه می‌گوید: «سلام‌گفتن بر فاسقی که فسقش علنی باشد مکروه است‌، چنان‌که سلام گفتن بر کسی‌که حقیقتا از دادن جواب سلام عاجز می‌باشد نیز مکروه است‌، چون سلام‌دادن بر شخصی که مشغول‌خوردن غذاست‌، یا بر کسی‌که شرعا از جواب دادن عاجز است‌، همچون خواننده نماز، خواننده قرآن‌، ذکرکننده‌، سخنران‌، کسی‌که به ایشان گوش فراداده است‌، تکرارکننده فقه در تدریس‌، کسی‌که مشغول حل‌وفصل دعاوی میان‌مردم است‌، کسی‌که در حالت مذاکره علم شرعی است‌، مؤذن‌، اقامت گوینده‌، مدرس‌، کسی‌که به نماز و تسبیح نشسته است‌، کسی‌که تلبیه می‌گوید، سلام گفتن بر دختران جوان بیگانه‌، بر کسی‌که بازی غیر مباحی را انجام می‌دهد، کسی‌که غیبت مردم را می‌کند، یا کبوتر پرواز می‌دهد، بر پیرمرد بذله‌گو، بر دروغگو، بربیهوده‌کار، بر کسی‌که مردم را دشنام می‌دهد، یا به چهره دختران و زنان نامحرم‌می‌نگرد ـ تا آن‌گاه که به توبه اینان علم نداشته باشیم ـ همچنان سلام گفتن برکسی که با همسرش مشغول عمل جنسی و معاشقه است‌، بر کسی‌که عورت وی‌برهنه است‌، بر کسی‌که در حال قضای حاجت قرار دارد، بر کسی‌که به خواب سبک یا خواب سنگینی فرورفته است و بر کسی‌که در حمام است‌، مکروه می‌باشد.

باید دانست که در هر جایی که سلام‌گفتن در آن مشروع نیست‌، دادن جواب سلام نیز مشروعیتی ندارد، همچنان دادن جواب سلام طفل و شخص مست و دیوانه واجب نیست و دادن جواب «سلام علیکم» به سکون میم در «سلام» نیز واجب نیست‌. همچنان حنفیه می‌گویند: «انسان باید با سلام گفتن؛ تجدید عهد با اسلام و این امر را نیت کند که به مؤمنی در مال‌، یا آبرویش زیانی نرساند».

صاحب تفسیر «معارف القرآن» می‌گوید: «در همه کشورهای جهان رایج است که وقتی مردم با یک‌دیگر ملاقات کنند، کلمه‌ای را برای موافقت و اظهار محبت فیما بین‌، اظهار می‌دارند؛ اما اگر مقایسه شود، معلوم می‌گردد که هیچ احوال‌پرسی‌ای به اندازه سلام اسلامی جامع نیست؛ زیرا در الفاظ سلام اسلامی تنها محبت نیست‌، بلکه ادای حق محبت نیز هست‌. در واقع سلام گوینده ازخداوند چنین می‌خواهد که شما را از تمام آفات و آلام سالم نگهدارد... سلام‌، دعای حیات طیبه در حق برادر مسلمان است‌، اظهار این حقیقت هم هست که همه‌ما محتاج حق تعالی هستیم و نمی‌توانیم بدون اذن او به یکدیگر نفع برسانیم و به‌اعتبار این معنی این کلمه یک عبادت هم هست و وسیله‌ای برای تذکر برادرمسلمان به این‌که یاد خدا را فراموش نکند نیز هست‌. همچنین کسی‌که از خدامی‌خواهد که دیگری از تمام آفات و تکالیف حفظ شود، گویی او در ضمن این‌، وعده می‌کند که شما از دست و زبان من مأمون هستید و من محافظ جان و مال وآبروی شما نیز هستم».

صاحب تفسیر «معارف القرآن» می‌افزاید: «ابن عربی در (احکام القرآن) قول امام ابن عیینه را نقل فرموده که می‌گوید: «اتدری ما السلام‌؟ یقول انت آمن منی» یعنی شما می‌دانید که سلام چیست‌؟ سلام کننده در واقع می‌گوید: شما از جانب من در امان هستید. خلاصه اینکه تحیه اسلامی جامعیت جهانی دارد، در آن ذکرخدا عزوجل است‌، تذکیر نیز هست‌، نوعی اظهار محبت با برادر مسلمان هم هست‌، برای او بهترین دعا نیز هست‌، با او این معاهده نیز هست که تو از دست و زبان من ایمنی‌. کاش مسلمانان این کلمه را به مثل رسم عموم و بر مبنای عادت ادا نمی‌کردند، بلکه حقیقت آن را درک کرده و به مضامین بلند آن متوجه می‌شدند»[7]. «همانا خداوند حسابگر همه چیز است‌» و شما را بر هر ریز و درشتی محاسبه می‌کند، ازجمله در سلام گفتن و تحیت‌. در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست‌، به بهشت وارد نمی‌شوید تا ایمان نیاورید و ایمان نمی‌آورید تا با همدیگر محبت نورزید، آیا شما را بر امری راهنمایی نکنم که اگر آن را انجام دهید، با همدیگر مهر و محبت‌می‌ورزید؟ سلام گفتن را در میان خود منتشر کنید».

﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۚ لَیَجۡمَعَنَّکُمۡ إِلَىٰ یَوۡمِ ٱلۡقِیَٰمَةِ لَا رَیۡبَ فِیهِۗ وَمَنۡ أَصۡدَقُ مِنَ ٱللَّهِ حَدِیثٗا٨٧﴾ [النساء: 87].

«الله کسی است که هیچ معبودی جز او نیست‌» پس الوهیت فقط مخصوص اوست «به یقین در روز قیامت‌» یعنی روز قیام کردن مردم از قبرها «که هیچ شکی درآن نیست‌» نزد آنان که حجت‌ها و برهان‌های خدای  عزوجل  را درمی‌یابند «شما را گرد می‌آورد» به‌سوی حساب «و راستگوتر از خدا در سخن کیست‌«؟ آری‌! هیچ‌کس از خدای  عزوجل  در اخبار و سخنانی که می‌گوید، راستگوتر نیست‌، به‌دلیل بی‌نیازی‌، قدرت و کمال حق تعالی و به دلیل اینکه دروغ گفتن بر آن ذات‌متعال محال است‌.

ملاحظه می‌کنیم که حق تعالی در این آیه‌، بر حشر نمودن مردم در صحرای محشر سوگند خورده است‌.

 ﴿فَمَا لَکُمۡ فِی ٱلۡمُنَٰفِقِینَ فِئَتَیۡنِ وَٱللَّهُ أَرۡکَسَهُم بِمَا کَسَبُوٓاْۚ أَتُرِیدُونَ أَن تَهۡدُواْ مَنۡ أَضَلَّ ٱللَّهُۖ وَمَن یُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ سَبِیلٗا٨٨﴾ [النساء: 88].

مجاهد در بیان سبب نزول آیه کریمه می‌گوید: مردمانی از اهالی مکه نزد پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده و از روی ریا اسلام می‌آوردند، سپس به‌سوی قوم خویش بازگشته و در بت‌پرستی نگونسار می‌گشتند و هدف‌شان از این کار این بود که هم در اینجا و هم در آنجا ایمن باشند، پس خدای  عزوجل  دستور داد که اگر از کفار کناره نگیرند و به راه صلاح بازنیایند، با آنان پیکار شود. به روایتی دیگر: این آیه درباره منافقانی نازل شد که از میانه راه احد به مدینه برگشتند، پس اصحاب‌رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در تصمیم گیری پیرامون آنان به دو گروه تقسیم شدند؛ گروهی‌می‌گفتند: با آنان می‌جنگیم و گروهی دیگر می‌گفتند: نه‌! با آنان نمی‌جنگیم‌.

«شما را چه شده‌است که درباره منافقان دو دسته شده‌اید» یعنی‌: چرا درباره آنان اختلاف پیدا کرده‌اید تا بدانجا که در این باره به دو رأی متفرق گشته‌اید، آخر چرا قاطعانه به کفر آنان حکم نمی‌کنید؟ «و حال آن که خداوند آنان را به سزای آنچه انجام داده‌اند، سرنگون ساخته‌است‌» یعنی‌: آنان را به‌سوی کفر باز گردانده و برکفر هلاکشان ساخته است‌. رکس‌: سرنگون ساختن یک چیز، یا بازگردانیدن اول آن به‌سوی آخر آن است‌. یعنی‌: به سبب کار و کردارشان که همانا پیوستن به دارکفر است‌، در وادی کفر سرنگونشان ساخته است‌. بدین جهت‌، از مفاد آیه جوازکشتن آنان برمی‌آید «آیا می‌خواهید کسی را که خدا در گمراهی‌اش وا نهاده‌، به راه آورید»؟ یعنی‌: آیا می‌خواهید کسی را در جمله راهیافتگان قراردهید که خداوند عزوجل او را در کفر و گمراهی نگونسار ساخته و قتلش را جایز شمرده است‌؟ یا معنی این است‌: آیا می‌خواهید آنان را راهیافته بنامید، در حالی‌که خداوند عزوجل گمراهی‌شان را آشکار گردانیده است‌؟ این تعبیر، مفید سرزنش آن گروه از مؤمنانی است که با منافقان به نرمش برخورد می‌کردند «و حال آن که هرگز برای کسی‌که خداوند در گمراهی‌اش وانهاده‌» به سبب عملکرد ناروایش «راهی به‌سوی هدایت نخواهی‌یافت‌» یعنی‌: جستن راه هدایت برای چنین کسی‌، سودی دربرندارد. ممکن است که از نص آیه فهم دیگری نیز بیرون آید و آن این است‌: خداوند عزوجل بر هرکس گمراهی را خواسته باشد، تو هرگز برای وی هیچ راهی نمی‌یابی‌، بلکه او در هر راهی سرگردان است و نمی‌تواند هیچ راه روشنی را درپیش بگیرد. و این خود نشانه منافق است که همیشه در حال تحیر، جابجا کردن موضع‌گیری‌ها، تناقض در رفتار و تنش درونی بسر می‌برد.

﴿وَدُّواْ لَوۡ تَکۡفُرُونَ کَمَا کَفَرُواْ فَتَکُونُونَ سَوَآءٗۖ فَلَا تَتَّخِذُواْ مِنۡهُمۡ أَوۡلِیَآءَ حَتَّىٰ یُهَاجِرُواْ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِۚ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَخُذُوهُمۡ وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَیۡثُ وَجَدتُّمُوهُمۡۖ وَلَا تَتَّخِذُواْ مِنۡهُمۡ وَلِیّٗا وَلَا نَصِیرًا٨٩﴾ [النساء: 89].

«آنان دوست دارند که شما نیز کافر شوید، همان‌گونه که خودشان کافر شده اند» یعنی‌: این گروه منافق‌، از روی عناد و کفر و درازدستی در گمراهی‌، در آرزوی کافرشدن مؤمنان به‌سر می‌برند «تا در نتیجه‌» شما و آنها «باهم برابر باشید» درکفر «پس زنهار، از میان آنان برای خود دوستانی اختیار نکنید تا آن که در راه خدا هجرت کنند» یعنی‌: برای هیچ‌کس از آنان یار و پشتیبان نباشید تا آن که با هجرت‌، ایمانشان را اثبات کنند زیرا در آغاز اسلام‌، هجرت اعلان عملی مسلمان شدن‌بود، از آن رو که هجرت‌، موالات عملی با اسلام و مسلمین است‌. آری‌! خدای  عزوجل  ما را از ولایت و دوستی با چنین مردمی نهی نموده است؛ مگر بعد از اینکه در سخن و عمل‌، ولاء و وابستگی کامل خود را به اسلام و اهل اسلام و دار اسلام اثبات کنند «پس اگر روی برتافتند» از ایمان و هجرت «هرکجا آنان رایافتید» یعنی‌: بر آنان دست یافتید «آنان را به اسارت بگیرید و بکشید و از آنان یار ویاوری برای خود نگیرید» یعنی‌: نه آنان را یاری کنید و نه از آنان یاری را بپذیرید. البته این حکم درباره مردمی است که ادعای مسلمانی نموده‌، سپس معاندانه به دارحرب پیوستند، نه درباره منافقانی که با مؤمنان در مدینه یک‌جا ساکن بودند زیرا منافق در داراسلام وضع خاص خود را دارد و کشته نمی‌شود، مگر اینکه نفاق خویش را آشکار کند، یا زمامدار مسلمان (امام) با داشتن گواه و مدرک‌، به‌کشتن وی حکم نماید. بنابراین‌، حکم اصلی درباره منافقان خارج از داراسلام‌، یاحیطه دولت آن‌، کشتن و عدم یارگیری از آنها و یاری دادن آنهاست‌.

اما این حالت استثناهایی هم دارد:

 ﴿إِلَّا ٱلَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَىٰ قَوۡمِۢ بَیۡنَکُمۡ وَبَیۡنَهُم مِّیثَٰقٌ أَوۡ جَآءُوکُمۡ حَصِرَتۡ صُدُورُهُمۡ أَن یُقَٰتِلُوکُمۡ أَوۡ یُقَٰتِلُواْ قَوۡمَهُمۡۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَسَلَّطَهُمۡ عَلَیۡکُمۡ فَلَقَٰتَلُوکُمۡۚ فَإِنِ ٱعۡتَزَلُوکُمۡ فَلَمۡ یُقَٰتِلُوکُمۡ وَأَلۡقَوۡاْ إِلَیۡکُمُ ٱلسَّلَمَ فَمَا جَعَلَ ٱللَّهُ لَکُمۡ عَلَیۡهِمۡ سَبِیلٗا٩٠﴾ [النساء: 90].

«مگر کسانی که با قومی که بین شما و آنها پیمانی است‌، پیوند دارند» یعنی‌منافقانی را که از راه «جوار» و «حلف» به قومی می‌پیوندند که میان شما و آنان میثاق و پیمانی است‌، نکشید زیرا عهد و پیمان شامل آنان نیز می‌شود. بعضی گفته‌اند: مراد از «پیوند» در اینجا، پیوند نسبی است‌. این اولین صورت استثنا شده از حکم قتل منافقان خارج از حیطه دار اسلام است‌.

اما صورت دوم‌: «یا نزد شما بیایند درحالی‌که سینه آنان از جنگیدن با شما یاجنگیدن با قوم خود، به‌تنگ آمده‌است‌» یعنی‌: از یک‌سو دل‌هایشان از جنگیدن با شما به‌تنگ آمده و از جانبی جنگیدن با قومشان به‌نفع شما نیز بر آنان آسان نیست‌، پس دوست ندارند که در جنگ طرف هیچ جناحی را بگیرند، لذا آنان نیزاز دستور قتال مستثنی هستند. ابن‌کثیر برای این گروه مثالی زده و گفته است‌: «نمونه این گروه‌، جمعی از بنی‌هاشم بودند که در بدر با بی‌میلی با مشرکان همراه شدند ـ همچون حضرت عباس و دیگران ـ هم از این‌رو بود که در آن روز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از کشتن عباس رضی الله عنه منع کرده و دستور دادند تا به اسارت گرفته‌شود». «و اگر خدا می‌خواست‌، قطعا آنان را بر شما مسلط می‌ساخت‌» برای ابتلا وآزمایش شما، یا برای پاکسازی صف شما، یا به مثابه مجازاتی بر گناهان شما و درآن صورت «حتما با شما می‌جنگیدند» و موقف بی‌طرفی اختیار نکرده‌، به صف‌کارزار با شما می‌پیوستند «پس اگر از شما کناره‌گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افگندند» یعنی‌: اگر به وسیله عهد و پیمانی که با شما منعقد می‌کنند،به سازش و کنارگذاشتن جنگ با شما متمایل شدند «پس‌» دیگر «خدا برای شما راهی بر آنان قرار نداده‌است‌» بنابراین‌، نه کشتن آنان بر شما رواست و نه به اسارت درآوردن و چپاول اموال‌شان زیرا وارد شدن آنها از در تسلیم‌، مانع هرنوع تجاوزی بر آنان گشته و این کار را علیه آنان حرام ساخته است‌.

بنابراین‌، خدای  عزوجل  مسلمانان را از متعرض‌شدن به جنگ دو گروه زیر نهی‌کرد:

1-   گروهی که با مسلمانان عهد و پیمان بسته و به عهد و پیمان خویش پایبندند.

2-   گروهی که از جنگ با مسلمانان کناره‌گرفته و به بستن عقد صلح و سازش با ایشان مایلند.

﴿سَتَجِدُونَ ءَاخَرِینَ یُرِیدُونَ أَن یَأۡمَنُوکُمۡ وَیَأۡمَنُواْ قَوۡمَهُمۡ کُلَّ مَا رُدُّوٓاْ إِلَى ٱلۡفِتۡنَةِ أُرۡکِسُواْ فِیهَاۚ فَإِن لَّمۡ یَعۡتَزِلُوکُمۡ وَیُلۡقُوٓاْ إِلَیۡکُمُ ٱلسَّلَمَ وَیَکُفُّوٓاْ أَیۡدِیَهُمۡ فَخُذُوهُمۡ وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَیۡثُ ثَقِفۡتُمُوهُمۡۚ وَأُوْلَٰٓئِکُمۡ جَعَلۡنَا لَکُمۡ عَلَیۡهِمۡ سُلۡطَٰنٗا مُّبِینٗا٩١﴾ [النساء: 91].

در بیان سبب نزول آمده است‌: گروهی از اهالی تهامه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم امان خواستند و هدف آنها این بود که در نزد مسلمانان و قوم خویش هردو ایمن باشند، پس نازل شد: «به‌زودی‌، گروهی دیگر را خواهید یافت که می‌خواهند هم از شما درامان باشند و هم از قوم خودشان‌» این گروه در سیمای ظاهری خویش مانند گروه قبلی‌، اما در نیت باطنی خود غیر از آن گروهند زیرا اینان قومی منافق هستند که نزد شما اسلام را آشکار می‌سازند و نزد قوم خویش کفر را تا با این ترفند از آسیب هردو گروه ایمن باشند، پس فرق اینان با گروه قبلی در این است که اینان در باطن با کفارند، درحالی‌که گروه اول در موضع‌گیری بی‌طرفانه خویش صادق بودند «هرگاه که به فتنه بازگردانیده می‌شوند» یعنی‌: هرگاه قومشان آنان را به‌سوی فتنه شرک و جنگ فرا می‌خوانند و از آنان می‌طلبند که با مسلمانان بجنگند «در آن نگونسار انداخته می‌شوند» یعنی‌: در دام کفر گرفتار آمده‌، در آن فرو می‌روند ونگونسار می‌شوند، هم از این رو به‌سوی قوم خویش بازگشته با شما می‌جنگند و از هیچ‌گونه آزار و زیانی علیه شما دست برنمی‌دارند، لیکن در عین حال‌، کار بر آنها آشفته و تحیر و سردرگمی بر آنها چیره است «پس اگر از شما کناره‌گیری نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند» و چنان عهد و پیمانی به شما ندادند که به سبب آن از عدم مشارکتشان در جنگ با خود مطمئن شوید «و از» جنگیدن با شما «دست برنداشتند، هرکجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان‌» یعنی‌: هرکجا که‌آنان را یافته و بر آنها دست پیدا کردید، آنها را به اسارت بگیرید و به قتل‌برسانید.

لذا در مجموع از آنان سه چیز خواسته شده است‌:

1-  کناره‌گرفتن از جنگ با مسلمانان‌.

2-  مسلمان‌شدن کامل و پشت‌نمودن قطعی به کفر و در غیر آن حکمشان حکم مرتدان است‌.

3-  دست نگه‌داشتن از آزار مسلمین‌.

پس اگر این سه چیز را عملا اثبات نکردند، در معرض هجوم فیصله‌کن شما قرار می‌گیرند و در این صورت‌: «آنانند که ما برای شما علیه آنان حجتی آشکار قرارداده‌ایم‌» که با این حجت آشکار، بر آنها مسلط می‌شوید و سرکوب و محکومشان می‌کنید. آری‌! این حجت روشن‌، سرنگون‌شدنشان در فتنه بدون کمترین مقاومتی دربرابر آن و آشکار شدن حال‌شان در کفر و خیانت و زیان‌رسانی به مسلمین است‌.

﴿وَمَا کَانَ لِمُؤۡمِنٍ أَن یَقۡتُلَ مُؤۡمِنًا إِلَّا خَطَ‍ٔٗاۚ وَمَن قَتَلَ مُؤۡمِنًا خَطَ‍ٔٗا فَتَحۡرِیرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖ وَدِیَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦٓ إِلَّآ أَن یَصَّدَّقُواْۚ فَإِن کَانَ مِن قَوۡمٍ عَدُوّٖ لَّکُمۡ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَتَحۡرِیرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ وَإِن کَانَ مِن قَوۡمِۢ بَیۡنَکُمۡ وَبَیۡنَهُم مِّیثَٰقٞ فَدِیَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ وَتَحۡرِیرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ فَمَن لَّمۡ یَجِدۡ فَصِیَامُ شَهۡرَیۡنِ مُتَتَابِعَیۡنِ تَوۡبَةٗ مِّنَ ٱللَّهِۗ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمٗا٩٢﴾ [النساء: 92].

مجاهد و دیگران در بیان سبب نزول آیه کریمه گفته‌اند: این آیه درباره عیاش‌بن‌ابی‌ربیعه برادر مادری ابوجهل نازل شد که در روز فتح مکه مردی را که به خاطر اسلام در مکه شکنجه‌اش می‌کرد، کشت‌، درحالی‌که بی‌خبر از آن بود که این مرد مسلمان شده و حتی هجرت نیز کرده است‌.

«و هیچ مؤمنی را نسزد که مؤمنی را ـ جز به خطا ـ بکشد» یعنی‌: مؤمن همچون کافر ـ که حکم انفاذ قتل آن گذشت ـ نیست بنابراین‌، برای مؤمن به هیچ حالی روا نیست که مؤمنی دیگر را ـ جز به خطا و اشتباه ـ به قتل رساند. خاطرنشان‌می‌شود که وجوه خطا و اشتباه بسیار است‌، و ضابطه در همه آنها، عدم وجود قصد و تعمد می‌باشد. در حدیث شریف آمده است‌: «ریختن خون شخص مسلمانی‌که به یگانگی خدا عزوجل و رسالت من گواهی می‌دهد، حلال نیست مگر به یکی ازسه چیز: کشتن نفس دربرابر نفس‌، کشتن شخص دارای همسری که مرتکب زنا می‌شود و کشتن کسی‌که ترک‌کننده دین خویش و جداشونده از جماعت مسلمین‌است». و اگر یکی از این امور سه‌گانه روی داد، باز هم‌، کسی از رعیت حق اجرای قتل را ندارد، بلکه این کار بر عهده زمامدار مسلمانان‌، یا جانشین وی می‌باشد «و هرکس که مؤمنی را به‌خطا بکشد، بر اوست که برده مؤمنی را آزاد کند» یعنی‌: باید غلام یا کنیز مؤمنی را به کفاره این قتل خطا آزاد نماید. حکمت در آزاد کردن برده مؤمن در این مورد این است که‌: چون او شخص مؤمنی را از قطار زندگان خارج ساخته‌، لذا بر او لازم است تا جان مؤمن دیگری مانند وی را درقطار اشخاص آزاد در آورد زیرا آزادسازی‌اش از قید بردگی‌، همچون زنده‌کردن وی است‌. این واجب اول بر عهده وی میباشد؛ «و» واجب دوم این‌است که‌: «به اهل او دیه پرداخت کند» دیه‌: مالی است که به عنوان خون‌بهای‌مقتول به ورثه وی داده می‌شود تا آن را همچون میراث میان خود تقسیم نمایند. مراد از (اهل)، ورثه مقتول است‌.

تفاصیل احکام دیه در سنت پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تبیین شده و فقها احکام آن را تدوین کرده‌اند.

در نزد احناف‌، جنس دیه به‌حسب پول رایج هر سرزمین چنین سنجیده می‌شود: برای دارندگان طلا هزار دینار، برای دارندگان نقره ده‌هزار درهم و برای دارندگان شتر، صد شتر. قابل ذکر است که دیه در قتل خطا بر «عاقله قاتل» لازم می‌گردد نه بر خود وی‌. و «عاقله» در نزد علمای حجاز، نزدیکان قاتل از جهت پدری وی ـ یعنی عصبه وی هستند ـ ولی در نزد احناف‌، «عاقله» کسان و نزدیکان ثبت شده در دیوان (ثبت احوال) قاتل‌اند، آن‌گونه که عمر رضی الله عنه این دیوان را تنظیم نموده است‌. و اگر عاقله از پرداخت دیه ناتوان شد، دیه مقتول از بیت‌المال عمومی (خزانه دولت) پرداخت می‌شود.

«مگر اینکه آنان صدقه کنند» یعنی‌: پرداخت دیه به هر حال برای ورثه مقتول واجب است‌، مگر اینکه آنان این دیه را بر خانواده قاتل ببخشند. ملاحظه می‌کنیم که آیه کریمه این بخشش را ـ به‌جهت ترغیب و برانگیختن مؤمنان برپرداخت آن ـ صدقه نامید «پس اگر مقتول از گروهی است که دشمنان شمایند» یعنی اگر مقتول منسوب به کفار حربی است «در حالی‌که خود وی مؤمن است‌» یعنی‌: خود مقتول مؤمن است «قاتل باید بنده مؤمنی را آزاد کند» بنابراین‌، اگرمسلمانی‌، مسلمان دیگری را می‌کشد که در بلاد کفار است و از آنان بوده‌، اما مسلمان شده ولی هجرت نکرده‌، هیچ دیه‌ای بر قاتل وی نیست‌، بلکه قاتل فقط باید برده مؤمنی را آزاد کند و دیه از ذمه عاقله وی ساقط است زیرا کسی‌که ایمان‌آورده اما هجرت نکرده‌، حرمت و کرامت وی نسبت به مؤمنی که ایمان آورده و هجرت کرده‌، کمتر است «و اگر» مؤمن مقتول «از قومی باشد که‌» کافرند و اما «میان شما و میان آنان پیمانی است‌» موقتی یا دائمی «پس باید به خانواده وی دیه پرداخت نماید» یعنی‌: عاقله قاتل این فرد مؤمن‌، باید به ورثه آن مقتول که از اهل‌ذمه‌، یا از هم‌پیمانان مسلمین هستند، دیه بپردازند «و» قاتل وی باید «برده مؤمنی را» نیز «آزاد نماید» چنان‌که گذشت «و هرکس بنده‌ای نیافت‌» یا مال وی برای خریدن برده گنجایش نداشت «بر اوست که دو ماه پیاپی روزه بگیرد» به طوری که هیچ روزی از ایام این دو ماه را نخورد و اگر روزی از روزهای این دو ماه راخورد، باید همه این دو ماه را باز از سر، روزه بگیرد. اما خوردن روزه به‌سبب وجود عذری چون حیض (عادت ماهانه زنان) و مانند آن‌، موجب ازسرگرفتن روزه نیست‌. ولی در خوردن به‌سبب عارض‌شدن بیماری‌، میان فقها اختلاف است‌، که رأی امام ابوحنیفه‌، از سرگرفتن روزه می‌باشد.

این کفاره «به عنوان توبه‌» قاتل مشروع شده «است از جانب الله» به عنوان رحمتی از سوی وی «و خداوند دانای حکیم است‌» داناست؛ چون در هر موردی به حکم مقرر آن فرمان می‌دهد، حکیم است؛ چون از روی حکمت اوامرش را مشروع می‌گرداند. تعبیر قرآنی‌: (فمن لم یجد: هرکس برده‌ای نیافت)، مظهری از مظاهر اعجاز قرآنی است زیرا این حقیقت را می‌رساند که بیان قرآن از نظر دقت چنان بالاست که همه زمان و مکان را می‌گنجاید زیرا مفهوم آن‌، هم شامل عدم توانایی مالی شخص در خریدن برده می‌شود و هم شامل نبودن برده ـ همچون عصر و زمان ما.

 ﴿وَمَن یَقۡتُلۡ مُؤۡمِنٗا مُّتَعَمِّدٗا فَجَزَآؤُهُۥ جَهَنَّمُ خَٰلِدٗا فِیهَا وَغَضِبَ ٱللَّهُ عَلَیۡهِ وَلَعَنَهُۥ وَأَعَدَّ لَهُۥ عَذَابًا عَظِیمٗا٩٣﴾ [النساء: 93].

«و هرکس عمدا مؤمنی را بکشد» درحالی‌که می‌داند که او مؤمن است «پس جزای او جهنم است که جاودانه در آن می‌ماند و خداوند بر او خشم می‌گیرد و لعنتش می‌کند» یعنی‌: از او انتقام می‌گیرد و او را از رحمت خویش طرد می‌کند «و برای او عذابی عظیم آماده ساخته است‌» و او به سبب گناه بزرگی که مرتکب شده‌،مستحق این همه مجازات است‌. نشانه قتل عمد: کشتن انسان با وسیله‌ای از وسایل‌کشنده‌ای است که عمل قتل عادتا به مانند آن وسیله انجام می‌گیرد؛ چون شمشیر، تفنگ‌، سم و امثال آن‌. ولی کسی‌که از قتل عمد توبه‌کار شد، سزاوار این کیفر نیست‌. اما باید دانست که در توبه قتل عمد، قاتل ناگزیر باید به قتل اعتراف و خود را برای قصاص تسلیم کند؛ چنانچه قصاص واجب بود، یا دیه بپردازد ـ چنانچه قصاص واجب نبود ـ درصورتی که قاتل توانگر بوده و بر پرداخت کل دیه یا بعضی از آن قادر باشد، چه در قتل عمد، عاقله قاتل متحمل دیه قتل نبوده بلکه دیه به مال خود وی تعلق می‌گیرد.

اما اگر قاتل قتل عمد، از این گناه عظیم توبه کرد و عزم خود را بر این امر که‌دیگر به قتل هیچ‌کسی دست نیالاید جزم نمود، بی‌آن که به قتل اعتراف نموده وخود را به عدالت تسلیم نماید، در این صورت به قبول توبه وی یقین قاطع نداریم‌، ولی خدای  عزوجل  ارحم‌الراحمین است و اوست که میان بندگان خویش در آنچه‌که میان خویش اختلاف داشته‌اند، داوری می‌کند. هرچند که در این آیه کریمه‌برای قاتل قتل عمد، توبه و کفاره‌ای ذکرنشده‌، چنان‌که برای قاتل خطا ذکرشده‌،که این خود دلیل عدم پذیرش این دو از قاتل در قتل عمد است‌. چنان‌که‌ابن‌عباس رضی الله عنه نیز بر آن است که قتل عمد توبه‌ای ندارد، به‌دلیل احادیث بسیاری که‌بر بزرگی این جنایت دلالت می‌کنند و از جمله این حدیث شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم : «اولین قضیه‌ای که میان مردم در روز قیامت فیصله می‌شود، قضیه خونهاست».در حدیث شریف دیگری آمده است‌: «قطعا نابودی دنیا در نزد خدا، آسان‌تر ازکشتن شخص مسلمانی است». همچنین در حدیث شریف دیگری آمده است‌: «اگراهالی آسمان‌ها و زمین بر کشتن مرد مسلمانی گردآیند، بی‌گمان خداوند همه را برروهایشان در آتش می‌افگند». همچنین در حدیث شریف دیگری آمده است‌: «هرکس بر کشتن مسلمانی یاری نماید ـ هرچند با بخشی از یک کلمه ـ روزقیامت درحالی می‌آید که میان هردو چشمش چنین نوشته شده‌: این شخص از رحمت خدا نومید است».

اما جمهور فقها بر آنند که توبه قاتل عمد پذیرفته می‌شود. مراد از جاودانه ماندن وی در دوزخ نیز در رأی جمهور، درنگ‌کردن وی به‌مدت دورودرازی است‌، نه ماندگار بودن همیشگی وی زیرا از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به تواتراحادیثی نقل شده‌است که مفاد همه آنها این است‌: «هرکس در قلبش کمترین ذره‌ای از ایمان باشد، سرانجام از دوزخ بیرون آورده می‌شود». بنابر همین رأی جمهور است که علما گفته‌اند: «در قتل عمد سه حق است‌: حق خدا عزوجل ، حق مقتول و حق اولیای دم‌. اما حق اولیای دم‌، تسلیم کردن قاتل به آنان است که یا قصاصش کنند یا از وی دیه بگیرند، همچنان می‌توانند او را عفو کنند. و حق خداوند عزوجل به توبه ساقط می‌شود ـ چنانچه خدای  عزوجل  آن توبه را بپذیرد. اما حق مقتول به روز قیامت باقی می‌ماند، که یا خدای  عزوجل  او را از قاتلش راضی گرداند، یا اگر بخواهد وی را عذاب کند».

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا ضَرَبۡتُمۡ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلَا تَقُولُواْ لِمَنۡ أَلۡقَىٰٓ إِلَیۡکُمُ ٱلسَّلَٰمَ لَسۡتَ مُؤۡمِنٗا تَبۡتَغُونَ عَرَضَ ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا فَعِندَ ٱللَّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٞۚ کَذَٰلِکَ کُنتُم مِّن قَبۡلُ فَمَنَّ ٱللَّهُ عَلَیۡکُمۡ فَتَبَیَّنُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٗا٩٤﴾ [النساء: 94].

ابن‌عباس رضی الله عنه در بیان سبب نزول آیه کریمه می‌گوید: مردی از قبیله بنی‌سلیم بارمه گوسفندی از نزد گروهی از یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گذشت و بر ایشان سلام‌گفت‌. در این اثنا ایشان در میان خود گفتند: این شخص بر ما سلام نگفت مگربه‌خاطر اینکه از ما ایمن باشد! این سخن را گفتند و بروی حمله برده به قتلش‌رساندند و گوسفندانش را به عنوان غنیمت نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آوردند. همان بودکه نازل شد: «ای مؤمنان‌! چون در راه خدا سفر کنید» یعنی‌: چون به جهاد بیرون روید، یا دشمن دین را با سلاح بکوبید «پس نیک تفحص کنید» یعنی‌: نیک‌پرس‌وجو و تأمل کنید تا یقین حاصل نمایید که آن کس که بر وی ضربه می‌زنید، از مؤمنان نیست «و به کسی‌که نزد شما اسلام را» یعنی کلمه شهادت را «اعلام و اظهار نموده است‌، نگویید: تو مؤمن نیستی‌» به قولی دیگر معنی این است‌: برای کسی‌که به شما «السلام علیکم» گفته‌، نگویید که تو مسلمان نیستی‌. «تا بدین‌وسیله متاع زندگانی دنیا را بجویید» یعنی این اشتهای غنیمت است که شما را از تحقیق و بررسی در مورد مسلمانی آن شخص باز می‌دارد، درحالی‌که این غنیمت چیزی جز بهره فانی دنیای دون نیست «و نزد الله غنیمت‌های بسیاری است‌» از آنچه که بی ارتکاب هیچ محظوری برای شما حلال می‌باشد و با برخورداری از این حلالهای پاکیزه‌، از کشتن و به غنیمت گرفتن مال کسانی که از در تسلیم و انقیاد درآمده‌اند، بی‌نیاز می‌گردید «قبلا خودتان نیز همین‌گونه بودید» یعنی‌: خودتان نیز قبلا از کفار بودید «ولی خداوند بر شما منت نهاد» و از ریختن خون‌های شماجلوگیری کرد ـ آن‌گاه که کلمه شهادت را بر زبان جاری ساختید. یا معنی این است‌: شما نیز همان‌گاه که به اسلام درآمدید، کلمه شهادت را بر زبان آوردید وخون‌ها و اموالتان به سبب آن از تعرض مصون ماند، بی‌آن که کسی درپی کسب اطمینان از این امر باشد که آیا در اظهار اسلام‌، دلهایتان با زبان‌هایتان هماهنگ وهمراه بوده است یا خیر! یا معنی این است‌: ای مسلمانان‌! شما نیز در آغاز کار، اسلام خویش را در میان قوم خویش پنهان می‌داشتید، چنان‌که این شخصی که در اثنای جنگ به شما اظهار اسلام کرد، مسلمانی خود را در میان قوم خویش پنهان می‌داشت‌، ولی چون شما به صحنه آمدید، او فرصت و زمینه آن را یافت که مسلمانی خویش را علنی کند، لذا حال و وضع نخستین خویش را فراموش نکرده وبه امثال خودتان رحم کنید «پس به‌درستی تفحص کنید» و پرس‌وجو نمایید تا مرتکب قتل ناحق نشوید. تکرار برای تأکید است «همانا خداوند به آنچه می‌کنید، آگاه است‌» پس شما را در برابر اعمال‌تان مؤاخذه خواهد کرد. سعیدبن جبیر رضی الله عنه می‌گوید: «این جمله‌، تهدید و هشداری است».

از این آیه کریمه می‌فهمیم که‌: فرق اساسی در میان جنگ مسلمانان و جنگ دیگران این است که‌: غیر مسلمانان برای دنیا می‌جنگند، اما مسلمانان برای برتری کلمه‌الله.

﴿لَّا یَسۡتَوِی ٱلۡقَٰعِدُونَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ غَیۡرُ أُوْلِی ٱلضَّرَرِ وَٱلۡمُجَٰهِدُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡۚ فَضَّلَ ٱللَّهُ ٱلۡمُجَٰهِدِینَ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ عَلَى ٱلۡقَٰعِدِینَ دَرَجَةٗۚ وَکُلّٗا وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلۡحُسۡنَىٰۚ وَفَضَّلَ ٱللَّهُ ٱلۡمُجَٰهِدِینَ عَلَى ٱلۡقَٰعِدِینَ أَجۡرًا عَظِیمٗا٩٥﴾ [النساء: 95].

«مؤمنان خانه‌نشین غیراهل ضرر، با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می‌کنند، یکسان نیستند» اهل ضرر: اهل معاذیراند که عذرهایی چون بیماری‌، معلولیت‌، نابینایی‌، لنگی و غیره به آنان ضرر وارد نموده‌، تا بدانجا که ازجهاد بازشان داشته است‌، پس اگر نیت و عزم مؤمنان معذور فقط این باشد که در صورت نبود عذر، قطعا به جهاد می‌رفتند، در این صورت‌، آن معذوران نیز در درجه مجاهدان قرار داشته و همانند پاداش ایشان را دارند، چنان‌که در حدیث شریف‌آمده است‌: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دریکی از غزوات خطاب به مجاهدان فرمودند:«قطعا در مدینه مردمی هستند که شما هیچ مسیری را نپیموده و هیچ وادی‌ای را پشت‌سر نگذاشته‌اید، مگر اینکه با شما در آن همراهند. اصحاب گفتند: یارسول الله! درحالی‌که در مدینه هستند با ما همراهند؟ فرمودند: آری‌! وجود عذرایشان را بازداشته است».

آن‌گاه خدای  عزوجل  در بیان برتری مجاهدان بر خانه‌نشینان می‌فرماید: «خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می‌کنند، به درجه‌ای بر خانه‌نشینان مزیت بخشیده‌» یعنی‌: یاد و نام آنان را بلند گردانیده و با مدح و ثنای خود، به ایشان برتری بخشیده است‌. مراد از درجه برتری دراینجا، برتری آنها بر غیر معذوران است‌، چه دارندگان عذر در صورتی که نیتشان صحیح باشد، درجه‌ای همانند بامجاهدان را دارند ـ چنان‌که گفتیم «و خداوند همه را» اعم از مجاهدان وخانه‌نشینان را «وعده نیکو داده‌» یعنی‌: وعده پاداش نیکو داده که همانا بهشت است «و خداوند جهادگران را بر جهاد گریزان به پاداشی عظیم برتری داده‌است‌» که این پاداش عظیم عبارت است از:

 ﴿دَرَجَٰتٖ مِّنۡهُ وَمَغۡفِرَةٗ وَرَحۡمَةٗۚ وَکَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِیمًا٩٦﴾ [النساء: 96].

«درجات‌» و مرتبه‌هایی «بس بزرگ از جانب او» به قولی‌: مراد از درجات در اینجا، همان درجه سابق است‌. به قولی دیگر معنی این است‌: حق تعالی مجاهدان را بر خانه‌نشینان معذور، به یک درجه برتری داده‌، اما مجاهدان را بر خانه‌نشینان جهادگریز غیر معذور، به درجات و مرتبه‌های بیشتری برتری بخشیده است‌. درحدیث شریف به روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «دربهشت صد درجه است که خداوند عزوجل آنها را برای مجاهدان فی‌سبیل‌الله آماده نموده و فاصله میان هردو درجه‌، همانند فاصله میان آسمان و زمین است». «و» نیز ارزانی داشته است به آنان «آمرزش و بخشایش را و خدا آمرزنده مهربان است‌» چرا که عذر را می‌پذیرد و پاداش را ارزانی می‌دارد.

باید دانست که این آیه بر جهاد فرض کفایی دلالت دارد. جهاد فرض کفایی جهادی است که اگر تعدادی کافی از مسلمانان به آن بپردازند، مجاهدان به سبب آن از پاداش برخوردار می‌گردند و خانه‌نشینان هم در نرفتن به آن گنه‌کار نمی‌شوند، درحالی‌که اگر جهاد، فرض عین باشد، یا فرض کفایه باشد ولی شمار کافی از مسلمانان بدان نپرداخته باشند، در این صورت‌، خانه‌نشینان مرتکب گناه عظیمی شده‌اند که به سبب آن سزاوار ورود به دوزخ هستند.

اما اینکه چه وقت جهاد فرض عین و چه وقت فرض کفایه است‌؟ پاسخ به این‌سؤال‌، تفصیلات بسیاری دارد، که اینک برخی از اشکال آن را به اختصار بیان می‌داریم‌:

1-   جهاد فرض عین است‌، اگر امام (زمامدار مسلمانان)، اعلام بسیج عمومی (نفیر عام) نماید.

2-   جهاد فرض عین است‌، اگر سرزمینی اسلامی مورد تهاجم قرار بگیرد، در این صورت اگر اهالی آن توان دفاع از خود را نداشتند، فرضیت عینی به همجواران آنان انتقال می‌یابد و همین طور دایره فرضیت قدم‌به‌قدم گسترده‌تر می‌شود تا آن که کل امت را در بر می‌گیرد.

3-   جهاد فرض عین است اگر مرتدان یا کافران بر منطقه‌ای از مناطق مسلمانان مسلط شده باشند.

و اگر همه مسلمانان در امنیت قرار داشته باشند، جهاد فرض کفایه است‌. یعنی در این صورت‌، باید در راه انتشار دعوت اسلامی با جبهه‌ای از جبهات دار حرب بجنگند.

در بیان سبب نزول آمده است که این آیه کریمه درباره غزوه بدر نازل شد.

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ تَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ ظَالِمِیٓ أَنفُسِهِمۡ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمۡۖ قَالُواْ کُنَّا مُسۡتَضۡعَفِینَ فِی ٱلۡأَرۡضِۚ قَالُوٓاْ أَلَمۡ تَکُنۡ أَرۡضُ ٱللَّهِ وَٰسِعَةٗ فَتُهَاجِرُواْ فِیهَاۚ فَأُوْلَٰٓئِکَ مَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُۖ وَسَآءَتۡ مَصِیرًا٩٧﴾ [النساء: 97].

در بیان سبب نزول آمده است‌: در مکه مسلمانانی بودند که به مدینه هجرت نکرده بلکه در میان کفار باقی مانده بودند، درحالی‌که کفار مکه آنان را از اظهار اسلام و انجام عبادات و شعائر دینی‌شان بازداشته و چه بسا که اجبارا آنان را با خود به جنگ علیه مسلمانان می‌کشاندند و مجاهدان مسلمان بی خبر از اینکه آنها مسلمان‌اند، به قتلشان می‌رساندند، پس نازل شد: «هرآینه آنان که فرشتگان‌» یعنی‌: ملک‌الموت و همکارانش «جانشان را می‌گیرند» با قبض ارواحشان «در حالی‌که بر خویشتن ستمکار بوده‌اند» با هجرت نکردن از دیار کفر. پس ظلم وستمشان بر خویشتن‌، همزیستی با کفار و ترک فریضه هجرت است «فرشتگان به‌ایشان‌» یعنی‌: به این مسلمانان ستمکار باقی مانده در دار حرب «می‌گویند: شما در چه حال بودید»؟ این سؤال‌، سؤالی توبیخی است‌، یعنی‌: موقف شما دربرابر دینتان چگونه بود؟ آیا شما با وجود همزیستی با کفار و ترک هجرت‌، اهل دیانت هم بودید؟! یا معنی این است‌: آیا شما در زمره اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  بودید، یا در زمره‌مشرکان‌؟ آنان پوزش خواهانه «پاسخ می‌دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم‌» که به اظهار دین و هجرت از سرزمین خویش توانا نبودیم‌. فرشتگان در رد این‌سخنشان سرزنش کنان «می‌گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید» و خود را از زیر بار ستم کفار نجات داده همراه با مسلمین به عبادت خدای  عزوجل  بپردازید؟ چرا! شما این امکان را داشتید زیرا انسان اگر به کاری تصمیم بگیرد، حتما راهکار آن را هم پیدا خواهد کرد. مراد از (ارض) در اینجا، هر مکان و منطقه‌ای از مناطق کره زمین است که برای هجرت آماده و مناسب باشد، اما مراد از (ارض) اول‌، هر سرزمینی است که هجرت از آن واجب است «پس آن گروه جایشان دوزخ است و چه بدجایی است‌» یعنی‌: آن گروه مسکن و مأوایی جز دوزخ ندارند و چه بد جا و چه بد سرانجامی است‌.

پس این آیه‌، دلیل فرضیت هجرت از دار کفر به سوی دار اسلام است برای هر کسی‌که به برپاداشتن دین خویش در دار کفر قادر نباشد. ابن‌کثیر می‌گوید: «بر این امر اجماع وجود دارد». اما اگر به برپاداشت دین خویش در دار کفر قادر بود، آیا باز هم هجرت از دارحرب به‌سوی دار اسلام و از دار ظلم به‌سوی دارعدل و از دار بدعت به‌سوی دار سنت بر وی واجب است‌؟ علما در این باره بر دو قول‌اند. احناف می‌گویند: هجرت بر او واجب است‌. و شافعی‌ها می‌گویند: باقی‌ماندن در دار کفر برای وی مستحب می‌باشد.

 ﴿إِلَّا ٱلۡمُسۡتَضۡعَفِینَ مِنَ ٱلرِّجَالِ وَٱلنِّسَآءِ وَٱلۡوِلۡدَٰنِ لَا یَسۡتَطِیعُونَ حِیلَةٗ وَلَا یَهۡتَدُونَ سَبِیلٗا٩٨﴾ [النساء: 98].

«مگر آنان که حقیقتا مستضعف‌اند از مردان و زنان و کودکان‌» همانند بیماران مزمن و فرودستان دیگری «که چاره‌جویی نمی‌توانند» در جهت گریز از دیار کفر با توسل به اسباب نجات‌، چرا که به این اسباب دسترسی ندارند «و هیچ راهی نمی‌یابند» برای گریز از این بن‌بست‌. ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گفت‌: «من و مادرم از مستضعفان حقیقی بودیم».

﴿فَأُوْلَٰٓئِکَ عَسَى ٱللَّهُ أَن یَعۡفُوَ عَنۡهُمۡۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَفُوًّا غَفُورٗا٩٩﴾ [النساء: 99].

«پس آن جماعت‌» مستضعفان بیچاره و بی‌وسیله که در واقع عذری داشته‌اند «باشد که خدا از ایشان درگذرد» این وعده‌ای قطعی از سوی حق تعالی به درگذشت از آنان است زیرا کلمه (عسی) هرچند در اصل برای طمع و توقع می‌باشد، اما هرگاه خدای  عزوجل  در چیزی به طمع افگند، آن چیز وجوبا واقع‌می‌شود، چرا که وقتی آن ذات کریم بنده خود را به طمع افگند، به وعده خویش وفا می‌کند «همانا خداوند همواره عفوکننده و آمرزنده است‌» این تعبیر، تأکیدی بر فریضه هجرت از دیار کفر است تا بدانجا که تارک هجرت به سبب عذر که هجرت بر وی واجب نیست نیز چنین بپندارد که ترک هجرت برای وی‌، گناهی‌است که می‌باید از آن طلب عفو و بخشایش کرد.

﴿وَمَن یُهَاجِرۡ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ یَجِدۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ مُرَٰغَمٗا کَثِیرٗا وَسَعَةٗۚ وَمَن یَخۡرُجۡ مِنۢ بَیۡتِهِۦ مُهَاجِرًا إِلَى ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ ثُمَّ یُدۡرِکۡهُ ٱلۡمَوۡتُ فَقَدۡ وَقَعَ أَجۡرُهُۥ عَلَى ٱللَّهِۗ وَکَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِیمٗا١٠٠﴾ [النساء: 100].

«و هرکه در راه خدا هجرت کند» یعنی‌: هجرت وی با قصدی درست و نیتی خالصانه همراه بوده و به چیزی از انگیزه‌ها و شائبه‌های دنیوی آلوده نباشد «در زمین اقامتگاههای فراوان خواهد یافت‌» که به‌رغم میل قومی که از نزدشان هجرت کرده است و به کوری چشم و خاری آنان‌، در آن اقامتگاهها ساکن می‌شود. مراغم‌: سرزمین هجرت است که انسان به کوری چشم دشمنش‌، راه آن را در پیش‌می‌گیرد «و» در هجرت خویش «گشایشها» خواهد یافت‌، هم در سرزمینی که به‌سوی آن هجرت می‌کند و هم در رزق و روزی خویش «و هرکه از خانه خود هجرت‌کنان به‌سوی الله و پیامبرش به‌در آید» و به آنجایی برود که خدا عزوجل ورسولش صلی الله علیه و آله و سلم دستور داده‌اند «سپس مرگش در رسد» قبل از آن که به مکانی که قصد هجرت به‌سوی آن را کرده است‌، برسد «حقا که پاداش‌» هجرت «او» به‌طور کامل «بر الله ثابت شده است‌» یعنی‌: پاداش وی در نزد حق تعالی چنان ثابت شده‌است که هرگز برگشت‌پذیر نیست‌، هرچند که به دار هجرت هم نرسد «وخدا آمرزنده مهربان است‌» به عمل مؤمن می‌آمرزد و به نیت وی رحم می‌کند.

علما گفته‌اند: «هر هجرتی برای طلب علم‌، یا حج‌، یا جهاد، یا رفتن شخص به سرزمینی با هدف افزودن بر طاعت‌، یا با هدف قناعت‌، یا زهد و طلب روزی پاکیزه؛ هجرت به‌سوی خدا و رسول وی است». اما در اعمال‌، نیت معتبر است‌، چنان‌که در حدیث شریف آمده‌است‌: «... هرکس هجرت وی به‌سوی الله و رسولش‌باشد، قطعا هجرت وی به‌سوی الله و رسول وی است و هرکس هجرت وی به‌سوی دنیایی باشد که به آن دست یابد، یا به‌سوی زنی باشد که آن را تزویج کند، پس هجرت وی به‌سوی همان چیزی است که به قصد دستیابی به آن هجرت کرده است».

از ابن‌عباس رضی الله عنه در بیان سبب نزول آیه کریمه روایت شده‌است که فرمود: ضمره‌بن جندب رضی الله عنه از خانه‌اش هجرت‌کنان به‌در آمد و به قومش گفت‌: مرا بر دوش برداشته از سرزمین شرک به‌سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون برید. اما پیش از آن که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برسد، در راه هجرت درگذشت‌. پس این آیه کریمه در شأن وی نازل شد.

﴿وَإِذَا ضَرَبۡتُمۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَلَیۡسَ عَلَیۡکُمۡ جُنَاحٌ أَن تَقۡصُرُواْ مِنَ ٱلصَّلَوٰةِ إِنۡ خِفۡتُمۡ أَن یَفۡتِنَکُمُ ٱلَّذِینَ کَفَرُوٓاْۚ إِنَّ ٱلۡکَٰفِرِینَ کَانُواْ لَکُمۡ عَدُوّٗا مُّبِینٗا١٠١﴾ [النساء: 101].

«و چون در زمین رهسپار سفر شدید، بر شما گناهی نیست که نماز را کوتاه سازید» یعنی‌: نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخوانید. این آیه دلیل بر آن است که کوتاه کردن (قصر) نماز بر مسافر واجب نیست‌، بلکه مسافر مخیر است که اگر بخواهد نماز را قصر کند و اگر بخواهد آن را کامل بخواند، چنان‌که این مذهب شافعی  رحمه الله  است‌. اما در نزد امام ابوحنیفه  رحمه الله ، قصر در سفر عزیمت است نه‌رخصت‌، پس قصر در سفر الزامی بوده و کامل خواندن نماز در آن جایز نیست زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در تمام سفرهایشان به کوتاه‌خواندن نماز پایبند بوده‌اند و به دلیل این فرموده عمر  رضی الله عنه : «فرض نماز در سفر بر زبان پیامبرتان‌، دو رکعت کامل بدون قصر است»، همچنان این فرموده عائشه  رضی الله عنها : «اولین‌بار که نماز فرض‌شد، دو رکعت بود، پس این دو رکعت در سفر تثبیت و در اقامت وحضر برآن افزوده شد». باید دانست که سفر مباح کننده قصر در نزد احناف مسیرسه روز راه است که به مقیاس امروزی (96) کیلومتر می‌شود. بلی‌! نماز را باید قصر کنید «اگر می‌ترسید که کافران شما را در بلا می‌افگنند، چرا که کافران برای شما پیوسته دشمنی آشکارند» ظاهر این آیه‌، مفید آن است که قصر در سفر جایز نیست‌، مگر اینکه با خوف فتنه و بلا از سوی کافران همراه باشد و لذا با وجود ایمنی از جانب آنان‌، قصر نماز جواز ندارد. لیکن در سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم به اثبات رسیده‌است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با وجود ایمن بودن از آزار کفار، نماز را در سفر قصر نمودند بنابراین‌، در نزد اهل سنت‌، خوف و هراس از دشمن‌، شرط جایز بودن قصر نماز در سفر نیست‌.

 ﴿وَإِذَا کُنتَ فِیهِمۡ فَأَقَمۡتَ لَهُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَلۡتَقُمۡ طَآئِفَةٞ مِّنۡهُم مَّعَکَ وَلۡیَأۡخُذُوٓاْ أَسۡلِحَتَهُمۡۖ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلۡیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمۡ وَلۡتَأۡتِ طَآئِفَةٌ أُخۡرَىٰ لَمۡ یُصَلُّواْ فَلۡیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلۡیَأۡخُذُواْ حِذۡرَهُمۡ وَأَسۡلِحَتَهُمۡۗ وَدَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَوۡ تَغۡفُلُونَ عَنۡ أَسۡلِحَتِکُمۡ وَأَمۡتِعَتِکُمۡ فَیَمِیلُونَ عَلَیۡکُم مَّیۡلَةٗ وَٰحِدَةٗۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَیۡکُمۡ إِن کَانَ بِکُمۡ أَذٗى مِّن مَّطَرٍ أَوۡ کُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَن تَضَعُوٓاْ أَسۡلِحَتَکُمۡۖ وَخُذُواْ حِذۡرَکُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ أَعَدَّ لِلۡکَٰفِرِینَ عَذَابٗا مُّهِینٗا١٠٢﴾ [النساء: 102].

این آیه خطابی است به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و به هر امیر و فرماندهی بعد از ایشان‌، که باید در هنگام خوف با همراهانشان نماز خوف را برپا دارند. یادآور می‌شویم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دوبار نماز خوف خوانده‌اند، یک‌بار در «عسفان»، بار دیگر در سرزمین «بنی‌سلیم» و اصحاب ایشان نیز بعد از رحلتشان‌، بارها نماز خوف خوانده‌اند ـ چنان‌که معروف است‌. «و چون در میان مؤمنان بودی‌» در هنگام خوف «و برای‌شان نماز برپا داشتی‌، پس باید گروهی از ایشان با تو بایستند» یعنی‌: بعد از اینکه آنان را به دو گروه تقسیم کردی‌، یک گروه در برابر دشمن قرارگیرند و گروهی دیگر همراه تو در نماز بایستند «و باید که سلاح‌های خود را نیز برگیرند» یعنی‌: هم گروهی که با تو نماز می‌خوانند و هم گروهی که دربرابر دشمن می‌ایستند، هردو باید سلاح‌های خود را برگیرند. اما نمازگزاران باید آن مقدارسلاح برگیرند که مانع نمازشان نگردد. مراد این است که باید حامل اسلحه خود باشند، به گونه‌ای که در هنگام نیاز بتوانند بی‌درنگ به آن دسترسی داشته باشند تا این مجهزبودن به سلاح‌، امید دشمن‌شان را از هر نوع بهره‌برداری از فرصت‌، قطع نماید «پس چون‌» نمازگزاران همراه با تو «به سجده روند» یعنی‌: یک رکعت‌یا تمام نماز را با تو ادا نمایند «آن گروه دیگر باید که پشت سر قرار گیرند» یعنی‌:گروه اول بعد از فراغت از آن رکعت یا فراغت از تمام نماز، باید برای حراست در مقابل دشمن قرارگیرند، آن‌گاه گروه دوم به نماز بایستند.

احناف و بسیاری دیگر از فقها در تفسیر آن می‌گویند: چون گروه اول یک رکعت خویش را با دو سجده برگزار کرد، باید برگردد و در برابر دشمن بایستد وگروه دوم به نماز بپیوندد و چون گروه دوم نماز خویش را به‌پایان رساند، گروه‌اول در همان جایی که هست‌، نماز خویش را تکمیل نماید، یا مجددا به جایی که‌در اول نماز گزارده برگردد و نماز خویش را تکمیل نماید. اما مالک  رحمه الله  می‌گوید: نماز گروه اول با همان یک رکعت به پایان می‌رسد زیرا در نزد وی‌، نماز خوف فقط یک رکعت است «و باید که آن گروه دیگر که هنوز نماز نخوانده‌، بیاید» و آن همان گروهی است که در برابر دشمن ایستاده و هنوز نماز نگزارده «پس با تو نماز خوانند» در رکعت دوم بر همان وصفی که گروه اول نماز گزارده است‌، بعد از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سلام دهند و گروه دوم یک رکعت دیگر خویش را به اتمام‌برساند. در نزد مالک  رحمه الله  با این یک رکعت نماز هردو گروه به اتمام می‌رسد، اما در نزد غیر وی از فقها، هریک از دو گروه‌، باید آنچه را که از وی فوت شده‌است‌، کامل گرداند. نخست گروه دوم و بعد از آن گروه اول «و باید که بگیرند» یعنی‌: این گروه دیگر «احتیاط خود را» یعنی‌: باید به هوش باشند و اگر ابزاری چون زره و مانند آن دارند، به‌کار بگیرند «و سلاحهای خود را برگیرند» گرفتن سلاح درنزد شافعی شرط و در نزد احناف مستحب است‌. آیه کریمه روشن نمی‌سازد که هریک از دو گروه چه‌مقدار نماز باید بخوانند، پس ذکر دو رکعت در اثنای شرح و تفسیر، به این اعتبار است که غالبا نماز خوف در سفر برگزار می‌شود و نمازهادر سفر، اغلب دو رکعتی است‌.

باید دانست که نماز خوف دارای اشکال و اوصاف متعددی است که بیان آنها در سنت وارد شده و همه آنها درست است و هرکس به یکی از آن صورتها نماز بگزارد، بی‌گمان دستور شریعت را انجام داده‌است و آنچه در این آیه ذکرشده‌، جامع همه آن صور می‌باشد. لیکن احناف به استناد احادیث وارده در این باب‌، کیفیت نماز خوف را چنین بیان نموده‌اند: «امام مردم را به دو گروه تقسیم نماید، گروهی با وی بایستند و گروهی دربرابر دشمن قرار گیرند، آن‌گاه امام با گروه اول‌یک رکعت و دو سجده بگزارد، بعد از آن این گروه دربرابر دشمن بروند و گروه‌دوم از برابر دشمن بیاید و امام با ایشان یک رکعت دیگر با دو سجده گزارده وسلام دهد، اما مقتدیانش که مسبوق هستند سلام ندهند، بلکه باید پیاده برای حراست به‌مقابل دشمن بشتابند، سپس گروه اول به جای اولی بازآیند، یا برای‌کم‌ساختن از تحرک‌، نماز خود را در همان جایگاه و سنگرشان منفردا و بدون‌قرائت به‌اتمام رسانند زیرا آنان حکم لاحق را دارند. سپس تشهد خوانده‌، سلام دهند و برای حراست در مقابل دشمن بازگردند، آن‌گاه گروه دوم بیایند و نمازشان را با قرائت سوره‌ای همراه باسوره فاتحه به‌اتمام برسانند، چرا که ایشان‌در ابتدا همراه امام در نماز داخل نشده‌اند، پس در حکم مسبوق به‌شمار می‌روند». خاطرنشان می‌شود که این کیفیت نماز خوف‌، از زهری‌، نافع‌، ابن‌عمر و ابن‌عباس روایت شده‌است‌. احناف درباره نماز خوف در وقت مغرب می‌گویند: «امام با گروه اول دو رکعت و با گروه دوم یک رکعت نماز بگزارد».

آن‌گاه حق تعالی در بیان حکمت مشروعیت نماز خوف می‌فرماید: «کافران آرزو دارند که شما از سلاحها و سازوبرگ خویش غافل شوید، پس یکباره بر شما حمله کنند» و با تمام نیرو و توان خویش چنان بر شما بتازند و کار را بر شما چنان دشوار سازند که دیگر به حمله دومی نیاز نداشته باشند «و اگر از باران در زحمتید، یا بیمارید، گناهی برشما نیست که جنگ افزارهای خود را بر زمین بگذارید، ولی مواظب خودباشید» تا دشمن غافلگیرانه بر شما حمله‌ور نشود. به این ترتیب‌، حق تعالی برای مجاهدان‌، نهادن سلاح به هنگام زحمت باران و در حال بیماری را رخصت داد وسپس ایشان را به گرفتن احتیاط و مواظبت از خویشتن فرمان داد تا دشمن از فرصت بهره‌برداری سوء نکند «بی‌گمان خداوند برای کافران عذاب خفت‌باری آماده کرده است‌» پس بدانید که دستور رعایت احتیاط از آن‌رو نیست که انتظار آن متصور باشد که کفار بر شما غلبه کنند، بلکه این دستور، امری تعبدی از سوی حق تعالی است‌.

 ﴿فَإِذَا قَضَیۡتُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ قِیَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِکُمۡۚ فَإِذَا ٱطۡمَأۡنَنتُمۡ فَأَقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَۚ إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ کَانَتۡ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِینَ کِتَٰبٗا مَّوۡقُوتٗا١٠٣﴾ [النساء: 103].

«و چون نماز را تمام کردید» یعنی‌: چون از ادای نماز خوف فارغ شدید «پس خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهای خویش‌» یعنی‌: در تمام احوال و حتی در حال جنگ «یاد کنید و چون آسوده‌خاطر شدید» از وجود دشمن و حالت خوف از میان رفت «نماز را برپا دارید» یعنی‌: نمازی را که وقت آن داخل می‌شود، بر صفت مشروعه آن به‌طور کامل و با رعایت اذکار و ارکان و طمأنینه آن‌، برپا دارید «زیرا نماز بر مؤمنان فرض وقت معین شده‌ای است‌» یعنی‌: نماز فریضه‌ای است که خدای  عزوجل  آن را بر بندگان خویش در اوقات معلوم و معینی فرض گردانیده و هر وقتی از اوقات آن دارای آغاز و انجامی است‌، لذا برپاداشتن نمازها در غیر اوقات آنها جایز نیست‌، مگر به خاطر وجود عذری شرعی‌، چون به خواب ماندن‌، یا سهوکردن‌، یا مانند آن‌، به همین دلیل است که خدای عزوجل شما را به برپاداشتن نماز در حال خوف ـ به کیفیتی که بیان شد ـ دستور داده وحتی در این حالت نیز، به تأخیر انداختن آن را از وقت معین آن اجازه نداده است‌.

در بیان سبب نزول روایت شده است‌: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یارانشان در «عسفان» بودند که مشرکان به فرماندهی خالدبن ولید در رسیده و در میان مسلمانان و قبله مستقر شدند، آنها با خود گفتند: هم اکنون وقت نمازی بر آنان فرامی‌رسد که ازخود و فرزندان‌شان برای‌شان محبوب‌تر است‌، پس مترصد آن فرصت باشید! همان بود که جبرئیل‌  علیه السلام    این آیات را در میان ظهر و عصر فرود آورد.

 ﴿وَلَا تَهِنُواْ فِی ٱبۡتِغَآءِ ٱلۡقَوۡمِۖ إِن تَکُونُواْ تَأۡلَمُونَ فَإِنَّهُمۡ یَأۡلَمُونَ کَمَا تَأۡلَمُونَۖ وَتَرۡجُونَ مِنَ ٱللَّهِ مَا لَا یَرۡجُونَۗ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا١٠٤﴾ [النساء: 104].

«و در تعقیب قوم سستی نکنید» یعنی‌: در جست‌وجو و دنبال کردن گروه کفار، از خود ضعف و سستی نشان ندهید، بلکه نیرومندی و چابکی را به نمایش گذارید زیرا «اگر شما دردمند می‌شوید، آنان نیز همان‌گونه که شما درد می‌کشید، درد می‌کشند» لذا کفار از شما به پایداری در میدان کارزار و تحمل مرارت جنگ‌، سزاوارتر نیستند، پس شما را چه می‌شود که همانند آنان پایداری نمی‌ورزید «حال آن که‌» شما از آنها به پایداری سزاوارترید زیرا «شما از الله» پاداشی بزرگ و اجری عظیم را در آخرت و پیروزی دین خویش را بر سایر ادیان در دنیا «امیدوارید» یعنی‌: «آنچه که آنها امید ندارند» به‌سبب کفر و انکارشان‌، پس به هرحال‌، شما به پایداری در میدان معرکه سزاوارترید، چرا که شما و آنان درآسیب و درد جنگ‌، با هم برابرید، اما این فقط شما هستید که در امیدواری ثواب و یاری و تأیید پروردگار، برگ برنده را در اختیار دارید و آنها از این امیدواری محروم‌اند «و الله همواره دانای حکیم است‌» داناست به دردهایی که می‌کشید، حکیم است در آنچه که به شما دستور می‌دهد.

 ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَآ إِلَیۡکَ ٱلۡکِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ لِتَحۡکُمَ بَیۡنَ ٱلنَّاسِ بِمَآ أَرَىٰکَ ٱللَّهُۚ وَلَا تَکُن لِّلۡخَآئِنِینَ خَصِیمٗا١٠٥﴾ [النساء: 105].

سبب نزول این آیات این بود که‌: مردی از منافقان به‌نام طعمه‌بن‌ابیرق که ازطایفه «بنی‌ابیرق» بود، مقداری مواد خوراکی و سلاح را از رفاعه‌بن‌زید دزدید، اما شخص پاک و شایسته‌ای به‌نام لبیدبن‌سهل را به آن متهم ساخت‌. به روایتی‌دیگر: او زرهی از آن اموال دزدی را در خانه مرد یهودی‌ای به‌نام زیدبن سمین‌افگند. و چون برخی از مردم سارق حقیقی را ـ که آن شخص منافق بود ـشناختند، قومش نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از وی به دفاع پرداختند تا بدانجا که نزدیک‌بود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ـ به این استناد که متهم‌کننده آن منافق گواه و مدرکی ندارد ـ در داوری خویش به‌سوی آنان گرایش یابند. این بود که نازل شد: «ما این کتاب رابه‌حق و راستی بر تو نازل کردیم‌» ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم ! «تا به‌موجب آنچه خدا به توآموخته‌» به وسیله وحی‌، یا به موجب آموخته‌های دیگری که تو را بدان راه‌نموده‌است؛ چون اجتهاد «میان مردم حکم کنی‌» برخی از علمای اصول ـ ازجمله ابومنصور ماتریدی ـ با استناد به این آیه گفته‌اند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حق داشته‌اند که به اجتهاد خویش حکم کنند، چنان‌که در حدیث شریف نیز آمده‌است که‌رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «جز این نیست که من هم بشری هستم‌، لذا برمبنای آنچه که می‌شنوم‌، حکم صادر می‌کنم و چه بسا یکی از شما در بیان حجت خویش لحن رساتری نسبت به بعضی دیگر داشته باشد و بنابراین‌، به نفع وی حکم صادر کنم‌، پس بدانید؛ آن کسی‌که من حق مسلمانی را برای وی حکم کرده‌ام‌، قطعا آن چیزپاره‌ای از آتش است‌، پس با علم به این حقیقت‌، باید آن را بر دارد، یا بگذارد». «و زنهار جانبدار خیانتکاران مباش‌» که به‌خاطر آنان با ذی‌حقان جدال کنی‌.

این آیه دلیل بر آن است که دفاع و جانبداری از کسی جایز نیست‌، مگر بعد از آن که به برحق‌بودن وی یقین داشته باشیم‌. و وکیلان مدافع شامل حکم عام این آیات هستند زیرا آنان در بسیاری از حالات‌، جز دفاع از گنهکاران و خائنان‌، هم و غم دیگری ندارند. پس باید دانست که دفاع از گنهکاران و خائنان به خدا عزوجل ، پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان‌، به هیچ‌وجه جایز نیست‌.

 ﴿وَٱسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ غَفُورٗا رَّحِیمٗا١٠٦﴾ [النساء: 106].

«و از خدا آمرزش بخواه‌» در این امر که از بنی‌ابیرق جانبداری کردی «که خدا آمرزنده مهربان است‌» نقل است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در دفاع از بنی ابیرق به قتاده پسر برادر رفاعه‌بن زید که مال‌باخته بود، گفته بودند: «قصد اهل‌بیتی را کردی که از آنان به اسلام و صلاح یاد شده‌است‌، آنان را به سرقت متهم می‌کنی‌، بی‌آن که‌دلیل و بینه‌ای داشته باشی». پس چون آیه‌کریمه نازل شد و راز حقیقی سرقت را برملا ساخت‌، بنی‌ابیرق سلاح را به مال‌باخته برگرداندند.

﴿وَلَا تُجَٰدِلۡ عَنِ ٱلَّذِینَ یَخۡتَانُونَ أَنفُسَهُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّانًا أَثِیمٗا١٠٧﴾ [النساء: 107].

«و از کسانی که به خویشتن خیانت می‌کنند» چرا که مرتکب معصیت می‌شوند وزیان معصیتشان به خودشان بازمی‌گردد «دفاع نکن‌» یعنی‌: از جایشان حجت و دلیل ارائه نکن «زیرا خداوند هرکس را که خیانتگر و گناه پیشه باشد، دوست ندارد» پس وقتی خداوند عزوجل خیانتکاران را دوست ندارد، دیگر هیچ مسلمانی نباید ازآنان دفاع کند. خوان‌: بسیار خیانت پیشه‌. اثیم‌: بسیار گناه‌پیشه‌.

 ﴿یَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱلنَّاسِ وَلَا یَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمۡ إِذۡ یُبَیِّتُونَ مَا لَا یَرۡضَىٰ مِنَ ٱلۡقَوۡلِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ بِمَا یَعۡمَلُونَ مُحِیطًا١٠٨﴾ [النساء: 108].

«اینان پنهان می‌دارند از مردم‌» اعمال ناشایست خود را، چرا که از آنان حیامی‌کنند و از آسیب و زیانشان بیم دارند «و از خداوند پنهان نمی‌کنند» اعمال زشت خود را و ملاحظه این امر را نمی‌کنند که خداوند عزوجل بر آشکار و نهانشان‌آگاه است‌. پس باید بدانند که نمی‌توانند چیزی را از او پنهان بدارند، چرا که هیچ‌چیز از او پنهان نمی‌ماند، پس باید از حق تعالی حیا کنند «و» چگونه می‌توانند اعمال خود را از او پنهان کنند، در حالی‌که «او با آنهاست آن‌گاه که درشب چاره‌اندیشی می‌کنند» و در میان خود در مورد «آنچه که خدا از سخنان نمی‌پسندد» به رایزنی و برنامه‌ریزی می‌پردازند. نیرنگ پردازی و چاره‌اندیشی را «تبییت» نامید؛ زیرا عادتا این کارها در شب طراحی می‌شود و در روز به اجرا درمی‌آید «و خدا به آنچه انجام می‌دهند، همواره احاطه دارد» و علم و اراده وی بر آنها محیط است‌، پس چگونه است که از او حیا نکرده و به نافرمانی او می‌پردازند.

﴿هَٰٓأَنتُمۡ هَٰٓؤُلَآءِ جَٰدَلۡتُمۡ عَنۡهُمۡ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا فَمَن یُجَٰدِلُ ٱللَّهَ عَنۡهُمۡ یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیۡهِمۡ وَکِیلٗا١٠٩﴾ [النساء: 109].

«هان‌، شما همانان هستید که از خیانت‌کنندگان در زندگی دنیا جانبداری کردید» مراد کسانی از طایفه بنی ابیرق‌اند که از قوم دزد خویش دفاع کردند «پس چه‌کسی‌در روز رستاخیز از آنان در برابر خدا جانبداری خواهدکرد» هنگامی که خدای آگاه بر همه طرحها و تدبیرهایشان‌، آنان را در برابر گناهانشان عذاب نماید؟ «یا کیست که برای‌شان وکیل باشد» یعنی‌: کیست که بتواند به وکالت از آنان در موضع دفاع وجانبداری آنان قرار گرفته و عذاب الهی را از آنان باز دارد؟ خدایا! هیچ کس نیست که در برابر تو یارای دفاع از کسی را داشته باشد.

﴿وَمَن یَعۡمَلۡ سُوٓءًا أَوۡ یَظۡلِمۡ نَفۡسَهُۥ ثُمَّ یَسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَ یَجِدِ ٱللَّهَ غَفُورٗا رَّحِیمٗا١١٠﴾ [النساء: 110].

«و هرکس کار سوئی کند» سوء: زشتی و بدی‌ای است که اثر آن به دیگران متعدی شود و در اینجا مراد از آن گناه است نه شرک «یا بر خود ستم ورزد» با انجام معصیتی از معاصی‌ای که اثر آن به دیگران متعدی نمی‌شود «سپس از خدا آمرزش بخواهد» یعنی‌: از حق تعالی بخواهد تا گناهانی را که مرتکب شده است بروی بپوشاند و اثر آنها را از وی محو کند، با این سخن خویش‌: «استغفرالله‌«: ازخدا آمرزش می‌خواهم»، یا: «اللهم اغفرلی»‌: خدایا! بر من بیامرز»؛ در این‌صورت «خدا را آمرزنده می‌یابد» برای گناهانش و «مهربان‌» می‌یابد به خودش‌.

ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «خدای مهربان در این آیه بندگانش را از بردباری‌، عفو، کرم‌، رحمت و مغفرت گسترده خویش آگاه می‌سازد و اگر گناهان بنده از آسمان‌ها و زمین و کوهها هم بزرگتر باشد، بی‌گمان خدای  عزوجل  آن را بر کسانی که توبه واستغفار کنند، می‌آمرزد». همچنین در این آیه‌، آن شخص دزد از قوم بنی‌ابیرق‌، مورد ترغیب قرار می‌گیرد که به‌سوی توبه شتافته و از خدا عزوجل آمرزش بخواهد وبداند که او را آمرزنده و مهربان خواهد یافت‌. اما حکم آیه کریمه عام است درباره همه بندگانی که مرتکب گناه شده و سپس از خدای سبحان آمرزش می‌طلبند. در حدیث شریف به روایت ابوبکر صدیق رضی الله عنه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که فرمودند: «هیچ مسلمانی نیست که مرتکب گناهی از گناهان بشود، سپس وضو ساخته و دو رکعت نماز بگزارد و آن‌گاه از خداوند عزوجل برای آن گناهش آمرزش‌طلبد، مگر اینکه بر وی آمرزیده می‌شود».

﴿وَمَن یَکۡسِبۡ إِثۡمٗا فَإِنَّمَا یَکۡسِبُهُۥ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمٗا١١١﴾ [النساء: 111].

«و هرکس گناهی مرتکب شود، فقط آن را به زیان خود مرتکب شده‌» چرا که فرجام و پیامد آن به خودش برمی‌گردد. یعنی‌: قوم آن شخص دزد، نباید از دزدی وی در تنگنا و فشار قرار گیرند، به گونه‌ای که آنان را وادارد تا از وی به ناحق دفاع‌کنند زیرا گناه سرقت وی فقط متوجه خود وی است و این گناه اصلا به آنان مربوط نیست «و الله دانای حکیم است‌» داناست به گنهکاران و صاحب حکمت است؛ از آن رو که به این قاعده بزرگ حکم کرد تا بدان عمل کنید و بدانید که گناه فقط گریبان صاحب خویش را می‌گیرد و بس‌.

 ﴿وَمَن یَکۡسِبۡ خَطِیٓ‍َٔةً أَوۡ إِثۡمٗا ثُمَّ یَرۡمِ بِهِۦ بَرِیٓ‍ٔٗا فَقَدِ ٱحۡتَمَلَ بُهۡتَٰنٗا وَإِثۡمٗا مُّبِینٗا١١٢﴾ [النساء: 112].

«و هرکس خطا یا اثمی مرتکب شود» خطا: لغزشی‌است که به عمد یا غیر عمد از انسان سرزند، اما «اثم» فقط عامدانه انجام می‌شود. و بعضی گفته‌اند: «خطا»، گناه صغیره است و «اثم» گناه کبیره «سپس آن را به گردن بی‌گناهی بیندازد» بی‌گناه‌در این داستان‌، همانا لبیدبن سهل است که بنی‌ابیرق او را به ناحق به دزدی متهم‌ساختند «قطعا بهتان و گناهی آشکار را بر دوش گرفته است‌» بهتان‌: دروغ بستن برشخص بی‌گناه است‌. آن را بهتان نامیدند زیرا بی‌گناه از آن در بهت و حیرت قرارمی‌گیرد، به دلیل اینکه از آن برکنار و بی‌خبر است‌، لذا چون می‌شنود که آن دروغ را به وی نسبت داده‌اند، مبهوت و متحیر می‌شود.

 ﴿وَلَوۡلَا فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَیۡکَ وَرَحۡمَتُهُۥ لَهَمَّت طَّآئِفَةٞ مِّنۡهُمۡ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمۡۖ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیۡءٖۚ وَأَنزَلَ ٱللَّهُ عَلَیۡکَ ٱلۡکِتَٰبَ وَٱلۡحِکۡمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمۡ تَکُن تَعۡلَمُۚ وَکَانَ فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَیۡکَ عَظِیمٗا١١٣﴾ [النساء: 113].

«و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود» خطاب متوجه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است‌. مراد از این فضل و رحمت بر ایشان این است که‌: پروردگار متعال ایشان را به لطف و عنایت و نگه‌داشت خویش‌، در قضیه «بنی‌ابیرق» از حق و حقیقت آگاه‌ساخت‌. آری‌! اگر این امر نبود «طایفه‌ای از آنان‌» یعنی‌: از گروه مدافع بنی‌ابیرق‌، که اسیدبن عروه و یارانش بودند «قصد آن کرده بودند که تو را گمراه سازند» از حکم‌کردن به حق «و گمراه نمی‌کنند مگر خود را» زیرا فرجام این‌کارشان به خودشان برمی‌گردد «و هیچ‌گونه زیانی به تو نمی‌رسانند» زیرا خدای‌سبحان نگهبان توست از کید و نیرنگ و زیان و گمراهسازی مردمان و او درهمه حال مؤید توست‌. و نیز بدان جهت که تو در این قضیه دزدی‌، به‌ظاهر امر و به اجتهاد خویش عمل کرده‌ای‌، پس قبل از نزول وحی درباره آن‌، هیچ زیانی متوجه تو نیست و اینک وحی آمد و حقیقت را برتو روشن ساخت «و خداوند برتو کتاب نازل کرد» یعنی‌: او قواعد و احکام و اموری را ـ در این آیات و غیرآن ـ در حوزه شریعت تو قرار داد که دربردارنده خیر بسیاری است «و» نیز بر تو «حکمت‌» نازل کرد. حکمت‌: سنت است که خدای  عزوجل  آن را بر رسول خویش فرو فرستاد «و به تو آموخت آنچه را» که قبلا «نمی‌دانستی‌» از احکام وامور «و فضل الهی بر تو بزرگ‌» و بسیار «است‌» زیرا لطف و فضلی بزرگتر از نبوت و نزول وحی نیست‌. خطاب به رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، در واقع خطاب به امتشان نیز هست‌، پس امت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این فضل را از طریق کتاب و سنت‌، از آن‌حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به ارث برده‌اند.

 ﴿لَّا خَیۡرَ فِی کَثِیرٖ مِّن نَّجۡوَىٰهُمۡ إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ أَوۡ إِصۡلَٰحِۢ بَیۡنَ ٱلنَّاسِۚ وَمَن یَفۡعَلۡ ذَٰلِکَ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِ فَسَوۡفَ نُؤۡتِیهِ أَجۡرًا عَظِیمٗا١١٤﴾ [النساء: 114].

«در بسیاری از نجواهایشان خیری نیست‌» نجوا: رازگویی و مشورت پنهانی در امری از امور به‌طریق درگوشی و پوشیده بین دو یا چند تن‌، غالبا در حضور دیگران است‌، به‌طوری‌که سوءظن حاضران غیرشنونده را برمی‌انگیزد. پس مراد آیه کریمه این است که در اغلب رازگویی‌های این‌چنینی مردم‌، خیری نیست «مگر» رازگویی در امور سه‌گانه زیر:

«کسی که‌» به وسیله نجوا «به صدقه یا معروفی فرمان دهد» معروف‌: لفظ عامی‌است که شامل تمام انواع نیکوکاری‌ها و امور پسندیده می‌شود «یا» فرمان دهدبه «اصلاح بین مردم‌» اصلاح بین مردم‌؛ عام است در همه مشاجراتی که میان آنان در خونها، آبروها، اموال و دیگر دعواها و مرافعات روی می‌دهد. درحدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آیا شما را از کاری که درجه‌آن بهتر از درجه روزه و نماز و زکات است آگاه نگردانم ؟ یاران گفتند: چرا یارسول‌الله! فرمودند: این کار اصلاح ذات البین است زیرا فساد ذات‌البین تراشنده‌است‌، نمی‌گویم تراشنده موی است؛ بلکه تراشنده دین است». «و هرکس برای‌طلب خشنودی الله چنین کند» یعنی‌: به این امور سه‌گانه فرمان دهد «به‌زودی او را پاداش بزرگی خواهیم داد» ولی هرکسی که به‌انگیزه دیگری جز خشنودی الله عزوجل ـ همچون انگیزه ریا و ریاست‌طلبی ـ به امور یادشده فرمان دهد، نه‌تنها مستحق این‌ستایش و پاداش نیست‌، بلکه حتی ممکن است از گناه آن هم نجات نیابد زیرا اعمال‌، وابسته به نیت است‌. در حدیث شریف به روایت ام‌حبیبه رضی الله عنها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که فرمودند: «کلام ابن آدم کله علیه لا له‌، الا ذکرالله عزوجل‌، او امر بـمـعروف‌، اونهی عن منکر». «سخن فرزند آدم تماما به زیان اوست نه به‌سود او، بجز ذکر خدای عزوجل‌، یا امر به معروفی‌، یا نهی از منکری».

 ﴿وَمَن یُشَاقِقِ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعۡدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ ٱلۡهُدَىٰ وَیَتَّبِعۡ غَیۡرَ سَبِیلِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ نُوَلِّهِۦ مَا تَوَلَّىٰ وَنُصۡلِهِۦ جَهَنَّمَۖ وَسَآءَتۡ مَصِیرًا١١٥﴾ [النساء: 115].

«و هرکس پس از آن که راه هدایت برای او آشکار شد، با پیامبر مشاقه کند» مشاقه‌: در اصل به‌معنای دشمنی و مخالفت است‌. یعنی‌: هرکه با نجواگری در گناه و تجاوز و نافرمانی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، راه شقاق و مخالفت با ایشان را در پیش‌بگیرد، پس از آن که راه هدایت بر او روشن و مشخص شده و صدق و صحت رسالت را با براهین قاطعه آن دانسته است «و» هرکس «راهی جز راه مسلمانان را» که همانا پایداری در دین اسلام و تمسک به احکام آن است «پیروی کند» وبا اهل کفر و گمراهی پیوند دوستی برقرار نماید «او را بدانچه روی خود را بدان سوکرده‌، وا می‌گذاریم‌» یعنی‌: او را به کفار و گمراهان ملحق می‌کنیم و به آنچه که در دنیا انتخاب نموده وا می‌گذاریم «و به دوزخش می‌کشانیم‌» یعنی‌: در آخرت به او عذاب آتش را می‌چشانیم «و» دوزخ «چه بازگشتگاه بدی است‌!».

در تفسیر «کشف‌الاسرار» خواجه عبدالله انصاری  رحمه الله  آمده‌است‌: «مراد از (سبیل مؤمنین) که در این آیه بر لزوم پیروی از آن تأکید شده‌است‌، اجماع اهل حق در هر عصری است». شافعی  رحمه الله  نیز این آیه را بر صحت اجماع دلیل گرفته است زیرا عصمت مؤمنان از اینکه بر خطا اجماع و اتفاق کنند، تضمین شده است‌. چنان‌که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این حدیث شریف فرمودند: «لا یجتـمع امتی علی الضلاله‌». «امت من بر گمراهی جمع نمی‌شود».

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یَغۡفِرُ أَن یُشۡرَکَ بِهِۦ وَیَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِکَ لِمَن یَشَآءُۚ وَمَن یُشۡرِکۡ بِٱللَّهِ فَقَدۡ ضَلَّ ضَلَٰلَۢا بَعِیدًا١١٦﴾ [النساء: 116].

«خداوند این را که به او شرک آورده شود، نمی‌آمرزد و فروتر از آن را بر هرکه بخواهد می‌آمرزد و هرکس به خداوند شرک ورزد، قطعا دچار گمراهی دور و درازی شده است‌» چرا که او قوانین عقل را معطل ساخته‌، نگرش‌های وی فاسد شده‌، روش وی ازجاده اعتدال و استقامت منحرف و سعادت دنیا و آخرت از دستش رفته است‌. تفسیر نظیر این آیه در آیه (48) نیز گذشت‌.

﴿إِن یَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦٓ إِلَّآ إِنَٰثٗا وَإِن یَدۡعُونَ إِلَّا شَیۡطَٰنٗا مَّرِیدٗا١١٧ لَّعَنَهُ ٱللَّهُۘ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنۡ عِبَادِکَ نَصِیبٗا مَّفۡرُوضٗا١١٨﴾ [النساء: 117-118].

«مشرکان بجای خدا جز بتهای مادینه را نمی‌پرستند» یعنی‌: بتهایی را می‌خوانند که به نام دختران نامگذاری کرده‌اند، چون لات‌، عزی و مناه‌. بعضی گفته‌اند: مراد از (اناثا) فرشتگان‌اند زیرا مشرکان می‌گفتند: فرشتگان دختران خدایند. ضحاک می‌گوید: «مشرکان می‌گفتند: فرشتگان دختران خدایند و ما از آن‌رو آنان را می‌پرستیم تا ما را به خدا نزدیک سازند، بنابر همین دیدگاه بود که آنها رابه خدایی گرفته و تصاویر و تمثالهایی از دختران برای آنان تراشیدند و زروزیور و گردن‌بند و جواهر بر آنان آویختند و گفتند: اینها شبیه آن دختران خدا هستند که‌ما ایشان را می‌پرستیم‌! یعنی شبیه فرشتگان‌اند». بعضی دیگر از مفسران (اناثا) رابه اشیای غیرذی روح‌، چون سنگ و چوب خشک و غیره تفسیر کرده‌اند، که بنابراین تفسیر، معنی چنین می‌شود: «مشرکان جز مردگانی بی‌جان رانمی‌پرستند». «و نمی‌پرستند جز شیطان مرید را» که ابلیس لعین است زیرا پیروی آنان از فرمان‌های ابلیس و آرایش‌های او به این معنی است که در واقع او راپرستیده‌اند. مرید: یعنی‌: متمرد، سرکش و متجاوز از حد. «که خدا او را لعنت کرد» یعنی‌: خداوند عزوجل شیطان را از رحمت خویش طرد کرد و او را از مقامات عالیه بیرون راند «و او گفت‌: همانا از بندگان تو سهم معینی برمی‌گیرم‌» یعنی‌: یقینا بخش معینی از بندگانت را که در علم ازلی‌ات رفته است‌، در زیر پوشش گمراهیم قرار می‌دهم تا آنها را از عبادتت به سوی کفر و انکارت منحرف سازم‌. قتاده می‌گوید: «از هر هزار تن؛ نهصد و نود ونه تن رهسپار دوزخ‌اند».

 ﴿وَلَأُضِلَّنَّهُمۡ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمۡ وَلَأٓمُرَنَّهُمۡ فَلَیُبَتِّکُنَّ ءَاذَانَ ٱلۡأَنۡعَٰمِ وَلَأٓمُرَنَّهُمۡ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلۡقَ ٱللَّهِۚ وَمَن یَتَّخِذِ ٱلشَّیۡطَٰنَ وَلِیّٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِ فَقَدۡ خَسِرَ خُسۡرَانٗا مُّبِینٗا١١٩﴾ [النساء: 119].

«و البته آنان را گمراه می‌کنم و البته آنان را در آرزوی باطل‌» دور و دراز «درمی‌افگنم‌» آرزوهایی که ناشی از وسوسه افگنی‌ها و آرایش‌های من است‌، چرا که فروگذاشتن راه تو را به آنان می‌آرایم و با درافگندنشان در آرزوهای باطل‌، آنان را به تأخیر توبه و امروز و فردا کردن در آن فرمان می‌دهم و این پندار خام را درآنان می‌افگنم که عمرشان طولانی خواهد بود و خیلی آرزوها دارند که باید به آن دست یابند و از این قبیل‌... «و البته وادارشان می‌کنم تا گوش‌های چهارپایان رابشکافند» و ببرند. چنان‌که کفار به امتثال امر شیطان و پیروی از رسم و راه وی‌، گوش‌های حیوانات «بحیره‌، سائبه و وصیله»^[8] را به‌نشانه اختصاص‌دادن آنها به بتان می‌شکافتند «و البته وادارشان می‌کنم تا آفرینش الله را تغییر دهند» به قولی‌؛ مراد از آن‌: خایه‌کشی‌، برکندن چشم‌ها و بریدن گوش‌های حیوانات اختصاص یافته به بتان است‌. به قولی دیگر: مراد از آن‌، تغییردادن فطرت و خلقتی است که‌خدای  عزوجل  مردم را بر آن سرشته است‌. خاطرنشان می‌شود که گروهی از علما خایه‌کشی چهارپایان را اگر به قصد ازدیاد منافع آنها چون چاقی بیشتر و... باشد رخصت داده‌اند، اما خایه‌کشی انسان‌ها روا نیست زیرا این کار، مثله و تغییردادن آفرینش خدا عزوجل است‌. بعضی دیگر ـ چون شاه ولی‌الله دهلوی ـ خال‌کوبی بدن و شبیه‌سازی مردان به زنان و زنان به مردان را نیز جزو آن می‌دانند. و درباره همه اینها احادیث آمده است «و هرکس که شیطان را به جای خداوند دوست گیرد» با پیروی از وی و امتثال اوامرش و فروگذاشتن پیروی الله عزوجل و امتثال اوامر وی «قطعا دستخوش زیان آشکاری شده‌است‌» آری‌! کدامین زیان بزرگتر از باختن هدایت در دنیا و باختن آخرت ـ با رهسپارشدن به دوزخ است‌؟!.

﴿یَعِدُهُمۡ وَیُمَنِّیهِمۡۖ وَمَا یَعِدُهُمُ ٱلشَّیۡطَٰنُ إِلَّا غُرُورًا١٢٠﴾ [النساء: 120].

«به آنان وعده می‌دهد» شیطان‌، وعده‌های باطل و بی‌اساس را، از قبیل این که‌: نه بهشتی در کار است‌، نه دوزخی‌، نه رستاخیز و نه حسابی «و آنان را در آرزو می‌افگند» به آرزوهای نابکار و بیهوده‌«و شیطان به آنان وعده نمی‌دهد» با افگندن این وسوسه‌های میان‌تهی در اندرونشان «بجز غرور» یعنی‌: آنان را با این وعده‌های خام می‌فریبد و در این وعده‌ها منافعی را به آنان می‌آراید، درحالی‌که در آنها جز زیان محض چیز دیگری نیست‌. ابن‌عرفه می‌گوید: «غرور چیزی است که ظاهری دوست‌داشتنی‌، اما باطنی نفرت‌آلود دارد».

 ﴿أُوْلَٰٓئِکَ مَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُ وَلَا یَجِدُونَ عَنۡهَا مَحِیصٗا١٢١﴾ [النساء: 121].

«آن گروه‌» یعنی‌: دوستان شیطان که به وسوسه‌های وی لبیک گفته و در دام فریب وی در افتاده‌اند «جایگاهشان جهنم است و از آن گریزگاهی ندارند» یعنی‌: جایی را ندارند که از عذاب جهنم به‌سوی آن بگریزند.

 ﴿وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَنُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدٗاۖ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٗاۚ وَمَنۡ أَصۡدَقُ مِنَ ٱللَّهِ قِیلٗا١٢٢﴾ [النساء: 122].

سپس خدای  عزوجل  حال نیک‌بختان پرهیزگار را با کرامتهایی که دارند ذکر نموده می‌فرماید: «و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، به زودی آنان رادر باغهایی که از زیر درختان آنها نهرها جاری است درآوریم‌، همیشه در آن جاودانند» بدون زوال و بدون انتقال «وعده خدا حق است‌» یعنی‌: خداوند عزوجل این را به آنهاوعده داده است به وعده راستین و وعده او خواه‌نخواه انجام‌شدنی است «وچه‌کسی در سخن از خدا راستگوتر است‌«؟ یعنی‌: هیچ‌کس در سخن از خدا عزوجل راستگوتر نیست‌. در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه خویش‌چنین می‌گفتند: «ان اصدق الحدیث کلام الله، وخیر الهدی هدی محمد، وشر الامور محدثاتها، و کل محدثه بدعه‌، وکل بدعه ضلاله‌، وکل ضلاله فی‌النار: همانا راست ترین سخن‌، سخن خدا عزوجل است و بهترین روش‌، روش محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و بدترین امور، امور نوپدید است و هر نوپیدایی بدعت و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی‌ای در دوزخ است»[9].

 ﴿لَّیۡسَ بِأَمَانِیِّکُمۡ وَلَآ أَمَانِیِّ أَهۡلِ ٱلۡکِتَٰبِۗ مَن یَعۡمَلۡ سُوٓءٗا یُجۡزَ بِهِۦ وَلَا یَجِدۡ لَهُۥ مِن دُونِ ٱللَّهِ وَلِیّٗا وَلَا نَصِیرٗا١٢٣﴾ [النساء: 123].

قتاده در بیان سبب نزول آیه کریمه می‌گوید: نقل است که مسلمانان و اهل کتاب بر همدیگر فخرفروشی کردند، اهل کتاب گفتند: پیامبران ما قبل از پیامبر شما بوده‌اند و کتاب ما قبل از کتاب شماست‌، پس ما از شما بهتریم‌! و مسلمانان‌گفتند: پیامبر ما خاتم پیامبران است و کتاب ما ناسخ کتابهای شماست‌، پس ما نزدالله عزوجل از شما بهتریم‌! این بود که نازل شد: «کار بر وفق آرزوهای شما و آرزوهای اهل‌کتاب نیست‌» یعنی ورود به بهشت‌، یا فضل و قرب نزد خداوند عزوجل و رهایی ازعذاب وی‌، به‌صرف آرزو در دسترس نیست‌، چه این آرزوها به اهل کتاب‌مربوط باشد؛ چنان‌که گفتند: ما فرزندان و دوستان خداییم و آتش جز چند روزی معدود به ما نمی‌رسد! و چه این آرزوها به مسلمانان مربوط باشد؛ چنان‌که برخی از آنها گفتند: در روز قیامت منادی‌ای ندا می‌کند و می‌گوید: هرکس اسم اومحمد است به بهشت درآید! یا هرکس در روز جمعه‌، یا در فلان شهر درگذشته‌است‌، به بهشت در آید...! آری‌! همه اینها آرزوهای بی‌اساسی‌است‌، بلکه «هرکس بدی کند، دربرابر آن کیفر داده می‌شود و برای خود بجز الله هیچ دوست و هیچ یاری‌دهنده‌ای نمی‌یابد» لذا هرکس مرتکب کار بدی ـ اعم از شرک یا غیرآن ـ بشود، در دنیا یا آخرت در برابر کارکردش کیفر می‌بیند و دراین امر میان مسلمان وکافر هیچ فرقی نیست‌.

در حدیث شریف آمده است که چون این آیه فرود آمد، مفاد آن بر بسیاری از اصحاب سخت تمام شد تا بدانجا که برخی از آنها ـ از جمله ابوبکر صدیق رضی الله عنه ـ گفتند: یا رسول‌الله! چگونه ما بعد از نزول این آیه رستگار می‌شویم‌، آخر در برابر هر عمل بدی کیفر می‌یابیم؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «خدا بر تو بیامرزد ای ابوبکر! آیا تو بیمار نمی‌شوی‌؟ آیا در رنج و تعب نمی‌افتی؟ آیا به تو اندوه و دردی نمی‌رسد»؟ ابوبکر صدیق رضی الله عنه گفت‌: چرا یا رسول‌الله! فرمودند: پس اینها ازجمله آن چیزهایی است که با آن کیفر داده می‌شوید».

بنابراین روایت و روایات متعدد دیگر، هر درد و مصیبتی که به انسان مسلمان می‌رسد و حتی خاری که بر بدنش می‌خلد، کفاره گناهانش می‌باشد. چنان‌که درحدیث شریف دیگری به روایت ابوهریره رضی الله عنه و ابی‌سعید از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که فرمودند: «هیچ درد و رنج و بیماری و آفت و حزن و حتی نگرانی‌ای به‌مسلمان نمی‌رسد، مگر اینکه خدای  عزوجل  با آن‌، گناهانش را کفاره می‌کند». همچنین در حدیث شریف آمده است‌: «چون گناهان بنده بسیار شود و او دارای چنان اعمال نیکی نباشد که کفاره گناهانش گردد، خدای  عزوجل  او را به غم واندوهی مبتلا می‌گرداند تا این امر گناهان وی را کفاره نماید». همچنین درحدیث شریف به روایت ابن‌عباس رضی الله عنه  آمده است که فرمود: «از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: یا رسول‌الله! هرکسی که مرتکب بدی‌ای شود، در برابر آن جزا داده می‌شود؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: آری‌! اما هرکس که کار نیکی انجام دهد دربرابر آن ده پاداش داده می‌شود، پس نابود شد کسی‌که یگان‌های وی ده‌گان‌هایش را مغلوب گردانید».

﴿وَمَن یَعۡمَلۡ مِنَ ٱلصَّٰلِحَٰتِ مِن ذَکَرٍ أَوۡ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَأُوْلَٰٓئِکَ یَدۡخُلُونَ ٱلۡجَنَّةَ وَلَا یُظۡلَمُونَ نَقِیرٗا١٢٤﴾ [النساء: 124].

«و کسانی که کارهای شایسته کنند، چه مرد باشند چه زن‌، درحالی‌که مؤمن باشند، ایشان وارد بهشت شده و به‌قدر نقیری مورد ستم قرار نمی‌گیرند» یعنی‌: به‌اندازه ذره ناچیزی هم از پاداش آنان کاسته نمی‌شود. نقیر: گودی کوچک پشت هسته‌خرماست‌. و مقید ساختن عمل به ایمان‌، دلیل این عقیده اهل سنت و جماعت است که‌: عمل از ایمان نیست‌، بلکه عمل نشانه‌ای بر ایمان و کمالی در آن است‌.

 ﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ دِینٗا مِّمَّنۡ أَسۡلَمَ وَجۡهَهُۥ لِلَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ وَٱتَّبَعَ مِلَّةَ إِبۡرَٰهِیمَ حَنِیفٗاۗ وَٱتَّخَذَ ٱللَّهُ إِبۡرَٰهِیمَ خَلِیلٗا١٢٥﴾ [النساء: 125].

«و کیست نیکوتر به اعتبار دین از آن‌کس که روی دل به درگاه خدا آورده و نیکوکار باشد» یعنی‌: خود را برای خدا عزوجل خالص گرداند در حالی‌که به نیکویی‌ها عامل باشد. پس ظاهر عمل‌، به متابعت شرع نیکو می‌شود و باطن آن‌، به اخلاص و چون یکی از این دو شرط موجود نبود، عمل فاسد و تباه است «و» کیست نیکوتر به اعتبار دین از آن‌کس که روی دل به درگاه خدا آورده و نیکوکار باشد ودر عین حال «از آیین حنیف ابراهیم پیروی کند»؟ پاسخ این است که هیچ‌کس به‌اعتبار دین از چنین کسی نیکوتر نیست‌، «و» چگونه نیکوتر از او باشد درحالی‌که‌: «خدا ابراهیم را خلیل گرفت‌» یعنی‌: او را برگزیده خویش ساخت و به کرامت‌های خاص خود مخصوصش گردانید. حنیف‌: یعنی‌: گراینده از ادیان باطل به‌سوی دین حق‌، که اسلام است‌. خلیل‌: نزدیکترین دوستت به توست که تو او را با محبت و الفت خویش مخصوص می‌گردانی و او تو را. البته درجه «خلت» برترین مقامات «محبت» است که خدای  عزوجل  ابراهیم‌  علیه السلام    را در نزد خویش به این‌مقام برگزید. ذکر مقام و جایگاه ابراهیم‌  علیه السلام    در اینجا، از باب ترغیب در پیروی از آیین وی است زیرا کسی‌که خدای  عزوجل  او را به دوستی گرفت‌، سزاوار آن است که از راه و روش وی پیروی شود.

 ﴿وَلِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ بِکُلِّ شَیۡءٖ مُّحِیطٗا١٢٦﴾ [النساء: 126].

«و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آن خداست‌» آیه کریمه به این حقیقت اشاره دارد که خداوند عزوجل ابراهیم را برای این خلیل خویش نگرفت که به او فخر نماید و از او نیرو برگیرد، بلکه او را به‌خاطر طاعت وی و به عنوان پاداشی‌برای وی در برابر عبودیت خالصانه‌اش‌، خلیل خویش گرفت بنابراین‌، حق تعالی‌به ابراهیم‌  علیه السلام    و احدی از خلقش نیازمند نیست‌، چرا که هرچه در آسمان‌ها و زمین‌است از آن اوست «و خداوند بر همه چیز احاطه دارد» با علم خویش و هیچ‌چیزکوچک و بزرگی نیست مگر اینکه در حیطه و دایره علم وی است و او بر همه چیز چیره و مسلط است ـ پاکی و ستایش ویژه اوست‌.

 ﴿وَیَسۡتَفۡتُونَکَ فِی ٱلنِّسَآءِۖ قُلِ ٱللَّهُ یُفۡتِیکُمۡ فِیهِنَّ وَمَا یُتۡلَىٰ عَلَیۡکُمۡ فِی ٱلۡکِتَٰبِ فِی یَتَٰمَى ٱلنِّسَآءِ ٱلَّٰتِی لَا تُؤۡتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرۡغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَٱلۡمُسۡتَضۡعَفِینَ مِنَ ٱلۡوِلۡدَٰنِ وَأَن تَقُومُواْ لِلۡیَتَٰمَىٰ بِٱلۡقِسۡطِۚ وَمَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَیۡرٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِهِۦ عَلِیمٗا١٢٧﴾ [النساء: 127].

«و از تو در باب زنان طلب فتوی می‌کنند» که با آنان چه نوع رفتار باید کرد؟ افتاء: روشن ساختن امری مبهم و استفتاء: سؤال‌کردن از حکم خدای  عزوجل  در مورد امور مبهم است‌. «بگو: الله به شما در باب زنان فتوی می‌دهد» یعنی‌: در موردآنچه از آن سؤال کردید، حکم را برای شما بیان می‌کند «و آنچه خوانده می‌شود بر شما در کتاب‌» یعنی‌: آنچه از قرآن که در آغاز سوره «نساء» نازل شده است‌.مراد از آن آیه‌: ﴿وَإِنۡ خِفۡتُمۡ أَلَّا تُقۡسِطُواْ فِی ٱلۡیَتَٰمَىٰ فَٱنکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم...﴾ است؛ «درحق آن زنان یتیمی نازل شده که حق مقررشان را به ایشان نمی‌دهید» یعنی‌: مفاد آیه سوم این سوره که تفسیر آن گذشت‌، این است که‌: برخی از شما حق دختران یتیم را در مهریه و میراث به آنان نمی‌پردازید؛ «و» در عین حال «رغبت می‌کنید که با آنان نکاح کنید» به سبب زیبایی و جوانی‌شان‌، پس چنین نکنید مگر آن که مهرآنان را همچون امثالشان کاملا به آنان بپردازید. یا معنی این است‌: شما از نکاح کردن آنان به سبب زشتی و بدشکلی‌شان روی بر می‌گردانید، اما در عین حال‌، نکاح دادن آنان به دیگران را نیز ناخوش می‌دارید زیرا در آن صورت‌، آن دختر یتیم شوهرش را شریک مالش می‌گرداند «و» آنچه که بر شما درباره زنان یتیم ودرباره کودکان مستضعف در آیه (11) سوره «نساء» خوانده شد و آن آیه‌: ﴿یُوصِیکُمُ ٱللَّهُ فِیٓ أَوۡلَٰدِکُمۡۖ لِلذَّکَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَیَیۡنِ﴾ [النساء: 11]. است «درباره کودکان مستضعف نازل شده است‌» یادآور می‌شویم که اهل جاهلیت‌، میراث زنان و کودکان مستضعف را نمی‌دادند، بلکه فقط به مردانی میراث می‌دادند که آماده جنگ و دیگر امور مهم می‌بودند، پس حکم پروردگار درباره آنان که در آغاز سوره نیزگذشت‌: «این است که در حق یتیمان به عدل و انصاف رفتار کنید» و حکام جامعه اسلامی و اولیای ایتام‌، مکلف به رعایت این حکم هستند. بلی‌! درباره این استفتایی که مطرح کردید، آیات اول سوره پاسخگوی شماست‌.

علامه شاه ولی‌الله دهلوی می‌گوید: «پاسخ این استفتا تفصیلی داشت‌، پس حق تعالی بعضی مسائل را به آیات سابقه حواله فرمود و آن مسئله تحریم ظلم بر دختران یتیم است و بعضی را در اینجا جواب داد و آن مسئله نشوز و تحریم میل کلی به یک زن و اعراض از زن دیگر و اباحت طلاق در صورت ضرورت است ـ که در آیات بعدی (130 ـ 128) می‌آید». «و هر خیری که انجام دهید» در رعایت حقوق کسانی که ذکرشان رفت «قطعا خدا به آن داناست‌» و شما را برحسب کارکرد شما پاداش می‌دهد.

﴿وَإِنِ ٱمۡرَأَةٌ خَافَتۡ مِنۢ بَعۡلِهَا نُشُوزًا أَوۡ إِعۡرَاضٗا فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِمَآ أَن یُصۡلِحَا بَیۡنَهُمَا صُلۡحٗاۚ وَٱلصُّلۡحُ خَیۡرٞۗ وَأُحۡضِرَتِ ٱلۡأَنفُسُ ٱلشُّحَّۚ وَإِن تُحۡسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٗا١٢٨﴾ [النساء: 128].

«و اگر زنی از نشوز یا اعراض شوهرش بیمناک باشد» نشوز مرد از زنش‌: دوری گزیدن و بدبردنش از وی‌، میلش به جدایی از وی‌، بازداشتن نفقه از وی و زدن یا دشنام‌دادن وی است‌. و «اعراض» وی از زنش این است که به سبب کبرسن‌، یا زشتی و ناهنجاری‌ای در خلقت یا خلق وی‌، یا به سبب دلتنگی از وی و چشم‌دوختن به ازدواج با زنی دیگر، یا غیر این از علل‌، با وی انس و الفت نگیرد و با وی کمتر سخن بگوید «پس‌» اگر چنین بود «بر آن دو گناهی نیست در آن که صلح آورند در میان خود به‌نوعی از» انواع «صلح‌» مثلا با ساقط کردن تمام نوبت‌زن‌، یا بخشی از نوبت وی‌، یا ساقط کردن بخشی از نفقه یا بخشی از مهرش‌. و درمقابل؛ امتیازی که مرد به زن می‌دهد این است که او را همچنان در حباله نکاح خویش نگه دارد «و صلح بهتر است‌» یعنی‌: صلح و سازشی که دل‌ها بر آن آرام گرفته و اختلافات با آن برطرف شود، بهتر از جدایی‌، یا ادامه کشمکش وخصومت میان زن و شوهر است‌.

ابن‌جریرطبری از عائشه رضی الله عنها روایت کرده است که گفت‌: «این آیه‌ناظر بر مردی است که دو زن دارد و یکی از آنها بدشکل یا بزرگسال است‌، و او به‌وی چندان مایل نیست‌، پس این زن به شوهرش می‌گوید: طلاقم نده و در مقابل آن تو درباره من مخیر هستی (که حقم را در نوبت شب رعایت نکنی). چنان که‌سوده بنت زمعه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز که پا به سن گذاشته بود، از بیم آن که مبادا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طلاقش دهند، به آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم گفت‌: یا رسول‌الله! نوبت‌من از آن عائشه باشد». آری‌! او ترجیح داد که افتخار همسری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از دست ندهد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم درخواست وی را پذیرفتند تا امتشان درمشروعیت و جواز این امر به ایشان تأسی و اقتدا کنند «و بخل در نفوس حضوردارد» حق تعالی خبر می‌دهد که بخل در نفس هریک از زن و شوهر، بلکه در تمام‌نفس‌ها لانه دارد، به‌طوری که‌گویی همیشه در نفس‌ها حضور و غلبه داشته و به حکم سرشت و طبیعت‌، در هیچ حالی از آنها غایب نمی‌شود، لذا این بخل است که مرد را وامی دارد تا از حسن معاشرت‌، تأمین نفقه زن به‌طور پسندیده و مانند آن از حقوقی که بر عهده وی است امتناع کند، همچنین این بخل است که زن را وامی دارد تا وجایبی را که در قبال شوهرش دارد، به ایفا نگرفته و حاضر نباشد تا از چیزی از حقوقش دربرابر وی درگذرد «و اگر نیکوکاری و پرهیزگاری کنید» یعنی‌: اگر شما مردان با زنان خویش معاشرت نیکو داشته و از آنچه که جایز نیست؛ چون ناسازگاری و رویگردانی‌، بپرهیزید «قطعا خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است‌» وشما را در قبال آن به زودی پاداش می‌دهد.

﴿وَلَن تَسۡتَطِیعُوٓاْ أَن تَعۡدِلُواْ بَیۡنَ ٱلنِّسَآءِ وَلَوۡ حَرَصۡتُمۡۖ فَلَا تَمِیلُواْ کُلَّ ٱلۡمَیۡلِ فَتَذَرُوهَا کَٱلۡمُعَلَّقَةِۚ وَإِن تُصۡلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ غَفُورٗا رَّحِیمٗا١٢٩﴾ [النساء: 129].

«و شما هرگز نمی‌توانید میان زنان عدالت کنید» در محبت و مقاربت جنسی ونفقه و گفت‌وگو و انس و الفت و غیره‌، به‌گونه‌ای که به یکی از آنها به هیچ وجهی‌از وجوه نسبت به دیگری تمایل بیشتری نداشته باشید «هرچند بر عدالت حریص باشید» از آن رو که طبایع بشری بر تمایل بیشتر به یکی از آنها سرشته شده است‌، به‌طوری که مردان دراین‌باره مالک دل‌هایشان نبوده و هرگز نمی‌توانند نفسهایشان‌را به رعایت برابری تام و تمام میان زنانشان وادارند، از این جهت در حدیث شریف‌آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می‌گفتند: «خدایا! این نوبت‌بخشی و تقسیم من‌است در آنچه که من مالک آن هستم‌، پس مرا در آنچه که مالک آن نیستم سرزنش نکن» «پس‌» اکنون که هرگز نمی‌توانید میان زنان تماما عدالت کنید «به یک‌طرف یکسره تمایل نورزید» که طرف دیگر را تماما ترک نمایید «تا آن که او را مانند معلقه رها کنید» معلقه‌: زنی است که نه به معنای واقعی وجود شوهر را احساس می‌کند و نه مطلقه است که تکلیف خود را بفهمد، لذا در سرگشتگی وبلاتکلیفی دست‌وپا می‌زند. شکی نیست که این حال و وضع‌، زیان بزرگی را متوجه او می‌سازد بنابراین‌، لازم است تا مرد برای او از نفس خویش سهمی بدهد، هرچند که این سهم اندک باشد «و اگر به اصلاح بپردازید» یعنی‌: اگر آنچه را که تباه ساخته‌اید از امر معاشرت نیکو با زنانتان و رعایت عدالت در میان آنان‌، به صلاح و اصلاح آورید «و پرهیزگاری نمایید» از خدا عزوجل با ترک آنچه که رضای وی در آن نیست و از تمایل یکسره به یک طرف بپرهیزید، بدانید که «یقینا خداوند آمرزنده مهربان است‌» و به کوتاهی‌هایی که قبلا از شما سر زده‌، شما را مؤاخذه نمی‌کند.

﴿وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغۡنِ ٱللَّهُ کُلّٗا مِّن سَعَتِهِۦۚ وَکَانَ ٱللَّهُ وَٰسِعًا حَکِیمٗا١٣٠﴾ [النساء: 130].

«و اگر آن دو از یک‌دیگر جدا شوند» یعنی‌: اگر به صلح و سازشی نرسند و به وسیله خلع یا طلاق‌، از هم جدا شوند «خداوند هریک را بی‌نیاز می‌گرداند» ازدیگری‌، بدین‌سان که برای مرد زنی را مهیا می‌گرداند که با وی سازش داشته باشد و چشم و دلش به او آرام گیرد و برای زن نیز مردی را نصیب می‌کند که ازمصاحبت با وی لذت برده و کاملا احساس خوشبختی نماید و بنابراین‌، حق تعالی هردو را «از توانگری خویش‌» روزی می‌دهد، به چنان روزی‌ای که آنان را بی‌نیاز گرداند. از علی رضی الله عنه درباره این آیه سؤال نمودند، فرمود: «این آیه ناظر بر مردی است که دو زن دارد و یکی از آن دو ناتوان شده‌، یا بدشکل و بدهیکل‌است و لذا مرد می‌خواهد تا از وی جدا گردد، اما زن بر این اساس با وی صلح می‌کند که او یک شب نزد وی باشد و چند شب دیگر نزد زن دیگرش‌، لیکن وی را طلاق ندهد، پس آنچه که زن به خاطر خوشی به آن راضی شود، باکی در آن‌نیست‌، اما اگر زن از قرارداد صلح برگشت‌، مرد باید میان آنها به برابری رفتارنماید». «و خداوند گشایشگر حکیم است‌» گشایشگر است در دهش و بخشش‌خویش‌، صاحب حکمت است؛ از آن‌رو که اجازه داده تا رشته چنین ازدواج تلخی با طلاق از هم گسسته شود.

 ﴿وَلِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ وَلَقَدۡ وَصَّیۡنَا ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ مِن قَبۡلِکُمۡ وَإِیَّاکُمۡ أَنِ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَۚ وَإِن تَکۡفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ غَنِیًّا حَمِیدٗا١٣١﴾ [النساء: 131].

«و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است‌، از آن خداوند است‌. و ما به کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده‌شده‌، سفارش کردیم‌» یعنی‌: در کتابهایی که بر آنان فرود آوردیم به آنان امر کردیم «و نیز به شما» یعنی‌: هم به آنان و هم به‌شما امر کردیم که «از خدا پروا کنید» و تقوی پیشه کنید. لذا امر به تقوی مخصوص امت ما نیست و این سفارش دیرینه‌ای است که خدای  عزوجل  پیوسته بدان توصیه کرده است‌، چه فقط به وسیله تقوی است که بنده نزد خدا عزوجل خوشبخت می‌شود.و چنان‌که حق تعالی ما و پیشینیان‌مان را به تقوی دستور داد، هم به آنان فرمود وهم به ما می‌فرماید: «و اگر کفر بورزید» چه باک‌، که «آنچه در آسمان‌ها و زمین است‌، از آن خداست و خدا بی‌نیاز ستوده صفات است‌» یعنی‌: بی‌نیاز است از خلق‌خویش و از پرستش آنان و سزاوار آن است که ستوده شود. فایده این تکرار، تأکید است تا بندگان به گسترایی ملک پروردگار پی ببرند و در آن بیندیشند و تأمل‌کنند و بدانند که خداوند عزوجل از خلقش بی‌نیاز و بر آنان تواناست و بنابراین‌، از حق وی است که مورد اطاعت قرار گیرد، نه مورد نافرمانی‌.

﴿وَلِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ وَکِیلًا١٣٢﴾ [النساء: 132].

«و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است‌، از آن خداست و خدا کارسازی را کافی است‌» این آیه بیانگر موجبات تقوی و توکل است زیرا وقتی خلق همگی ازآن خدای متعال‌اند و او آفریننده و مالک آنهاست؛ پس این حق اوست که درمیان خلقش مطاع بوده و مورد نافرمانی قرار نگیرد و در همه امور فقط به او توکل شود نه بر غیر وی‌. پس سیاق این آیات دلیل بر آن است که رأس همه امور توحید و توکل است‌.

آن‌گاه حق تعالی بندگانش را چنین بیم می‌دهد:

﴿إِن یَشَأۡ یُذۡهِبۡکُمۡ أَیُّهَا ٱلنَّاسُ وَیَأۡتِ بِ‍َٔاخَرِینَۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلَىٰ ذَٰلِکَ قَدِیرٗا١٣٣﴾ [النساء: 133].

«ای مردم‌! اگر خدا بخواهد شما را از میان می‌برد» یعنی‌: شما را فنا می‌سازد و می‌میراند «و دیگرانی را پدید می‌آورد» یعنی‌: مردمی دیگر غیراز شما، یا خلقی دیگر غیر از انسان‌ها را پدید می‌آورد، آن‌گاه ایشان نه همانند شما، بلکه مطیع وگوش به فرمان خواهند بود «و خداوند بر این کار تواناست‌».

 ﴿مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ ٱلدُّنۡیَا فَعِندَ ٱللَّهِ ثَوَابُ ٱلدُّنۡیَا وَٱلۡأٓخِرَةِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ سَمِیعَۢا بَصِیرٗا١٣٤﴾ [النساء: 134].

«هر که طالب جزای دنیا باشد» یعنی‌: هرکس در عقیده و عمل و رفتار و جهاد خویش چیزی از پاداش دنیا را بخواهد ـ مثلا مجاهدی که طالب غنیمت جنگ‌باشد نه مزد اخروی جهاد «پس پاداش دنیا و آخرت نزد خداست‌» بنابراین‌، چنین کسی به کمترین و حقیرترین دو پاداش اکتفا کرده است‌، آخر چرا او آن قدر بلندهمت نیست که با عمل خویش پاداش دنیا و آخرت هردو را از خدا طلب کند و احراز نماید «و خدا شنوای بیناست‌» شنواست سخنان بندگان را، بیناست به کارو کردارشان‌. این هم وعده و هم وعید است‌.

چون معانی مالکیت‌، قدرت و پاداش دهی پروردگار متعال در دنیا و آخرت‌، در نفسها استقرار پیدا کرد؛ حق تعالی به رعایت عدالت دستور صادر نموده ومی‌فرماید:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّٰمِینَ بِٱلۡقِسۡطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ وَلَوۡ عَلَىٰٓ أَنفُسِکُمۡ أَوِ ٱلۡوَٰلِدَیۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِینَۚ إِن یَکُنۡ غَنِیًّا أَوۡ فَقِیرٗا فَٱللَّهُ أَوۡلَىٰ بِهِمَاۖ فَلَا تَتَّبِعُواْ ٱلۡهَوَىٰٓ أَن تَعۡدِلُواْۚ وَإِن تَلۡوُۥٓاْ أَوۡ تُعۡرِضُواْ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٗا١٣٥﴾ [النساء: 135].

«ای مؤمنان‌! پیوسته‌» با سعی و سخت‌کوشی تمام «به عدالت قیام کنید» درمیان مردم‌، در آنچه که از امورشان بر عهده می‌گیرید و نیز به عدالت قیام کنید در حق کسانی‌که زیر دست شمایند از زنان و فرزندان‌. خطاب آیه کریمه‌، قضات وامرا را نیز دربر می‌گیرد «و برای خدا گواهی دهید» یعنی‌: در ادای گواهی‌، خدا عزوجل را درنظر داشته‌باشید و رضای او را طلب کنید؛ با برپاداشتن گواهی در میان مردم بر وجه راستین آن که همانا اظهار حق است «ولو آن که‌» این گواهی حق «به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندانتان باشد» رعایت عدالت در گواهی دادن علیه‌خود؛ اقرار به حقوقی است که بر ذمه خود انسان قرار دارد و رعایت عدالت درگواهی دادن علیه پدر و مادر و خویشاوندان؛ گواهی دادن او به حقی است که دیگری بر ذمه آنان دارد. پدر و مادر از آن‌رو ذکر شده‌اند که نیکی کردن به آنها واجب است و در عین حال آنها دوست‌داشته‌ترین خلق برای فرزند هستند. همین‌طور نزدیکان انسان نیز در مظان دوستی و تعصب وی قرار دارند، پس هرگاه انسان در میزان عدل و حق‌، علیه این محبوبترین کسان خویش گواهی داد، بدون شک گواهی حق وی علیه مردم بیگانه‌، حتمی است «اگر» کسی‌که علیه وی گواهی داده می‌شود «توانگر باشد» پس نباید به خاطر توانگر بودنش و جلب منافع یا دفع زیانش‌، از گواهی‌دادن علیه وی صرف نظر شود «یا» اگر «فقیر باشد» نباید به‌انگیزه دلسوزی و ترحم بر وی و رعایت حالش‌، ادای گواهی علیه وی فروگذاشته شود «به هرحال خدا به آن‌دو» از شما «سزاوارتر است‌» و مهربانتر «پس از خواهش نفس پیروی نکنید» در جلب منفعت برای خود، یا والدین و نزدیکان خویش و دفع زیان از آنان «با ترک عدالت‌» پس فریفته‌شدن به خواهشها و منافع‌، شما را به ترک عدالت وا ندارد «و اگر سخن را بپیچانید» یعنی‌: اگر حقی را که ادای درست آن برشما واجب است‌، فروگذارید؛ با تحریف نمودن شهادت برخلاف حقیقت آن ـ به روشی که خواهش نفس شما را برآورد و ازجمله با زبان‌بازی «یا اعراض نمایید» از ادای شهادت به‌طورکلی‌، با کتمان نمودن آن «قطعا خدا به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است‌» و شما را در برابر آن جزا می‌دهد.

این آیه عام است در باره قضات و شهود. اعراض شهود از ادای شهادت‌، روشن است و صریح آیه به آن ناطق می‌باشد، اما اعراض و زبان‌بازی قاضی نیز این است که‌: او در جریان دادرسی از یکی از دو طرف دعوی روی گرداند، یا ازسخن‌گفتن با وی سربپیچد. بعضی گفته‌اند: آیه کریمه مخصوص به شهود است زیرا در جاهلیت چنان بود که شخص اگر شهادت حقی درباره پسرعمو یا خویشاوند خویش می‌داشت و او را فقیر و تنگدست می‌یافت‌، زبانش را از ادای آن شهادت علیه وی درمی‌پیچید، یا آن شهادت را به‌طور کلی پنهان می‌کرد تا آن‌گاه که آن خویشاوند و نزدیک وی‌، توانگر شود و دینش را بپردازد. این بودکه آیه کریمه نازل شد. در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بهترین گواهان کسی است که گواهی‌اش را قبل از آن که از وی خواسته شود، ادا نماید».

از آنجا که ایمان رکن اساسی تقوی است و این سوره در حقیقت شارح اصل «تقوی» که در آغاز سوره «بقره» مطرح شد، می‌باشد بنابراین‌، خداوند متعال می‌فرماید:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ ءَامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَٱلۡکِتَٰبِ ٱلَّذِی نَزَّلَ عَلَىٰ رَسُولِهِۦ وَٱلۡکِتَٰبِ ٱلَّذِیٓ أَنزَلَ مِن قَبۡلُۚ وَمَن یَکۡفُرۡ بِٱللَّهِ وَمَلَٰٓئِکَتِهِۦ وَکُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ فَقَدۡ ضَلَّ ضَلَٰلَۢا بَعِیدًا١٣٦﴾ [النساء: 136].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فروفرستاده ایمان بیاورید» یعنی‌: بر ایمانتان ثابت‌قدم بوده و بر آن مداومت ورزید و آن راپیوسته تجدید نمایید. پس این دستور، از باب تحصیل حاصل نیست‌، بلکه از باب افزودن بر کمال کامل است‌، چنان‌که مؤمن در هر نمازی می‌گوید: ﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ٦﴾ . «ما را به راه راست هدایت کن». یعنی‌: بر هدایتمان بیفزای و ما را بر آن بر راه راست ثابت‌قدم نگهدار «و» ایمان آورید «به کتابهایی که قبلا نازل کرده است‌» این دستور، شامل ایمان به همه کتابهای آسمانی می‌شود. ملاحظه می‌کنیم که حق تعالی در اینجا پنج رکن از ارکان ایمان را ذکر کرد زیرا رکن ششم که ایمان به قدر حق تعالی است‌، بخشی از مضمون ایمان به خداوند عزوجل می‌باشد «و هرکه به الله و به فرشتگان او و کتاب‌هایش و پیامبرانش و روز آخرت کفر ورزد، درحقیقت گمراه شده است‌» از راه راست «به گمراهی دور و درازی‌» زیرا کفر به هر رکنی از ارکان ایمان‌، کفر به کل آن می‌باشد، پس چنین کسی هرچه زودتر باید به راه هدایت برگردد.

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ءَامَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ٱزۡدَادُواْ کُفۡرٗا لَّمۡ یَکُنِ ٱللَّهُ لِیَغۡفِرَ لَهُمۡ وَلَا لِیَهۡدِیَهُمۡ سَبِیلَۢا١٣٧﴾ [النساء: 137].

«کسانی که ایمان آوردند، سپس کافر شدند، باز ایمان آوردند، سپس کافر شدند، آن‌گاه بر کفر خود افزودند، هرگز الله آنان را نمی‌آمرزد و هرگز به آنان راهی نمی‌نماید» زیرا پس از این‌همه فروروی در لجن کفر و نفاق‌، دیگر از آنها کاملا بعید است که‌خود را برای خدا عزوجل خالص گردانیده و به او ایمانی راستین بیاورند، چه اضطراب و کفر مستمر و انکار دائم آنها، دلیل بر آن است که آنها با دین حق بازی می‌کنند و در گرویدن به حق‌، نیت درست و تصمیم خالصانه‌ای ندارند. این گروه عبارتند از: منافقان و زندیقان‌، که چون نزد مسلمانان و تحت اشراف و نظر آنان باشند، ادعای اسلام می‌کنند، ولی آن‌گاه که از نزد مسلمانان بروند، اظهار کفر می‌نمایند.

افزودن کفر از سوی آنان؛ پایداری آنها بر کفر تا هنگام مرگ است‌. به همین جهت ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «درصورتی بر آنان آمرزیده نمی‌شود که بر کفر خویش تا دم مرگ استمرار ورزند». در غیر آن‌، اگر کافر ایمان آورد و ایمانش را خالص گرداند و از کفر تماما دست بکشد، در این صورت خدای  عزوجل  او را به راه راست هدایت نموده است و اسلام ماقبلش را محو می‌نماید و ویران می‌سازد. علی رضی الله عنه با این آیه که در آن کفر بعد از ایمان سه بار ذکر شده است‌، چنین‌استدلال می‌کند که‌: مرتد باید سه بار به توبه فراخوانده شود.

ذکر منافقان بعد از این آیات‌، مشعر بر آن است که حال فوق از احوال منافقان است‌:

 ﴿بَشِّرِ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ بِأَنَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِیمًا١٣٨﴾ [النساء: 138].

«منافقان را بشارت ده که عذابی دردناک در پیش دارند» بشارت دادن عذاب به منافقان‌، استهزا به آنان است زیرا این در واقع بیم دادن است نه بشارت‌.

﴿ٱلَّذِینَ یَتَّخِذُونَ ٱلۡکَٰفِرِینَ أَوۡلِیَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَۚ أَیَبۡتَغُونَ عِندَهُمُ ٱلۡعِزَّةَ فَإِنَّ ٱلۡعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعٗا١٣٩﴾ [النساء: 139].

«همان کسانی که کافران را دوست خود می‌گیرند» یعنی‌: کافران را بر کفرشان پشتیبانی و بر گمراهی‌شان یاری می‌کنند و دل‌ها و عواطفشان با کافران است «بجزمؤمنان‌» یعنی‌: مؤمنان را دوست خویش نمی‌گیرند «آیا عزت را نزد آنان می‌جویند» که این خیالی خام است «چرا که عزت‌، همه از آن خداست‌» پس به هر که بخواهد از آن می‌بخشد و آن را از هرکه بخواهد باز می‌دارد. باید دانست که عزت و ارجمندی موجود در نزد غیر حق تعالی‌، همه از فیض و فضل اوست‌، پس مؤمن‌، عزت را جز از خداوند عزوجل نمی‌طلبد. عزت‌: غلبه و قوت و نیرومندی است‌. تفسیر عملی این آیه در عصر ما، وابستگی برخی از فرزندان مسلمین به احزاب کفر و جریانهای انحرافی دین ستیز یا دین گریز است‌، که این ساده‌لوحان‌، عزت خویش را در پیوستن به آنان می‌جویند.

﴿وَقَدۡ نَزَّلَ عَلَیۡکُمۡ فِی ٱلۡکِتَٰبِ أَنۡ إِذَا سَمِعۡتُمۡ ءَایَٰتِ ٱللَّهِ یُکۡفَرُ بِهَا وَیُسۡتَهۡزَأُ بِهَا فَلَا تَقۡعُدُواْ مَعَهُمۡ حَتَّىٰ یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیۡرِهِۦٓ إِنَّکُمۡ إِذٗا مِّثۡلُهُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ جَامِعُ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ وَٱلۡکَٰفِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا١٤٠﴾ [النساء: 140].

«و البته خدا در کتاب‌» خویش قرآن و دقیقا در آیه (68) از سوره «انعام»؛ «بر شما نازل کرده که‌: هرگاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می‌گیرد، باآنان ننشینید تا به سخنی غیراز آن درآیند» یعنی‌: در هنگام شنیدن کفر و استهزا به‌آیات خدا  عزوجل ، با کفار همنشین مشوید تا به سخنی دیگر غیراز آن بپردازند «چرا که در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود» یعنی‌: اگر در مجالس تمسخر و استهزای آنان بنشینید و از این کار دست برندارید، در آن صورت‌، شما هم در کفرمانند آنان هستید، پس اجتناب از مجالس کسانی که به آیات الهی کفر ورزیده وآن را مورد استهزا قرار می‌دهند، از تقوی است و بدانید که‌: «خداوند گردآورنده منافقان و کافران است همه یکجا در دوزخ‌» به جهت یکجا بودن آنها در کفر و استهزا در دنیا، پس چنان‌که منافقان با کافران در کفرشان مشارکت کردند؛ همچنین خداوند متعال میان آنان در جاودانه بودن در دوزخ مشارکت می‌آورد. آیه (68) سوره «انعام» این است‌: ﴿وَإِذَا رَأَیۡتَ ٱلَّذِینَ یَخُوضُونَ...﴾ [الأنعام: 68]. : و چون دیدی کسانی به قصد تخطئه در آیات ما فرو می‌روند، از آنان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند). این حکم آن‌گاه نازل شد که گروهی از مسلمانان با مشرکان ویهودیان همنشینی می‌کردند، درحالی که آنها در مجالس خویش قرآن را به ریشخند و استهزا می‌گرفتند، پس مؤمنان از این همنشینی‌ها منع شدند.

برخی از علما با استدلال به همین آیه‌، همنشینی با فاسقان و اهل بدعت را از هر جنسی که باشند، حرام دانسته‌اند.

آن‌گاه حق تعالی با بیان اوصاف بیشتری از منافقان بر شناختمان از آنان می‌افزاید:

 ﴿ٱلَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمۡ فَإِن کَانَ لَکُمۡ فَتۡحٞ مِّنَ ٱللَّهِ قَالُوٓاْ أَلَمۡ نَکُن مَّعَکُمۡ وَإِن کَانَ لِلۡکَٰفِرِینَ نَصِیبٞ قَالُوٓاْ أَلَمۡ نَسۡتَحۡوِذۡ عَلَیۡکُمۡ وَنَمۡنَعۡکُم مِّنَ ٱلۡمُؤۡمِنِینَۚ فَٱللَّهُ یَحۡکُمُ بَیۡنَکُمۡ یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِۗ وَلَن یَجۡعَلَ ٱللَّهُ لِلۡکَٰفِرِینَ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِینَ سَبِیلًا١٤١﴾ [النساء: 141].

«همانها که مترصد شمایند» یعنی‌: انتظار می‌کشند که چه بر سر شما می‌آید و کدامین خیر یا شری به شما می‌رسد «پس اگر از جانب خداوند به شما فتحی برسد» با پیروزساختنتان بر مخالفان کافرتان «می‌گویند: مگر ما با شما نبودیم‌» در آراستگی به اسلام و پایبندی به احکام آن‌؟ لذا سهم ما را از غنیمت بدهید «و اگر کافران نصیبی برند» از پیروزی و غلبه بر شما، به سبب حکمتی که خداوند عزوجل تحقق آن را اراده کرده است «می‌گویند» این منافقان به کافران‌: «مگر ما بر شما تسلط نداشتیم‌» یعنی‌: مگر ما به شما روشن نساختیم که بر کیش شما هستیم‌، ولی با مسلمانان درمی‌آمیزیم تا آنها را از جنگیدن با شما سست کنیم‌؟ یا معنی این است‌: آیا ما بر شما تسلط نداشتیم و این امکان برای ما موجود نبود که شما رابکشیم و مسلمانان را علیه شما برانگیزیم‌؟ «و آیا شما را از ضرر مسلمانان بازنداشتیم‌«؟ یعنی‌: آیا ما با سست ساختن و ترسانیدن مسلمانان از شما، آنها را از شما دور نکردیم تا بدانجا که دل‌هایشان از دفاع سست شد و از انتقام گرفتن از شما ناتوان شدند؟

مراد آیه این است که‌: منافقان به آن گروهی گرایش پیدا می‌کنند که غلبه و پیروزی با وی باشد و به گروه غالب چنین وانمود می‌کنند که با آنان علیه گروه مغلوب همدست بودند. این است شیوه منافقان ـ خداوند عزوجل لعنتشان کند.

کسانی از اهل اسلام که به پیروی از روش منافقان در کسب مال و جاه و قدرت‌، به صاحبان بهره‌های دنیا تمایل ورزند و با آنان از در تملق و دوستی وخضوع و فروتنی درآیند و در جانب مقابل با کسانی که بهره‌ای از دنیا ندارند، به‌درشتی و سختی و بداخلاقی رفتار کنند و آنها را تحقیر و تمسخر نموده و با آنها به گونه ناپسند رفتار کنند، نیز شبیه این منافقان هستند ـ که خدای  عزوجل  اخلاق اهل نفاق را محو و آنان را سیه‌روی و بی‌پناه گرداند. «پس خداوند روز قیامت میان شما داوری می‌کند» یعنی‌: ای مؤمنان و منافقان‌! بدانید که خداوند عزوجل به زودی درروز قیامت میان شما داوری می‌کند و در این روز است که حقایق آفتابی شده وپنهان‌کاریها برملا می‌گردد «و خداوند هرگز برای کافران‌، بر» زیان «مؤمنان راه‌تسلطی قرار نداده است‌» اگر مراد از (راه تسلط )، پیروزی و نصرت مؤمنان برآنان باشد، این در روز قیامت است و اگر مراد از آن‌، حجت و برهان باشد، این در دنیاست‌. یعنی‌: خداوند عزوجل کافران را بر مؤمنان در حجت غلبه نمی‌دهد، بلکه حجت همواره از آن مؤمنان است‌. برخی آیه را چنین معنی می‌کنند: خدای سبحان برای کافران بر زیان مؤمنان راه تسلطی قرار نمی‌دهد، مادامی که آنان پایبند عمل به حق بوده و به باطل راضی نباشند، پس تا زمانی که مؤمنان به شریعت خداوند عزوجل عامل بوده و به‌طور بایدوشاید رهرو راه شریعت باشند، حتما حق تعالی کفار و منافقان را سرکوب نموده و با برترساختن درجات مؤمنان بر درجات کفار و منافقان‌، کرامت اهل ایمان را نمایان می‌گرداند.

صاحب تفسیرالمنیر و حضرت شاه‌ولی‌الله دهلوی می‌گویند: «مراد آیه کریمه این است که خداوند عزوجل کافران را بر مؤمنان چنان مسلط نمی‌سازد که اهل اسلام را به کلی مستأصل و ریشه‌کن ساخته و شوکت و دولت آنها را تماما از بین ببرند بنابراین‌، آیه کریمه پاسخی است به منافقانی که به انتظار زوال و نابودی کامل دولت مؤمنان بودند و با کفار از آن‌رو سازش و همکاری می‌کردند که ـ به پندارخام خود ـ در هنگام ریشه‌کن شدن مؤمنان‌، از پایمال شدن بیمناک بودند».

﴿إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ یُخَٰدِعُونَ ٱللَّهَ وَهُوَ خَٰدِعُهُمۡ وَإِذَا قَامُوٓاْ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ قَامُواْ کُسَالَىٰ یُرَآءُونَ ٱلنَّاسَ وَلَا یَذۡکُرُونَ ٱللَّهَ إِلَّا قَلِیلٗا١٤٢﴾ [النساء: 142].

«منافقان با خدا نیرنگ می‌کنند» با آشکارساختن ایمان و پنهان داشتن کفر. یامعنی این است‌: منافقان به دوستان خدا عزوجل نیرنگ می‌زنند. پس به این معنی‌، حق تعالی فریب‌بازی با دوستانش را ـ به عنوان گرامیداشتی برای مؤمنان ـ فریب‌بازی با خود معرفی کرد، چنان‌که در حدیث شریف قدسی آمده است‌: «هرکس دوست مرا آزار داد، بی‌گمان مرا آزار داده است». «و حال آن که خداوند به آنان نیرنگ می‌زند» یعنی‌: خداوند متعال با آنان چون نیرنگ‌زننده‌ای رفتارمی‌کند، بدین‌گونه که آنان را در دنیا بر همان حال تظاهر به اسلام وا می‌گذارد تا بدین‌وسیله خونها و اموال‌شان از تعرض مصون بماند و عذابشان را به سرای آخرت محول کرده و دربرابر نیرنگشان‌، درک اسفل از دوزخ را جایگاهشان می‌گرداند «و چون منافقان به‌سوی نماز برخیزند، با کسالت بر می‌خیزند» پس درحالی نمازمی‌خوانند که کاهل‌، کسل‌، دلمرده و گرانبارند، نه به ثوابی امیدوارند و نه از عذابی بیمناک و «با مردم ریا می‌کنند» ریا: نمایاندن کار و رفتاری پسندیده و زیبا به منظور نمایش دادن به مردم است‌، نه به منظور پیروی از امر خدا عزوجل . درحدیث شریف آمده است‌: «هرکس نماز را در جایی که مردم او را می‌بینند، نیکوبخواند، اما در خلوت که کسی او را نمی‌بیند، آن را سرسری از سر بگذراند، این‌توهینی است که به آن بر پروردگار  عزوجل  اهانت روا داشته است». «و یادنمی‌کنند» منافقان «الله را جز اندکی‌» یعنی‌: نماز نمی‌خوانند مگر اندکی زیرا منافقان اصلا دور از دیدگان مردم نماز نمی‌خوانند. یا معنی این است‌: منافقان خدا عزوجل را به تسبیح و تهلیل ـ جز به طور اندک و نادر ـ ذکر نمی‌گویند و اگر این ذکر اندک هم خالصانه برای خدا عزوجل بود؛ قطعا بسیار بود، ولی این هم خالصانه نیست‌.

در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در وصف نماز منافق فرمودند: «این نماز منافق است‌، این نماز منافق است‌، این نماز منافق است‌: منتظر آفتاب می‌ماند تا چون آفتاب در میان دو شاخ شیطان قرار گرفت (یعنی در شرف غروب بود)، برمی‌خیزد، پس چهار منقار می‌زند و در آن خدا عزوجل را جز اندکی یاد نمی‌کند». همچنین در حدیث شریف آمده است‌: «سنگین‌ترین نمازها برمنافقان نماز عشاء و نماز بامداد است و اگر آنها می‌دانستند که در این دو نماز چه پاداشی‌است‌، حتما به این دو نماز می‌آمدند، هرچند به حالت سینه‌خیز ـ یعنی بر روی زانو و شکم خویش‌...».

 ﴿مُّذَبۡذَبِینَ بَیۡنَ ذَٰلِکَ لَآ إِلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ وَلَآ إِلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِۚ وَمَن یُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ سَبِیلٗا١٤٣﴾ [النساء: 143].

«در میان این و آن مترددند» یعنی‌: منافقان در کار خویش میان مؤمنان و مشرکان و میان کفر و ایمان‌، متردد و دودل‌اند، نه ایمانی خالصانه می‌آورند و نه صراحتا به کفر می‌پیوندند «و هرکه را خدا گمراه کند» یعنی‌: هرکه را خداوند عزوجل خوار سازد و توفیق را از وی سلب نماید «پس هرگز راهی برای او نخواهی یافت‌» یعنی‌: راهی که او را به حق برساند، یا اصلا برای او هیچ راهی نخواهی یافت؛ بلکه او هر روز در راهی است و هیچ ثبات و استقراری ندارد.

 ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ٱلۡکَٰفِرِینَ أَوۡلِیَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَۚ أَتُرِیدُونَ أَن تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ عَلَیۡکُمۡ سُلۡطَٰنٗا مُّبِینًا١٤٤﴾ [النساء: 144].

«ای مؤمنان‌! کافران را دوست نگیرید» یعنی‌: کافران را از خواص و نزدیکان خویش نگردانید و با آنان رابطه دوستی برقرار نسازید «بجای‌» برادرانتان از «مؤمنان‌» چنان‌که منافقان چنین کردند «آیا می‌خواهید در پیشگاه خداوند برای خود حجتی روشن‌» و الزام‌آور «قرار دهید» که شما را به‌سبب این حجت‌، یعنی موالات و دوستی با کافران‌، عذاب کند؟ ابن‌عباس رضی الله عنه می‌گوید: «سلطان» درقرآن همه‌جا به معنای حجت است‌.

 ﴿إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ فِی ٱلدَّرۡکِ ٱلۡأَسۡفَلِ مِنَ ٱلنَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمۡ نَصِیرًا١٤٥﴾ [النساء: 145].

«هرآینه منافقان در درک اسفل جهنم‌اند» درک‌: فروترین پله و طبقه است و به آنچه در بالا قرار دارد، «درج» گفته می‌شود. یعنی‌: درجه در بلندی به کار می‌رود و «درک» در پایینی‌. روایت شده است که دوزخ دارای هفت طبقه است و منافق در فروترین طبقه آن که «هاویه» نامیده می‌شود، قرار دارد «و هرگز برای‌آنان هیچ یاوری نخواهی یافت‌» که از این درک اسفل نجاتشان دهد. عبدالله بن‌مسعود رضی الله عنه می‌گوید: «منافقان در درک اسفل در صندوقهای سربسته‌ای ازآتش قرا دارند». دلیل سخت‌تر بودن عذاب منافق از کافر این است که‌:

1-  منافق در دنیا از شمشیر مسلمانان در امان مانده است‌، پس عدالت ایجاب می‌کند که در آخرت تاوان آن را بازپس دهد.

2-  علاوه براین که منافق در کفر خود همانند کافر است‌، اسلام و مسلمین را هم به ریشخند گرفته است‌.

3-  کفر منافق شدید و غائله‌ها و فتنه‌گری‌های او بسیار است‌.

﴿إِلَّا ٱلَّذِینَ تَابُواْ وَأَصۡلَحُواْ وَٱعۡتَصَمُواْ بِٱللَّهِ وَأَخۡلَصُواْ دِینَهُمۡ لِلَّهِ فَأُوْلَٰٓئِکَ مَعَ ٱلۡمُؤۡمِنِینَۖ وَسَوۡفَ یُؤۡتِ ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ أَجۡرًا عَظِیمٗا١٤٦﴾ [النساء: 146].

«مگر کسانی که توبه کردند» از نفاق خویش «و اصلاح نمودند» آنچه را با نفاق از احوال خویش فاسد ساخته بودند «و به خدا چنگ زدند» چنگ‌زدن به‌حق تعالی؛ تمسک به او و اعتماد به وعده‌های وی است «و دین خود را برای خدا خالص گردانیدند» به‌طوری که به اطاعت غیر وی آلوده نگردد «پس آن گروه‌، همراه مؤمنانند» در احکام دنیا و آخرت‌. سپس خداوند متعال آنچه را که به این مؤمنان وعده داده است‌، بیان نموده می‌فرماید: «و خداوند به‌زودی به مؤمنان پاداش بزرگی می‌بخشد» پس باید منافقان به سوی توبه و اصلاح بشتابند زیرا برای کسانی‌که به راه خلوص و صلاح برمی‌گردند، نیز مانند این پاداش است‌.

 ﴿مَّا یَفۡعَلُ ٱللَّهُ بِعَذَابِکُمۡ إِن شَکَرۡتُمۡ وَءَامَنتُمۡۚ وَکَانَ ٱللَّهُ شَاکِرًا عَلِیمٗا١٤٧﴾ [النساء: 147].

«اگر شکر کنید و ایمان آورید، خدا می‌خواهد با عذاب شما چه کند»؟ بدون تردیدعذاب نمودن شما چیزی بر ملک و اقتدار حق تعالی نمی‌افزاید، چنان‌که عذاب نکردن شما چیزی از قدرت و ملک وی نمی‌کاهد، پس اگر شکرگزار و مؤمن‌باشید، خدا عزوجل از عذاب نمودن شما چه منفعتی می‌برد؟

ملاحظه می‌کنیم که در این عبارت‌، دعوتی لطف‌آمیز به منافقان پیشکش شده‌است تا خود را اصلاح نمایند. حق تعالی شکر را بر ایمان مقدم گردانید زیرا شخص عاقل در آغاز به نعمت‌های بزرگی که در وجود وی و دنیای هستی قراردارد، می‌نگرد آن‌گاه شکر و سپاس مبهمی را تقدیم منعم خود می‌نماید و چون نگرش‌هایش به شناخت منعم انجامید، در اینجاست که به منعم ایمان می‌آورد، آن‌گاه دیگر پیوسته شکرگزار وی است «و خدا همواره شکرپذیر داناست‌» یعنی‌: قدردان بندگانش در برابر طاعت آنهاست و در قبال شکرگزاریشان به ایشان اجر عظیمی می‌دهد و آن را از ایشان می‌پذیرد.

 ﴿لَّا یُحِبُّ ٱللَّهُ ٱلۡجَهۡرَ بِٱلسُّوٓءِ مِنَ ٱلۡقَوۡلِ إِلَّا مَن ظُلِمَۚ وَکَانَ ٱللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا١٤٨﴾ [النساء: 148].

«خداوند بانگ برداشتن به بدزبانی را دوست ندارد» مانند دادکشیدن و صدا بلند کردن در فحش و دشنام‌، حتی اگر آنچه که به شخص دشنام داده شده نسبت می‌دهند، صحیح نیز باشد؛ «مگر از کسی‌که بر او ستم رفته باشد» یعنی‌: کسی‌که مورد ستم قرار گرفته‌، این حق را دارد که بانگ بردارد، داد بکشد وبگوید: فلانی بر من ستم کرد. به قولی دیگر: مراد این است که مظلوم می‌تواند ستمگر خود را نفرین کند. در حدیث شریف آمده است‌: «از دعای مظلوم بپرهیزید زیرا در میان او و خداوند عزوجل هیچ حجابی نیست». همچنین مظلوم می‌تواند از ظالم شکایت کند و بگوید: «فلان بر من ستم کرد، یا فلان شخص ستمگری است». لذا برای کسی‌که موردستم قرار می‌گیرد، جایز است تا علیه ستمگرش سخنی را بر زبان آورد که برای او بد و آزار دهنده باشد. در حدیث شریف آمده است‌: «تعلل وبهانه‌جویی بدهکاری که به پرداخت بدهی خویش قادر است‌، ظلم است و موجب رواشدن مجازات و پایمال کردن حرمت و آبروی وی می‌گردد». اما برای مظلوم جایز نیست که در فریادزدن به بدی علیه ظالم‌، از حق خود تجاوز کند که اگر چنین‌کرد، تجاوزگر به‌شمار می‌رود «و خداوند شنوای داناست‌» داد و فریاد مظلوم را می‌شنود و ظلم ظالم را می‌داند.

آن‌گاه حق تعالی بندگانش را به گذشت و عفو برانگیخته و می‌فرماید:

﴿إِن تُبۡدُواْ خَیۡرًا أَوۡ تُخۡفُوهُ أَوۡ تَعۡفُواْ عَن سُوٓءٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَفُوّٗا قَدِیرًا١٤٩﴾ [النساء: 149].

«اگر خیری را آشکار کنید، یا پنهانش دارید» یعنی‌: اگر خیری را آشکارا یا پنهانی انجام دهید؛ «یا از بدی‌ای‌» که در حق شما می‌شود «عفو کنید» و اصلا آن‌را به دل نگیرید «هرآینه خدا عفوکننده است‌» از بندگانش و «توانا» است برانتقام گرفتن از آنان به سزای آنچه کرده‌اند. یعنی‌: به خدای سبحان اقتدا کنید زیرا او درعین توانایی‌ای که دارد، درمی‌گذرد و عفو می‌کند پس شیوه عفو و گذشت حتی در مواردی که شخص حق به‌جانب نیز باشد، بهتر است‌. در حدیث شریف به‌روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بار مسؤولیت دو شخص دشنام‌دهنده بر کسی است که شروع به دشنام دادن می‌کند تا آن‌گاه که مظلوم از حد درنگذرد». همچنین در حدیث شریف آمده است‌: «هیچ مالی ازصدقه دادن کم نشد و خداوند عزوجل در برابر عفو جز عزت نیفزود و هرکس برای‌رضای خدا عزوجل تواضع کند، حق تعالی وی را رفعت می‌دهد». پس عفو و گذشت از سوی کسی‌که به گرفتن حق خویش قادر است ولی در عین حال آن را به‌خدا عزوجل وا می‌گذارد، بهتر است اما کسی‌که از گرفتن حق خویش ناتوان است‌، عفو و گذشت وی هم ارزشی ندارد.

این دو آیه بر این امر دلالت دارند که عفو و گذشت و نگه‌داشت زبان‌، از قضایای اساسی در موضوع ایمان است زیرا سیاق آیات کلا درباره ایمان می‌باشد.

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یَکۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَیُرِیدُونَ أَن یُفَرِّقُواْ بَیۡنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَیَقُولُونَ نُؤۡمِنُ بِبَعۡضٖ وَنَکۡفُرُ بِبَعۡضٖ وَیُرِیدُونَ أَن یَتَّخِذُواْ بَیۡنَ ذَٰلِکَ سَبِیلًا١٥٠﴾ [النساء: 150].

«کسانی که به خدا و پیامبرانش کفر می‌ورزند» کفر به برخی از پیامبران‌، در واقع کفر به خدا عزوجل و به تمام پیامبرانش می‌باشد «و می‌خواهند میان خدا و پیامبران او جدایی اندازند» یعنی‌: آنها به‌سبب کفر به برخی از پیامبران‌، به همه ایشان کفر ورزیده‌اند ولی در عین حال مدعی هستند که به خداوند عزوجل ایمان دارند پس این در واقع جدایی‌افگندن است میان خدا و میان پیامبرانش «و می‌گویند: به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکار می‌کنیم‌» مراد از آنان یهودیان‌اند که به حضرت موسی ایمان آورده و به حضرات عیسی و محمد  علیهم السلام  کفر ورزیدند. همچنین مراد نصاری‌هستند که به حضرت عیسی ایمان آورده اما به حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم کفر ورزیدند «و می‌خواهند میان این دو، راهی برای خود اختیار کنند» یعنی‌: می‌خواهند تا در میان ایمان و کفر، دینی بینابین را در پیش بگیرند تا خود را از حجتی که گریبانگیرشان می‌شود، برهانند.

این آیه محکوم کننده اندیشه و رفتار کسانی است که تحمل نام کافر بر آنان دشوار می‌آید ولی در عین حال به تمام الزامات ایمان گردن نمی‌نهند و حق و حرمت آن را چنان که باید رعایت نمی‌کنند.

 ﴿أُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡکَٰفِرُونَ حَقّٗاۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡکَٰفِرِینَ عَذَابٗا مُّهِینٗا١٥١﴾ [النساء: 151].

«آنان به حق کافرند» یعنی‌: آنان در کفر خویش کامل و تمام عیارند؛ کفری حقیقی و واقعی «و ما برای کافران عذابی خفت‌بار آماده کرده‌ایم‌».

 ﴿وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَلَمۡ یُفَرِّقُواْ بَیۡنَ أَحَدٖ مِّنۡهُمۡ أُوْلَٰٓئِکَ سَوۡفَ یُؤۡتِیهِمۡ أُجُورَهُمۡۚ وَکَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِیمٗا١٥٢﴾ [النساء: 152].

«و کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده و میان هیچ‌کدام از آنان‌» با دیگری «فرق نمی‌گذارند» بلکه به همگی آنها ایمان دارند ـ و این صفت بعد از بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در کسی جز پیروان ایشان فراهم نیست زیرا این امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که به تمام پیامبران و تمام کتاب‌های آسمانی ایمان دارد ـ آری‌! هم‌آنان‌اند که «خداوند به‌زودی پاداششان را خواهد داد و خدا آمرزنده مهربان است‌» آمرزنده‌گناهانشان است‌، اگر گناهی داشته باشند؛ مهربان است به ایشان در دنیا و آخرت‌.

این یکی از قواعد فهم موضوع کفر و ایمان بود و آن‌گاه که این قاعده تثبیت شد، سیاق آیات به بیان ستمگری یهودیانی می‌پردازد که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایمان نیاوردند:

﴿یَسۡ‍َٔلُکَ أَهۡلُ ٱلۡکِتَٰبِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیۡهِمۡ کِتَٰبٗا مِّنَ ٱلسَّمَآءِۚ فَقَدۡ سَأَلُواْ مُوسَىٰٓ أَکۡبَرَ مِن ذَٰلِکَ فَقَالُوٓاْ أَرِنَا ٱللَّهَ جَهۡرَةٗ فَأَخَذَتۡهُمُ ٱلصَّٰعِقَةُ بِظُلۡمِهِمۡۚ ثُمَّ ٱتَّخَذُواْ ٱلۡعِجۡلَ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡهُمُ ٱلۡبَیِّنَٰتُ فَعَفَوۡنَا عَن ذَٰلِکَۚ وَءَاتَیۡنَا مُوسَىٰ سُلۡطَٰنٗا مُّبِینٗا١٥٣﴾ [النساء: 153].

«اهل کتاب از تو می‌خواهند که یکباره کتابی از آسمان برای‌شان نازل کنی‌». در بیان‌سبب نزول آمده است‌: یهودیان از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خواستند تا در برابر دیدگانشان به‌آسمان بالا رفته و بر صحت ادعای خود کتاب نوشته شده‌ای را که دلیل راستگویی ایشان باشد، یکباره بر آنان فرود آورند چنان‌که موسی یکباره تورات را به میان آنان آورد. گفتنی است که این درخواستشان به انگیزه عناد و سرسختی و لجاجت بود، نه از روی حقیقت‌جویی‌، به‌دلیل اینکه آن ملعونان‌: «از موسی بزرگتر از این‌را خواستند و گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان بده پس صاعقه آنان را فروگرفت‌» یعنی‌: آتشی از آسمان برآنان فرود آمد و هلاکشان‌ساخت «به سزای ظلمشان‌» که ازروی عناد ولجبازی چنین درخواستی را مطرح کردند و گرنه موسی‌  علیه السلام    خود نیز از خداوند عزوجل همین درخواست را کرد ولی درخواست وی از روی ایمان و شوق بود اما آنان ایمان آوردن خود را به تحقق این درخواست مشروط و معلق ساختند درحالی که رؤیت عینی پروردگار در دنیا ممتنع است‌. البته این امر، مستلزم امتناع رؤیت پروردگار در آخرت نیست‌، به‌دلیل اینکه در باره وقوع حتمی این رؤیت احادیث متواتری آمده است پس هرکه با این آیه بر امتناع رؤیت پروردگار در روزقیامت استدلال کرده‌، مرتکب اشتباه آشکاری شده‌است‌. و از احادیث وارده درباره رؤیت پروردگار متعال در آخرت‌، این حدیث شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است‌: «بی‌گمان شما در آخرت پروردگارتان را خواهید دید چنان که این ماه را می‌بینید، در رؤیت پروردگار بر یک‌دیگر ازدحام نمی‌کنید و در جای بر یک‌دیگر تنگ نمی‌گیرید پس اگر می‌توانستید که نمازی قبل از طلوع خورشید و نمازی قبل از غروب آن از شما فوت نشود، حتما این کار را بکنید».

«سپس گوساله را به پرستش گرفتند»[10] بجز خدا عزوجل «بعد از آن که بینات برای آنان آمد» یعنی‌: بعد از آن که معجزات نه‌گانه موسی‌  علیه السلام    را نیز دیدند، گوساله را به‌پرستش گرفتند. بینات‌: معجزات روشن ـ چون ید بیضا، عصا و شکافته شدن دریاست «و از آن هم درگذشتیم‌» یعنی‌: از آن لجبازی و عناد و گوساله‌پرستی‌شان هم ـ از روی فضل و بخشایش خویش ـ درگذشتیم و آنان را پاک برنینداختیم «و به موسی سلطانی روشن‌» یعنی‌: حجتی آشکار «عطا کردیم‌» که عبارت ازمعجزات و نشانه‌های دیگر بود. اما آنان با وجود همه این معجزات‌، باز هم به‌انحراف و عناد خویش ادامه دادند.

حق تعالی «حجت» را «سلطان» نامید زیرا هرکس دارای حجت باشد، خصمش را مقهور و منکوب می‌گرداند.

﴿وَرَفَعۡنَا فَوۡقَهُمُ ٱلطُّورَ بِمِیثَٰقِهِمۡ وَقُلۡنَا لَهُمُ ٱدۡخُلُواْ ٱلۡبَابَ سُجَّدٗا وَقُلۡنَا لَهُمۡ لَا تَعۡدُواْ فِی ٱلسَّبۡتِ وَأَخَذۡنَا مِنۡهُم مِّیثَٰقًا غَلِیظٗا١٥٤﴾ [النساء: 154].

«و کوه طور را برای گرفتن پیمانشان بالای سرشان برافراشتیم‌» روایت شده است که‌: چون قوم یهود از قبول شریعت موسی‌  علیه السلام    و پایبندی به احکام تورات سرباز زدند، خدای  عزوجل  کوه طور را بر بالای سرشان برافراشت تا بدانجا که کوه همانند سایبانی بر بالای سرشان قرارگرفت «و به آنان گفتیم‌: سجده‌کنان از در درآیید» یعنی‌: به دروازه شهر بیت‌المقدس در حالی وارد شوید که سرهایتان را فروانداخته باشید و این در هنگامی بود که خداوند عزوجل به آنان اذن فتح بیت‌المقدس را داد اما آنان فرمان خدا عزوجل را دگرگون کردند و درحال خزیدن بر نشیمنگاههایشان وارد شهر شدند و در اینجا نیز عصیان ورزیدند، چرا که طبیعتشان با عصیان و مخالفت در آمیخته است «و به آنان گفتیم‌: در روز شنبه تجاوز نکنید» و به شکار ماهی نپردازید اما به شیوه همیشگی‌شان مخالفت ورزیدند و عصیان کردند «و از آنان پیمانی محکم گرفتیم‌» این همان پیمانی است که پروردگار متعال از آنان در تورات گرفت‌، بر این که‌: اوصاف حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را که در تورات است‌، بیان کنند و آن را پنهان ننمایند.

 ﴿فَبِمَا نَقۡضِهِم مِّیثَٰقَهُمۡ وَکُفۡرِهِم بِ‍َٔایَٰتِ ٱللَّهِ وَقَتۡلِهِمُ ٱلۡأَنۢبِیَآءَ بِغَیۡرِ حَقّٖ وَقَوۡلِهِمۡ قُلُوبُنَا غُلۡفُۢۚ بَلۡ طَبَعَ ٱللَّهُ عَلَیۡهَا بِکُفۡرِهِمۡ فَلَا یُؤۡمِنُونَ إِلَّا قَلِیلٗا١٥٥﴾ [النساء: 155].

«پس به سزای پیمان‌شکنی‌شان‌» حرام ساختیم برآنان پاکیزگی‌هایی را که برآنان حلال بود. گفتنی است که تحریم پاکیزگی‌ها بر آنان‌، همان نتیجه‌گیری‌ای است که بعد از ادامه بحث در آیه (160): ﴿فَبِظُلۡمٖ مِّنَ ٱلَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمۡنَا﴾ [النساء: 160]. مطرح می‌شود. و ادامه ماجرا این است‌: «و انکارشان نسبت به آیات خدا و کشتار ناحق آنان از انبیا» کشته‌شدگان حضرات یحیی و زکریا علیهماالسلام و غیر ایشان بودند «و گفتارشان که دل‌های ما غلف است‌» غلف‌: جمع اغلف‌، به‌معنای پوشیده با غلاف است‌، یعنی‌: دل‌هایمان در پرده است‌، از این رو آنچه را که تو می‌گویی‌، فهم نمی‌کنیم «نه بلکه خدا به سبب کفرشان بر دل‌هایشان مهر زده‌» پس عدم پذیرش‌حق از سوی آنان‌، به سبب درغلاف بودن دل‌هایشان ـ به آن معنایی که اراده دارند ـ نیست بلکه بر اساس مهر زدن حق تعالی بر دل‌هایشان است «و در نتیجه‌، جزشماری اندک ایمان نمی‌آورند» بنابراین‌، سبب عدم پاسخگویی‌شان به ندای حق‌، کمی یا نبود ایمان در آنان است‌.

 ﴿وَبِکُفۡرِهِمۡ وَقَوۡلِهِمۡ عَلَىٰ مَرۡیَمَ بُهۡتَٰنًا عَظِیمٗا١٥٦﴾ [النساء: 156].

«و به سبب کفرشان‌» به مسیح  علیه السلام    «و سخنشان که به مریم بهتان بزرگی زدند» آن سخن‌، متهم ساختنش به زنا با شخصی به نام یوسف نجار از صالحان‌، بود.

 ﴿وَقَوۡلِهِمۡ إِنَّا قَتَلۡنَا ٱلۡمَسِیحَ عِیسَى ٱبۡنَ مَرۡیَمَ رَسُولَ ٱللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَٰکِن شُبِّهَ لَهُمۡۚ وَإِنَّ ٱلَّذِینَ ٱخۡتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکّٖ مِّنۡهُۚ مَا لَهُم بِهِۦ مِنۡ عِلۡمٍ إِلَّا ٱتِّبَاعَ ٱلظَّنِّۚ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِینَۢا١٥٧﴾ [النساء: 157].

«و به‌سبب گفته‌شان که ما مسیح عیسی بن مریم‌، پیامبر خدا را کشتیم‌» یهودیان به دروغ ادعا کردند که عیسی‌  علیه السلام    را کشته‌اند و به قتل وی افتخار کردند. شاید یادکردن عیسی به‌نام پیامبر خدا از سوی آنان نیز، به قصد استهزا و ریشخند بود زیرا یهود منکر رسالت عیسی‌  علیه السلام    هستند و به اینکه عیسی‌  علیه السلام    پیامبر است اعتراف نمی‌کنند. بنابراین‌، آنها فقط به کفر اکتفا نکردند بلکه به ادعای کشتن عیسی‌  علیه السلام    نیز افتخار و شادمانی کردند «و حال آن که نه او را کشتند و نه بر دار کردند» و این‌ادعایشان دروغی بیش نیست «ولیکن امر بر آنان مشتبه شد» یعنی‌: شبه عیسی‌  علیه السلام    بر غیر وی افگنده شد و آنها کس دیگری را به جای عیسی‌  علیه السلام    کشتند درحالی که از حقیقت حال وی در شک بودند «و بی‌گمان کسانی که در باره عیسی اختلاف‌کردند» به این ترتیب که برخی از آنان گفتند: او را کشتیم‌! اما کسانی که بالا بردن وی به‌سوی آسمان را دیدند، گفتند: نه‌! او را نکشتیم‌. بعضی گفته‌اند: اختلاف در میان‌شان از آنجا ناشی شد که فرقه نسطوری‌ها از نصاری گفتند: عیسی ـ العیاذباالله ـ از جهت انسانی (ناسوت) خود بر دار کشیده‌شد نه از جهت‌خدایی (لاهوت) خود. و فرقه ملکانی‌ها گفتند: کشتن و بر دار کشیدن مسیح به کمال و تمام در ناسوت و لاهوت وی انجام شده‌. پس آنها «از حال او در شکند» و در تردد و سردرگمی‌، در این شک و تردیدشان دست و پا زده و در جهل خویش سرگردان و متحیرند «و هیچ علمی بدان ندارند، فقط از حدس و گمان پیروی می‌کنند» یعنی‌: آنان به حال مسیح علمی قاطع ندارند بلکه فقط از گمانشان پیروی می‌کنند و از این‌رو مضطرب و مترددند «و او را به یقین نکشته‌اند» یعنی‌: کشتن وی در نزدشان یقینی نیست بلکه امری مشکوک و موهوم است‌. یا معنی این‌است‌: قطعا و یقینا او را نکشته‌اند.

 ﴿بَل رَّفَعَهُ ٱللَّهُ إِلَیۡهِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمٗا١٥٨﴾ [النساء: 158].

«بلکه خدا او را به‌سوی خود بالا برد» بیان بالا بردن عیسی‌  علیه السلام    به آسمان در سوره «آل عمران/‌55» گذشت‌. در روایت ابن‌عباس رضی الله عنه آمده‌است‌: «آن‌گاه که خدای  عزوجل  اراده بالابردن عیسی را کرد... عیسی‌  علیه السلام    به یارانش که دوازده تن از حواریون بودند، گفت‌: کدامیک از شما حاضر است تا شباهت من در وی افگنده شده و بجایم کشته شود و به‌پاداش این کار، در عین درجه و مرتبه‌ام (در بهشت) همراه من باشد؟ پس تازه‌جوانی از کم سن‌وسال‌ترین ایشان برخاست و داوطلب این کار شد... آن‌گاه شباهت عیسی‌  علیه السلام    در وی افگنده شد و عیسی‌  علیه السلام    از روزنه‌ای که در آن خانه بود، به‌سوی آسمان برکشیده شد. یهودیان که خانه را در محاصره خود داشتند، به‌طلب وی به خانه درآمدند و شبیه وی را گرفته به قتلش رساندند، سپس بر دارش آویختند...». «و خدا غالب و حکیم است‌» غالب و تواناست؛ پس هرکس که به آستانش التجا نماید، بی‌پناه نمی‌ماند، با حکمت است؛ در تمام‌آنچه که می‌آفریند یا انجام می‌دهد و از جمله در امر بالابردن عیسی‌  علیه السلام .

 ﴿وَإِن مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡکِتَٰبِ إِلَّا لَیُؤۡمِنَنَّ بِهِۦ قَبۡلَ مَوۡتِهِۦۖ وَیَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ یَکُونُ عَلَیۡهِمۡ شَهِیدٗا١٥٩﴾ [النساء: 159].

«و از اهل کتاب کسی نیست‌، مگر آن که پیش از مرگ خود حتما به او ایمان می‌آورد» یعنی‌: هیچ یهودی یا نصرانی‌ای نمی‌میرد، مگر اینکه به مسیح ایمان آورده باشد. به قولی معنی این است‌: عیسی‌  علیه السلام    نمی‌میرد مگر اینکه تمام اهل‌کتاب در عصر وی ـ آخرالزمان ـ به او ایمان می‌آورند. به قولی دیگر معنی این است‌: گروه‌هایی از اهل کتاب در زمان برانگیختن عیسی‌  علیه السلام    در آخرالزمان‌، او را درمی‌یابند و به او ایمان می‌آورند. پس مراد؛ ایمان آوردن به وی در هنگام فرودآمدنش از آسمان در آخرالزمان است چنان‌که احادیث زیادی در این باره نقل شده و قول راجح نیز همین است‌. خاطر نشان می‌شود که امت اسلام برفرودآمدن عیسی‌  علیه السلام    از آسمان در آخرالزمان اجماع دارند و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیشتر از هفتاد حدیث و از صحابه کرام رضی الله عنهم بیشتر از چهل اثر در این باره وارد شده‌است. [11] نصاری نیز بر همین عقیده‌اند و از کتابهای یهود نیز این استنباط برمی‌آید.

در حدیث شریف به روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «فرزند مریم به عنوان حاکمی عادل در میان شما فرود می‌آید، صلیب رامی‌شکند، خوک (دجال) را می‌کشد، جزیه را وضع می‌کند، مردم را به سوی اسلام فرامی‌خواند و خدای  عزوجل  در زمان وی تمام ملل ـ بجز ملت اسلام ـ را هلاک می‌گرداند... سپس در روی زمین امنیت عام و تام برپا می‌شود... و عیسی‌چهل سال زندگی می‌کند، آن‌گاه می‌میرد و مسلمانان بر وی نماز جنازه می‌گزارند...». «و روز قیامت او» یعنی‌: عیسی‌  علیه السلام    «بر آنان‌» یعنی‌: بر اهل کتاب «گواه است‌» علیه یهود شهادت می‌دهد که او را تکذیب کرده‌اند و علیه نصاری شهادت می‌دهد که در وی غلو و افراط کرده‌اند تا بدانجا که گفتند: او فرزند خداست‌. همچنین عیسی‌  علیه السلام    در حق کسانی که حقیقتا به او ایمان آورده‌اند، گواهی می‌دهد.

 ﴿فَبِظُلۡمٖ مِّنَ ٱلَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمۡنَا عَلَیۡهِمۡ طَیِّبَٰتٍ أُحِلَّتۡ لَهُمۡ وَبِصَدِّهِمۡ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ کَثِیرٗا١٦٠﴾ [النساء: 160].   

«پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد» که این ستم بزرگ عبارت از: جرایم متعدد آنهاست‌، همان جرایم و جنایاتی که در آیات سابق برشمرده شد، «و» نیز «به‌سبب اینکه آنان‌» خود و دیگران «بسیاری را از راه خدا بازداشتند» باجلوگیری از پیروی محمد صلی الله علیه و آله و سلم ، تحریف کتاب خدا، کشتن انبیا  علیهم السلام  و دیگرگناهان معروفی که از آنان سرزد. آری‌! به همه این اسباب‌: «چیزهای پاکیزه‌ای را که برآنان حلال بود، حرام کردیم‌» نه به‌سبب دیگری پس این پندارشان نادرست است که‌این محرمات بر پیشینیانشان نیز حرام بوده است‌.

خدای سبحان چیزهای پاکیزه‌ای را که بر آنان حرام شد، در آیه‌: ﴿وَعَلَى ٱلَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمۡنَا کُلَّ ذِی ظُفُرٖ...﴾ [الأنعام: 146]. بیان نموده است‌. ابن‌کثیر می‌گوید: «ممکن است این تحریم‌، تحریم قدری باشد، به این معنی که خداوند متعال آنان را برتأویل و تحریف کتابشان برگماشت به‌طوری که چیزهای حلال را بر خود حرام کردند تا بر خود سخت بگیرند. همچنین محتمل است که این تحریم‌، تحریم شرعی بوده و از سوی حق تعالی انجام گرفته باشد. به هر حال؛ مهم این است که‌بدانیم‌: این فرموده حق تعالی ﴿حَرَّمۡنَا عَلَیۡهِمۡ طَیِّبَٰتٍ أُحِلَّتۡ لَهُمۡ﴾. «برآنان چیزهای پاکیزه‌ای را حرام نمودیم که برای‌شان حلال شده بود»، متعلق به تمام ماقبل و مابعد خود؛ یعنی به تمام آیات (166) تا (155) مربوط است و بسان نتیجه‌گیری‌ای برای این آیات می‌باشد».

﴿وَأَخۡذِهِمُ ٱلرِّبَوٰاْ وَقَدۡ نُهُواْ عَنۡهُ وَأَکۡلِهِمۡ أَمۡوَٰلَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡبَٰطِلِۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡکَٰفِرِینَ مِنۡهُمۡ عَذَابًا أَلِیمٗا١٦١﴾ [النساء: 161].

«و نیز به‌سبب رباگرفتنشان ـ با آن که از آن نهی شده بودند ـ و به ناروا مال مردم خوردنشان‌» به رشوه و سایر وجوه حرامی که می‌گرفتند؛ ما آن چیزهای پاکیزه را برآنان حرام ساختیم «و ما برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم‌» در آخرت هم‌، به علاوه عذاب دنیا.

﴿لَّٰکِنِ ٱلرَّٰسِخُونَ فِی ٱلۡعِلۡمِ مِنۡهُمۡ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ یُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَیۡکَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِکَۚ وَٱلۡمُقِیمِینَ ٱلصَّلَوٰةَۚ وَٱلۡمُؤۡتُونَ ٱلزَّکَوٰةَ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ أُوْلَٰٓئِکَ سَنُؤۡتِیهِمۡ أَجۡرًا عَظِیمًا١٦٢﴾ [النساء: 162].

ابن‌کثیر در بیان سبب نزول می‌گوید: آیه کریمه درباره عبدالله بن سلام‌، ثعلبه‌بن سعیه‌، اسد و زیدبن سعیه و اسدبن عبید نازل شد که به اسلام در آمده ورسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را تصدیق کردند.

«لیکن راسخان آنان در علم‌» یعنی‌: پایداران و ثابت‌قدمان از اهل کتاب در علم کتاب «و مؤمنان‌» مراد از مؤمنان‌، یا مؤمنان اهل کتاب‌اند، یا مؤمنان مهاجر وانصار، یا همگی آنان‌. آری‌! اینان «به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پیش از تو نازل شده‌، ایمان دارند و بخصوص نمازگزاران و زکات دهندگان و مؤمنان به خدا و روزبازپسین‌، به‌زودی به ایشان پاداشی بزرگ خواهیم داد».

آن‌گاه حق تعالی خبر می‌دهد که فرستادن وحی و فرودآوردن کتاب بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم امری نوپدید نیست بلکه خداوند متعال چنان‌که بر سایر پیامبران  علیهم السلام  وحی فرستاد؛ به آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نیز وحی و کتاب فرستاد:

 ﴿إِنَّآ أَوۡحَیۡنَآ إِلَیۡکَ کَمَآ أَوۡحَیۡنَآ إِلَىٰ نُوحٖ وَٱلنَّبِیِّ‍ۧنَ مِنۢ بَعۡدِهِۦۚ وَأَوۡحَیۡنَآ إِلَىٰٓ إِبۡرَٰهِیمَ وَإِسۡمَٰعِیلَ وَإِسۡحَٰقَ وَیَعۡقُوبَ وَٱلۡأَسۡبَاطِ وَعِیسَىٰ وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَٰرُونَ وَسُلَیۡمَٰنَۚ وَءَاتَیۡنَا دَاوُۥدَ زَبُورٗا١٦٣﴾ [النساء: 163].

«ما همچنان‌که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم‌، به تو نیز وحی‌فرستادیم‌» پس ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم ! کار تو در امر رسالت‌، مانند کار انبیای پیشین  علیهم السلام  است و تو تافته جدا بافته‌ای نیستی‌. از نوح‌  علیه السلام    مخصوصا یادآوری شد زیرا او اولین پیامبری است که بر زبانش قوانین الهی مشروع گردید.

ابن‌اسحاق از ابن‌عباس رضی الله عنه در بیان سبب نزول روایت می‌کند: آیه کریمه درباره جمعی از یهودیان ازجمله عدی‌بن زید نازل شد که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: خداوند عزوجل پس از موسی به هیچ‌کس وحی نفرستاده است‌. «و نیز به سوی ابراهیم واسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط وحی فرستادیم‌» اسباط: قبایل‌اند از تباریعقوب‌، یعنی‌: به‌سوی پیامبران آن قبایل وحی فرستادیم ـ والله اعلم‌. «و» نیز وحی فرستادیم به‌سوی «عیسی و ایوب و یونس و سلیمان و به داوود زبور بخشیدیم‌» زبور: کتاب نازل شده بر داوود  علیه السلام    است‌. قرطبی می‌گوید: «زبور دارای یکصدوپنجاه سوره است که در آنها حکمی از احکام و حلال و حرام بیان نشده بلکه همه آنها حکمت و اندرز است». مزمور: فصلی است مشتمل برسخنانی از داوود  علیه السلام    که در آن به بارگاه خدای  عزوجل  از دشمنانش دادخواهی می‌کند، خداوند عزوجل را علیه آنها به یاری می‌خواند و گاهی هم در آن به موعظه‌هایی می‌پردازد.

 ﴿وَرُسُلٗا قَدۡ قَصَصۡنَٰهُمۡ عَلَیۡکَ مِن قَبۡلُ وَرُسُلٗا لَّمۡ نَقۡصُصۡهُمۡ عَلَیۡکَۚ وَکَلَّمَ ٱللَّهُ مُوسَىٰ تَکۡلِیمٗا١٦٤﴾ [النساء: 164].

«و پیامبرانی‌» یعنی‌: فرستادیم پیامبرانی را «که داستان آنان را بر تو خوانده‌ایم‌» و اخبار آنان را به‌تو گفته‌ایم «پیش از این‌» در همین سوره و در غیرآن از سوره‌های قرآن ـ که ایشان مجموعا بیست‌وپنج پیامبر‌اند «و پیامبرانی‌که داستان آنان را بر تو نخوانده‌ایم‌» و سرگذشت آنان را به تو بازگو نکرده‌ایم زیرا در قرآن از آنها ذکری نرفته است «و خداوند آشکارا با موسی سخن گفت‌» حقیقتا نه مجازا، بی‌میانجی و واسطه‌ای‌. گفتنی است که مخصوص ساختن موسی‌  علیه السلام    به‌سخن‌گفتن‌، تشریف و گرامیداشتی برای وی است که نشانه قدر و منزلتش به بارگاه خدای سبحان می‌باشد و بدین جهت‌، موسی‌  علیه السلام    «کلیم‌الله» لقب گرفت‌. درحدیث شریف به روایت ابوذر رضی الله عنه آمده است که‌: «از رسول خدا پرسیدم که شمار انبیا چند تن است‌؟ فرمودند: صد و بیست و چهار هزار تن. گفتم‌: رسولان ایشان چند تن‌اند؟ فرمودند: سیصد و سیزده تن ـ جمعی بسیارند». ابن‌کثیر می‌گوید: «انبیایی که نامهایشان در قرآن ذکر شده است عبارتند از: آدم‌، ادریس‌، نوح‌، هود، صالح‌، ابراهیم‌، لوط، اسماعیل‌، اسحق‌، یعقوب‌، یوسف‌، ایوب‌، شعیب‌، موسی‌، هارون‌، یونس‌، داوود، سلیمان‌، الیاس‌، الیسع‌، زکریا، یحیی‌، عیسی‌، ذوالکفل و سرور همه آنان محمد علیهم الصلاه والسلام».

﴿رُّسُلٗا مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى ٱللَّهِ حُجَّةُۢ بَعۡدَ ٱلرُّسُلِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمٗا١٦٥﴾ [النساء: 165].

«پیامبرانی که مژده‌دهنده و بیم‌دهنده بودند» مژده‌دهنده بودند به مطیعان و بیم‌دهنده بودند به گناهکاران «تا پس از فرستادن پیامبران‌، مردم را بر خداوند حجتی نباشد» یعنی‌: آنها را به‌خاطر آن فرستادیم تا بعد از فرستادنشان‌، هیچ بهانه و عذری برای هیچ بهانه‌جویی باقی نماند. همین مضمون در سوره‌«طه‌/134» چنین آمده است‌: (و اگر پیش از آن آیات و معجزات‌، آنان را به عذابی نابود می‌ساختیم‌، بی‌شک می‌گفتند: پروردگارا! چرا پیامبری به‌سوی ما نفرستادی تا پیش از آن که خوار و زار شویم‌، از آیات تو پیروی کنیم‌؟) «و خدا عزیز و حکیم است‌» یعنی‌: بر مجازات منکران در برابر انکارشان غالب و تواناست و در برانگیختن پیامبران دارای حکمت است‌. در حدیث شریف به روایت ابن‌مسعود رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هیچ کس ازخداوند عزوجل غیرتمندتر نیست‌، بدین جهت بی‌حیایی و زشتی‌ها را ـ چه علنی باشد چه پنهان ـ حرام گردانید و هیچ کس از خداوند عزوجل مدح و ستایش را بیشتر دوست ندارد بدین جهت‌، او خودش را ستایش گفت و هیچ کس عذر را بیشتر ازخداوند عزوجل دوست ندارد، بدین جهت است که او پیامبران را مژده دهنده وبیم‌دهنده فرستاد» تا برای هیچ‌کس در رد و انکار حق‌، عذری باقی نماند.

شهید سید قطب در تفسیر «فی‌ظلال‌القرآن» می‌گوید: «چون خدای سبحان می‌دانست که عقل انسان در رساندن وی به سرمنزل هدایت‌، ابزار ناقصی است وعقل از ترسیم راه و روشی راستین برای انسان در زندگی دنیا قاصر است پس حکمت و رحمت وی چنین اقتضا کرد که پیامبران را به‌سوی مردم بفرستد و مردم را مورد بازپرسی قرار ندهد مگر بعد از تبلیغ و رسالت».

﴿لَّٰکِنِ ٱللَّهُ یَشۡهَدُ بِمَآ أَنزَلَ إِلَیۡکَۖ أَنزَلَهُۥ بِعِلۡمِهِۦۖ وَٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ یَشۡهَدُونَۚ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ شَهِیدًا١٦٦﴾ [النساء: 166].

ابن‌اسحاق در بیان سبب نزول آیه کریمه از ابن‌عباس رضی الله عنه روایت کرده است که فرمود: گروهی از یهودیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمودند: به‌خدا سوگند من خوب می‌دانم که شما به خوبی می‌دانید که من فرستاده خدا هستم‌! ولی آنان در جواب آن حضرت «گفتند: خیر! ما به چنین چیزی علم و آگاهی نداریم‌! این بود که خدای  عزوجل  نازل فرمود: «لیکن خدا به‌» حقانیت «آنچه بر تو نازل کرده است‌، گواهی می‌دهد و آن را به علم خویش نازل کرده است‌» یعنی‌: چون حق تعالی به شایسته بودنت برای رسالت‌، عالم وداناست‌، از این‌رو قرآن را بر تو فرودآورده‌، علمی که دیگران از آن بی‌بهره اند. یا کتاب را به سبب علمی که به مصالح بندگان داشت‌، فرودآورد. دلیل اینکه حق تعالی قرآن را به علم خویش فروفرستاد این است که‌: قرآن دربرگیرنده اموری است که علم انسان مطلقا از آنها قاصر است و هرگز ممکن نیست که علم وی به آنها برسد ـ مانند دانستن امور غیبی ـ یا مخصوصا در زمان نزول قرآن ممکن نبود که علم انسان به آنها برسد ـ چون بسیاری از رازهای این کائنات «و فرشتگان نیز گواهی می‌دهند» به نبوت و رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم «و کافی است که خدا گواه باشد» بر معجزاتت که دلیل صحت نبوت توست‌، هرچند دیگران گواهی ندهند پس بر تکذیب کفار اندوهگین نباش زیرا گواهی خدای  عزوجل  برایت کافی است و معجزاتی که به تو داده است دلایل روشن و قاطعی بر صحت نبوت توست‌.

 ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ قَدۡ ضَلُّواْ ضَلَٰلَۢا بَعِیدًا١٦٧﴾ [النساء: 167].

«هرآینه کسانی که کافر شدند و از راه خدا» که دین اسلام است‌، مردم را «بازداشتند» با انکار نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و با این سخنشان که‌: اوصاف وی‌را در کتاب خویش نمی‌یابیم بلکه آنچه می‌دانیم این است که نبوت در نسل هارون و داوود منحصر می‌باشد! و با این سخنشان که‌: شریعت موسی‌  علیه السلام    منسوخ نمی‌شود؛ آنان «بی‌تردید به گمراهی دور و درازی افتاده‌اند» زیرا به علاوه کفر خود، دیگران را نیز از راه حق بازداشته‌اند.

﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمۡ یَکُنِ ٱللَّهُ لِیَغۡفِرَ لَهُمۡ وَلَا لِیَهۡدِیَهُمۡ طَرِیقًا١٦٨ إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدٗاۚ وَکَانَ ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ یَسِیرٗا١٦٩﴾ [النساء: 168-169].

«هرآینه کسانی که کفر ورزیدند» با انکار وجود خدای سبحان و انکار آیات و کتاب‌ها و پیامبرانش «و ظلم کردند» به دیگران؛ با بازداشتنشان از راه راست‌، یا ظلم کردند بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم ؛ با کتمان نبوت ایشان‌، یا ظلم کردند بر خود؛ با کفر خویش «خداوند بر آن نیست که آنان را بیامرزد» چنانچه بر کفر خویش استمرار ورزند و برکفر بمیرند «و» خداوند برآن نیست که آنان را «به راهی هدایت کند» در راستای خیر و رشد و رستگاری؛ «مگر راه جهنم‌» زیرا آنان با انتخاب بدی که داشتند و با زیاده‌روی در شقاوت خویش‌، مرتکب اعمالی شدند که موجب این فرجام نامیمون برای آنان می‌شود «که جاودانه تا ابد در آن می‌مانند» یعنی‌: به جاودانگی همیشگی‌ای که هیچ پایانی ندارد «و این امر» یعنی‌: جاودانه ماندن ابدی آنان درجهنم «بر خدا آسان است‌» زیرا هیچ‌چیز بر خدای سبحان دشوار نیست‌.

این آیه و آیه قبل‌، در مورد گروهی است که خدای  عزوجل  به علم ازلی خویش دانسته است که آنان ایمان نمی‌آورند بلکه بر کفر می‌میرند.

 ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَکُمُ ٱلرَّسُولُ بِٱلۡحَقِّ مِن رَّبِّکُمۡ فَ‍َٔامِنُواْ خَیۡرٗا لَّکُمۡۚ وَإِن تَکۡفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ وَکَانَ ٱللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمٗا١٧٠﴾ [النساء: 170].

«ای مردم‌! این پیامبر، حق و حقیقت را از جانب پروردگارتان برای شما آورده است‌پس ایمان بیاورید که به خیر شماست‌» یعنی‌: ایمان‌آوردن برای شما بهتر است و به خیر و صلاح شماست بنابراین‌، کسی‌که دین حق و راستین خدای عالمیان رامی‌خواهد، باید بداند که آن دین؛ فقط دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم است «و اگر کافر شوید» یعنی‌: اگر بر کفرتان پایدار باشید، بدانید که‌: «آنچه در آسمان‌ها و زمین است‌، از آن خداست‌» پس کسی‌که آفریننده شما و کائنات دیگر باشد، قطعا بر مجازاتتان دربرابر افعال زشتتان نیز تواناست و هم او از شما و از ایمانتان بی‌نیاز بوده و از کفر و ناسپاسی‌تان متضرر نمی‌شود «و خدا دانای حکیم است‌» داناست به آنان‌که ایمان می‌آورند یا کفر می‌ورزند و با حکمت است؛ از آن‌رو که میان مؤمن و کافر در جزا برابری قائل نمی‌شود.

﴿یَٰٓأَهۡلَ ٱلۡکِتَٰبِ لَا تَغۡلُواْ فِی دِینِکُمۡ وَلَا تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ إِلَّا ٱلۡحَقَّۚ إِنَّمَا ٱلۡمَسِیحُ عِیسَى ٱبۡنُ مَرۡیَمَ رَسُولُ ٱللَّهِ وَکَلِمَتُهُۥٓ أَلۡقَىٰهَآ إِلَىٰ مَرۡیَمَ وَرُوحٞ مِّنۡهُۖ فَ‍َٔامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦۖ وَلَا تَقُولُواْ ثَلَٰثَةٌۚ ٱنتَهُواْ خَیۡرٗا لَّکُمۡۚ إِنَّمَا ٱللَّهُ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ سُبۡحَٰنَهُۥٓ أَن یَکُونَ لَهُۥ وَلَدٞۘ لَّهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ وَکَفَىٰ بِٱللَّهِ وَکِیلٗا١٧١﴾ [النساء: 171].

«ای اهل کتاب‌! در دین خود غلو نکنید» غلو: افراط و درگذشتن از حد است‌. مراد، غلو نصاری درباره عیسی‌  علیه السلام    است ـ تا بدانجا که او را به خدایی گرفتند. درحدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «در مدح و ستایش من مبالغه نکنید چنان‌که نصاری درباره عیسی‌بن مریم مبالغه کردند زیرا جز این نیست که من بنده خدا هستم پس بگویید: محمد بنده خدا و رسول وی». در مقابل افراط نصاری در تقدیس عیسی‌ علیه السلام ، تفریط یهود در دشمنی و اهانت به وی است تا بدانجا که به او ـ پناه برخدا ـ نسبت حرامزادگی دادند. گفتنی است که غلو دری فراخ دارد و شامل امور بسیاری می‌شود؛ از عقاید گرفته تا عبادات و غیره «و» ای اهل کتاب‌! «بر الله جز حق را نگویید» یعنی‌: حق تعالی را جز به صفات علیا و اسمای حسنای وی و جز به آنچه که سزاوار وی است از حق وصف نکنید پس‌برای او زن و فرزند قرار ندهید چنان‌که یهود گفتند: عزیر پسر خداست و نصاری‌گفتند: مسیح پسر خداست‌. قطعا چنین باورهای ناروایی در مورد پروردگارسبحان‌، تجاوز از حق و حقیقت است «جز این نیست که مسیح ـ عیسی‌بن‌مریم ـ پیامبر خداست‌» پس او نه فرزند خدای سبحان است و نه پروردگار بلکه پیامبری است همچون سایر پیامبران‌. ابن منظور در لغت‌نامه «لسان‌العرب» درباره وجه تسمیه مسیح چند وجه یاد کرده‌است‌، ازجمله این که‌: چون عیسی‌  علیه السلام    بیماران اکمه و ابرص را با مسح کردن بدن آنها به اذن الهی شفا می‌بخشید؛ او را مسیح نامیدند. یادآور می‌شویم که کلمه مسیح یازده بار در قرآن به‌کار رفته است‌. «و» مسیح «کلمه اوست که آن را به‌سوی مریم افگنده‌» یعنی‌: پروردگار متعال‌مسیح‌  علیه السلام    را با کلمه (کن) تکوینی خویش ایجاد کرد لذا او بی واسطه پدر، بشری گردید و مانند سایر افراد بشر با مقیاس‌های عالم اسباب آفریده نشد. یا مراد این است که‌: عیسی‌  علیه السلام    کلمه خداست زیرا او وسیله هدایت قرار می‌گیرد چنان‌که کلمات وسیله هدایت قرار می‌گیرند «و روحی از جانب الله است‌» زیرا حق تعالی‌جبرئیل‌  علیه السلام    را فرستاد تا بر گریبان پیراهن مریم بدمد و او بعد از آن به اذن الله عزوجل باردار شد.

نسبت دادن روح به‌سوی الله عزوجل در اینجا، برای تکریم و تشریف است چنان که اضافت ناقه و بیت به‌سوی حق تعالی در آیه ﴿هَٰذِهِۦ نَاقَةُ ٱللَّهِ﴾ [الأعراف: 73]. ، و آیه‌: ﴿وَطَهِّرۡ بَیۡتِیَ لِلطَّآئِفِینَ﴾ [الحج: 26]. برای تکریم و تشریف بیت و ناقه است وگرنه تمام ارواح‌، تمام شترها و تمام خانه‌ها آفریده حق تعالی است‌. مسیح (روح) نامیده شد؛ زیرا او به اذن الله عزوجل مردگان جسم و جان را زنده می‌کرد و مرده دلان را نیز به‌اذن الله عزوجل با انوار حیاتبخش دین حق حیات می‌بخشید «پس به خداوند و پیامبرانش ایمان بیاورید» یعنی‌: ایمان آورید به اینکه حق تعالی خدای یگانه‌ای است که کسی را نزاده‌، از کسی زاده نشده و هیچ‌کس همتای وی نیست و ایمان آورید به اینکه پیامبرانش همگی راستگویند پس نه تکذیب‌شان کنید و نه در مورد آنان چنان غلو و افراط نمایید که برخی از آنها را به خدایی برگزینید «و نگویید معبودان سه‌اند» نصاری با مذاهب و فرقه‌های گونه‌گونی که دارند، همگی بر تثلیت (سه‌گانه‌پرستی) متفق‌القول‌اند. البته مرادشان از (ثلاثه)، اقانیم سه گانه است‌، بدین‌گونه که آنان خدای سبحان را «جوهر واحد» یعنی موجود قائم به نفسی می‌شناسند که دارای سه اقنوم (اصل و تشخص) است‌، اقنوم وجود، اقنوم حیات و اقنوم علم‌. و بسا می‌شود که از اقانیم ثلاثه به «اب» و «ابن» و «روح‌القدس» تعبیر می‌کنند. همچنین مرادشان از معبودان سه‌گانه‌، خدای سبحان‌، مریم و مسیح است‌. شکی نیست که نصاری در این پندارهایشان‌، در گزافه و نادانی و خبطی عمیق درافتاده‌اند. «بازایستید از این‌» عقیده باطل تثلیث «که به خیر شماست‌» این بازایستادن لذا از این عقیده کفرآمیز بدر آیید «جز این نیست که الله معبودی یگانه است‌» و برای او شریکی نیست «پاک و منزه از آن است که برای او فرزندی باشد» به پاکی و تنزیهی تمام‌، آخر چگونه برای او فرزندی است درحالی که‌: «آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آن اوست‌» پس شریک یا فرزندی هم که برای او قرار دادید، نیز از جمله این‌آفریده‌ها و در قلمرو ملک اوست «و خداوند کارسازی را کافی است‌» او تدبیر کار آسمان‌ها و زمین را بسنده است پس کسی به فرزند نیاز دارد که خودش از عهده کاری برنیاید و لذا به فرزندی نیازمند گردد که او را یاری نماید در حالی‌که خدای‌سبحان از همه چیز بی‌نیاز است و همه به او نیازمندند پس چگونه او دارای فرزندی‌است‌؟!

 ﴿لَّن یَسۡتَنکِفَ ٱلۡمَسِیحُ أَن یَکُونَ عَبۡدٗا لِّلَّهِ وَلَا ٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ ٱلۡمُقَرَّبُونَۚ وَمَن یَسۡتَنکِفۡ عَنۡ عِبَادَتِهِۦ وَیَسۡتَکۡبِرۡ فَسَیَحۡشُرُهُمۡ إِلَیۡهِ جَمِیعٗا١٧٢﴾ [النساء: 172].

«مسیح هرگز ابا ندارد از اینکه بنده خدا باشد» یعنی‌: مسیح نه از بندگی خدا ننگ و نفرت دارد، نه عبودیت برای حق تعالی را عیب می‌پندارد و نه خود را ازمقام بندگی که بلندترین مقام برای انسان است برتر می‌شناسد بلکه او به‌حق این بندگی را کرامتی بزرگ برای خود دانسته و هرگز از آن برائت نمی‌جوید، چنانچه نصاری خود در انجیل می‌خوانند که‌: عیسی‌  علیه السلام    پیوسته به‌سوی خدا تضرع و زاری می‌کرد و او را پرستش می‌نمود و می‌گفت‌: پروردگار معبود ما، خدایی است یگانه‌. «و نه فرشتگان مقرب ابا می‌ورزند» و تکبر می‌کنند از اینکه بندگان مطیع‌خدای سبحان باشند. این رد پندار نصاری و پرستندگان فرشتگان از قوم عرب‌است‌. مراد از: فرشتگان مقرب‌، «کروبیان»، یعنی فرشتگانی‌اند که پیرامون عرش به‌سر می‌برند، چون جبرئیل و میکائیل و اسرافیل‌: و کسانی که در طبقه ایشان قرار دارند.

علما در باب افضلیت بشر بر فرشتگان گفته‌اند: خواص بشر ـ یعنی‌انبیایشان ـ بهتر از خواص فرشتگان‌، یعنی رسولان ایشان  علیهم السلام  چون جبرئیل و میکائیل و عزرائیل‌... هستند اما خواص فرشتگان از عوام مؤمنان بشر بهترند و عوام مؤمنان بشر ـ که مراد صالحان ایشانند ـ بهتر از عوام فرشتگان‌اند. «و هرکس از پرستش حق تعالی ابا داشته باشد و کبر بورزد» یعنی‌: هرکس به انگیزه تکبر و بزرگ‌شماری خویش‌، از عبادت خداوند متعال سرباز زند «پس به زودی خداوند همگی آنان را» اعم از اباآورندگان و غیر آنان را «نزد خویش گرد می‌آورد» و با حسابرسی عادلانه خویش‌، هرکس را در برابر عملش‌، جزای مناسب می‌دهد.

 ﴿فَأَمَّا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ فَیُوَفِّیهِمۡ أُجُورَهُمۡ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضۡلِهِۦۖ وَأَمَّا ٱلَّذِینَ ٱسۡتَنکَفُواْ وَٱسۡتَکۡبَرُواْ فَیُعَذِّبُهُمۡ عَذَابًا أَلِیمٗا وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ وَلِیّٗا وَلَا نَصِیرٗا١٧٣﴾ [النساء: 173].

«اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، پاداششان را به تمام و کمال می‌دهد و از فضل خود به ایشان افزون‌تر می‌بخشد و اما کسانی که استنکاف و استکبار ورزیده‌اند، به عذابی دردناک دچارشان می‌سازد و در برابر خداوند برای خود هیچ یار ویاوری نمی‌یابند» تفسیر نظیر این آیه گذشت‌.

 ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَکُم بُرۡهَٰنٞ مِّن رَّبِّکُمۡ وَأَنزَلۡنَآ إِلَیۡکُمۡ نُورٗا مُّبِینٗا١٧٤﴾ [النساء: 174].

«ای مردم‌! درحقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده‌است‌» با کتابهاو پیامبرانی که به‌سوی شما فرستاده و با معجزات و برهانهایی که برای شما نمایانده‌است‌. برهان‌: دلیل از بین‌برنده عذر، و حجت‌: دورکننده شبهه است‌. «و ما به‌سوی شما نوری تابناک نازل کردیم‌» که همانا قرآن است‌. قرآن را نور نامید زیرا به وسیله آن از ظلمت گمراهی به فراخنای نور هدایت‌، راهیاب توان شد پس این نور تابناک راه شما را روشن می‌سازد و همه قضایا را فرارویتان واضح و آشکار می‌گرداند به‌طوری که در برابر عقل‌ها و دلهایتان هیچ تاریکی‌ای باقی نمی‌گذارد.

﴿فَأَمَّا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَٱعۡتَصَمُواْ بِهِۦ فَسَیُدۡخِلُهُمۡ فِی رَحۡمَةٖ مِّنۡهُ وَفَضۡلٖ وَیَهۡدِیهِمۡ إِلَیۡهِ صِرَٰطٗا مُّسۡتَقِیمٗا١٧٥﴾ [النساء: 175].

«اما کسانی که به الله ایمان آوردند و به او چنگ زدند» یعنی‌: به آستان الله عزوجل ، یا به نور یادشده که قرآن است‌، چنگ زدند «پس به‌زودی آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش در» بهشت در «آورد و ایشان را به‌سوی خود، به راهی راست هدایت کند» راهی که در آن هیچ کژی‌ای نیست‌، که این راه عبارت است از: تمسک به اسلام و ترک غیرآن از ادیان‌. در حدیث شریف به روایت علی رضی الله عنه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که فرمودند: «قرآن صراط مستقیم خداوند و حبل متین اوست». همچنین در حدیث شریف به روایت علی رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هان‌! آگاه باشید که به زودی فتنه‌هایی رخ خواهد داد. گفتم‌: یا رسول‌الله! راه خروج از آن فتنه‌ها چیست‌؟ فرمودند: کتاب خدا...».

 ﴿یَسۡتَفۡتُونَکَ قُلِ ٱللَّهُ یُفۡتِیکُمۡ فِی ٱلۡکَلَٰلَةِۚ إِنِ ٱمۡرُؤٌاْ هَلَکَ لَیۡسَ لَهُۥ وَلَدٞ وَلَهُۥٓ أُخۡتٞ فَلَهَا نِصۡفُ مَا تَرَکَۚ وَهُوَ یَرِثُهَآ إِن لَّمۡ یَکُن لَّهَا وَلَدٞۚ فَإِن کَانَتَا ٱثۡنَتَیۡنِ فَلَهُمَا ٱلثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَۚ وَإِن کَانُوٓاْ إِخۡوَةٗ رِّجَالٗا وَنِسَآءٗ فَلِلذَّکَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَیَیۡنِۗ یُبَیِّنُ ٱللَّهُ لَکُمۡ أَن تَضِلُّواْۗ وَٱللَّهُ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمُۢ١٧٦﴾ [النساء: 176].

در بیان سبب نزول آیه کریمه از جابربن عبدالله رضی الله عنه روایت شده است که فرمود: من بیماری از هوش رفته بودم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به عیادتم آمدند، آن‌گاه بر من آبی پاشیدند، به هوش آمدم و به ایشان گفتم‌: میراث‌بران من فقط «کلاله» هستند، بفرمایید که تقسیم میراث ایشان چگونه است‌؟ در این هنگام حق تعالی آیه‌فرائض (میراث) را نازل کرد.

«از تو فتوی می‌طلبند» درباره کلاله «بگو: خداوند درباره کلاله به شما چنین فتوی می‌دهد» کلاله‌: کسی است که پدر و فرزندی ندارد. تفسیر آن در آغاز این سوره‌«آیه‌/12» نیز گذشت‌. «اگر مردی هلاک شود» یعنی‌: بمیرد «و فرزندی نداشته باشد» فرزند: لفظ مشترکی است که بر پسر و دختر هردو اطلاق می‌شود. به ذکرعدم وجود فرزند در اینجا بسنده شد ـ با آن که عدم وجود پدر نیز در کلاله معتبراست ـ به‌خاطر روشن بودن این حکم‌. والله اعلم «و» آن مرد کلاله «خواهری داشته باشد پس نصف ترکه از آن اوست‌» مراد از خواهر: به اجماع علما خواهر اعیانی است که از پدر و مادر شخص است و اگر خواهر اعیانی نبود، خواهر پدری (علاتی) نیز قائم مقام اوست‌، نه خواهر مادری (اخیافی) زیرا سهم خواهر مادری ـ چنان‌که در آیه (12) از همین سوره گذشت ـ سدس (یک ششم) قسمت مال متروکه است‌.

جمهور علما برآنند که خواهران پدری و مادری (اعیانی)، یا خواهر پدری (علاتی) همراه با دختران متوفی‌، عصبه به‌شمار می‌روند و اگر با آنان برادری نبود، مال باقی مانده از ذوی‌الفروض (سهم‌بران) را همراه با دختران متوفی به ارث می‌برند بنابراین‌، اگر از متوفی یک دختر و یک خواهر بجا ماند، سهم دختر نصف ترکه و سهم خواهر نیز نصف آن است و اگر از وی یک دختر و یک دختر پسر ویک خواهر بجا ماند، سهم دختر، نصف و سهم دختر پسر، سدس و سهم خواهر، باقی‌مانده مال است ـ از راه عصبه بودن‌. «و» اگر زنی بمیرد و برادری داشته باشد «آن برادر از او ارث می‌برد» یعنی‌: همه ترکه خواهرش را به ارث می‌برد «در صورتی‌که زن فرزندی نداشته باشد» مراد فرزند ذکور است‌. همچنان برادر، ترکه باقی‌مانده از ذوی‌الفروض را به ارث می‌برد. مثلا اگر از زن‌، شوهر و برادری بجا ماند، شوهر نصف ترکه را می‌برد و باقی‌مانده ترکه‌، یعنی نصف دیگر، به‌طریق تعصیب از آن برادر می‌شود. این حکم کلی در مورد همه عصبات است‌که اگر با خود ذوی‌الفروضی نداشته باشند، کل مال متروکه را می‌برند و درغیرآن‌، ایشان باقی‌مانده مال متروکه را بعد از سهم ذوی‌الفروض‌، به ارث می‌برند «پس اگر خواهران دو تن باشند» یا بیشتر از دو تن «برای آنان دوسوم ترکه میت است‌» اگر میت فرزندی نداشته باشد ـ چنان‌که گذشت «و اگر آنان‌» که از راه اخوت میراث می‌برند «گروهی برادر و خواهر باشند» یعنی‌: برادر و خواهر باهم مختلط باشند «پس برای هر مرد» از آنان «سهمی مانند سهم دو زن است‌» درآنچه از ترکه که از راه تعصیب می‌گیرند «خدا برای شما بیان می‌کند» حکم میراث «کلاله» و سایر احکام را «تا گمراه نشوید» زیرا دوست ندارد که در ظلمت نادانی‌، از وادی گمراهی سر بیرون آورید «و خداوند به هرچیزی داناست‌» و ازجمله به تقسیم نمودن میراثهای شما در میان بازماندگان ارث‌برتان‌، به روش شایسته و نمونه‌ای که مقتضای حکمت بالغه اوست‌.

در حدیث شریف به روایت عمر رضی الله عنه آمده است که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هیچ حکمی را بیشتر از حکم کلاله سؤال نکردم تا بدانجا که آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم از اصرار زیاد من بر این سؤال به ستوه آمده و با انگشت خویش به سینه‌ام زدند و فرمودند: «مگر آیه صیف[12] که در آخر سوره نساء است‌، برایت کفایت نمی‌کند»؟. خطابی می‌گوید: «حق تعالی درباره کلاله دو آیه نازل کرد، یکی را در زمستان؛ وآن آیه اول سوره نساء است که حکم کلاله را به اجمال بیان می‌کند و دیگری در تابستان‌، که آیه آخر سوره نساء است پس آیه اول را آیه (شتاء: زمستان) و آیه‌دوم را آیه (صیف‌: تابستان) نامیدند». همچنان از عمر رضی الله عنه روایت شده‌است که فرمود: «ای کاش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مورد سه قضیه زیر به ما فرمانی می‌دادند که در برابر آن بازمی‌ایستادیم و حکم نهایی و فیصله‌کنی از آن می‌گرفتیم‌: 1ـ حکم‌میراث جد (پدر بزرگ). 2ـ حکم میراث کلاله‌. 3ـ بابی از بابهای ربا».

---

[1]- چنان‌که هم اکنون رسم و رواج حاکم در بسیاری از مناطق افغانستان چنین است‌.

[2]- احکام تفصیلی میراث را در کتب فقه جویا شوید.

[3]- تفصیل احکام محرمات را در کتابهای فقه بجویید.

[4]- عصبه‌: نزدیکان انسان‌اند از جهت پدر وی‌. آنان را عصبه نامیدند زیرا به شخص احاطه می‌کنند و او به سبب ایشان نیرو می‌گیرد و از حمایت و پشتیبانی ایشان برخوردار می‌گردد.لسان‌العرب‌.

[5]- سخن در باب (راعنا) در سوره بقره «آیه‌/140» گذشت‌. (راعنا) در زبان عبری از ریشه «رع‌» به معنای شر و برابر با واژه «بد» در زبان انگلیسی است‌.

[6]- ابن جریر طبری می‌گوید:

«تفسیر کلام پروردگار یکتا در آیه 64 سوره النساء:

﴿...وَلَوۡ أَنَّهُمۡ إِذ ظَّلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ جَآءُوکَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ ٱللَّهَ وَٱسۡتَغۡفَرَ لَهُمُ ٱلرَّسُولُ لَوَجَدُواْ ٱللَّهَ تَوَّابٗا رَّحِیمٗا﴾ [النساء: 64]. «... واگر آنان هنگامی که به خود ستم روا می‌داشتند، پیش تو می‌آمدند واز خدا طلب آمرزش می‌نمودند، وپیغمبر نیز برای آنان درخواست بخشش می‌کرد، بیگمان خدا را بس توبه پذیر ومهربان می‌یافتند».

ابو جعفر می‌گوید: خداوند سبحان در این آیه مبارکه می‌فرمایند: اگر آن منافقان (آنانیکه در آیات پیشین سخنشان بمیان آمد ـ از آیه 60 همین سوره ـ وقتی که بسوی حکم وقضاوت خداوند وداوری پیغمبر او صلی الله علیه و آله و سلم خوانده شدند... بدو پشت نموده واز او میگریزند ودیگران را نیز از او باز می‌دارند: ﴿یَصُدُّونَ عَنکَ صُدُودٗا﴾ [النساء: 61].

﴿إِذ ظَّلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ﴾ با ارتکاب گناهان کبیره واز آنجمله داوریشان پیش طاغوت. وسرباز زدنشان از حکم کتاب الهی واز فرامین رسول وفرستاده پروردگار آنگاه که بسوی او خوانده می‌شوند.

﴿جَآءُوکَ﴾ به نزد تو ای محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌آمدند. یعنی: آنگاه که به پیش طاغوت رفته بودند وبه داوری او سر تسلیم خم نموده وراضی شده بودند، توبه کنان وپشیمان از کرده خویش پیش تو می‌آمدند. و از خداوند عاجزانه درخواست می‌کردند که از گناهانشان در گذرد ورسوایشان نکند. وآنگاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز از خداوند متعال آمرزش ایشان را درخواست می‌کرد. و این است معنای گفته الهی:.﴿فَٱسۡتَغۡفَرُواْ ٱللَّهَ وَٱسۡتَغۡفَرَ لَهُمُ ٱلرَّسُولُ﴾.

****

و عبارت.﴿لَوَجَدُواْ ٱللَّهَ تَوَّابٗا رَّحِیمٗا﴾ «بیگمان خداوند را بس توبه پذیر و مهربان می‌یافتند».

بدانها می‌گوید: اگر چنانچه می‌کردند و از کرده خویش پشیمان شده توبه می‌نمودند بیگمان که خداوند را توبه پذیر می‌یافتند. یعنی: خداوند آنها را از آنچه پست وزشت می‌پندارند بدانچه می‌پسندند بر می‌گرداند.

و او را ﴿رَّحِیمٗا﴾ یعنی؛ با آنها مهربان می‌یافتند. که از روی مهر خویش آنها را بر گناهانی که از آن توبه کرده‌اند باز خواست نمی‌کرد.

* * * *

مجاهد می‌گوید: این آیه اشاره دارد به آن یهودی و مسلمانی که برای داوری پیش کعب بن اشرف رفته بودند...».

[7]- بقیه مسائل و آداب سلام را در کتب آداب بجویید.

[8]- تعریف آنها در آیه (103) سوره «مائده‌« می‌آید.

[9]- مراد از امور نوپیدا ـ چنان‌که از تعریف امام شاطبی از بدعت برمی‌آید ـ پدید آوردن امور نو در حوزه دینی بدون هیچ استنادی به شرع خدای عزوجل است‌، نه نو آوریها در امور دنیا.

[10]- داستان گوساله‌پرستی‌شان در سوره‌های «بقره/‌54»، «اعراف/‌153 ـ 148» و «طه/‌98 ـ 8» بیان‌شده است‌.

[11]- عبدالحی لکنوی در این باره‌، کتابی به‌نام‌: «التواتر الصریح فی نزول المسیح‌« تألیف نموده است‌، کسی‌که خواهان تحقیق در این موضوع است‌، به آن کتاب مراجعه کند.

[12]- یعنی‌: آیه‌ای که در تابستان نازل شده است‌.

تفسیر نور: سوره نساء

تفسیر نور:
سوره نساء آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیراً وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِی تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای مردمان ! از ( خشم ) پروردگارتان بپرهیزید . پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و ( سپس ) همسرش را از نوع او آفرید ، و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی ( بر روی زمین ) منتشر ساخت . و از ( خشم ) خدائی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند می‌دهید ؛ و بپرهیزید از این که پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید ( و صله رحم را نادیده گیرید ) ، زیرا که بیگمان خداوند مراقب شما است ( و کردار و رفتار شما از دیده او پنهان نمی‌ماند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نَاس‌ » : توده مردم . « نَفْسٍ واحِدَةٍ » : مراد آدم است . « خَلَقَ مِنْها زَوْجَهَا » : همسر او را از نوع او آفرید . مراد این که خداوند نخست آدم را از خاک بیافرید و بعد از او حوّاء را نیز از خاک خلق فرمود و از آن دو دیگر مردمان را ( نگا : اعراف / 189 و 190 ، روم / 21 ) . « بَثَّ » : پراکنده کرد . « تَسآءَلُونَ بِهِ » : همدیگر را بدو سوگند می‌دهید . « أَرْحَام‌ » : جمع رَحِم ، قرابت و خویشاوندی . عطف بر واژه ( اللهَ ) است . « رَقِیباً » : مراقب و مواظب ( نگا : احزاب / 52 ) .‏

سوره نساء آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ وَآتُواْ الْیَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُواْ الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ وَلاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِکُمْ إِنَّهُ کَانَ حُوباً کَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و به یتیمان اموالشان را ( بدان گاه که پا به رشد گذاشتند و به حدّ بلوغ رسیدند ) بازپس بدهید ، و اموال ناپاک ( و بد خود ) را با اموال پاک ( و خوب یتیمان ) جابجا نکنید ، و اموال آنان را با اموال خودتان ( به وسیله آمیختن و یا تعویض‌کردن ) نخورید . بیگمان چنین کاری ، گناه بزرگی است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ءَاتُوا » : بدهید . « یَتَامَیا » : جمع یتیم ، یتیمان . « خَبِیثَ » : ناپاک . مراد بد و حرام است . « طَیِّبِ » : پاک . مراد خوب و حلال است . « لا تَأْکُلُوا » : مخورید . مراد این است که از آن بهره‌مند نشوید ، به صورت نوشیدن ، خوردن ، پوشیدن ، فروختن ، و هر شکل دیگری که باشد . « إِلَیا » : به همراه . با . « حُوباً » : گناه .‏

سوره نساء آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَى فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُواْ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر ترسیدید که درباره یتیمان نتوانید دادگری کنید ( و دچار گناه بزرگ شوید ، از این هم بترسید که نتوانید میان زنان متعدّد خود دادگری کنید و از این بابت هم دچار گناه بزرگ شوید . ولی وقتی که به خود اطمینان داشتید که می‌توانید میان زنان دادگری کنید و شرائط و ظروف خاصّ تعدّد ازواج مهیّا بود ) با زنان دیگری که برای شما حلالند و دوست دارید ، با دو یا سه یا چهار تا ازدواج کنید . اگر هم می‌ترسید که نتوانید میان زنان دادگری را مراعات دارید ، به یک زن اکتفاء کنید یا با کنیزان خود ( که هزینه کمتری و تکلّفات سبکتری دارند ) ازدواج نمائید . این ( کار ، یعنی اکتفاء به یک زن ، یا ازدواج با کنیزان ) سبب می‌شود که کمتر دچار کجروی و ستم شوید و فرزندان کمتری داشته باشید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَیا » : و اگر ترسیدید که در ازدواج با یتیمان تحت سرپرستی خود نتوانید دادگری کنید ، پس با زنان دیگری که . . . با توجّه بدین معنی ، پیش از ( الْیَتَامَیا ) مضاف محذوف است که تقدیر چنین است : فِی نِکَاحِ الْیَتَامَیا . « أَلاّ تُقْسِطُوا » : این که دادگری نکنید . « مَا طَابَ » : زنانی که حلال باشند . زنانی را که بپسندید . « مَثْنَیا وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ » : دو دو ، و سه سه ، و چهار چهار . حال است و مراد دو یا سه یا چهار است ( نگا : فاطر / 1 ) . « أَلاّ تَعْدِلُوا » : این که عدالت را مراعات نکنید . البتّه دادگری در نفقه و زناشوئی و توجّه و نگاه و دیگر کارهای بیرونی که انسان بر آن توانائی دارد ؛ نه امور قلبی و درونی از قبیل عشق و محبّت که از قدرت شخص خارج است ( نگا : نساء / 129 ) . « وَاحِدَة » : مفعول فعل محذوفی همچون ( إِنکَحُوا ) است . « مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ » : هر اندازه از کنیزان که برایتان میسّر شود . « أَلاّ تَعُولُوا » : این که ستم نکنید و کژی نورزید . این که عیالمند نشوید و بدین سبب فقیر گردید .‏

سوره نساء آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَکُمْ عَن شَیْءٍ مِّنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَّرِیئاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و مهریّه‌های زنان را به عنوان هدیّه‌ای خالصانه و فریضه‌ای خدایانه بپردازید . پس اگر با رضایت خاطر چیزی از مهریّه خود را به شما بخشیدند ، آن را ( دریافت دارید و ) حلال و گوارا مصرف کنید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صَدُقَات‌ » : جمع صَدُقة ، مهریّه‌ها . « نِحْلَةً » : فریضه . عطیّه بلاعوض . حال ( صَدُقات ) است . این واژه به معنی تدیّن و دینداری نیز آمده است . در این صورت مفعولٌ‌له است . « نَفْساً » : تمییز است . « هَنِیئاً » : گوارا و خوشایند . « مَرِیئاً » : خوشمزه و خوش هضم . ( هَنِیئاً مَرِیئاً ) : هر دو حال ضمیر ( هُ ) در فعل ( کُلُوهُ ) بوده و مرجع ( هُ ) « صَدُقَات » است . به صورت مذکّرآمدن ضمیر به سبب برگشت به « شیءمذکور » یا « ذلک » است که جایگزین صدقات است ( نگا : قاسمی ، التحریر و التنویر ) .‏

سوره نساء آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏اموال کم‌خردان را که در اصل اموال شما است به خود آنان تحویل ندهید . چرا که خداوند اموال را برایتان قوام زندگی گردانده است . از ( ثمرات ) آن خوراک و پوشاک ایشان را تهیّه کنید و با سخنان شایسته با آنان گفتگو کنید ( و ایشان را نیازارید و با ایشان بدرفتاری نکنید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمْوَالَکُمْ » : دارائیتان . مراد دارائی ایشان یعنی کم‌خردان و کودکانی است که نمی‌توانند در دارائی خود به نحو شایسته تصرّف کنند . در اینجا ضمانت اجتماعی مورد نظر است و محافظت اموال سفیهان ، محافظت اموال همه ملّت است . « قِیَاماً » : وسیله پایداری و مایه پابرجائی .‏

سوره نساء آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ وَابْتَلُواْ الْیَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُواْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَأْکُلُوهَا إِسْرَافاً وَبِدَاراً أَن یَکْبَرُواْ وَمَن کَانَ غَنِیّاً فَلْیَسْتَعْفِفْ وَمَن کَانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُواْ عَلَیْهِمْ وَکَفَى بِاللّهِ حَسِیباً ‏

‏ترجمه : ‏
‏یتیمان را ( پیش از بلوغ با در اختیار قراردادن مقداری از مال و نظارت بر نحوه معامله و کارآئی ایشان در میدان زندگی ، پیوسته ) بیازمائید تا آن گاه که به سن ازدواج می‌رسند . اگر از آنان صلاحیّت و حسن تصرّف دیدید ، اموالشان را بدیشان برگردانید ، و اموال یتیمان را با اسراف و تبذیر و با عجله و شتاب نخورید ( و به خود بگوئید که ) پیش از آن که بزرگ شوند ( و اموال را از دست ما بازپس بگیرند آن را هرگونه که بخواهیم خرج می‌کنیم ! و از سرپرستان آنان ) هرکس که ثروثمند است ( از دریافت اجرت سرپرستی و دست‌زدن به مال ایشان ) خودداری کند ، و هرکس که نیازمند باشد به طرز شایسته ( و به اندازه حقّ‌الزحمه خود و نیاز عرفی ، از آن ) بخورد . و هنگامی که اموالشان را به خودشان ( بعد از بلوغ ) بازپس دادید ، بر آنان شاهد بگیرید ، و ( اگرچه علاوه از گواهان ، خدا گواه است و ) کافی است خدا حسابرس و مراقب باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِبْتَلُوا » : بیازمائید . « ءَانَسْتُمْ » : درک کردید و فهمیدید . « رُشْداً » : شعور ضبط اموال و حسن تصرّف . لیاقت و کارآئی . « بِدَاراً » : شتابگرانه . ( إِسْرَافاً وَ بِدَاراً ) : مفعولٌ‌له بوده و یا حال بشمارند ، یعنی : لا تَأْکُلُوهَا مُسْرِفِینَ وَ مُبَادِرِینَ کِبَرَهُمْ . « فَلْیَسْتَعْفِف » : پاکدامنی کند و به مقدار اندک قناعت کند . خودداری کند . « بِالْمَعْرُوفِ » : به گونه شایسته . برابر عرف محلّ . « أَشْهِدُوا » : گواه بگیرید . « کَفَیا بِاللهِ حَسِیباً » : حرف باء زائد است و الله فاعل و حَسیباً حال یا تمییز است . « حَسِیباً » : حسابرس . مراقب .‏

سوره نساء آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ لِّلرِّجَالِ نَصیِبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏برای مردان و برای زنان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان از خود به جای می‌گذارند سهمی است ، خواه آن ترکه کم باشد و یا زیاد . سهم هر یک را خداوند مشخّص و واجب گردانده است ( و تغییرناپذیر است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَقْرَبُونَ » : نزدیکان و خویشان . « نَصِیباً » : سهم . بهره . مفعول فعل مقدّری است ، یعنی : جَعَلَ اللهُ لَهُمْ نصِیباً مَّفْرُوضاً . « مَفْرُوضاً » : واجب و مشخّص .‏

سوره نساء آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و هرگاه خویشاوندان ( فقیر شخص مرده ) و یتیمان و مستمندان ( غیر خویشاوند ) بر تقسیم ( ارث ) حضور پیدا کردند ، چیزی از آن اموال را بدانان بدهید و به گونه زیبا و شایسته با ایشان سخن بگوئید ( و از آنان دلجوئی و معذرت‌خواهی کنید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ » : مراد این است که اگر ورثه همه کِبارند ، پیش از تقسیم ، و اگر کِبار و صِغارند ، پس از تقسیم ، از قسمت کِبار چیزی بدیشان بدهید . « مَعْرُوفاً » : پسندیده . زیبا .‏

سوره نساء آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافاً خَافُواْ عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَلْیَقُولُواْ قَوْلاً سَدِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بر مردم لازم است ( که بر یتیمان ستم نکنند و ) بترسند از این که انگار خودشان دارند می‌میرند و فرزندان درمانده و ناتوانی از پس خود برجای می‌گذارند و نگران حال ایشان می‌باشند ( که آیا دیگران درباره آنان چه روا می‌دارند ؟ پس هم اینک آنچه از مردم انتظار دارند که در حق فرزندانشان انجام دهند ، خودشان در حق یتیمان مردم روا دارند و بالِ مهر و محبّت بر سر نوباوگان بی‌پناه بکشند ) . پس از خدا بترسند و با یتیمان با متانت و محبّت سخن بگویند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِنْ خَلْفِهِمْ » : از پس خود . « ضِعَافاً » : جمع ضعیف ، کوچک و درمانده .‏

سوره نساء آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَاراً وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که اموال یتیمان را به ناحق و ستمگرانه می‌خورند ، انگار آتش در شکمهای خود ( می‌ریزند و ) می‌خورند . ( چرا که آنچه می‌خورند سبب دخول ایشان به دوزخ می‌شود ) و ( در روز قیامت ) با آتش سوزانی‌ خواهند سوخت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ظُلْماً » : حال ، تمییز ، مفعولٌ‌له ، و مفعول مطلق می‌تواند باشد . « سَیَصْلَوْنَ » : خواهند سوخت . داخل خواهند شد . این فعل با حرف باء و بدون آن متعدّی است . « سَعِیراً » : آتش برافروخته . فَعیل به معنی مَفْعول است .‏

سوره نساء آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ فَإِن کُنَّ نِسَاء فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِن کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأَبَوَیْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِن کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِن لَّمْ یَکُن لَّهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِن کَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمِّهِ السُّدُسُ مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ آبَآؤُکُمْ وَأَبناؤُکُمْ لاَ تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیما حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند درباره ( ارث بردن ) فرزندانتان ( و پدران و مادرانتان ) به شما فرمان می‌دهد و بر شما واجب می‌گرداند که ( چون مُردید و دخترانی و پسرانی از خود به جای گذاشتید ) بهره یک مرد به اندازه بهره دو زن است . اگر فرزندانتان همه دختر بودند و تعدادشان ( دو و یا ) بیشتر از دو بود ، دو سوم ترکه بهره ایشان است ، و اگر ورثه تنها یک دختر باشد ، نصف ترکه از آن او است ، ( و چه ورثه یک دختر و چه بیشتر باشند ، باقیمانده ترکه متعلّق به سایر ورثه بر حسب استحقاق است ) . اگر مرده دارای فرزند و پدر و مادر باشد ، به هر یک از پدر و مادر یک ششم ترکه می‌رسد ( و باقیمانده بین فرزندان او به ترتیب سابق تقسیم می‌گردد ) . و اگر مرده دارای فرزند ( یا نوه ) نباشد و تنها پدر و مادر از او ارث ببرند ، یک سوم ترکه به مادر می‌رسد ( و باقیمانده از آن پدر خواهد بود ) . اگر مرده ( علاوه از پدر و مادر ) برادرانی ( یا خواهرانی ، از پدر و مادر یا از یکی از آن دو ) داشته باشد ، به مادرش یک ششم می‌رسد . ( همه این سهام مذکور ) پس از انجام وصیّتی است که مرده می‌کند و بعد از پرداخت وامی است که بر عهده دارد ( و پرداخت وام مقدّم بر انجام وصیّت است ) . شما نمی‌دانید پدران و مادران و فرزندانتان کدام یک برای شما سودمندترند . ( خیر و صلاح در آن چیزی است که خدا بدان دستور داده است ) . این فریضه الهی است و خداوند دانا ( به مصالح شما ) و حکیم است ( در آنچه بر شما واجب نموده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَظّ » : بهره . سهم . « لا تَدْرُونَ » : نمی‌دانید . نمی‌فهمید . « إِخْوَة‌ » : جمع اخ ، برادران . واژه ( إِخْوَة ) در اینجا و در ( نساء / 176 ، یوسف / 5 ، 7 ، 58 ، 100 ، و حجرات / 10 ) از راه تغلیب بر ( أَخَوات ) یعنی خواهران نیز اطلاق شده است . « نَفْعاً » : تمییز است . « فَرِیضَةً » : مفعول مطلق است و تقدیر چنین است : فَرَضَ اللهُ ذلِکَ فَریضَةً . یا حال است و مصدر به معنی اسم مفعول یعنی ( مَفْرُوضَة ) آمده است .‏

سوره نساء آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَاجُکُمْ إِن لَّمْ یَکُن لَّهُنَّ وَلَدٌ فَإِن کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِینَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِن لَّمْ یَکُن لَّکُمْ وَلَدٌ فَإِن کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُم مِّن بَعْدِ وَصِیَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ وَإِن کَانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلاَلَةً أَو امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ فَإِن کَانُوَاْ أَکْثَرَ مِن ذَلِکَ فَهُمْ شُرَکَاء فِی الثُّلُثِ مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصَى بِهَا أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَآرٍّ وَصِیَّةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و برای شما نصف دارائی به جای مانده همسرانتان است ، اگر فرزندی ( از شما یا از دیگران و یا نوه یا نوادگانی ) نداشته باشند ( و باقی ترکه ، برابر آیه قبلی ، به فرزندانشان و پدران و مادرانشان تعلّق می‌گیرد ) و اگر فرزندی داشته باشند ، سهم شما یک چهارم ترکه است ( و باقیمانده ترکه به ذوی‌الفروض و عصبه ، یا ذوی‌الارحام یا بیت‌المال می‌رسد . به هرحال چه فرزندی نداشته باشند و چه فرزندی داشته باشند ، سهم شما ) پس از انجام وصیّتی است که کرده‌اند و پرداخت وامی است که بر عهده دارند ( و پرداخت وام بر انجام وصیّت مقدّم است ) . و برای زنان شما یک چهارم ترکه شما است اگر فرزندی ( یا نوه و نوادگانی از آنان یا از دیگران ) نداشته باشید . ( اگر همسر یک نفر باشد ، یک چهارم را تنها دریافت می‌دارد ، و اگر دو همسر و بیشتر باشند ، یک چهارم به طور مساوی میانشان تقسیم می‌گردد . باقیمانده ترکه به خویشاوندان و وابستگان به ترتیب استحقاق می‌رسد ) . و اگر شما فرزندی ( یا نوه و نوادگانی ) داشتید ، سهمیّه همسرانتان یک هشتم ترکه بوده ( و بقیّه ترکه به فرزندانتان و پدران و مادرانتان - همان گونه که ذکر شد - می‌رسد . البتّه ) پس از انجام وصیّتی است که می‌کنید و بعد از وامی است که بر عهده دارید . و اگر مردی یا زنی به گونه کَلالَه ارث از آنان برده شد ( و فرزند و پدری نداشتند ) و برادر ( مادری ) یا خواهر ( مادری ) داشتند ، سهم هر یک از آن دو ، یک ششم ترکه است ( و فرقی میان آن دو نیست ) و اگر بیش از آن ( تعداد ، یعنی یک برادر مادری و یک خواهر مادری ) بودند ، آنان در یک سوم با هم شریکند ( و به طور یکسان یک سوم را میان خود تقسیم می‌کنند . البتّه این هم ) پس از انجام وصیّتی است که بدان توصیه شده است و یا پرداخت وامی است که بر عهده مرده است . وصیّت و وامی که ( به بازماندگان ) زیان نرساند ( یعنی وصیّت از بیش از یک سوم نباشد و مرده از روی غرض اقرار به وامی نکند که بر عهده او نیست ، و یا صرف نظر از وامی نکند که بر دیگران دارد . و . . . ) . این سفارش خدا است و خدا دانا ( به آن چیزی است که به نفع شما است و آگاه از نیّات وصیّت‌کنندگان می‌باشد ) و شکیبا است ( و شتابی در عقاب شما ندارد ؛ چرا که چه بسا پشیمان شوید و به سویش برگردید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُورَثُ » : از او ارث برده می‌شود . ثلاثی مجرّد است و متعدّی به ( مِنْ ) محذوف است و تقدیر آن چنین است : یُورَثُ مِنْهُ . « کَلالَةً » : کسی که بمیرد و پدر و فرزندی نداشته باشد . وارثی که پدر یا فرزند مرده نباشد . حال برای ضمیر فعل ( یُورَثُ ) است . « إِمْرَأَة » : زن . عطف بر ( رَجُلٌ ) است . « لَهُ » : ضمیر ( هُ ) به صورت مفرد ذکر شده است چون معطوف بعد از حرف ( أَوْ ) قرار گرفته است و ( أَوْ ) برای یکی از دو طرف است . همچنین در مواردی که معطوف و معطوفٌ‌علیه در میان است می‌توان ضمیر را با توجّه به هر یک از آن دو برگزید و در اینجا از راه تغلیب و با توجّه به معطوفٌ‌علیه ضمیر مفرد مذکّر غائب به کار رفته است . « غَیْرَ مُضَآرٍّ » : غیر زیان‌رسان . واژه ( غیر ) حال نائب فاعل مستتر در فعل ( یُوصی ) است . « أَخٌ أَوْ أُخْتٌ » : مراد برادر مادری یا خواهر مادری است . « وَصِیَّةً » : مفعول مطلق است و تقدیر چنین است : یُوصِیکُمُ اللهُ بِذلِکَ وَصِیَّةً . « حَلِیمٌ » : شکیبا . از زمره اسماء الله است و یعنی : خداوند در عقوبت شتاب روا نمی‌دارد .‏

سوره نساء آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ وَمَن یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( احکام راجع به یتیمان و وصیّت و سهام مواریث ) حدود خدا ( در میان حق و باطل ) است و ( آنها را محترم شمارید و از آنها درنگذرید و بدانید که ) هرکس از خدا و پیغمبرش ( در آنچه بدان دستور داده‌اند ) اطاعت کند ، خدا او را به باغهای ( بهشت ) وارد می‌کند که در آنها رودبارها روان است و ( چنین کسانی ) جاودانه در آن می‌مانند و این پیروزی بزرگی است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَالِدِینَ فِیهَا » : جاودانگانند در بهشت . حال است برای ضمیر ( هُ ) در فعل ( یُدْخِلْهُ ) که مرجع آن ( مَنْ ) است و ( خَالِدِینَ ) با توجّه به معنی ( مَنْ ) جمع آمده است .‏

سوره نساء آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَعْصِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ نَاراً خَالِداً فِیهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُّهِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و آن کس که از خدا و پیغمبرش نافرمانی کند و از مرزهای ( قوانین ) خدا درگذرد ، خداوند او را به آتش ( عظیم دوزخ ) وارد می‌گرداند که جاودانه در آن می‌ماند و ( علاوه از آن ) او را عذاب خوارکننده‌ای است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَالِداً » : جاودانه . حال است برای ضمیر ( هُ ) در ( یُدْخِلْهُ ) که با توجّه به لفظ ( مَنْ ) مفرد بیان شده است . « مُهِینٌ » : خوارکننده .‏

سوره نساء آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ وَاللاَّتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَآئِکُمْ فَاسْتَشْهِدُواْ عَلَیْهِنَّ أَرْبَعةً مِّنکُمْ فَإِن شَهِدُواْ فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّىَ یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کسانی که از زنان شما مرتکب زنا می‌شوند ، چهار نفر از ( مردان عادل ) خودتان را به عنوان شاهد بر آنان به گواهی طلبید ، پس اگر گواهی دادند ، آنان را در خانه‌های ( خود برای حفظ ایشان و دفع هرگونه شرّ و فسادی ) نگاه دارید تا مرگشان فرا می‌رسد یا این که خداوند راهی را برای ( زندگی پاک و درست ، یا عقوبت ) آنان ( با ازدواج یا توبه ، یا وضع حکم دیگری ) باز می‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَاحِشَةً » : زنا . برخی فاحشه را در اینجا به معنی سِحاق دانسته‌اند و آن عبارت است از این که دو زن فرج خود را به هم بمالند ( نگا : المصحف المیسّر : عبدالجلیل عیسی ، صفحه 101 ) . « یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ » : مرگ آنان را در می‌یابد . « أَوْ یَجْعَلَ . . . سَبِیلاً » : این راه را سوره نور آیه دو ، مشخّص کرده است .‏

سوره نساء آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ وَاللَّذَانَ یَأْتِیَانِهَا مِنکُمْ فَآذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمَا إِنَّ اللّهَ کَانَ تَوَّاباً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و مرد و زنی که از شما زنا می‌کنند ( و متزوّج نمی‌باشند ) آنان را بیازارید ( و بعد از شهادت چهار نفر مرد عادل ، توبیخشان نمائید ) . ولی اگر توبه کردند ( و از کرده خود پشیمان شدند ) و به اصلاح ( حال و تغییر احوال خود ) پرداختند ، دست از آنان بدارید ( و نه با گفتار و نه با کردار ، ایشان را به دنبال عقوبت و شکنجه لازم نیازارید و گذشته را به یادشان نیارید ؛ چرا که ) بیگمان خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَللَّذَانِ » : مرد و زنی که . در اینجا از راه تغلیب موصول مذکّر به کار رفته است . برخی آن را : ( دو مردی که باهم عمل لواط انجام داده‌اند ) معنی کرده‌اند . « ءَاذُوهُمَا » : آن دو را شکنجه کنید . در آغاز اسلام ، کمیّت و کیفیّت تعزیر به امّت اسلامی واگذار شده بود ، ولی بعدها حدود و ثغور آن با آیه دوم سوره نور و با حدیث نبوی مشخّص گردید ، و عقاب زن و مرد سنگسار ، و عقاب پسر و دختر صد تازیانه و یک سال تبعید تعیین شد ( نگا : تفسیرالمراغی ، جلد دوم ، صفحه 206 ) . « أَعْرِضُوا عَنْهُمَا » : از آنان دست بردارید . یادآوری : گروهی از محقّقان ، آیه‌های 15 و 16 سوره نساء را منسوخ می‌دانند ، و گروه دیگری آنها را منسوخ نمی‌دانند و آیه 15 را مربوط به حکم سِحاق و آیه 16 را مربوط به حکم لواط و آیه 2 سوره نور را مربوط به حکم زنا می‌دانند ( نگا : التفسیرالقرآنی للقرآن : عبدالکریم خطیب ، جلد دوم ، صفحات 718 - 725 ) .‏

سوره نساء آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلَئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان خداوند تنها توبه کسانی را می‌پذیرد که از روی نادانی ( و سفاهت و حماقت ناشی از شدّت خشم و غلبه شهوت بر نفس ) به کار زشت دست می‌یازند ، سپس هرچه زودتر ( پیش از مرگ ، به سوی خدا ) برمی‌گردند ( و از کرده خود پشیمان می‌گردند ) ، خداوند توبه و برگشت آنان را می‌پذیرد . و خداوند آگاه ( از مصالح بندگان و صدق نیّت توبه‌کنندگان است و ) حکیم است ( و از روی حکمت درگاه توبه را بر روی توبه‌کنندگان باز گذاشته است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ » : پذیرش توبه بر خدا است . واژه ( عَلی ) را به معنی ( مِنْ ) و ( عِندَ ) نیز گرفته‌اند . « بِجَهالَةٍ » : به سبب حماقت و سفاهت . « مِن قَریبٍ » : به زودی ، و آن پیش از فرارسیدن مرگ ، یا دستگیری بزهکار است .‏

سوره نساء آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَلاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏توبه کسانی پذیرفته نیست که مرتکب گناهان می‌گردند ( و به دنبال انجام آنها مبادرت به توبه نمی‌نمایند و بر کرده خویش پشیمان نمی‌گردند ) تا آن گاه که مرگ یکی از آنان فرا می‌رسد و می‌گوید : هم اینک توبه می‌کنم ( و پشیمانی خویش را اعلام می‌دارم ) . همچنین توبه کسانی پذیرفته نیست که بر کفر می‌میرند ( و جهان را کافرانه ترک می‌گویند ) . هم برای اینان و هم آنان عذاب دردناکی را تهیّه دیده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَعْتَدْنَا » : آماده کرده‌ایم . فراهم آورده‌ایم .‏

سوره نساء آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ یَحِلُّ لَکُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاء کَرْهاً وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَن یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئاً وَیَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! برای شما درست نیست که زنان را ( همچون کالائی ) به ارث برید ( و ایشان را بدون مهریّه و رضایت ، به ازدواج خود در آورید ، و ) حال آن که آنان چنین کاری را نمی‌پسندند و وادار بدان می‌گردند . و آنان را تحت فشار قرار ندهید تا بدین وسیله ( ایشان را وادار به چشم‌پوشی از قسمتی از مهریّه کنید و ) برخی از آنچه را که بدیشان داده‌اید فراچنگ آرید . مگر این که آنان ( با نشوز و سوءخلق و فسق و فجور ) دچار گناه آشکاری شوند ( که در این صورت می‌توانید بر آنان سختگیری کنید ، یا به هنگام طلاق قسمتی از مهریّه را بازپس گیرید ) . و با زنان خود به طور شایسته ( در گفتار و در کردار ) معاشرت کنید ، و اگر هم از آنان ( به جهاتی ) کراهت داشتید ( شتاب نکنید و زود تصمیم به جدائی نگیرید ) زیرا که چه بسا از چیزی بدتان بیاید و خداوند در آن خیر و خوبی فراوانی قرار بدهد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَن تَرِثُوا النِّسَآءَ » : این که زنان را به ارث ببرید ( همان گونه که در جاهلیّت رواج داشت ) . از زنان ارث ببرید ( بدین گونه که آنان را به خاطر ثروت و اموالشان همچون زندانیانی در پیش خود نگاه دارید تا دارائیشان را به ارث ببرید ) . « کَرْهاً » : ناپسندانه . حال نساء است و به معنی کارِهات یا مُکْرَهات است . این قید برای تقبیح اعمال مردان است‌ ؛ نه این که اگر رضایت در میان باشد ، چنین عملی حرام بشمار نیاید . « لا تَعْضُلُوهُنَّ » : زنان را از ازدواج باز ندارید . آنان را تحت فشار قرار ندهید و زندانی خویشتن نکنید . این فعل می‌تواند منصوب بوده و عطف بر « تَرِثُوا » باشد ، و یا مجزوم به حساب آید . « فَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ » ، گناه آشکار همچون زنا و نشوز .‏

سوره نساء آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنْ أَرَدتُّمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّکَانَ زَوْجٍ وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَاراً فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئاً أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر خواستید همسری را به جای همسری برگزینید ، هر چند مال فراوانی هم مهر یکی از آنان کرده باشید ، برای شما درست نیست که چیزی از آن مال دریافت دارید . آیا با بهتان و گناه آشکار ، آن را دریافت می‌دارید ؟ ! ( مگر مؤمنان را چنین کاری سزد ؟ ! ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِسْتِبْدَال‌ » : عوض‌کردن . جابجا کردن . « قِنطَاراً » : مال فراوان . مراد مهریّه زیاد است . « بُهْتَاناً » : از راه ظلم . به بطالت . با توسّل به بهتان . واژه ( بُهْتَاناً وَ إِثْماً ) مصدرند و به عنوان وصف به کار رفته‌اند و حال ضمیر ( و ) در ( تَأْخُذُونَهُ ) می‌باشند و تقدیر چنین است : أَتَأْخُذُونَهُ بَاهِتِینَ وَ ءَاثِمِینَ . « مُبِیناً » : روشن و آشکار .‏

سوره نساء آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ وَکَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُکُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنکُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و چگونه ( سزاوار شما است که ) آن را بازپس بگیرید ؟ و حال آن که با یکدیگر آمیزش داشته‌اید و هر یک بر عورت دیگری اطّلاع پیدا کرده‌اید و ( گذشته از این ) زنان پیمان محکمی ( هنگام ازدواج ) از شما گرفته‌اند ( و خداوند برابر آن ، امر زناشوئی را حلال نموده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَفْضَیا بَعْضُکُمْ إِلی بَعْضٍ » : با یکدیگر آمیزش نموده‌اید . از هم کام گرفته‌اید . « مِیثَاقاً غَلِیظاً » : پیمان استوار ، که نگاهداری زنان به صورت شایسته یا رهاکردن ایشان به گونه بایسته است ( نگا : بقره / 229 ) .‏

سوره نساء آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ وَلاَ تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ آبَاؤُکُم مِّنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتاً وَسَاء سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و با زنانی ازدواج نکنید که پدران شما با آنان ازدواج کرده‌اند . چرا که این کار ، عمل بسیار زشتی است و ( در پیش خدا و مردم ) مبغوض بوده و روش بسیار نادرستی است‌ ؛ مگر آنچه گذشته است ( و در زمان جاهلیّت بوده است که مورد عفو خدا قرار می‌گیرد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سَلَفَ » : گذشت . « فَاحِشَةٌ » : کار بسیار زشت و ناپسند . « مَقْتاً » : خشم شدید . در اینجا مصدر به جای وصف به کار رفته است ، همان گونه که می‌گویند : زَیْدٌ عَدْلٌ . « سَبِیلاً » : تمییز است .‏

سوره نساء آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ وَبَنَاتُ الأَخِ وَبَنَاتُ الأُخْتِ وَأُمَّهَاتُکُمُ اللاَّتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَأَخَوَاتُکُم مِّنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَآئِکُمْ وَرَبَائِبُکُمُ اللاَّتِی فِی حُجُورِکُم مِّن نِّسَآئِکُمُ اللاَّتِی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَکُونُواْ دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاَبِکُمْ وَأَن تَجْمَعُواْ بَیْنَ الأُخْتَیْنِ إَلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند بر شما حرام نموده است ازدواج با مادرانتان ، دخترانتان ، خواهرانتان ، عمّه‌هایتان ، خاله‌هایتان ، برادرزادگانتان ، خواهرزادگانتان ، مادرانی که به شما شیر داده‌اند ، خواهران رضاعیتان ، مادران همسرانتان ، دختران همسرانتان از مردان دیگر که تحت کفالت و رعایت شما پرورش یافته و با مادرانشان همبستر شده‌اید ، ولی اگر با مادرانشان همبستر نشده باشید ، گناهی ( در ازدواج با چنین دخترانی ) بر شما نیست ، همسران پسران صلبی خود ، و ( بالاخره این که ) دو خواهر را با هم جمع آورید ، مگر آنچه گذشته است ( که با ترک یکی از آن دو خواهر ، قلم عفو بر این کار که در زمان جاهلیّت واقع شده است ، کشیده خواهد شد ) . بیگمان خداوند بسی آمرزنده است ( و گذشته را نادیده می‌گیرد ، و ) مهربان است ( و در آنچه برایتان وضع می‌کند حال شما را مراعات می‌دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبَآئِبُکُمْ » : جمع ربیبة ، تربیت‌یافتگان . مراد دختران همسرانتان از شوهران دیگر است . « أَللاّتِی فِی حُجُورِکُمْ » : آنان که غالباً با مادرانشان تحت رعایت و کفالت شما قرار می‌گیرند ، والاّ چنین دخترانی مطلقاً حرام می‌باشند ، چه تحت کفالت و رعایت انسان باشند و چه زیر نظر و تحت مراقبت دیگران پرورده شوند . « حُجُور » : جمع حجر ، آغوش . مراد رعایت و پرورش است . « حَلآئِل‌ » : جمع حَلیلَة ، همسران . « أَلَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ » : پسران صلبی شما ؛ نه پسر خواندگانتان .‏

سوره نساء آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ کِتَابَ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَأُحِلَّ لَکُم مَّا وَرَاء ذَلِکُمْ أَن تَبْتَغُواْ بِأَمْوَالِکُم مُّحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و زنان شوهردار ( بر شما حرام شده‌اند ) مگر زنانی که ( آنان را در جنگ دینی مسلمانان با کافران ) اسیر کرده باشید ، که ( در این صورت نکاح شوهران کافرشان با اسارت لغو می‌گردد و بعد از زدوده شدن رحم ایشان ، ) برای شما حلال می‌باشند . این را خدا بر شما واجب گردانده است ( پس آنچه را که او بر شما حرام نموده است حرام بدانید و آن را مراعات دارید ) . برای شما ازدواج با زنان دیگری جز اینان ( یعنی جز زنان مؤمن حرام ) حلال گشته است و می‌توانید با اموال خود ( از راه شرعی ) زنانی را جویا شوید و با ایشان ازدواج کنید ( بدان شرط که منظورتان زنا و دوست‌بازی نباشد و ) پاکدامن و از زنا خویشتندار باشید . پس اگر با زنی از زنان ازدواج کردید و از او کام گرفتید ، باید که مهریّه او را ( چنان که مقرّر است بدون کم و کاست و در موعد خود ) بپردازید ، و این واجبی ( از واجبات الهی ) است . و بعد از تعیین مهریّه ، گناهی بر شما نیست در آنچه میان خود بر آن توافق می‌نمائید ( مثلاً این که همسر با رضا و رغبت از مقداری از مهریّه خود چشم‌پوشی کند و یا شوهر مشتاقانه مقداری بر اندازه مهریّه بیفزاید ) . بیگمان خداوند ( پیوسته بر مصالح بندگان خود ) آگاه ( و در احکامی که برای آنان وضع می‌نماید ) حکیم بوده ( و می‌باشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُحْصَنَات‌ » : زنان شوهردار . « مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ » : زنان کافرانی که در جنگ دینی بدون شوهرانشان اسیر می‌شوند و حامله نمی‌باشند . امّا اگر با شوهرانشان اسیر شوند ، در حباله نکاح ایشان می‌مانند . « کِتَابَ اللهِ » : مفعول مطلق فعل محذوفی است و تقدیر چنین است : کَتَبَ اللهُ عَلَیْکُمْ تَحْریمَ هذِهِ الْمُحَرَّمَاتِ الْمَذْکُورَاتِ کِتاباً ، وَ فَرَضَهُ فَرِیضَةً . اضافه مصدر به فاعل خود است . برخی ( کِتابَ ) را مفعولٌ‌به فعل محذوفی مانند ( إِلْزَمُوا ) می‌دانند ؛ یعنی : إِلْزَمُوا کِتَابَ اللهِ . « أَن تَبْتَغُوا » : تا جویا شوید . مفعولٌ‌له است . « مُحْصِنِینَ » : طالبان پاکدامنی و عفّت خود و همسرانشان . حال ضمیر ( و ) در فعل ( تَبْتَغُوا ) است . « غَیْرَ مُسَافِحِینَ » : دوری جویندگان از زنا . حال دوم ضمیر ( و ) است . « مَا اسْتَمْتَعْتُمْ » : زنانی که از آنان کام گرفتید . « أُجُور » : جمع اجر ، مراد مهریّه است . « فَرِیضَةً » : واجب . حال است . « جُنَاح‌ » : گناه .‏

سوره نساء آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن لَّمْ یَسْتَطِعْ مِنکُمْ طَوْلاً أَن یَنکِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِن مِّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُم مِّن فَتَیَاتِکُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِإِیمَانِکُمْ بَعْضُکُم مِّن بَعْضٍ فَانکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَیْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلاَ مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ وَأَن تَصْبِرُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر کسی از شما نتوانست با زنان آزاده مؤمن ازدواج کند ، می‌تواند با کنیزان مؤمنی ازدواج نماید . خداوند آگاه از ایمان شما است . ( از ازدواج با کنیزان مؤمن سرپیچی نکنید ، چرا که ) برخی از برخی هستید ( و شما و ایشان در برابر دین یکسان می‌باشید ) ، لذا با اجازه صاحبان آنان با ایشان ازدواج کرده و مهریّه ایشان را زیبا و پسندیده و برابر عرف و عادت ( به تمام و کمال ) بپردازید . کنیزانی را برگزینید که با عفّت و پاکدامن باشند و برای خود دوستانی ( نامشروع ) برنگزینند . اگر پس از ازدواج ، از ایشان زنا سر زد ، عقوبت ایشان نصف عقوبت زنان آزاده ( یعنی : پنجاه تازیانه ) است . ازدواج با کنیزان به هنگام عدم قدرت برای کسی از شما آزاد است که ترس از فساد داشته باشد ( و بترسد به مشقّتی دچار شود که به زنا منتهی گردد ) . و اگر شکیبائی ورزید ( و از ازدواج با کنیزان خودداری کنید و بتوانید عفّت خود را مراعات دارید ) برای شما بهتر است . و خداوند دارای مغفرت و مرحمت فراوان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« طَوْلاً » : دارائی و بضاعت . قدرت مادی و معنوی . « فَتَیَات‌ » : جمع فَتاة ، دختران نوجوان . مراد کنیزان است . « بَعْضُکُم مِّن بَعْضٍ » : برخی از برخی هستید و همگان برادران و خواهران ایمانی می‌باشید ( نگا : حجرات / 10 ، توبه / 71 ) . « مُحْصَنَات‌ » : زنان عفیف و پاکدامن . حال است . « غَیْرَ مُسَافِحَات‌ » : زنان عفیف و پاکدامن . حال دوم بشمار است . « أَخْدَان‌ » : جمع خِدْن ، رفیق و رفیقه . دوستان زن یا مردی که به گونه آشکار یا نهان با آنان معاشرت نامشروع انجام گیرد . « أُحْصِنَّ » : به ازدواج درآورده شدند . « عَنَت‌ » : فساد و تباهی . فسق و فجور .‏

سوره نساء آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ یُرِیدُ اللّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَیَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ وَیَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند می‌خواهد ( قوانین دین و مصالح امور را ) برایتان روشن کند و شما را به راه کسانی ( از پیغمبران و صالحان ) رهنمود کند که پیش از شما بوده‌اند ، و توبه ( لغزشها و بزهکاریهای پیشین ) شما را بپذیرد ، و خداوند آگاه ( از احوال بندگان است و قوانینی را برایتان وضع می‌نماید که مصلحت و منفعت شما را در بر دارد ) و حکیم است ( و برابر حکمت ، احکام شریعت را صادر می‌نماید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سُنَن‌ » : جمع سنّت ، روش . طریقه .‏

سوره نساء آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ وَاللّهُ یُرِیدُ أَن یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَیُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَن تَمِیلُواْ مَیْلاً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند می‌خواهد توبه شما را بپذیرد ( و به سوی طاعت و عبادت برگردید و از لوث گناهان پاک و پاکیزه گردید ) و کسانی که به دنبال شهوات راه می‌افتند ، می‌خواهند که ( از حق دور شوید و به سوی باطل بگرائید و از راه راست ) خیلی منحرف گردید ( تا همچون ایشان شوید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَن تَمِیلُوا » : این که منحرف شوید . این که دور گردید .‏

سوره نساء آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ یُرِیدُ اللّهُ أَن یُخَفِّفَ عَنکُمْ وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِیفاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند می‌خواهد ( با وضع احکام سهل و ساده ) کار را بر شما آسان کند ( چرا که او می‌داند که انسان در برابر غرائز و امیال خود ناتوان است ) و انسان ضعیف آفریده شده است ( و در امر گرایش به زنان تاب مقاومت ندارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ضَعِیفاً » : حال است .‏

سوره نساء آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! اموال همدیگر را به ناحق ( یعنی از راههای نامشروعی همچون : دزدی ، خیانت ، غصب ، ربا ، قمار ، و . . . ) نخورید مگر این که ( تصرّف شما در اموال دیگران از طریق ) داد و ستدی باشد که از رضایت ( باطنی دو طرف ) سرچشمه بگیرد ، و خودکشی مکنید و خون همدیگر را نریزید . بیگمان خداوند ( پیوسته ) نسبت به شما مهربان بوده ( و خواهد بود ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِالْبَاطِلِ » : به ناحق . از راه نامشروع . « إِلاّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ » : مگر این که اموال از راه تجارتی باشد که با رضایت انجام پذیرد . در اینجا مستثنی منقطع است . حرف إِلاّ به معنی لیکن و مگر است . اسم ( تَکُونَ ) ( هِیَ ) و به ( اموال ) برمی‌گردد . اسم ( تَکُونَ ) می‌تواند ( التِّجَارَة ) محذوف باشد . تقدیر چنین می‌شود : إِلاّ أَن تَکُونَ ا لأمْوَالُ أَمْوَالَ تِجَارَةٍ . یا : إِلاّ أَن تَکُونَ التِّجَارَةُ تِجَارَةً . « لا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ » : خودکشی نکنید . با مخالفت اوامر خدا خویشتن را به هلاکت میندازید .‏

سوره نساء آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ عُدْوَاناً وَظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نَاراً وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کسی که چنین کاری ( یعنی خودکشی یا خوردن به ناحق اموال دیگران ) را تجاوزگرانه و ستمگرانه مرتکب شود ، او را با آتش دوزخ می‌سوزانیم ، و این ( عمل هم ) برای خدا آسان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عُدْواناً » : تجاوزگرانه . « ظُلْماً » : ستمگرانه . ( عُدْوَاناً وَ ظُلْماً ) مصدرند و حال واقع شده‌اند و تقدیر چنین است : مُتَعَدِّیاً وَ ظالِماً . « یَسِیراً » : آسان .‏

سوره نساء آیه 31
‏متن آیه : ‏
‏ إِن تَجْتَنِبُواْ کَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَنُدْخِلْکُم مُّدْخَلاً کَرِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر از گناهان کبیره‌ای بپرهیزید که از آن نهی شده‌اید ، گناهان صغیره شما را ( با فضل و رحمت خود ) از شما می‌زدائیم و ( به شرط استغفار از کبائر و عدم اصرار بر صغائر ) شما را به جایگاه ارزشمندی ( که بهشت برین است ) وارد می‌گردانیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَبَآئِرَ » : گناهان بزرگ . گناهانی که در برابر آنها تهدید شدیدی آمده یا حدّی معیّن شده است . از قبیل : انباز قراردادن برای خدا ، قتل ، سحر و جادو ، خوردن مال یتیم ، رباخواری ، زنا ، تهمت زنا ، عقوق والدین ، شهادت دروغ و ناروا ، فرار از جهاد . « مُدْخَلاً » : منزل و مأوی . اسم مکان باب افعال است .‏

سوره نساء آیه 32
‏متن آیه : ‏
‏ وَلاَ تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آرزوی چیزی نکنید که خداوند برخی از شما را با ( اعطای ) آن بر برخی دیگر برتری داده است ( و مردان را در بعضی از چیزها بر زنان ، و زنان را در بعضی از چیزها بر مردان فضیلت داده و مرحمت روا دیده است ) . مردان نصیبی دارند از آنچه فراچنگ می‌آورند و زنان ( هم ) نصیبی دارند از آنچه به دست می‌آورند ( و هر یک از زنان و مردان دارای سرشتی و حقوقی فراخور حال خود می‌باشند . پس با تلاش و کوشش شبانه‌روزی رحمت و برکت خدای را بجوئید ) و طلب فضل او کنید . بیگمان خداوند ( کاملاً ) آگاه از هر چیزی بوده ( و به هر نوعی ، چیزی بخشیده است که شایسته‌اش بوده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏. . .‏

سوره نساء آیه 33
‏متن آیه : ‏
‏ وَلِکُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏برای هر یک ( از مردان و زنان ) وارثانی تعیین کردیم تا از میراث پدر و مادر و نزدیکان برخوردار شوند ( و بر ترکه ایشان استیلاء یابند ) و به کسانی که با آنان پیمان ( زناشوئی ) بسته‌اید ( و ایشان را به شوهری یا همسری پذیرفته‌اید ) بهره خودشان را ( به تمام و کمال ) بدهید ( و بدانید که ) بیگمان خدا بر هر چیزی حاضر و ناظر ( و مراقب رفتار و کردار شما ) بوده است ( و می‌باشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَوَالِی‌ » : جمع مَوْلی ، سرپرستان . پیروان . در اینجا مراد وُرّاث است که حق ولایت یعنی استحقاق دریافت ترکه و استیلاء بر آن را دارند . « مِمَّا » : از آنچه . بر آنچه . « ألَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ » : مراد شوهران یا همسران و یا هم‌سوگندان و هم‌پیمانان می‌باشد . « اَیْمَان‌ » : جمع یمین ، قَسَم . دست راست . زیرا که به هنگام معاهده دست راست خود را به هم می‌دادند و بر انجام کاری هم‌سوگند و هم‌پیمان می‌شدند . « شَهِیداً » : مطّلع و آگاه . حاضر و ناظر .‏

سوره نساء آیه 34
‏متن آیه : ‏
‏ الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ وَاللاَّتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاَ تَبْغُواْ عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیّاً کَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏مردان بر زنان سرپرستند ( و در جامعه کوچک خانواده ، حق رهبری دارند و صیانت و رعایت زنان بر عهده ایشان است ) بدان خاطر که خداوند ( برای نظام اجتماع ، مردان را بر زنان در برخی از صفات برتریهائی بخشیده است و ) بعضی را بر بعضی فضیلت داده است ، و نیز بدان خاطر که ( معمولاً مردان رنج می‌کشند و پول به دست می‌آورند و ) از اموال خود ( برای خانواده ) خرج می‌کنند . پس زنان صالحه آنانی هستند که فرمانبردار ( اوامر خدا و مطیع دستور شوهران خود ) بوده ( و خویشتن را از زنا به دور و اموال شوهران را از تبذیر محفوظ ) و اَسرار ( زناشوئی ) را نگاه می‌دارند ؛ چرا که خداوند به حفظ ( آنها ) دستور داده است . ( زنان صالح چنین بودند ولیکن زنان ناصالح آنانی هستند که سرکش می‌باشند ) و زنانی را که از سرکشی و سرپیچی ایشان بیم دارید ، پند و اندرزشان دهید و ( اگر مؤثّر واقع نشد ) از همبستری با آنان خودداری کنید و بستر خویش را جدا کنید ( و با ایشان سخن نگوئید . و اگر باز هم مؤثّر واقع نشد و راهی جز شدّت عمل نبود ) آنان را ( تنبیه کنید و کتک مناسبی ) بزنید . پس اگر از شما اطاعت کردند ( ترتیب تنبیه سه‌گانه را مراعات دارید و از اخفّ به اشدّ نروید و جز این ) راهی برای ( تنبیه ) ایشان نجوئید ( و نپوئید و بدانید که ) بیگمان خداوند بلندمرتبه و بزرگ است ( و اگر ایشان را بیش از حدّ اذیّت و آزار کنید ، انتقام آنان را از شما می‌گیرد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَوَّامُونَ » : جمع قَوّام ، صیغه مبالغه قائِم است و کسی را می‌گویند که شبانه‌روز به کار و بار خانواده قیام کند و پیوسته در راه مصالح ایشان در تلاش باشد . سرپرست خدمتگزار . « قَانِتَاتٌ » : خاشعان . مطیعان . « حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ » : راز نگهداران . مراد از غیب هر آن چیزی است که از دیده شوهر به دور می‌ماند ، از قبیل : ناموس و اولاد و اموال . آنچه در خلوت میان زن و شوهر می‌گذرد . « بِمَا حَفِظَ اللهُ » : به سبب فرمان خدا بدین حفظ . چنان که خداوند اَسرار را حفظ فرموده است . بدان خاطر که خدا فرمان داده است که درباره زنان ظلم و جور نشود و حقوق ایشان در جامعه مراعات شود . « نُشُوز » : سرکشی و سرپیچی . « مَضَاجِع‌ » : جمع مَضْجَع ، بِستر ، فِراش . « فَلا تَبْغُوا » : نخواهید . خواستار نشوید .‏

سوره نساء آیه 35
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَیْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَکَماً مِّنْ أَهْلِهِ وَحَکَماً مِّنْ أَهْلِهَا إِن یُرِیدَا إِصْلاَحاً یُوَفِّقِ اللّهُ بَیْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیماً خَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر ( میان زن و شوهر اختلافی افتاد و ) ترسیدید ( که این کار باعث ) جدائی میان آنان شود ، داوری از خانواده شوهر ، و داوری از خانواده همسر ( انتخاب کنید و برای رفع و رجوع اختلاف ) بفرستید . اگر این دو داور جویای اصلاح باشند ، خداوند آن دو را ( کمک نموده و در یکی از دو کار : سازش نیک و خداپسندانه ، یا جدائی زیبا و معقولانه ) موفّق می‌گرداند . بیگمان خداوند مطّلع ( بر ظاهر و باطن مردمان و ) آگاه ( از نیّات همگان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« شِقَاق » : اختلاف . جدائی . « حَکَماً » : داور . « یُوَفِّقِ اللهُ » : مراد از توفیق خدا در کار سازش و الفت و محبّت مجدّد است ، و یا این که در جدائی مفید به حال زن و شوهر . « إِبْعَثُوا » : بفرستید .‏

سوره نساء آیه 36
‏متن آیه : ‏
‏ وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئاً وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً وَبِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ مُخْتَالاً فَخُوراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( تنها ) خدا را عبادت کنید و ( بس . و هیچ کس و ) هیچ چیزی را شریک او مکنید . و نیکی کنید به پدر و مادر ، خویشان ، یتیمان ، درماندگان و بیچارگان ، همسایگانِ خویشاوند ، همسایگانِ بیگانه ، همدمان ( در سفر و در حضر ، و همراهان و همکاران ) ، مسافران ( نیازمندی که در شهر و مکان معیّنی اقامت ندارند ) ، و بندگان و کنیزان . بیگمان خداوند کسی را دوست نمی‌دارد که خودخواه و خودستا باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِحْسَاناً » : نیکی‌کردن . مفعول مطلق برای فعل محذوف ( أَحْسِنُوا ) است و برای تأکید به کار رفته است . « الْجَارِ ذِی الْقُرْبَیا » : همسایه نزدیک . « الْجَارِ الْجُنُبِ » : همسایه بیگانه . همسایه دور . « الْجُنُب‌ » : بیگانه . دور . « الصَّاحِبِ بِالْجَنبِ » : همدم . همنشین . همکار ، همراه . همسفر . « مُخْتَالاً » : خودخواه . متکبّر . اسم فاعل باب افتعال از واژه ( خُیَلاء ) است . « فَخُوراً » : فخرفروش . خودستا .‏

سوره نساء آیه 37
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَیَکْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( آنان ) کسانیند که خود بخل می‌ورزند و مردمان را نیز به بخل می‌خوانند ، و نعمتی را که خداوند بدیشان داده است پنهان می‌دارند و ( نه خودشان از آن استفاده می‌کنند و نه دیگران را از آن بهره‌مند می‌سازند ، و پیوسته سعی در کفران نعمت مادی و معنوی دارند ، اینان بدانند که ) ما برای کسانی که ( همچون ایشان ) کفران نعمت می‌کنند ، عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَعْتَدْنَا » : آماده کرده‌ایم . تهیّه دیده‌ایم . « کَافِرِینَ » : پنهان‌کنندگان و نادیده‌انگاران نعمت . کفرپیشگان .‏

سوره نساء آیه 38
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَن یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِیناً فَسَاء قِرِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( آنان ) کسانیند که اموال خود را ریاکارانه صرف می‌کنند و خودنمایانه می‌بخشند ( تا مردم ایشان را ببینند و تعریف و تمجیدشان کنند ) و نه به خدا ایمان و نه به آخرت باور دارند ، ( چرا که از شیطان پیروی کرده و شیطان ایشان را از راه بدر برده است ) و هر که شیطان همدم او باشد ( چه بد همدمی برگزیده است و ) شیطان بدترین همدم است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رِئَآءَ » : ریا . خودنمائی . مصدر باب مفاعله و مفعولٌ‌له است ، و یا حال ضمیر ( و ) در ( یُنفِقُونَ ) بشمار است و تقدیر چنین می‌شود : مُرَآئِینَ النَّاسَ . « قَرِیناً » : همدم . همنشین . همصحبت .‏

سوره نساء آیه 39
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَاذَا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُواْ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللّهُ وَکَانَ اللّهُ بِهِم عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏چه می‌شد اگر آنان به خدا و روز رستاخیز ایمان می‌آوردند و ( به انگیزه این ایمان ، خالصانه در راه خدا ) از آنچه خدا بدیشان داده است بذل و بخشش می‌کردند ( و اجر خود را از او دریافت می‌داشتند ؟ ) و خداوند آگاه از آنان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَاذَا عَلَیْهِمْ » : چه می‌شد اگر . چه زیانی می‌کردند اگر .‏

سوره نساء آیه 40
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ اللّهَ لاَ یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِن تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا وَیُؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند ( به کسی ) ذرّه‌ای ظلم روا نمی‌دارد و ( از اجر کسی نمی‌کاهد ، ولی ) اگر کار نیکی ( از کسی ) سر زند ، آن را چندین برابر می‌گرداند ، و از سوی خود ( به شخص نیکوکار ، جدای از چندین برابر اجر عملش ) پاداش بزرگی عطاء می‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِثْقَالَ‌ » : وزن . اندازه . « ذَرَّةٍ » : دانه‌ای از آن گرد و غبار گونه‌ای که به هنگام تابش خورشید از سوراخی به درون منزل در میان پرتو نور دیده می‌شود . « مِثْقَالَ ذَرَّةٍ » : هم‌وزن ذرّه‌ای . به اندازه ذرّه‌ای . مراد کمترین و سبکترین چیز است .‏

سوره نساء آیه 41
‏متن آیه : ‏
‏ فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَى هَؤُلاء شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای محمّد ! حال اینان ) چگونه خواهد بود بدان گاه که از هر ملّتی گواهی ( از پیغمبران برای شهادت بر قوم خود ) بیاوریم و تو را ( نیز به عنوان ) شاهدی بر ( قوم خود ، از جمله ) اینان ( یعنی تنگچشمان و نافرمایان ) بیاوریم‌ ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَیْفَ » : چگونه خواهد بود ؟ چه حالی پیدا خواهند کرد ؟ « شَهِیداً » : گواه ( نگا : بقره / 143 ) .‏

سوره نساء آیه 42
‏متن آیه : ‏
‏ یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ یَکْتُمُونَ اللّهَ حَدِیثاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در آن روز ( که چنین کارهائی به وقوع پیوندد ) کسانی که کفر را برگزیده و از فرمان پیغمبر سر بر تافته‌اند ، دوست می‌دارند که کاش ( همان گونه که مردگان را در خاک دفن می‌کنند و خاک بر پیکرشان می‌ریزند ، ایشان را نیز در دل خاک دفن می‌کردند و ) زمین ( مزار ایشان ) را بر روی آنان صاف می‌کردند ( و همچون مردگان در خاک پنهان می‌شدند و چنین شرمندگی و درد و رنجی را نمی‌دیدند . در آن روز آنان ) نمی‌توانند ( کردار یا ) گفتاری را از خدا پنهان سازند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَوْ تُسَوَّیا بِهِمُ الأَرْضُ » : کاش زمین بر روی آنان صاف می‌شد ! کاش می‌شد زمین از هم بشکافد و آنان را ببلعد و دوباره به هم برآید ! کاش همچون زمین خاک بودند و از عقاب و عذاب می‌رستند !‏

سوره نساء آیه 43
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُباً إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن کُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنکُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً غَفُوراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! در حالی که مست هستید به نماز نایستید تا آن گاه که می‌دانید چه می‌گوئید ، و به نماز نایستید در حالی که جنب هستید تا آن گاه که غسل می‌کنید ، مگر این که مسافر باشید . و اگر مریض یا مسافر بودید و یا این که از پیشاب برگشتید ، و یا این که با زنان نزدیکی کردید و ( در همه این احوال ) آبی نیافتید ، با خاک پاک تیمّم کنید و ( برای این منظور ، با خاک ) چهره و دستهایتان را مسح کنید . بیگمان خداوند عفوکننده و آمرزنده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُمْ سُکَارَیا » : در حال مستی نماز نخوانید . این فرمان ، مقدّمه تحریم میخوارگی بود و سپس برابر سوره بقره آیه 219 و سوره مائده آیه‌های 90 و 91 به طور قطعی حکم تحریم شرف نزول یافت . معنی دیگر « لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ » ، این است که لا تَقْرَبُوا مَواضِعَ الصَّلاةِ . یعنی : به مساجد نروید . « سُکَارَیا‌ » : جمع سَکْران ، مستان . « وَ لا جُنُباً إِلاّ عَابِرِی سَبِیلٍ » : در حالی که جنب هستید به مساجد نروید مگر این که از آنجا عبور کنید . در حالی که جنب هستید نماز نخوانید مگر مسافر باشید . « مَرْضَیا » : جمع مریض ، بیماران . « الْغَآئِطِ » : زمین گود . مراد پیشاب و قضای حاجت است . « لامَسْتُمْ » : آمیزش جنسی کردید . لمس نمودید . « صَعِیداً » : سطح زمین . زمین . خاک . مفعولٌ‌به ( تیمّموا ) است یا منصوب به نزع خافض است . یعنی فَتیمّموا بِصَِعیدٍ . « عَفُوّاً » : بسیار عفوکننده . بسیار زداینده گناهان .‏

سوره نساء آیه 44
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیباً مِّنَ الْکِتَابِ یَشْتَرُونَ الضَّلاَلَةَ وَیُرِیدُونَ أَن تَضِلُّواْ السَّبِیلَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر نمی‌بینی کسانی که بهره‌ای از کتاب ( های آسمانی سابق ) بدیشان داده شده است ، ( با بهای هدایت ، ) ضلالت را می‌خرند و می‌خواهند که شما ( نیز همچون ایشان ) گمراه شوید ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَلَمْ تَرَ إِلَیا » : مگر نمی‌بینی‌ ؟ مگر بی‌خبری‌ ؟‏

سوره نساء آیه 45
‏متن آیه : ‏
‏ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدَائِکُمْ وَکَفَى بِاللّهِ وَلِیّاً وَکَفَى بِاللّهِ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند ( از شما ) بهتر دشمنانتان را می‌شناسد ، و کافی است که خدا سرپرست ( و نگهدارتان ) باشد ، و کافی است که خدا یاور ( و مددکارتان ) باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَفَیا » : کافی است . بسنده است .‏

سوره نساء آیه 46
‏متن آیه : ‏
‏ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَیَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَاسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَیّاً بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْناً فِی الدِّینِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانظُرْنَا لَکَانَ خَیْراً لَّهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَکِن لَّعَنَهُمُ اللّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏برخی از یهودیان سخنان را از جاهای خود منحرف می‌گردانند ( و کلام را از معانی اصلی به دور می‌دارند و وارونه و چندگونه و چند پهلو صحبت می‌کنند ) و می‌گویند : شنیدیم ( سخن تو را و به کار نگرفتیم ! ) و فرمان نبردیم ( و جز عصیان نیفزودیم ! ) بشنو ( سخنان ناروا و کاش نشنوی جز ) ناشنیدنی را . و ( می‌گفتند : ) ما را بپای ( ولی ) زبان را پیچ می‌دادند ( و به جای : راعِنا ، راعینا ، یعنی چوپان ما ، یا راعِناً ، یعنی : نازیبا ، می‌گفتند . . . ) و ( هدفشان ) ریشخند دین بود ( و نفرین رسول ! ) ولی اگر آنان ( به جای این همه سخنان ناروا و کارهای نازیبا ) می‌گفتند : شنیدیم و اطاعت کردیم و ( سخنان ما را ) بشنو و به ما مهلت بده ( تا حقائق را درک کنیم ) به نفع و صلاح ایشان بود و ( با واقعیّت سازگارتر و ) درست‌تر ، ولیکن خداوند آنان را به سبب کفرشان نفرین نموده است ( و از رحمت خود مطرود و محروم فرموده است ) و لذا جز شمار اندکی ایمان نمی‌آورند ( و داعی حق را لبّیک نمی‌گویند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْکَلِمَ » : کلام . سخن . « غَیْرَ مُسْمَعٍ » : ناشنیدنی . حرف بد نشنوی . گوش شنوا نداشته باشی . جز بد نشنوی . جز نیک نشنوی . واژه ( غَیْرَ ) حال است . « لَیّاً » : پیچ‌دادن . از ماده ( لوی ) . مصدر است و به معنی ( لاوینَ ) به کار رفته است و حال می‌باشد . ( نگا : آل عمران / 78 ) . « طَعْناً » : تمسخرکردن . مورد استهزاء قراردادن . ( طَعْناً ) عطف بر ( لَیّاً ) است و به معنی ( طَاعِنِینَ ) است ( نگا : مائده / 57 - 59 ) . « أَقْوَم‌ » : دادگرانه‌تر و به صواب نزدیکتر . شایسته‌تر .‏

سوره نساء آیه 47
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ آمِنُواْ بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَکُم مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَکَانَ أَمْرُ اللّهِ مَفْعُولاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که کتاب ( آسمانی ) به شما داده شده است ! ایمان بیاورید بدانچه ( از قرآن بر محمّد ) نازل کرده‌ایم و تصدیق‌کننده چیزی است که ( از کتاب آسمانی ) با خود دارید ، پیش از آن که ( عذابی نصیب شما کنیم و بدان وسیله آثار ) چهره‌هائی را محو کنیم ( و در آنها چشم و گوش و ابرو و بینی و لبی بر جای نگذاریم ) و آنها را برگردانیم ( و همچون قسمت پشت خود صاف و زشت گردند ) ، یا پیش از آن که ایشان را از رحمت خود بی‌بهره سازیم همان گونه که یاران شنبه را ( یعنی آنانی که در روز شنبه ماهی می‌گرفتند ) نفرین کرده و نابود نمودیم . و فرمان خدا انجام‌شدنی است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نَطْمِسَ » : محو کنیم . بزدائیم . وارونه و دگرگون کنیم . « وُجُوهاً » : چهره‌ها . اشخاص . « نَلْعَنَهُمْ » : نفرینشان کنیم . هلاکشان سازیم . « أَصْحَابَ السَّبْتِ » : پیروان شنبه . یهودیانی که نافرمانی خدا کردند و در روز شنبه ماهیگیری نمودند و مورد خشم او قرار گرفتند ( نگا : اعراف / 163 - 166 ) .‏

سوره نساء آیه 48
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْماً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان خداوند ( هرگز ) شرک به خود را نمی‌بخشد ، ولی گناهان جز آن را از هرکس که خود بخواهد می‌بخشد . و هر که برای خدا شریکی قائل گردد ، گناه بزرگی را مرتکب شده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَا دُونَ » : کمتر از . جدای از . « إِفْتَرَیا » : به هم بافته است . بهتان‌کنان و دروغ‌زنان ، مرتکب گردیده است .‏

سوره نساء آیه 49
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ یُزَکِّی مَن یَشَاءُ وَلاَ یُظْلَمُونَ فَتِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر آگاه نیستی از کسانی که خویشتن را پاک می‌شمارند ( و با لاف و گزاف خود را متّقی قلمداد می‌نمایند ؟ ) . بلکه ( این تنها ) خدا است که ( چنان که باید پاکان و ناپاکان را از هم می‌شناسد و ) کسانی را که خود بخواهد پاک می‌دارد ( و می‌شمارد و به راه راست هدایت می‌نماید و به کسی کمترین ستمی روا نمی‌دارد ) و بدیشان به اندازه نخ هسته خرما هم ظلم و جور نمی‌شود .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُزَکُّونَ » : پاک می‌شمارند . خود را بیهوده می‌ستایند و در تمجید و تعریف خود می‌کوشند ( نگا : بقره / 111 و مائده / 18 ) . « فَتِیلاً » : نخ‌گونه و رشته باریکی که در شکاف هسته خرما وجود دارد که در کمی و ناچیزی بدان ضرب‌المثل می‌زنند . این واژه می‌تواند مفعول دوم یا تمییز باشد .‏

سوره نساء آیه 50
‏متن آیه : ‏
‏ انظُرْ کَیفَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الکَذِبَ وَکَفَى بِهِ إِثْماً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بنگر که چگونه به خدا دروغ می‌بندند ( و خویشتن را فرزندان خدا و عزیزان او می‌دانند و می‌گویند که جز یهودیان و مسیحیان کسی به بهشت نمی‌رود . ) ( نگا : بقره / 111 و مائده / 18 ) و همین دروغ کافی است که گناه آشکاری باشد ( و بیانگر نیّت کثیف و عمل زشت ایشان گردد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَفَیا بِهِ » : این دروغ و بهتان کافی است . « إِثْماً » : گناه . تمییز است . « مُبِیناً » : آشکار . از مصدر ( إِبانَه ) که گاهی لازم است و گاهی متعدّی . در اینجا به صورت لازم به کار رفته است .‏

سوره نساء آیه 51
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیباً مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا در شگفت نیستی از کسانی که بهره‌ای از ( دانش ) کتاب ( آسمانی ) بدیشان رسیده است ( چگونه خویشتن را از هدایت کتابهای یزدان و راهنمائی خرد و فطرت و ندای وجدان به دور داشته‌اند و ) به بتان و شیطان ایمان می‌آورند ( و به دنبال اوهام و خرافات راه می‌افتند و به پرستش معبودهای باطل می‌پردازند ) و درباره کافران ( قریش ) می‌گویند که اینان از مسلمانانی برحقّ‌تر و راه‌یافته‌ترند ( که اسلام را قبول و محمّد را به پیشوائی پذیرفته‌اند ! ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جِبْت‌ » : هر چیزی که جز خدا پرستیده شود ، اعم از شیطان یا جادوگر یا غیبگو و . . . « طَاغُوت‌ » : هر معبودی جز خدا . هر کس و هر چیزی که اطاعت از آن ، مایه طغیان و دوری از راه حق شود ، چه آفریده‌ای که پرستیده شود ، و چه فرماندهی که در شرّ و بدی از او فرمانبرداری گردد ، و چه اهریمنی باشد که انسان را از راه بدر برد . مفرد و جمع و مذکّر و مؤنّث در آن یکسان است . « یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا . . . » : درباره مشرکان می‌گفتند . حرف لام به معنی ( فِی ) است ( نگا : احقاف / 7 و11 ) .‏

سوره نساء آیه 52
‏متن آیه : ‏
‏ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَمَن یَلْعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان کسانیند که خداوند ایشان را نفرین نموده است ( و از رحمت خود محروم کرده است و رسوایشان داشته است ) و هر که را خداوند نفرین کند ( و از درگاه مرحمت و محبّت خود براند ) کسی را نخواهی یافت که یاور او گردد ( و وی را از خشم خدا پناه دهد و برهاند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نَصِیراً » : یاور . مددکار . صیغه مبالغه ( ناصر ) است .‏

سوره نساء آیه 53
‏متن آیه : ‏
‏ أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لاَّ یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا آنان را بهره‌ای از ملک است‌ ؟ ( اگر ملک و قدرت در دست ایشان بود ) در این صورت ( پشیزی و سرسوزنی و حتّی به ) اندازه سوراخ هسته خرما ( که از آن خرما جوانه می‌زند و ناچیزترین شی‌ء بشمار است ) به مردم نمی‌دادند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمْ » : آیا . بلکه آیا . « مُلْک‌ » : حکومت و سلطنت . سلطه و قدرت . « نَقِیراً » : نقطه‌ای در پشت هسته خرما . گودی سوراخ‌گونه‌ای در پشت هسته خرما . چیز کم و بی‌ارزش را بدان مثل می‌زنند ، همان گونه که در فارسی به پشیز و سرسوزن مثل می‌زنند .‏

سوره نساء آیه 54
‏متن آیه : ‏
‏ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکاً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا آنان بر چیزی حسد می‌برند که خداوند از روی فضل و رحمت خود ( با برانگیختن محمّد ) به مردم ( عرب ) داده است‌ ؟ ما که به آل ابراهیم ( که ابراهیم نیای شما و ایشان است ) کتاب ( آسمانی ) و پیغمبری و پادشاهی عظیمی دادیم . ( مانند : سلطنت یوسف در مصر ، و شاهی داود و سلیمان در شام ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« النَّاس‌ » : توده مردم . در اینجا مراد پیغمبر ، یا او و مؤمنان ، و یا ملّت عرب است . « الْحِکْمَة » : شناخت اسرار شریعت و رموز اشیاء . فهم اسرار موجود در کتاب آسمانی . نبوّت . « مُلْکاً عَظِیماً » : مراد حکومت بر دلها یا سلطنت بر ممالک از سوی برخی از پیغمبران ابراهیمی است .‏

سوره نساء آیه 55
‏متن آیه : ‏
‏ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَکَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ولی جمعی از آنان که ( ابراهیم و آل ابراهیم در میانشان مبعوث شده بودند ) به کتاب ( آسمانی مُنزَل بر خود ) ایمان آوردند ، و در میانشان کسانی بوده‌اند که دیگران را از کتاب آسمانی بازداشته‌اند و خود نیز از آن رویگردان شده‌اند ، آتش فروزان و زبانه‌کشان دوزخ ( برای چنین افراد روگردان و بازدارنده ) بسنده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِهِ » : مرجع ضمیر ( ه ) کتاب ، پیغمبر اسلام ، ابراهیم ، و آل ابراهیم می‌تواند باشد . « صَدَّ عَنْهُ » : از آن جلوگیری کرد . از آن انصراف پیدا کرد و بدان پشت نمود . « سَعِیراً » : سوزان و فروزان .‏

سوره نساء آیه 56
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِآیَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَاراً کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُواْ الْعَذَابَ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَزِیزاً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که آیات و دلائل ما را انکار کرده و انبیاء ما را تکذیب نموده‌اند ، بالاخره ایشان را به آتش شگفتی وارد می‌گردانیم و بدان می‌سوزانیم . هر زمان که پوستهای ( بدن ) آنان بریان و سوخته شود ، پوستهای دیگری به جای آنها قرار می‌دهیم تا ( چشش درد ، مستمر باشد و ) مزه عذاب را بچشند . خداوند ، توانا ( بر عذاب منکران و کافران و ) حکیم است ( و از روی حکمت کیفر می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نَضِجَتْ » : بریان شد . سوخت .‏

سوره نساء آیه 57
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً لَّهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و امّا کسانی را که ( بدانچه به سویشان آمده است ) ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند به باغهائی ( از بهشت برین ) وارد خواهیم ساخت که رودبارها در زیر ( درختان ) آنها جاری است . در آنجاها ( زندگانیشان هرگز پایان نمی‌گیرد و ) جاودانه تا به ابد می‌مانند . در آنجاها همسران پاکیزه‌ای ( و به دور از آلودگیها و عیبها ) دارند . و آنان را ( زندگی پرناز و نعمتی می‌دهیم و ) به سایه ( عزّت و رفاهیّت ) گسترده‌ای داخل می‌گردانیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ظِلاًّ » : سایه . مراد نعمت و رفاهیّت همیشگی است . « ظَلِیلا » : سایه‌دار . دائم . « ظِلاًّ ظَلِیلاً » : مراد ناز و نعمت فراوان و رفاهیّت جاویدان است . عربها وقتی که بخواهند در چیزی مبالغه کنند ، از لفظ واژه مورد نظر صفتی برای کلمه می‌سازند . مثلاً می‌گویند : لَیْلٌ أَلْیَلُ ، یَوْمٌ أَیْوَمُ ، شِعْرٌ شاعِرٌ ، ظِلٌّ ظَلیلٌ .‏

سوره نساء آیه 58
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ سَمِیعاً بَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان خداوند به شما ( مؤمنان ) دستور می‌دهد که امانتها را ( اعم از آنچه خدا شما را در آن امین شمرده ، و چه چیزهائی که مردم آنها را به دست شما سپرده و شما را در آنها امین دانسته‌اند ) به صاحبان امانت برسانید ، و هنگامی که در میان مردم به داوری نشستید این که دادگرانه داوری کنید . ( این اندرز خدا است و آن را آویزه گوش خود سازید و بدانید که ) خداوند شما را به بهترین اندرز پند می‌دهد ( و شما را به انجام نیکیها می‌خواند ) . بیگمان خداوند دائماً شنوای ( سخنان و ) بینا ( ی کردارتان ) بوده و می‌باشد ( و می‌داند چه کسی در امانت خیانت روا می‌دارد یا نمی‌دارد ، و چه کسی دادگری می‌کند یا نمی‌کند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الأمَانَاتِ » : امانتها . هر چیز که حق دیگران بدان تعلّق گیرد و نگهداری و پس‌دادن آن به صاحب آن واجب باشد . دانش امانت است . مال امانت است . تکالیف خدا و ودائع مردم امانت است . « حَکَمْتُمْ » : داوری کردید . « نِعِمَّا » : بهترین چیز . اصل آن : نِعْمَ ما است .‏

سوره نساء آیه 59
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از خدا ( با پیروی از قرآن ) و از پیغمبر ( خدا محمّد مصطفی با تمسّک به سنّت او ) اطاعت کنید ، و از کارداران و فرماندهان مسلمان خود فرمانبرداری نمائید ( مادام که دادگر و حقّگرا بوده و مجری احکام شریعت اسلام باشند ) و اگر در چیزی اختلاف داشتید ( و در امری از امور کشمکش پیدا کردید ) آن را به خدا ( با عرضه به قرآن ) و پیغمبر او ( با رجوع به سنّت نبوی ) برگردانید ( تا در پرتو قرآن و سنّت ، حکم آن را بدانید . چرا که خدا قرآن را نازل ، و پیغمبر آن را بیان و روشن داشته است . باید چنین عمل کنید ) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید . این کار ( یعنی رجوع به قرآن و سنّت ) برای شما بهتر و خوش فرجام‌تر است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أُوْلِی‌الأمْرِ » : کارداران . کارگزاران . امراء و فرمانروایان . « مِنکُمْ » : از خودتان . یعنی کارداران و حکّام باید مسلمان باشند و در راه شریعت ، و نه معصیت گام بردارند . « تَأْوِیلاً » : از حیث عاقبت و سرانجام .‏

سوره نساء آیه 60
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن یَکْفُرُواْ بِهِ وَیُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! ) آیا تعجّب نمی‌کنی از کسانی که می‌گویند که آنان بدانچه بر تو نازل شده و بدانچه پیش از تو نازل شده ایمان دارند ( ولی با وجود تصدیق کتابهای آسمانی ، به هنگام اختلاف ) می‌خواهند داوری را به پیش طاغوت ببرند ( و حکم او را به جای حکم خدا بپذیرند ؟ ! ) . و حال آن که بدیشان فرمان داده شده است که ( به خدا ایمان داشته و ) به طاغوت ایمان نداشته باشند . و اهریمن می‌خواهد که ایشان را بسی گمراه ( و از راه حق و حقیقت بدر ) کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَزْعُمُونَ » : گمان می‌برند . بر این اندیشه‌اند . می‌گویند . « أَن یَتَحاکَمُوا » : این که داوری طلب کنند . « الطَّاغُوت‌ » : آنچه اطاعت از او مایه افزایش طغیان و دوری از حق و حقیقت گردد ( نگا : بقره / 256 ) . « بَعِیداً » : فراوان .‏

سوره نساء آیه 61
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إِلَى مَا أَنزَلَ اللّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنَافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنکَ صُدُوداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و زمانی که بدیشان گفته شود : به سوی چیزی بیائید که خداوند آن را ( بر محمّد ) نازل کرده است ، و به سوی پیغمبر روی آورید ( تا قرآن را برای شما بخواند و رهنمودتان دارد ) ، منافقان را خواهی دید که سخت به تو پشت می‌کنند ( و از تو می‌گریزند و دیگران را نیز از تو باز می‌دارند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تَعَالَوْا » : بیائید . « صُدُوداً » : پشت‌کردن . بازداشتن .‏

سوره نساء آیه 62
‏متن آیه : ‏
‏ فَکَیْفَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ جَآؤُوکَ یَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ إِحْسَاناً وَتَوْفِیقاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏امّا چگونه است که چون به سبب ( خبث نفوس و سوء ) اعمالشان بلائی بدانان رسد ( و پناهی جز تو نداشته باشند ) به پیش تو می‌آیند و به خدا سوگند می‌خورند که ما ( از اقوال و اعمال خود منظوری و ) مقصودی جز خیرخواهی ( مردم ) و اتّحاد ( ملّت ) نداشته‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنْ أَرَدْنَا » : اراده نکرده‌ایم . نخواسته‌ایم . ( إِنْ ) حرف نفی و به معنی ( ما ) است . « إِحْسَاناً » : خیرخواهی . نیکوکاری . « تَوْفِیقاً » : صلح و صفا راه‌انداختن . اتّحاد و اتّفاق بخشیدن .‏

سوره نساء آیه 63
‏متن آیه : ‏
‏ أُولَئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِی أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان کسانیند که خداوند می‌داند در دلهایشان چیست ( و پندارشان بر چه روال و گفتارشان در چه مسیری است ) . پس از ایشان کناره‌گیری کن ( و به سخنانشان توجّه مکن و به سوی حق دعوتشان نما ) و اندرزشان بده و با گفتار رسائی که به ( اعماق ) درونشان رسوخ کند با آنان سخن بگوی ( و نتائج اعمالشان را بدیشان گوشزد نما ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَعْرِضْ عَنْهُمْ » : از ایشان روی بگردان . مراد عدم توجّه به منافقان و خودداری از معاقبه آنان به خاطر مصلحت در آن زمان و اوان است . « بَلِیغاً » : رسا . مؤثّر .‏

سوره نساء آیه 64
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّاباً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و هیچ پیغمبری را نفرستاده‌ایم مگر بدین منظور که به فرمان خدا از او اطاعت شود ( پس اطاعت از او ، اطاعت از خدا ، و سرکشی از دستور او ، سرکشی از دستور خدا بوده است ) . و اگر آنان بدان هنگام که ( با نفاق و دروغگوئی و زیر پاگذاشتن فرمان خدا ) به خود ستم می‌کردند ، به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌نمودند و پیغمبر هم برای آنان درخواست بخشش می‌کرد ، بیگمان خدا را بس توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند .‏

‏توضیحات : ‏
‏. . .‏

سوره نساء آیه 65
‏متن آیه : ‏
‏ فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّىَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏امّا ، نه ! به پروردگارت سوگند که آنان مؤمن بشمار نمی‌آیند تا تو را در اختلافات و درگیریهای خود به داوری نطلبند و سپس ملالی در دل خود از داوری تو نداشته و کاملاً تسلیم ( قضاوت تو ) باشند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« شَجَرَ » : درگرفت . کشمکش و اختلاف شد . « حَرَجاً » : دلتنگی ، ناراحتی . « قَضَیْتَ » : داوری کردی .‏

سوره نساء آیه 66
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَوْ أَنَّا کَتَبْنَا عَلَیْهِمْ أَنِ اقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ أَوِ اخْرُجُواْ مِن دِیَارِکُم مَّا فَعَلُوهُ إِلاَّ قَلِیلٌ مِّنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُواْ مَا یُوعَظُونَ بِهِ لَکَانَ خَیْراً لَّهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِیتاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر ما ( با تعیین تکلیفات طاقت‌فرسائی همچون جهاد مستمر ) بر آنان واجب می‌کردیم که ( در راه خدا ، خود را در معرض تلف قرار داده و ) خویشتن را بکشید ، و یا این که ( برای جهاد ترک یار و دیارتان کنید و ) از سرزمین خود بیرون روید ، این کار را جز گروه اندکی از آنان انجام نمی‌دادند ( و اطاعت فرمان نمی‌کردند ) . و اگر اندرزهائی را که به آنان داده می‌شد انجام می‌دادند ( و دستور را به کار می‌بستند ، در دنیا و آخرت ) برای آنان بهتر بود و ( ایمان ) ایشان را پابرجاتر می‌کرد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أُقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ » : خویشتن را بکشید . مراد این که در راه خدا جهاد کنید و خود را به کشتن دهید و دشمنان همنوع خود را بکشید . « تَثْبِیتاً » : پابرجا و استوار کردن .‏

سوره نساء آیه 67
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذاً لَّآتَیْنَاهُم مِّن لَّدُنَّا أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و در این صورت ، از سوی خود پاداش بزرگی بدیشان می‌دادیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِن لَّدُنَّا » : از جانب خود .‏

سوره نساء آیه 68
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَهَدَیْنَاهُمْ صِرَاطاً مُّسْتَقِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و هر آینه آنان را به راه راستی ( که افراط و تفریطی در آن نمی‌باشد و به بهشت منتهی می‌شود ) رهنمود می‌کردیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏. . .‏

سوره نساء آیه 69
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کسی که از خدا و پیغمبر ( با تسلیم در برابر فرمان آنان و رضا به حکم ایشان ) اطاعت کند ، او ( در روز رستاخیز به بهشت رود و همراه و ) همنشین کسانی خواهد بود که ( مقرّبان درگاهند و ) خداوند بدیشان نعمت ( هدایت ) داده است ( و مشمول الطاف خود نموده است و بزرگواری خویش را بر آنان تمام کرده است . آن مقرّبانی که او همدمشان خواهد بود ، عبارتند ) از پیغمبران و راستروان ( و راستگویانی که پیغمبران را تصدیق کردند و بر راه آنان رفتند ) و شهیدان ( یعنی آنان که خود را در راه خدا فدا کردند ) و شایستگان ( یعنی سایر بندگانی که درون و بیرونشان به زیور طاعت و عبادت آراسته شد ) ، و آنان چه اندازه دوستان خوبی هستند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ حَسُنَ أُوْلئِکَ رَفِیقاً » : آنان چه دوستان نیکو و خوبیند . واژه ( رَفِیقاً ) تمییز یا حال است ، و تقدیر چنین است که : مِن جِهَةِ کَوْنِهِمْ رُفَقَآءَ لِلْمُطِیعِینَ ؛ یا این که : حالَ کَوْنِهِمْ رُفَقَآءَ لِلْمُطِیعِینَ . علّت مفرد آمدن رفیق این است که در وزن ( فَعیل ) مفرد و غیرمفرد یکسان است . یا در باب تمییز به مفرد اکتفاء شده است ، و . . .‏

سوره نساء آیه 70
‏متن آیه : ‏
‏ ذَلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَکَفَى بِاللّهِ عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( منزلت بزرگی که به مطیعان فرمان خدا و پیغمبر داده می‌شود ) موهبتی از سوی خدا ( برای ایشان ) است و ( خداوند باخبر از اعمال بندگان است و پاداش ایشان را به بهترین وجه می‌دهد ، و برای بندگانی که راه طاعت او می‌پویند و رضای وی می‌جویند ) کافی است که خدا آگاه باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللهِ » : ذلِکَ مبتدا ، و فَضْل عطف بیان ، و مِنَ اللهِ خبر است . یا این که فَضْل خبر اوّل و مِنَ اللهِ خبر دوم است .‏

سوره نساء آیه 71
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَکُمْ فَانفِرُواْ ثُبَاتٍ أَوِ انفِرُواْ جَمِیعاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! احتیاط نمائید و آمادگی خود را ( برای مقابله با دشمنان ) حفظ کنید ، و ( برابر تاکتیک زمان و مکان ) دسته دسته یا همگی با هم ( به سوی جنگ ) بیرون روید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حِذْر » : احتیاط . آماده باش . سلاح و ابزار . « إِنفِرُوا » : بیرون روید . « ثُبَات‌ » : جمع مؤنّث سالم ثُبَة از ماده ( ثَبْی ) ، دسته‌ها ، گروهها . حال ضمیر ( و ) در ( إِنفِرُوا ) اوّل است . « جَمِیعاً » : همگی ، حال ضمیر ( و ) در ( إِنفِرُوا ) دوم است .‏

سوره نساء آیه 72
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنَّ مِنکُمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُن مَّعَهُمْ شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در میان شما گروهی هستند که ( منافقند و خویشتن را جزو شما قلمداد می‌نمایند و به جهاد نمی‌روند و ) سستی می‌کنند و دیگران را نیز سست می‌نمایند و از جنگ بازمی‌دارند . پس اگر مصیبتی به شما رسید ( طعنه‌زنان ) می‌گویند : به راستی خداوند به ما لطف فرمود که جزو آنان ( در جنگ ) شرکت نداشتیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَنْ » : کسی که . در اینجا مراد گروه منافقانی است که به زبان ، خود را مسلمان می‌دانستند ، و ( مِنکُمْ ) بیانگر این گفته بی‌محتوای آنان است . « یُبَطِّئَنَّ » : سستی و کندی می‌کنند . دیگران را سست و کند می‌سازند . « شَهِیداً » : حاضر .‏

سوره نساء آیه 73
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَئِنْ أَصَابَکُمْ فَضْلٌ مِّنَ الله لَیَقُولَنَّ کَأَن لَّمْ تَکُن بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یَا لَیتَنِی کُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر رحمت خدا دربرتان گرفت ( و پیروزی و غنیمتی به شما دست داد ) درست مثل این که هرگز میان شما و ایشان مودّت و دوستی نبوده ، می‌گویند : ای کاش ! ما هم با آنان می‌بودیم و ( از این پیروزی و دستاورد فراوانِ غنیمت ) بسی بهره می‌بردیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَا لَیْتَنی کُنتُ مَعَهُمْ » : ای کاش با آنان می‌بودیم ! البتّه آرزوی بودنشان به خاطر عزّت اسلام نبود ، بلکه برای طلب مال دنیا بود .‏

سوره نساء آیه 74
‏متن آیه : ‏
‏ فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ وَمَن یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَو یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏باید در راه خدا کسانی جنگ کنند که زندگی دنیا را به آخرت می‌فروشند ( و فانی را با باقی معاوضه می‌کنند ) . و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته شود و یا این که پیروز گردد ، ( در هر دو صورت در آخرت ) پاداش بزرگی بدو می‌دهیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَلْیُقَاتِلْ » : باید جنگ کند و به پیکار پردازد . « الَّذِینَ » : فاعل فَلْیُقاتِلْ است . « یَشْرُونَ » : می‌فروشند . فعل ثلاثی مجرّد و از باب دوم است .‏

سوره نساء آیه 75
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیّاً وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏چرا باید در راه خدا و ( نجات ) مردان و زنان و کودکان درمانده و بیچاره‌ای نجنگید که ( فریاد برمی‌آورند و ) می‌گویند : پروردگارا ! ما را از این شهر و دیاری که ساکنان آن ستمکارند ( و بر ما بیچارگان ستم روا می‌دارند ) خارج ساز ، و از جانب خود سرپرست و حمایتگری برای ما پدید آور ، و از سوی خود یاوری برایمان قرار بده ( تا ما را یاری کند و از دست ظالمان برهاند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَا لَکُمْ » : شما را چه رسیده است‌ ؟ کی سزاوار شما است‌ ؟ « الْمُسْتَضْعَفِینَ » : کسانی که بر اثر ستم یا فشار دیگران ، از نظر فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی ، و غیره تضعیف شده باشند و تاب و توان مبارزه آن چنانی برایشان نمانده باشد . « الْوِلْدَان‌ » : جمع وَلید : کودکان . بندگان . « الْقَرْیَة‌ » : شهر . مراد مکّه به طور خاصّ و هرگونه شهر و دیاری به طور عام است . « الظَّالِمِ أَهْلُهَا » : اهل آنجا ستمگرند . واژه ( ظالم ) صفت ( قریة ) و با توجّه به اهل مذکّر آمده است . و واژه ( اهل ) فاعل ( ظالم ) است .‏

سوره نساء آیه 76
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ آمَنُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِیَاء الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که ایمان آورده‌اند ، در راه یزدان می‌جنگند ، و کسانی که کفرپیشه‌اند ، در راه شیطان می‌جنگند . پس با یاران شیطان بجنگید . بیگمان نیرنگ شیطان همیشه ضعیف بوده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الطَّاغُوت‌ » : در اینجا مراد شیطان است که انسان را به کفر و طغیان می‌خواند .‏

سوره نساء آیه 77
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَقَالُواْ رَبَّنَا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتَاعُ الدَّنْیَا قَلِیلٌ وَالآخِرَةُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَى وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا نمی‌بینی ( ای محمّد و تعجّب نمی‌کنی از ) کسانی که ( پیش از آن که اجازه جنگ صادر شود ، نسبت به جنگ علاقه نشان می‌دادند و هر چند ) بدیشان گفته می‌شد : ( وقت جهاد فرا نرسیده است‌ ؛ ) دست از جنگ بدارید و نماز را برپا دارید و زکات مال بدر کنید ( در ظاهر شتاب می‌کردند و گوششان به کسی بدهکار نبود ) . امّا وقتی که جنگ بر آنان واجب گردید ( و فرمان جهاد داده شد ) بدین هنگام دسته‌ای از ایشان از مردم همان گونه ترسیدند و هراس برداشتند که از خدا ترس و هراس داشتند ! و بلکه بیشتر هم دچار خوف و وحشت شدند ! و گفتند : پروردگارا ! چرا ( بدین زودی ) جنگ را بر ما واجب کردی‌ ؟ چه می‌شد اگر به ما فرصت بیشتری می‌دادی ( تا از لذائذ دنیا بهره می‌گرفتیم‌ ؟ ) . بگو : کالای دنیا اندک است و آخرت برای کسی که پرهیزگار باشد بهتر است ، ( و جزای شما داده شود ) و کمترین ستمی به شما نشود .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کُفُّوا أَیْدِیَکُم‌ » : دست نگاه دارید . دست بکشید . « فَرِیق‌ » : گروه . دسته . « أَشَدَّ خَشْیَةً » : بلکه ترس بیشتری . ( أَشَدَّ ) مجرور است و چون غیرمنصرف است فتحه به جای کسره به کار رفته است و عطف بر ( اللهِ ) است . و ( خَشْیَةً ) تمییز است . « أَجَل‌ » : مدّت . « فَتِیلاً » : رشته‌گونه‌ای که در شکاف هسته خرما وجود دارد ( نگا : نساء / 49 ) .‏

سوره نساء آیه 78
‏متن آیه : ‏
‏ أَیْنَمَا تَکُونُواْ یُدْرِککُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنتُمْ فِی بُرُوجٍ مُّشَیَّدَةٍ وَإِن تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِ اللّهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِکَ قُلْ کُلًّ مِّنْ عِندِ اللّهِ فَمَا لِهَؤُلاء الْقَوْمِ لاَ یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرکجا باشید ، مرگ شما را در می‌یابد ، اگرچه در برجهای محکم و استوار جایگزین باشید . ( این ترسویان منافق ) اگر خیر و خوبی ( از قبیل پیروزی و غنیمت ) بدیشان رسد ، می‌گویند : این از سوی خدا است‌ ؛ و اگر بدی و مصیبتی ( از قبیل خشکسالی و شکست ) بدیشان رسد ، می‌گویند : این از ( شوم و نامبارکی ) تو است ! ( بدانان ) بگو : همه ( آنچه از خوبی و بدی به شما می‌رسد ) از سوی خدا است ( و برابر قضا و قدر حق تعالی و بر پایه نظام علّت و معلول انجام می‌پذیرد ) . این مردمان را چه شده است که سخن نمی‌فهمند ( و منطق سرشان نمی‌شود ؟ ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بُرُوج‌ » : بُرجها . باروها . « مُشَیَّدَة » : محکم . بلند . « لا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ » : نمی‌فهمند . درک مطلب نمی‌کنند ( نگا : بقره / 71 ) . « حَدِیثاً » : سخن .‏

سوره نساء آیه 79
‏متن آیه : ‏
‏ مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ وَأَرْسَلْنَاکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَکَفَى بِاللّهِ شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! ) آنچه از خیر و خوبی ( از قبیل : رفاه و نعمت و عافیت و سلامت ) به تو می‌رسد ، از ( فضل ) خدا ( بر تو ) است‌ ؛ و آنچه بلا و بدی ( از قبیل : سختی و بیماری و درد و رنج ) به تو می‌رسد از خود تو است ( و به سبب قصور و گناهی است که مرتکب شده‌ای ) . ما شما را به عنوان پیغمبری برای ( هدایت همه ) مردم فرستاده‌ایم ، و کافی است که خداوند گواه ( بر تبلیغ تو و پذیرش یا عدم پذیرش آنان ) باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَمِن نَّفْسِکَ » : از خود تو است . خطاب در اینجا به پیغمبر است و مراد تصویر نفس بشری است که نسبت به « خوب‌ » و « بد » بی‌تفاوت آفریده نشده است ، و الاّ از آن حضرت چیزی که سیّئه و گناه باشد ، به وقوع نپیوسته است .‏

سوره نساء آیه 80
‏متن آیه : ‏
‏ مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ وَمَن تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هر که از پیغمبر اطاعت کند ، در حقیقت از خدا اطاعت کرده است ( چرا که پیغمبر جز به چیزی دستور نمی‌دهد که خدا بدان دستور داده باشد ، و جز از چیزی نهی نمی‌کند که خدا از آن نهی کرده باشد ) و هر که ( به اوامر و نواهی تو ) پشت کند ( خودش مسؤول است و باک نداشته باش ) ما شما را به عنوان مراقب ( احوال ) و نگهبان ( اعمال ) آنان نفرستاده‌ایم ( بلکه بر رسولان پیام باشد و بس ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تَوَلَّیا » : پشت کرد . روی بتافت . « حَفِیظاً » : محافظ . مراقب .‏

سوره نساء آیه 81
‏متن آیه : ‏
‏ وَیَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُواْ مِنْ عِندِکَ بَیَّتَ طَآئِفَةٌ مِّنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَاللّهُ یَکْتُبُ مَا یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( این گروه متردّد ) می‌گویند : ( از اوامر و نواهی تو فرمانبرداری و ) اطاعت ( می‌شود ) . ولی هنگامی که از پیش تو برخاستند و رفتند ، دسته‌ای از آنان در خفاء چیزی را تدارک می‌بینند که مخالف آن ( اوامر و نواهی و ) چیزهائی است که تو می‌گوئی ( و ایشان را بدانها گوشزد می‌نمائی ) ! خداوند چیزهائی را که در خفاء تدارک می‌بینند و به چاره‌جوئی می‌نشینند بر آنان ( در صحیفه اعمالشان ) می‌نویسد ( و روزی ، پادافره و جزایشان را می‌دهد ) . پس بدانان اعتنائی مکن ( و از نقشه خائنانه ایشان باکی به خود راه مده ) و به خدا توکّل کن ( و کار و بار خویش را بدو تفویض نما ) و کافی است که خدا وکیل و حافظ ( تو ) باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« طَاعَةٌ » : سمعاً و طاعةً . فرمانبرداریم . خبر مبتدای محذوفی است و تقدیر آن چنین است : أَمْرُنَا طَاعَة . « بَرَزُوا » : بیرون رفتند . خارج شدند . « بَیَّتَ » : در خفاء چاره‌جوئی کرد . در شب تدبیر و چاره‌اندیشی کرد . « أَعْرِضْ عَنْهُمْ » : بدیشان اعتناء مکن .‏

سوره نساء آیه 82
‏متن آیه : ‏
‏ أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفاً کَثِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا ( این منافقان ) درباره قرآن نمی‌اندیشند ( و معانی و مفاهیم آن را بررسی و وارسی نمی‌کنند تا به وجوب طاعت خدا و پیروی امر تو پی ببرند و بدانند که این کتاب به سبب ائتلاف معانی و احکامی که در بر دارد و این که بخشی از آن مؤیّد بخش دیگری است ، از سوی خدا نازل شده است‌ ؟ ) و اگر از سوی غیرخدا آمده بود در آن تناقضات و اختلافات فراوانی پیدا می‌کردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ » : آیا بررسی نمی‌کنند و نمی‌اندیشند ؟‏

سوره نساء آیه 83
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَانَ إِلاَّ قَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و هنگامی که ( خبر ) کاری که موجب نترسیدن یا ترسیدن است ( از قبیل : قوّت و ضعف ، و پیروزی و شکست ، و پیمان بستن با این قبیله و گسستن از آن قبیله ) به آنان ( یعنی منافقان یا مسلمانان ضعیف‌الایمان ) می‌رسد ، آن را ( میان مردم ) پخش و پراکنده می‌کنند ( و اخبار را به گوش دشمنان می‌رسانند ) . اگر این گونه افراد ، سخن گفتن در این‌باره را به پیغمبر و فرماندهان خود واگذارند ( و خبرهائی را که می‌شنوند فقط به مسؤولان امور گزارش دهند ) تنها کسانی از این خبر ایشان اطّلاع پیدا می‌کنند که اهل حلّ و عقدند و آنچه بایست از آن درک و فهم می‌نمایند . اگر فضل و رحمت خدا شما را در بر نمی‌گرفت ( و شما را به اطاعت از خود و پیغمبرش ، و برگشت امور به پیغمبر و مسؤولان کشوری و لشکری خویش هدایت نمی‌کرد ) جز اندکی از شما همه از اهریمن پیروی می‌کردید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الأَمْنِ وَ الْخَوْفِ » : در اینجا مراد از امن و خوف چیزهائی است که موجب ترسیدن و نترسیدن می‌گردند . از قبیل : صلح و جنگ ، پیروزی و شکست ، و . . . « أَذَاعُوا » : پخش کردند . شائع نمودند . « رَدُّوهُ » : آن را تفویض کردند . آن را ارجاع دادند . آن را گزارش نمودند . « یَسْتَنبِطُوُنَهُ » : آن را استخراج و استنباط می‌کنند . آن را می‌فهمند و از آن استفاده می‌نمایند . « مِنْهُمْ » : از ایشان . مرجع ضمیر ( هُمْ ) در عبارت : یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ ، پیغمبر و اولی‌الامر است .‏

سوره نساء آیه 84
‏متن آیه : ‏
‏ فَقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ تُکَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَکَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَسَى اللّهُ أَن یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَاللّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَأَشَدُّ تَنکِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در راه خدا بجنگ ( حتی اگر هم تنها باشی و باک نداشته باش . چرا که وعده نصرت و پیروزی به تو داده شده است ) . تو جز مسؤول ( اعمال ) خود نیستی . و مؤمنان را ( هم به جنگ دعوت کن و بدان ) ترغیب و تحریک نما . تا این که خداوند ( در پرتو شجاعت تو و شجاعت مؤمنان ) قدرت‌کافران را باز گیرد و ( شما را برابر این وعده پیروز و مؤیّد گرداند . از قدرت و شکنجه کافران نترسید و بدانید که ) قدرت خدا بیشتر و مجازات او سخت‌تر است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَرِّضْ » : ترغیب کن . تشجیع کن . « عَسَیا » : تا این که . « بَأْساً » : قوّت و قدرت . « تَنکِیلاً » : تنبیه . مجازات . از ماده نکال به معنی : عذاب .‏

سوره نساء آیه 85
‏متن آیه : ‏
‏ مَّن یَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً یَکُن لَّهُ نَصِیبٌ مِّنْهَا وَمَن یَشْفَعْ شَفَاعَةً سَیِّئَةً یَکُن لَّهُ کِفْلٌ مِّنْهَا وَکَانَ اللّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ مُّقِیتاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که ( در میان مردم ) میانجیگری کند و میانجیگری او پسندیده ( شرع ) باشد ، نصیبی از ( پاداش ) آن خواهد داشت ، و کسی که میانجیگری کند و میانجیگری او ناپسند ( شرع ) باشد ، بهره‌ای از ( پادافره ) آن خواهد داشت ، و ( پشتیبانی از حق بی‌پاداش نمی‌ماند ، و پشتیبانی از باطل بی‌پادافره نخواهد بود ) خداوند بر هر چیزی چیره است ( و همه چیز را می‌پاید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَشْفَعْ » : میانجیگری کند . یاری و کمک کند . « نَصِیب » : بهره . پاداش مضاعف ( نگا : انعام / 160 ) . « کِفْلٌ » : بهره . پاداش برابر . پادافره . « مُقِیتاً » : چیره . مقتدر . نگهبان . حاضر و ناظر .‏

سوره نساء آیه 86
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا حُیِّیْتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَسِیباً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگاه شما را درودی دادند ( اعم از سلام کردن و دعا نمودن و احترام گذاردن ) به گونه زیباتر و بهتر از آن یا ( دست کم ) همانند آن ، آن را پاسخ گوئید . بیگمان خداوند حسابرس هر چیزی است ( و حساب هر چیزی را دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حُیِّیتُمْ » : بر شما سلام شد . « حَسِیباً » : مُحاسب . حسابرس .‏

سوره نساء آیه 87
‏متن آیه : ‏
‏ اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لاَ رَیْبَ فِیهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ حَدِیثاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏جز خدا ، خدائی نیست . حتماً شما را ( بعد از مرگ زنده می‌گرداند و ) در روزی که شکّی در ( وقوع ) آن نیست‌گرد می‌آورد . ( خدا است که این را می‌گوید ) و چه کسی از خدا راستگوتر است‌ ؟ !‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَدِیثاً » : سخن . تمییز است .‏

سوره نساء آیه 88
‏متن آیه : ‏
‏ فَمَا لَکُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَاللّهُ أَرْکَسَهُم بِمَا کَسَبُواْ أَتُرِیدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏شما ( ای مؤمنان ) چرا درباره منافقان دو دسته شده‌اید ( و می‌گوئید : آیا آنان جزو مؤمنان یا از زمره کافرانند ؟ صحیح است با آنان بجنگیم یا نجنگیم‌ ؟ قابل هدایتند یا اهل شقاوتند ؟ ) و حال آن که خداوند به سبب اعمالشان ( افکار ) آنان را واژگونه کرده و به قهقراء برگردانده است ( و فرودگاه دلشان خراب گشته است و آمادگی فرود طائر قدسی ایمان را از دست داده است ) . آیا می‌خواهید کسی را هدایت نمائید که خداوند ( بر اثر کردار زشتش ) گمراهش کرده است ( و نعمت هدایت را از او گرفته است ) ؟ هر که را خدا گمراه کند ، راهی برای او ( به سوی هدایت ) نخواهی یافت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فِئَتَیْنِ » : دو دسته . حال ضمیر ( کُمْ ) است ، یا خبر ( أَصْبَحْتُمْ ) محذوف است و تقدیر چنین است : فَمَا لَکُمْ أَصْبَحْتُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ . « أَرْکَسَهُمْ » : آنان را واژگون و دگرگون نموده است . ایشان را بر اثر نفاق به سوی کفر برگشت داده است .‏

سوره نساء آیه 89
‏متن آیه : ‏
‏ وَدُّواْ لَوْ تَکْفُرُونَ کَمَا کَفَرُواْ فَتَکُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِیَاء حَتَّىَ یُهَاجِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( شما می‌خواهید چنین منافقانی هدایت یابند و ) آنان دوست می‌دارند که شما کافر شوید همان گونه که خود کافر شده‌اند و ( در کفر با ایشان ) مساوی شوید . پس در این صورت یارانی از ایشان نگیرید ( و آنان را از خود ندانید ) تا آن گاه که ( ایمان می‌آورند و ) در راه خدا هجرت می‌کنند ( و ایمان آوردن خود را با جهاد در راه اسلام ثابت می‌دارند ) . ولی اگر از این کار سر باز زدند ( و همچنان به دشمنانگی و اقدامات کافرانه خود بر ضدّ شما ادامه دادند ) آنان را هر کجا یافتید بگیرید و ( اسیر کنید ، و در صورت لزوم بکشید ، و از میان ایشان یار و یاوری برنگزینید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَدُّوا » : دوست داشته‌اند و آرزو کرده‌اند . « سَوَآءً » : برابر . همگون . « حَیْثُ » : هر کجا . « وَلِیّاً » : دوست . یار . « نَصِیراً » : مددکار . یاور .‏

سوره نساء آیه 90
‏متن آیه : ‏
‏ إِلاَّ الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَىَ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( چنین منافقانی را بکشید ) مگر کسانی که با گروهی پیوند پیدا می‌کنند ( و بدیشان پناه می‌برند ) که میان شما و آنان پیمان است ( و برابر آن ، پناهندگان به شما و ایشان مصون از تعرّض باشند ) ، و یا کسانی که به پیش شما می‌آیند و نه سر جنگ با شما دارند و نه می‌خواهند با قوم خود بجنگند . و اگر خداوند می‌خواست ایشان را بر شما چیره می‌کرد و آنان با شما می‌جنگیدند . بنابراین اگر از شما کناره‌گیری کردند و با شما نجنگیدند و ( بلکه ) پیشنهاد صلح کردند ، خداوند به شما اجازه نمی‌دهد که متعرّض آنان شوید ( و بلکه موظّفید دستی را بفشارید که برای صلح به سوی شما دراز شده‌است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَصِلُونَ » : پناه می‌برند . می‌پیوندند . « مِیثَاق » : پیمان . « حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ » : سینه‌هایشان تنگ می‌گردد و میان انتخاب این یا آن در می‌مانند . « إعْتَزَلُوکُمْ » : از شما کناره‌گیری و دوری کردند . « السَّلَمَ » : صلح . فرمانبرداری و تسلیم .‏

سوره نساء آیه 91
‏متن آیه : ‏
‏ سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَن یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَى الْفِتْنِةِ أُرْکِسُواْ فِیِهَا فَإِن لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُواْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوَاْ أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَئِکُمْ جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏گروه دیگری را خواهید یافت که می‌خواهند ( با اظهار ایمان در پیش شما ) از ناحیه شما در امان باشند و ( با اظهار کفر در پیش کافران ) از ناحیه قوم خود در امان بمانند ( و در زمان قدرت هر گروه خویشتن را فریبکارانه جزو آن دسته قلمداد کنند ) . هر زمان که به سوی کفر ( یا جنگ با مسلمانان ) خوانده شوند با سر در آن فرو می‌روند ! پس اگر از شما دست نکشیدند و به ترک جنگ و دشمنی نگفتند و به شما پیشنهاد صلح ننمودند و دست‌بردار نشدند ، آنان را بگیرید و ( اسیر کنید و در صورت لزوم ) ایشان را هر کجا یافتید بکشید . آنان کسانیند که ما ( به سبب غدر و خیانتشان ) دلیل آشکار و برهان واضحی برای ( اسیر کردن یا کشتن ) ایشان به دست شما داده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ءَاخَرِینَ » : دیگران . « أَن یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُم » : این که از شما و قوم خود اطمینان حاصل کنند که در امان می‌مانند . « رُدُّوا » : برگردانده شدند . مراد این که از سوی مشرکان ، به کفر و بت‌پرستی دعوت شدند . « الْفِتْنَةِ » : مراد از فتنه در اینجا کفر و جنگ با مسلمانان و بزهکاری است . « أُرْکِسُوا فِیهَا » : به بدترین وجه بدان افکنده می‌شوند . با سر به سوی آن باز گردانده می‌شوند و بدان می‌دوند . « ثَقِفْتُمُوهُمْ » : ایشان را دریافتید . بر آنان ظفر یافتید . « سُلْطَاناً » : حجّت و برهان . « مُبِیناً » : واضح و آشکار .‏

سوره نساء آیه 92
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن یَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاَّ خَطَئاً وَمَن قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَئاً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن یَصَّدَّقُواْ فَإِن کَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّکُمْ وَهُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن کَانَ مِن قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِّیثَاقٌ فَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هیچ مؤمنی را نسزد که مؤمن دیگری را بکشد مگر از روی خطا . کسی که مؤمنی را به خطا کشت باید که برده مؤمنی را آزاد کند و خون‌بهائی هم به کسان کشته بپردازد مگر این که آنان درگذرند ( و از دریافت خون‌بها که صد شتر است ، چشم‌پوشی کنند ) . اگر هم کشته ، مؤمن و متعلّق به کافرانی بود که میان شما و ایشان جنگ و دشمنی بود ، آزاد کردن برده مؤمنی دیه او است ( و دیگر خونبهائی به ورثه کشته داده نمی‌شود ) . و اگر کشته ، از زمره قومی بود که ( کافر بودند و ) میان شما و ایشان پیمانی برقرار بود ( همچون اهل ذمّه و هم‌پیمانان مسلمانان ) پرداخت خونبها به کسان مقتول و آزادکردن بنده مؤمنی دیه او است . اگر هم دسترسی ( به آزاد کردن برده ) نداشت باید دو ماه ( قاتل ) پیاپی و بدون فاصله روزه بگیرد . خداوند ( این را برای ) توبه ( شما ) مقرّر داشته است ، و خداوند آگاه ( از بندگان خود و ) حکیم است ( در آنچه مقرّر می‌دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تَحْرِیر » : حرّیّت بخشیدن . آزاد کردن . « رَقَبَةٍ » : گردن . مراد نفْس است و تسمیه کلّ به اسم جزء است . یا این که ( رَقَبَة ) برای تعبیر از تعداد بردگان بوده است ، همچون : رأس . قبضه . دست . نفر . باب . و . . . « دِیَةٌ » : خون‌بها . از ماده ( ودی ) . « مُسَلَّمَةٌ » : پرداخت شده . « یَصَّدَّقُوا » : تصدّق‌کنند . عفو کنند . فعل مضارع باب تفعّل است . « تَوْبَةً » : قبول . تخفیف . پشیمانی . مفعولٌ‌له یا مفعول مطلق یا حال ضمیر ( ه ) در ( عَلَیْهِ ) محذوف است .‏

سوره نساء آیه 93
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُّتَعَمِّداً فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِیهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کسی که مؤمنی را از روی عمد بکشد ( و از ایمان او باخبر بوده و تجاوزکارانه او را به قتل برساند و چنین قتلی را حلال بداند ، کافر بشمار می‌آید و ) کیفر او دوزخ است و جاودانه در آنجا می‌ماند و خداوند بر او خشم می‌گیرد و او را از رحمت خود محروم می‌سازد و عذاب عظیمی برای وی تهیّه می‌بیند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَالِداً » : جاودانه ، ( وقتی که قتل را حلال بداند ) . ماندگاری فراوان ، ( وقتی که قتل را حلال نداند ) . یادآوری : کیفر اخروی قتل عمد ، جاودانه یا زمان بسیاری در آتش دوزخ ماندن ، و خشم خدا ، و دوری از رحمت الله ، و عذاب عظیم قیامت است . علاوه از اینها ، کیفر دنیوی قاتل به قوّت خود باقی است ( نگا : بقره / 178 و مائده / 45 ) .‏

سوره نساء آیه 94
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! هنگامی که ( برای جهاد ) در راه خدا به مسافرت رفتید تحقیق کنید ( که با چه کسانی می‌جنگید . آیا مسلمانند یا کافر ) و به کسی که به شما سلام کرد ( و سلام نشانه پذیرش اسلام است ) مگوئید تو مؤمن نیستی و جویای مال دنیای ( او ) باشید . ( بلکه سلام آنان را بپذیرید و پاسخ گوئید و بدانید ) که در پیش خدا غنائم فراوانی است ( و آن را برای شما تهیّه دیده است و بسی بهتر از ثروت و غنیمت دنیای فانی است ) . شما پیش از این ، چنین بودید ( و کفر را گردن نهاده بودید و جنگهای شما تنها انگیزه غارتگری داشت . ) ولی خداوند بر شما منّت نهاد ( و نعمت اسلام را نصیبتان کرد ) پس ( به شکرانه این نعمت بزرگ ) تحقیق کنید . بیگمان خداوند از آنچه می‌کنید باخبر است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ضَرَبْتُمْ » : گام برداشتید . به مسافرت رفتید . « تَبَیَّنُوا » : روشن کنید . تحقیق کنید . « تَبْتَغُونَ » : می‌خواهید . « عَرَض‌ » : حُطام . کالا و متاع فانی دنیا . « کَذلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ » : شما نیز پیش از این چنین وضعی را داشتید و کافر بودید . شما پیش از پذیرش اسلام تنها به خاطر مال دنیا می‌جنگیدید .‏

سوره نساء آیه 95
‏متن آیه : ‏
‏ لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( جهاد با رعایت این همه احتیاطی که گذشت ، بس بزرگ و ارزشمند است ) . مسلمانانی که ( به جهاد نمی‌روند و در منازل خود ) می‌نشینند ، با مسلمانانی برابر نیستند که با مال و جان ، در راه یزدان جهاد می‌کنند . خداوند مرتبه والائی را نصیب مجاهدان کرده است که بالاتر از درجه خانه‌نشینان است ، مگر چنین خانه‌نشینانی دارای عذری باشند ( که ایشان را از بیرون شدن برای جهاد بازداشته باشد . در این صورت درخور سرزنش نیستند ، و پاداش بزرگ خود را از خدا دریافت می‌دارند و مرتبه بالائی دارند ) . خداوند به هر یک ( از دو گروه مجاهد و وانشستگان معذور ) منزلت زیبا ( و عاقبت والائی ) وعده داده است . و خداوند مجاهدان را بر وانشستگان ( بدون عذر ) با دادن اجر فراوان و بزرگ ، برتری بخشیده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْقَاعِدُونَ » : نشستگان . واپس نشستگان با اجازه فرمانده . « غَیْرُ » : بدل یا صفت ( الْقَاعِدُونَ ) است . « أُوْلِی الضَّرَرِ » : زیان دیدگان . افراد معذور . مانند بیماران و کوران و لنگان . « أَجْراً عَظِیماً » : واژه ( أَجْراً ) می‌تواند مفعولٌ‌به دوم یا مفعول مطلق ( فَضَّلَ ) و یا منصوب به نزع خافض باشد .‏

سوره نساء آیه 96
‏متن آیه : ‏
‏ دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏درجات بزرگی از ناحیه خدا ( بدانان داده می‌شود ) همراه با مغفرت و رحمت ( فراوان الله . و اگر لغزشهائی هم داشته‌اند ) خداوند آمرزنده و مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دَرَجاتٍ » : مراتب و منازل گوناگون مجاهدان ، یا مراد مرتبه و درجه عظیمی است که با توجّه به مراتب و منازل دیگر ، گوئی یک مرتبه و درجه نیست ، بلکه مراتب و درجات است . ( دَرَجاتٍ ) منصوب است و بَدَل ( أَجْراً ) می‌باشد .‏

سوره نساء آیه 97
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که فرشتگان ( برای قبض روح در واپسین لحظات زندگی ) به سراغشان می‌روند و ( می‌بینند که به سبب ماندن با کفّار در کفرستان ، و هجرت نکردن به سرزمین ایمان ) بر خود ستم کرده‌اند ، بدیشان می‌گویند : کجا بوده‌اید ( که اینک چنین بی‌دین و توشه مرده‌اید و بدبخت شده‌اید ؟ عذرخواهان ) گویند : ما بیچارگانی در سرزمین ( کفر ) بودیم ( و چنان که باید به انجام دستورات دین نرسیدیم ! فرشتگان بدیشان ) گویند : مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن ( بتوانید بار سفر بندید و به جای دیگری ) کوچ کنید ؟ جایگاه آنان دوزخ است ، و چه بد جایگاهی و چه بد سرانجامی !‏

‏توضیحات : ‏
‏« تَوَفَّاهُمْ » : جان ایشان را می‌گیرند . به قبض روح آنان می‌پردازند . « ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ » : ستمکاران به خود . در اصل : ظَالِمِینَ أَنفُسِهِمْ است که نون به هنگام اضافه حذف شده است . « مَصِیراً » : جایگاه . سرانجام .‏

سوره نساء آیه 98
‏متن آیه : ‏
‏ إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر بیچارگانی از مردان و زنان و کودکانی که کاری از آنان ساخته نیست و راه چاره‌ای نمی‌دانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْوِلْدَان‌ » : جمع وَلید ، کودکان .‏

سوره نساء آیه 99
‏متن آیه : ‏
‏ فَأُوْلَئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏پس امید است که خداوند از آنان درگذرد ( چون قدرت هجرت نداشته‌اند ) و خداوند بس عفوکننده و آمرزنده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عَفُوّ » : بسیار عفوکننده .‏

سوره نساء آیه 100
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که در راه خدا هجرت کند ، سرزمینهای فراخ و آزادی فراوان می‌بیند که بینی دشمنان را به خاک مذلّت می‌مالد ، و گشایش و آسایش خواهد یافت . و هر که از خانه خود بیرون آید و به سوی ( سرزمینهای اسلامیِ ) خدا و رسول هجرت کند ، و سپس مرگ او را دریابد ، اجر او بر عهده خدا است ، و خداوند بسی آمرزنده و مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُراغَماً » : سرزمینهای هجرت فراوانی که در آنجاها گشایش و آسایش مادی و معنوی است و مایه حسرت و ذلّت دشمنان دین می‌شود . « وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللهِ » : پاداش او در پیشگاه خدا ثابت می‌شود .‏

سوره نساء آیه 101
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگاه در زمین به مسافرت پرداختید و نماز را کوتاه خواندید ( و چهار رکعتیها را دو رکعت نمودید ) گناهی بر شما نیست ، اگر ترسیدید که کافران بلائی به شما برسانند و به فتنه‌ای گرفتارتان گردانند . بیگمان کافران دشمنان آشکار شمایند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنْ خِفْتُمْ » : اگر ترسیدید . ذکر خوف برای شرط نیست و بلکه قید غالبی است و بیانگر واقعیّت این امر است که سفر اغلب همراه با ترس و خوف از دشمنان بر اثر کثرت مشرکان است و الاّ قصر نماز یک حکم عمومی است و در همه سفرها قابل اجرا است و اختصاص به حالت ترس ندارد . مسأله قصر نماز مذکور در این آیه ، درست همانند مسأله ( رَبَآئِبُکُمُ اللاّتِی فِی حُجُورِکُمْ ) مذکور در آیه 23 همین سوره است .‏

سوره نساء آیه 102
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏زمانی که ( تو ، ای پیغمبر ) در میانشان بودی و نماز ( خوف ) را برایشان بپا داشتی ، دسته‌ای از آنان با تو به نماز ایستند ، و باید که اسلحه خود را با خود داشته باشند ، و وقتی که ( نصف ) نماز را با تو خواندند ( سلام بدهند و به کشیک و نگهبانی بپردازند و ) شما را ( از دشمنان ) بپایند و دسته دیگری که هنوز نماز را نخوانده‌اند ، بیایند و با تو به نماز ایستند و احتیاط خود را مراعات و اسلحه خود را داشته باشند . کافران دوست می‌دارند کاش از اسلحه و کالاهای خود غافل می‌شدید و آنان یکباره بر شما تاخت می‌آوردند ( و غافلگیرتان می‌کردند و در حین نماز دمار از روزگارتان بر می‌آوردند ) . اگر از باران ناراحت بودید یا بیمار بودید ، گناهی بر شما نخواهد بود که اسلحه خود را زمین بگذارید ( ولی باز هم تا آنجا که ممکن است وسائل سبک دفاعی را از خود دور نکنید ) و احتیاط خویش را بدارید . بیگمان خداوند برای کافران عذاب خوارکننده‌ای فراهم ساخته است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لِیَأْخُذُوا » : فاعل این فعل ، یعنی ضمیر ( و ) می‌تواند به نمازگزاران و یا کشیک دهندگان برگردد . « فَإِذا سَجَدُوا » : منظور از سجده در اینجا نماز است . یعنی : گروه اوّل یک رکعت را با امام می‌خوانند و امام پس از اتمام یک رکعت نماز را طول می‌دهد و اینان یک رکعت دیگر را به تنهائی می‌خوانند و سلام می‌دهند و به جبهه جنگ می‌روند . سپس گروه دوم می‌آیند و پشت سر امام می‌ایستند و یک رکعت را با او می‌خوانند و امام سلام می‌دهد و آنان بلند می‌شوند و رکعت دیگری را به تنهائی می‌خوانند و سلام می‌دهند . « حِذْر » : احتیاط . پرهیز . « فَیَمِیلُونَ » : یورش آورند . « مَیْلَةً » : یورش .‏

سوره نساء آیه 103
‏متن آیه : ‏
‏ فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگاه نماز را به پایان بردید ، خدای را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایتان افتاده ( و در همه حال و احوال ) یاد کنید ( و حتّی در کشاکش روزگار و گرماگرم کشت و کشتار ، خدا گوئید و خدا جوئید ) و هنگامی که ( ترس و هراسی نماند و ) آرامش خود را باز یافتید ، نماز را ( به تمام و کمال و در وقت مشخّص ) برپای دارید . بیگمان نماز بر مؤمنان فرض و دارای اوقات معلوم و معیّن است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قِیَاماً » : جمع قائم ، ایستادگان . « قُعُوداً » : جمع قاعد ، نشستگان . « جُنُوب‌ » : جمع جنب ، پهلوها . « إِطْمَأْنَنتُمْ » : اطمینان یافتید . به حال عادی برگشتید و آرامش خود را باز یافتید . « کِتَاباً » : فرض . واجب . « مَوْقُوتاً » : زماندار . دارای وقت معلوم و معیّن .‏

سوره نساء آیه 104
‏متن آیه : ‏
‏ وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در جستجوی قوم ( کافری که اعلان جنگ نموده و می‌کوشند از همه سو بر شما تاخت آورند ) سستی مکنید ( و پیوسته در کمین ایشان باشید و با آنان برزمید ) . اگر ( از جنگ و جراحات ) درد می‌کشید ، آنان هم مثل شما درد می‌کشند و رنج می‌برند ، ( ولی فرق شما و ایشان در این است که ) شما چیزی از خدا می‌خواهید که آنان نمی‌خواهند ( و آن رضای الله و بهشت جاویدان است ) و خداوند آگاه ( از اعمال شما و اعمال آنان ، و ) حکیم است ( و به هر یک از شما و ایشان سزا و جزای کارتان را می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَهِنُوا » : سست و ضعیف مشوید . از ماده ( وهْن ) .‏

سوره نساء آیه 105
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما کتاب ( قرآن را که مشتمل بر حق و بیانگر هر آن چیزی که حق است ) به حق بر تو نازل کرده‌ایم تا ( مشعل راه هدایت باشد و بدان ) میان مردمان طبق آنچه خدا به تو نشان داده است داوری کنی ، و مدافع خائنان مباش .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لِلْخَآئِنِینَ » : از خائنان . به خاطر خائنان . حرف ( لِ ) می‌تواند به معنی ( عَنْ ) باشد همان گونه که در واژه ( لِلْحَقِّ ) و ( لِلَّذِینَ ) سوره احقاف ، آیه‌های 7 و 11 چنین است . یا این که لام تعلیل بوده و معنی چنین شود که : به خاطر گناهکاران ، دشمن بیگناهان مباش . « خَصِیماً » : مدافع . جانبدار . دشمن .‏

سوره نساء آیه 106
‏متن آیه : ‏
‏ وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و از خدا آمرزش بخواه . بیگمان خداوند بس آمرزنده و مهربان است ( و مغفرت و رحمت خود را شامل کسانی می‌کند که عفوِ خطا را از او می‌طلبند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِسْتَغْفِرْ » : از گناهِ ناکرده که قصد دفاع و گرایش قلبی به همکیشان به هنگام قضاوت است آمرزش بخواه ، چرا که حسنات نیکان ، سیّئات مقرّبان است .‏

سوره نساء آیه 107
‏متن آیه : ‏
‏ وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏از کسانی دفاع مکن که ( با ارتکاب جرائم ، در اصل ) به خود خیانت می‌کنند . بیگمان خداوند خیانت‌کنندگانِ گناه پیشه را دوست نمی‌دارد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَوَّاناً » : بسیار خیانتکار . هدف از این مبالغه ، قصد تخصیص نیست و بلکه بیان واقع است . یعنی خَوّان و خائِن هر دو مبغوض درگاه خدایند . « أَثِیماً » : بسیار گناهکار .‏

سوره نساء آیه 108
‏متن آیه : ‏
‏ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان می‌توانند خیانت خود را از مردم پنهان دارند ، ولی نمی‌توانند آن را از خدا پنهان دارند که همیشه با آنان است . ( از جمله ) بدان گاه که شبانگاهان پنهانی بر گفتاری که ( تهمت‌زدن به پاکان و بیگناهان است و ) خدا از آن خوشنود نیست ، متّفق و همدست می‌گردند . و خداوند از آنچه می‌کنند کاملاً آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسْتَخْفُونَ » : مخفی می‌کنند . « یُبَیِّتُونَ » : شبانگاهان چاره‌اندیشی و چاره‌جوئی می‌کنند . پنهانی بر آن هم‌نوا و هم‌آوا می‌شوند ( نگا : نساء / 81 ) . « مُحِیطاً » : کسی که از همه جوانب بر چیزی آگاه باشد و آن را بپاید .‏

سوره نساء آیه 109
‏متن آیه : ‏
‏ هَاأَنتُمْ هَؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هان ! گیرم که شما در این دنیا از آنان دفاع کردید ، در آخرت چه کسی در برابر خدا از آنان دفاع می‌کند ، یا چه کسی حافظ و یاور ایشان خواهد شد ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« هَآ أَنتُمْ هؤُلآءِ » : هان ! شما اینانید . شما کسانی باشید . ( أَنتُمْ ) مبتدا ، و ( أوْلآءِ ) خبر است و ( هَآ ) در هر دو ، حرف تنبیه است . « جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ » : از آنان دفاع کردید . « وَکِیلاً » : حافظ . یاور . ( نگا : آل‌عمران / 173 ) .‏

سوره نساء آیه 110
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرکس که کار بدی بکند یا ( با ارتکاب معاصی ) بر خود ستم کند ، سپس ( دست دعا به سوی خدا بردارد و ) از خدا آمرزش بطلبد ، ( از آنجا که درگاه توبه همیشه باز است ) خدا را آمرزنده ( گناهان خویش و ) مهربان ( در حق خود ) خواهد یافت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سُوءًا » : کار زشت . گناهی که دیگران را ناراحت کند .‏

سوره نساء آیه 111
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هر که گناهی بکند ، تنها آن را به زیان خود می‌کند ( و ضرر آن متوجّه شخص گناهکار می‌شود ) و خدا آگاه ( از اعمال همگان و ) حکیم است ( و هرگونه که حکمتش اقتضاء کند ، بندگان را عذاب می‌دهد یا قلم عفو بر گناهانشان می‌کشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عَلَیا نَفْسِهِ » : بر ضدّ خود . به زیان خود . به حساب خود .‏

سوره نساء آیه 112
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرکس دچار لغزشی شود یا گناهی بکند ، سپس آن را به بیگناهی نسبت دهد ، به راستی بهتان و گناه آشکاری مرتکب شده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَطِیئَةً » : لغزش . گناه صغیره . « إِثْماً » : گناه کبیره . « یَرْمِ بِهِ » : بدان متّهم کند . به کاربردن ضمیر مفرد ( هُ ) به جای ضمیر مثنّی ( هُما ) به خاطر حرف ( أَوْ ) است که برای یکی از دو چیز به کار می‌رود . تقدیر چنین است : مَن یَکْسِبْ أَحَدَ هَذَیْنِ الشَّیْئَیْنِ . « بَرِیئاً » : بیگناه . « إِحْتَمَلَ » : بار گناهان را برداشته است . به گردن گرفته است . « بُهْتَاناً » : گناه زشتی که انجام آن خردمندان را مبهوت و متحیّر می‌کند . مراد سخن دروغی است که با آن عمل ناروائی را به دیگران نسبت دهند .‏

سوره نساء آیه 113
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! ) اگر فضل و رحمت خدا نبود ( و پیام آسمانی و رحمت صمدانی تو را در بر نمی‌گرفت ) ، دسته‌ای از آنان می‌خواستند که تو را گمراه سازند ، ولی جز خویشتن را نمی‌توانند گمراه سازند ( چون خدا تو را از کید و مکر آنان باخبر می‌گرداند و بینش تو حق را تشخیص می‌دهد ) . آنان نمی‌توانند کمترین زیانی به تو برسانند ، چرا که خداوند کتاب ( قرآن را که ترازوی جداسازی حق از باطل است ) بر تو نازل کرده است و حکمت را ( به دل تو القاء نموده است ) و چیزی ( از شرائع و احکام ) را به تو آموخته است که نمی‌توانستی ( جز در پرتوِ وحی ) آن را بیاموزی و بدانی . فضل خدا در حق تو و رحمت او بر تو بزرگ و فراوان بوده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَهَمَّتْ » : قصد کرد . اراده نمود .‏

سوره نساء آیه 114
‏متن آیه : ‏
‏ لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در بسیاری از نجواها و پچ‌پچ‌هایشان خیر و خوبی نیست ، مگر در نجواها و پچ‌پچ‌های آن کسی که به صدقه و احسانی یا به کار نیکو و پسندیده‌ای یا اصلاح بین مردم دستور دهد . هر که چنین کاری را به خاطر رضای خدا انجام دهد ، خداوند پاداش بزرگی را بدو عطاء می‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نَجْوَیا » : پچ‌پچ ، آهسته و در گوشی با هم صحبت کردن . « إِلاّ مَنْ » : مگر نجوای کسی که . واژه ( مَنْ ) مجرور است و بدل از ( کَثِیرٍ ) است . « مَرْضَاتِ » : خوشنودی . برابر رسم‌الخطّ قرآن با ( ت ) نوشته شده است والا کتابت آن ( مَرْضاة ) و مصدر میمی است .‏

سوره نساء آیه 115
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که با پیغمبر دشمنانگی کند ، بعد از آن که ( راه ) هدایت ( از راه ضلالت برای او ) روشن شده است ، و ( راهی ) جز راه مؤمنان در پیش گیرد ، او را به همان جهتی که ( به دوزخ منتهی می‌شود و ) دوستش داشته است رهنمود می‌گردانیم ( و با همان کافرانی همدم می‌نمائیم که ایشان را به دوستی گرفته است ) و به دوزخش داخل می‌گردانیم و با آن می‌سوزانیم ، و دوزخ چه بد جایگاهی است !‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُشَاقِقْ » : دشمنی ورزد . مخالفت کند . « نُوَلِّهِ » : او را بدان می‌رسانیم . او را در آن سو راه می‌بریم . « تَوَلَّیا » : دوست داشت . گرایش یافت . « نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّیا » : او را بدان چیزی وا می‌گذاریم که دوستش می‌دارد . « نُصْلِهِ » : او را داخل می‌گردانیم و می‌سوزانیم . از مصدر إِصْلاء و ماده ( صلی ) . « مَصِیراً » : جایگاه .‏

سوره نساء آیه 116
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان خداوند شرک ورزیدن به خود را ( از کسی ) نمی‌آمرزد و بلکه پائین‌تر از آن را از هرکس که بخواهد ( و صلاح بداند ) می‌بخشد . هر که برای خدا انباز بگیرد ، به راستی بسی گمراه گشته است ( و خیلی از حق پرت شده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دُونَ » : پائین‌تر . کمتر . « بَعِیداً » : زیاد . فراوان .‏

سوره نساء آیه 117
‏متن آیه : ‏
‏ إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏غیر از خدا هرکه و هرچه او را بپرستند و به فریاد خوانند جز بتهای ناتوان و اشیاء ضعیفی نیست که بر آنها نام ماده گذارده‌اند ، وجز اهریمنی نیست که بسی متمرّد و نافرمان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَدْعُونَ » : به فریاد می‌خوانند . عبادت می‌کنند ( نگا : انعام / 52 و 108 ، یونس / 66 ، هود / 101 و . . . ) . « مِن دُونِهِ » : غیر از او . « إِنَاث‌ » : جمع أُنثَیا ، ماده‌ها . مراد این که معبودهای آنان همچون زنان ضعیفند و عربها هر چیز ضعیفی را أُنْثیا می‌نامیدند . یا این که هر قبیله‌ای از عربها بتهای خود را ( أُنثَیا ) می‌نامیدند . و می‌گفتند : أُنثَیا بَنِی فُلانٍ . أُنثَیا به چیز بی‌جان هم گفته شده و بدین سبب ( إنَاث ) معنی مردگان نیز دارد . « مَرِیداً » : بسیار متمرّد . صیغه مبالغه مارِد . سرکش از ماده ( مرد ) .‏

سوره نساء آیه 118
‏متن آیه : ‏
‏ لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خدا نفرینش کند ! ( او قسم خورده است و با خود عهد بسته است ) و گفته است که : من از میان بندگان تو حتماً بهره معیّن و جداگانه خود را برمی‌گیرم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَفْرُوضاً » : معیّن ، جداگانه .‏

سوره نساء آیه 119
‏متن آیه : ‏
‏ وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏حتماً آنان را گمراه می‌کنم و به دنبال آرزوها و خیالات روانشان می‌گردانم ، و ( آن گاه که بدین وسیله ایشان را فرمانبر خود کردم ، هرچه را خواستم ) بدیشان دستور می‌دهم ، و آنان ( اعمال خرافی انجام می‌دهند و از جمله : ) گوشهای چهارپایان را قطع می‌کنند ، و بدیشان دستور می‌دهم ، و آنان آفرینش خدا را دگرگون می‌کنند ( و حتی دین خدا را تغییر می‌دهند ، و فطرت توحید را به شرک می‌آلایند ! ) و هر که اهریمن را به جای خدا سرپرست و یاور خود کند ، به راستی زیان آشکاری کرده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَلَیُبَتِّکُنَّ » : قطع می‌کردند از مصدر ( تَبْتیک ) به معنی قطع‌کردن . عربها گوش چهارپایان را قطع می‌کردند و با قطع آن ، حیوان متعلّق به بتها می‌شد و دیگر ذبح نمی‌گردید و از کار معاف می‌شد و از چراگاهی بازداشته نمی‌شد ( نگا : مائده / 103 ) . « خَلْق‌ » : آفرینش . دین ( نگا : روم / 30 ) .‏

سوره نساء آیه 120
‏متن آیه : ‏
‏ یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏اهریمن بدانان وعده‌ها می‌دهد و به آرزوها سرگرم می‌کند ، و اهریمن جز وعده‌های فریبکارانه بدیشان نمی‌دهد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« غُرُوراً » : فریب . نیرنگ .‏

سوره نساء آیه 121
‏متن آیه : ‏
‏ أُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ یَجِدُونَ عَنْهَا مَحِیصاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان ( که از اهریمن فرمان می‌برند ) جایگاهشان دوزخ است ، و راه گریزی از آن ندارند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَحِیصاً » : مهرب و مفرّ . خلاص و نجات . اسم مکان یا مصدر میمی از ماده ( حیص ) است .‏

سوره نساء آیه 122
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی را که ایمان آورده‌اند و کار شایسته انجام داده‌اند ، به باغهائی ( از بهشت ) داخل خواهیم کرد که در زیر ( درختان ) آنها رودبارها روان است ، و آنان جاودانه تا ابد در آنجاها ماندگار می‌مانند . این را خدا وعده داده است و وعده خدا حق است ، و چه کسی در سخن از خدا راستگوتر است‌ ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَعْدَ اللهِ حَقّاً » : وعده خدا است که حق است و شکّی در آن نیست . ( وَعْداً ) و ( حَقّاً ) تأکید فعل محذوفی هستند ، و تقدیر چنین است : وَعَدَهُمْ وَعْداً وَ أَحَقَّهُ حَقّاً . « قِیلاً » : گفتار . مصدر است و برای مبالغه تمییز واقع شده است .‏

سوره نساء آیه 123
‏متن آیه : ‏
‏ لَّیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( جزا و پاداش ، و فضیلت و برتری ) نه به آرزوهای شما و نه به آرزوهای اهل کتاب است . هرکس که کار بدی بکند در برابر آن کیفر داده می‌شود ، و کسی را جز خدا یار و یاور خود نخواهد یافت ( تا او را کمک کند و از عذاب خدا محفوظ گرداند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمَانِیِّ » : جمع أُمْنِیَّة ، آرزوها . از ماده ( منی ) . ( نگا : بقره / 111 ) .‏

سوره نساء آیه 124
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که اعمال شایسته انجام دهد و مؤمن باشد - خواه مرد و خواه زن‌ - چنان کسانی داخل بهشت شوند ، و کمترین ستمی بدانان نشود .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ هُوَ مُؤْمِنٌ » : و حال آن که مؤمن باشد . این قید بیانگر این واقعیّت است که طاعت و عبادت بدون ایمان سودی نمی‌بخشد . « نَقِیراً » : گودی موجود در پشت هسته خرما که در کمی و ناچیزی بدان مثال زنند .‏

سوره نساء آیه 125
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آئین چه کسی بهتر از آئین کسی است که خالصانه خود را تسلیم خدا کند ، در حالی که نیکوکار باشد و از آئین راستین ابراهیم پیروی کند که مخلص و حقّ‌جو بود ( و وحدت دینی مسلمانان و یهودیان و مسیحیان در او به هم می‌رسد ) و خداوند ابراهیم را به دوستی گرفته است ( و با خلیل نامیدن او افتخارش بخشیده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَسْلَمَ » : تسلیم کرد . خالص گردانید . « وَجْهَ » : قصد ( نگا : بقره / 112 ) . چهره ، مراد سرتاپای وجود است که در این صورت تسمیه کلّ به اسم جزء است . « أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ » : توجّه و قصد خود را و عبادت خویشتن را تنها متوجّه خدا کرد . خویشتن را خالصانه تسلیم خدا کرد . « مِلَّة » : دین . آئین . « حَنِیفاً » : مخلصی که تسلیم فرمان خدا باشد و از دین خدا کوچکترین انحرافی نداشته باشد . حقّگرای بیزار از ادیان باطله . این واژه می‌تواند حال ابراهیم یا حال فاعل فعل ( إِتَّبَعَ ) یا ( مِلَّة ) باشد . « خَلِیلاً » : دوست . مراد این است که خداوند ابراهیم را برگزید و به تکریمی افتخارش بخشید که به تکریم دوست از دوست می‌ماند .‏

سوره نساء آیه 126
‏متن آیه : ‏
‏ وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏از آنِ خدا است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است و ( باید خالصانه رو بدو کرد و نیاز از او جست . و از آنجا که تنها او خالق و صاحب همه چیز است ) کاملاً آگاه از هر چیز است و آن را دقیقاً می‌پاید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُحِیطاً » : مراقب به تمام معنی . کاملاً آگاه .‏

سوره نساء آیه 127
‏متن آیه : ‏
‏ وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏از تو درباره زنان سؤال می‌کنند و نظر می‌خواهند . بگو : خداوند درباره آنان به شما پاسخ می‌گوید ، و برای شما روشن می‌سازد آنچه را که در قرآن ( در زمینه میراث ایشان ) تلاوت می‌گردد ؛ و نیز درباره زنان یتیمی سخن می‌راند که ( به خاطر مال یا جمال ) می‌خواهید با ایشان ازدواج کنید ؛ ولی چیزی را که خداوند برای ایشان واجب نموده است ( و مهریّه نام دارد ) بدیشان نمی‌پردازید ، و همچنین راجع به کودکان کوچک و ناتوان سخن خواهد گفت ( و از شما می‌خواهد که حقوق آنان را بپردازید ، و ) این که نسبت به یتیمان ( به ویژه در میراث و مهریّه ) دادگری کنید ، و ( بدانید که دادگری و نیکوکاری شما در حق زنان و یتیمان ، بی‌مزد نمی‌ماند و ) هر کار خوبی را که بکنید خداوند از آن کاملاً آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسْتَفْتُونَکَ » : از تو فتوا می‌طلبند . از تو نظرخواهی می‌کنند . « یُفْتِیکُمْ » : احکام متعلّق بدانان را برایتان بیان می‌دارد . برخی از آن در این سوره از آیه سوم به بعد گذشت و برخی دیگر در آیات 128 و 129 و 130 بیان می‌شود . « أَللهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَ مَا یُتْلَیا عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ » : خداوند و آیات قرآنی او احکام زنان را برایتان بیان می‌دارند . واژه « مَا » می‌تواند عطف بر ( اللهُ ) یا عطف بر ضمیر ( هنّ ) در ( فِیهِنَّ ) باشد . « الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ » : کودکان یتیم ( نگا : نساء / 9 ) « الْقِسْطِ » : دادگری .‏

سوره نساء آیه 128
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگاه همسری دید که شوهرش ( خویشتن را بالاتر از او می‌گیرد و از انجام امور خانوادگی ) سر باز می‌زند و ( یا با او نمی‌سازد و از او ) رویگردان است ، بر هیچ یک از آن دو گناهی نیست این که ( بکوشند به وسیله صرف نظر کردن زن از برخی از مخارج و همبستری ) میان خویشتن صلح و صفا راه بیندازند ، و صلح ( همیشه از جنگ و جدائی ) بهتر است . ( سرچشمه بسیاری از نزاعها بخل است ) و انسانها با بخل سرشته شده‌اند ( و مال دوستی خصلت ذاتی و دائمی بشر است و باید پیوسته با آن مبارزه و پیکار کرد ) و اگر نیکوکاری و نیک‌رفتاری کنید و ( با زنان بسازید و به بهترین وجه با آنان معامله کرده و با ترک ستمکاری و بدرفتاری با ایشان ) پرهیزگاری کنید ، بیگمان خداوند از آنچه می‌کنید بس آگاه است ( و پاداش شما را چنان که باید می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَعْل‌ » : شوهر . « نُشُوزاً » : سرکشی . سر باز زدن . مراد بدرفتاری مرد با زن است ، بدین گونه که خود را بالاتر از او بداند یا این که در نفقه تقصیر و کوتاهی کند . « إِعْرَاضاً » : رویگردانی . مراد خودداری از همبستری با او و ترک سخن و بی‌اعتنائی نسبت بدو است . « الشُّحَّ » : بخل شدید . آزمندی .‏

سوره نساء آیه 129
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏شما نمی‌توانید ( از نظر محبّت قلبی ) میان زنان دادگری ( کامل ) برقرار کنید ، هر چند هم ( در این راه به خود زحمت دهید و ) همه کوشش و توان خود را به کار برید . ولی ( از زنی که میانه چندانی با او ندارید ) به طور کلّی دوری نکنید ، بدان گونه که او را به صورت زن معلّقه‌ای درآورید ( که بلاتکلیف بوده و نه شوهردار و نه بی‌شوهر بشمار می‌آید ) . و اگر صفا و صمیمیّت ( میان خود ) راه بیندازید و ( جور و جفا و کدورت پیشین را ترک گوئید و با اصلاح حال و دادگری پیش گرفتن ) پرهیزگاری کنید ، ( خداوند از تقصیر و لغزش شما می‌گذرد ) چرا که خداوند بس آمرزنده مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَوْ حَرَصْتُمْ » : هر چند که رغبت و علاقه زیاد داشته باشید و آزمندانه بدان بپردازید . « فَتَذَرُوهَا » : او را رها سازید . از ماده ( وذر ) به معنی ترک کردن و بی‌اعتنائی کردن . از این ماده تنها فعل مضارع و امر استعمال دارد . « الْمُعَلَّقَة » : زنی را گویند که شوهر با او نمی‌سازد و میان او و دیگر زنان عدالت مراعات نمی‌دارد . لذا او پا در هوا بوده و به چیزی می‌ماند که میان آسمان و زمین آویزان است و نه اینجا قراری و نه آنجا مداری داشته باشد .‏

سوره نساء آیه 130
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و اگر ( راهی برای صلح و سازش نیافتند و جز نفرت نیفزودند و کار بدانجا رسید که ) از هم جدا شوند ، خداوند هر یک از آنان را با فضل فراوان و لطف گسترده خود بی‌نیاز می‌کند ( و بدین شوهری بهتر از شوهر نخستین ، و بدان همسری بهتر از همسر پیشین عطا می‌کند ) و خداوند دارای فضل و رحمت فراوان ( در حق بندگان است و کارهای ایشان را از روی حکمت می‌گرداند ؛ چرا که ) حکیم است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سَعَة‌ » : دارائی فراوان . فضل و لطف گسترده و فراخ . « وَاسِعاً » : دارنده نعمت و رحمت بی‌مرز و بی‌حد .‏

سوره نساء آیه 131
‏متن آیه : ‏
‏ وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنچه در آسمانها و زمین است از آن خدا است . و ما ( که خالق همه جهان و صاحب قدرت مطلق در آنیم ) به کسانی که پیش از شما بدیشان کتاب ( آسمانی ) داده‌ایم توصیه نموده‌ایم و به شما ( نیز ای مؤمنان ) سفارش می‌کنیم که از ( خشم ) خدا بپرهیزید ، و اگر ( نافرمانی کردید و ) کفر ورزیدید ( زیانی به خدا نمی‌رسانید . چرا ) که آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است و بی‌نیاز ( از عبادت بندگان و ) شایسته ستایش است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِیَّاکُمْ » : شما را . عطف بر ( الَّذِینَ ) است . « حَمِیداً » : ستودنی . فعیل به معنی مفعول یعنی محمود است .‏

سوره نساء آیه 132
‏متن آیه : ‏
‏ وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن خدا است ، و خدا برای نگهبانی و نگهداری ( آنها ) کافی است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَکِیلاً » : متولّی . نگاهبان . یار و یاور .‏

سوره نساء آیه 133
‏متن آیه : ‏
‏ إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای مردمان ! اگر خدا بخواهد شما را از میان می‌برد و می‌میراند و افراد دیگری را به میان می‌آورد ( و به جای شما می‌نشاند ) ، و او بر این کار بس توانا است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُذْهِبْکُمْ » : شما را از میان برمی‌دارد . شما را هلاک و نابود می‌سازد . « ءَاخَرِینَ » : دیگران .‏

سوره نساء آیه 134
‏متن آیه : ‏
‏ مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که در پی مزد دنیا باشد ( و تنها در اندیشه نعمتهای این جهان فانی بوده و آخرت را فراموش کند در اشتباه است . بلکه شخص عاقل باید دنیا و آخرت را با هم بطلبد ) چرا که پاداش دنیا و آخرت در نزد خدا است ( و باید خواهان سعادت هر دو جهان از خداوند منّان شد ) و خداوند شنوای ( اقوال بندگان و ) بینای ( اعمال ایشان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَن کَانَ یُرِیدُ » : کسی که جویای نعمت دنیا و منافع این سرا ، از راه حلال شود ، خداوند نعمت آخرت و منافع آن سرا را نیز نصیب وی می‌کند ، و تنها او است که مالک نعیم هر دو جهان است و . . .‏

سوره نساء آیه 135
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! دادگری پیشه سازید و در اقامه عدل و داد بکوشید ، و به خاطر خدا شهادت دهید ( و از این سو و آن سو جانبداری نکنید ) هر چند که شهادتتان به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان بوده باشد . اگر کسی که به زیان او شهادت داده می‌شود دارا یا ندار باشد ، ( رغبت به دارا ، یا شفقت به ندار ، شما را از ادای شهادت حق منصرف نکند ) چرا که ( رضای ) خداوند از ( رضای ) هردوی آنان بهتر است ( و خدا به مصلحت آن دو آگاه‌تر از شما است ) پس از هوا و هوس پیروی نکنید که ( اگر چنین کنید از حق ) منحرف می‌گردید ( و به باطل می‌افتید ) . و اگر زبان از ادای شهادت حق بپیچانید یا از آن روی بگردانید ، خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است ( و پاداش اعمال نیک و پادافره اعمال بدتان را می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ » : مواظبان بر اقامه عدالت در همه امور زندگی و تلاشگران در راه دادگری . « شُهَدَآءَ » : گواهی‌دهندگان . صفت قَوّامینَ یا حال ضمیر مستتر در آن ، و یا این که خبر دوم ( کُونُوا ) است . « فَاللهُ أَوْلَیا بِهِمَا » : اجرا فرمان خدا شایسته‌تر از در نظرگرفتن رضایت هر یک از آن دو است . خداوند مصلحت فقیر و ثروتمند را بهتر می‌داند و آشناتر از هر کسی بدان دو است . « اَن تَعْدِلُوا » : این که منحرف شوید . منصوب است و در اصل : لِئَلاّ تَعْدِلُوا ، یا : کَراهَةَ أَن تَعْدِلُوا است ( نگا : نساء / 176 ) . « إِن تَلْوُوا » : اگر از راه حق منحرف شوید . اگر زبان از حق پیچیده و به گونه شایسته ، آن را اداء ننمائید . « تُعْرِضُوا » : یا امتناع و سرپیچی کنید .‏

سوره نساء آیه 136
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! به خدا و پیغمبرش ( محمّد ) و کتابی که بر پیغمبر نازل کرده است ( و قرآن نام دارد ) و به کتابهائی که پیش‌تر ( از قرآن ) نازل نموده است ( و هنوز تحریف و نسیان در آنها صورت نگرفته است ) ایمان بیاورید . هرکس که به خدا و فرشتگان و کتابهای خداوندی وپیغمبرانش و روز رستاخیز کافر شود ( و یکی از اینها را نپذیرد ) واقعاً در گمراهی دور و درازی افتاده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ، ءَامِنُوا . . . » . ای مؤمنان ! بر ایمان خود ثابت و ماندگار باشید ، و بر آن بیفزائید . « ضَلالاً بَعِیداً » : گمراهی دور و دراز . سرگشتگی فراوان .‏

سوره نساء آیه 137
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْراً لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که ایمان می‌آورند و سپس کافر می‌شوند ، و باز هم ایمان می‌آورند و دیگر بار کافر می‌شوند ، و سپس بر کفر خود می‌افزایند ( و با کفر چشم از جهان می‌پوشند ، واقعاً کارشان جای شگفت است و ) هرگز خداوند ایشان را نمی‌بخشد و راهی ( به سوی بهشت ) بدیشان نمی‌نماید .‏

‏توضیحات : ‏
‏. . .‏

سوره نساء آیه 138
‏متن آیه : ‏
‏ بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏به منافقان مژده بده که عذاب دردناکی دارند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَشِّرْ » : مژده بده . بشارت‌دادن در اینجا جنبه ریشخند دارد .‏

سوره نساء آیه 139
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏این منافقان کسانی هستند که کافران را به جای مؤمنان به سرپرستی و دوستی می‌گیرند . آیا عزّت را در پیش کافران می‌جویند ؟ ( چنین چیزی محال است ) چرا که عزّت و شوکت جملگی از آن خدا است ( و هر که از خدا عزّت جوید عزیز شود ، و هر که از غیر او عزّت طلبد ذلیل گردد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِن دُونِ » : به جای . « جَمِیعاً » : حال است .‏

سوره نساء آیه 140
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند در کتاب ( قرآن ، این حکم را ) بر شما نازل کرده است که چون شنیدید به آیات خدا کفر ورزیده می‌شود و آیات خدا به بازیچه گرفته می‌شود ، با چنین کسانی منشینید تا آن گاه که به سخن دیگری بپردازند ( و دست از کفر و شوخی نابهنجار خود بردارند ) . بیگمان در این صورت ( که با ایشان همنشین می‌شوید و به استهزاء آنان گوش فرا می‌دهید ) شما هم مثل آنان خواهید بود ( و در استهزاء به قرآن شریک ایشان خواهید گشت ) . شک نیست که خداوند منافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد می‌آورد ؛ ( پس از مخالطه و مجالسه ایشان بپرهیزید تا همراه آنان به آتش دوزخ گرفتار نیائید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَتَّیا یَخُوضُوا » : تا بپردازند . تا فرو روند .‏

سوره نساء آیه 141
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏منافقان کسانیند که پیوسته شما را می‌پایند ( و در انتظار آن هستند که چه وقت به بلایا و مصائب گرفتار آئید ) . پس اگر پیروزی و فتحی از سوی خدا نصیب شما گردید ، می‌گویند : مگر جز این است که ما با شما بوده و از جماعت شمائیم‌ ؟ ( لذا ما هم در غنیمت و دستاورد جنگ سهیم هستیم و بهره ما را بپردازید ! ) ؛ و اگر سهمی ( از پیروزی ) نصیب کافران گردید ، می‌گویند : مگر ما نبودیم که می‌توانستیم ( همراه مؤمنان با شما بجنگیم و ) بر شما چیره شویم و دست شما را از سر مؤمنان کوتاه کنیم‌ ؟ ( ولی ما رفیق قافله و شریک دزد بودیم و مسلمانان را دلسرد می‌کردیم و برای شما جاسوسی می‌نمودیم و پیوسته در تحریک شما علیه مسلمانان می‌کوشیدیم . بنابراین با شما سهیم خواهیم بود ) . روز قیامت خداوند میان شما ( مؤمنان و چنین منافقانی ) داوری خواهد کرد . و ( مادام که مؤمنان دارای ایمان راستین و کردار شایسته و بایسته باشند ) هرگز خداوند کافران را بر مؤمنان چیره نخواهد ساخت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَتَرَبَّصُونَ » : منتظر می‌مانند . در انتظار رسیدن بلایا و مصائب به شمایند ( نگا : توبه / 98 ) . « أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ ؟ » : مگر نه این است که می‌توانستیم بر شما چیره شویم‌ ؟ از مصدر ( إِسْتِحْوَاذ ) به معنی استیلاء و چیره‌شدن . « سَبِیلاً » : راهی برای تسلّط .‏

سوره نساء آیه 142
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان منافقان ( نشانه‌های ایشان را می‌نمایانند و کفر خویش را پنهان می‌دارند و به خیال خام خود ) خدا را گول می‌زنند ! در حالی که خداوند ( دماء و اموال ایشان را در دنیا محفوظ می‌نماید ، و در آخرت دوزخ را برای آنان مهیّا می‌دارد و بدین وسیله ) ایشان را گول می‌زند . منافقان هنگامی که برای نماز برمی‌خیزند ، سست و بی‌حال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا می‌کنند ( و نمازشان به خاطر مردم است‌ ؛ نه به خاطر خدا ) و خدای را کمتر یاد می‌کنند و جز اندکی به عبادت او نمی‌پردازند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کُسَالَیا » : جمع کَسْلان ، تنبلها ، سستها . « یُرَآؤُونَ » : ریا می‌کنند . به مردم می‌نمایند خلاف آنچه بر آن هستند .‏

سوره نساء آیه 143
‏متن آیه : ‏
‏ مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَؤُلاء وَلاَ إِلَى هَؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏در این میان سرگشته و متردّدند . ( گاهی به سوی دین می‌روند و گاهی به سوی کفر می‌دوند . زمانی خویشتن را در صف مؤمنان ، و زمانی در صف کافران جای می‌دهند ! امّا در حقیقت ) نه با اینان و نه با آنان هستند ( و گمراه و حیرانند ) و هر که را خداوند ( بر اثر اعمال زشت و ناپسندش ) سرگشته و گمراه کند ، راهی برای او ( به سوی سعادت و هدایت ) نخواهی یافت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُذَبْذَبِینَ » : متردّدین . اشخاص سرگردان و دودل .‏

سوره نساء آیه 144
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! کافران را به جای مؤمنان به دوستی نگیرید . مگر می‌خواهید حجّت و برهان آشکاری علیه خود به دست خدا دهید ( بر این که شما هم جزو منافقانید ؟ ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَوْلِیَآء » : جمع ولی ، دوستان . سرپرستان . « سُلْطَاناً مُّبِیناً » : دلیل آشکار .‏

سوره نساء آیه 145
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان منافقان در اعماق دوزخ و در پائین‌ترین مکان آن هستند و هرگز یاوری برای آنان نخواهی یافت ( تا به فریادشان رسد و آنان را برهاند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الدَّرْکِ » : قعر شی‌ء عمیق . طبقه پائین . دَرَکات دوزخ برعکس دَرَجات بهشت است .‏

سوره نساء آیه 146
‏متن آیه : ‏
‏ إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر کسانی ( از ایشان ) که توبه کنند و برگردند و به اصلاح ( اعمال و نیّات خود ) بپردازند و به خدا متوسّل شوند و آئین خویش را خالصانه از آن خدا کنند ( و فقط و فقط او را بپرستند و به فریاد خوانند و خالق و رازق دانند ) . پس آنان از زمره مؤمنان خواهند بود ( و پاداش مؤمنان را خواهند داشت ) و خداوند به مؤمنان پاداش بزرگ خواهد داد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِعْتَصَمُوا » : چنگ زدند . متوسّل شدند . « إِعْتَصَمُوا بِاللهِ » : به کتاب و شرع خدا تمسّک جستند .‏

سوره نساء آیه 147
‏متن آیه : ‏
‏ مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکَانَ اللّهُ شَاکِراً عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند چه نیازی به عذاب دادن شما دارد اگر شکرگزاری کنید و ایمان بیاورید ؟ پروردگار شکرگزار ( طاعت و عبادت بندگان و ) آگاه ( از اعمال و نیّات همگان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« شَاکِراً » : شکرگزار . مراد این که خداوند کار بندگان را بی‌مزد نمی‌گذارد و در برابر طاعت محدود و اندک دنیا ، پاداش نامحدود و فراوان آخرت را عطاء می‌فرماید .‏

سوره نساء آیه 148
‏متن آیه : ‏
‏ لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً عَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند دوست ندارد ( که افراد بشر پرده‌دری کنند و عیوب همدیگر را فاش سازند و ) زبان به بدگوئی گشایند ، مگر آن کسی که مورد ستم قرار گرفته باشد ( که می‌تواند از شخص ستمگر شکایت کند و بدیهای او را بیان دارد و او را دعا و نفرین نماید ) و خدا شنوای ( دعای مظلوم و ) آگاه ( از کار ظالم ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْجَهْر » : آشکار . « إِلاّ مَن ظُلِمَ » : مگر کسی که بدو ستم شود که اگر او بر اثر هیجان و ناراحتی زبان به بدگوئی گشود و دشنام داد ، گناهی مرتکب نشده است . ولی در صورتی که توانست خود را کنترل کند ، برابر آیه بعدی آرامش خود را حفظ و از فحش و دشنام و بیان زشتیها خودداری می‌نماید .‏

سوره نساء آیه 149
‏متن آیه : ‏
‏ إِن تُبْدُواْ خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً قَدِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر ( کردار و گفتار ) نیک را آشکار یا پنهان سازید ( مُجاز خواهید بود ) و یا اگر از ( کردار و گفتار ) بد چشم‌پوشی کنید ( و دهن خویش را به دشنام نیالائید و گذشت نمائید ، کار خداپسندانه‌ای نموده‌اید و همچون ذات باری ، عفو پیشه کرده‌اید ) چرا که خداوند بسیار باگذشت و بس توانا است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِن تُبْدُوا » : اگر آشکار سازید . « عَفُوّاً قَدِیراً » : بسیار عفوکننده و بسیار توانا . یعنی عفو خدا از روی ضعف نیست ، بلکه در کمال قدرت می‌بخشد . شما نیز با وجود قدرتِ بر انتقام گذشت نمائید .‏

سوره نساء آیه 150
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَن یُفَرِّقُواْ بَیْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَیقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَن یَتَّخِذُواْ بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که به خدا و پیغمبرانش ایمان ندارند و می‌خواهند میان خدا و پیغمبرانش جدائی بیندازند ( و بگویند که به خدا ایمان داریم ، ولی به پیغمبران ایمان نداریم ) و می‌گویند که به برخی از پیغمبران ایمان داریم و به برخی دیگر ایمان نداریم ، و می‌خواهند میان آن ( کفر و ایمان ) راهی برگزینند ( ولی میان کفر و ایمان فاصله‌ای نیست و دو راه بیش وجود ندارد : راه کفر و راه دین ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَن یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَ رُسُلِهِ » : می‌خواهند میان ایمان‌آوردن به خدا و ایمان آوردن به پیغمبرانش قائل به تفرقه و جدائی باشند .‏

سوره نساء آیه 151
‏متن آیه : ‏
‏ أُوْلَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقّاً وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان جملگی بیگمان کافرند ، و ما برای کافران عذاب خوارکننده‌ای فراهم آورده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَقّاً » : یقیناً . بیگمان . « مُهِیناً » : خوارکننده . توهین‌آمیز .‏

سوره نساء آیه 152
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ یُفَرِّقُواْ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ أُوْلَئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و امّا کسانی که به خدا و پیغمبرانش ایمان دارند و میان هیچ یک از آنان ( در این که از سوی خدا برگزیده شده‌اند ) فرقی نمی‌گذارند ( و هیچ کدام را تکذیب نمی‌نمایند ) ، بدانان پاداش و مزدشان را خواهیم داد ، و خداوند بسیار آمرزنده و بسیار مهربان است ( و لغزشها و اشتباهاتی هم اگر داشته باشند ، مورد عفو قرار می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ الَّذِینَ ءَامَنُوا . . . » : چنین مؤمنانی پیروان محمّدند که به همه پیغمبران از آدم تا خاتم ایمان دارند .‏

سوره نساء آیه 153
‏متن آیه : ‏
‏ یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِکَ وَآتَیْنَا مُوسَى سُلْطَاناً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏اهل کتاب از تو می‌خواهند که ( اگر پیغمبری ، یکجا ) کتابی را از آسمان بر آنان نازل کنی . ( البتّه این درخواست ، استهزاء و بهانه‌ای بیش نیست ) چرا که از موسی چیز بزرگتر از این را خواستند و گفتند : خدا را آشکارا به ما نشان بده . به خاطر این ستم ، صاعقه ایشان را فرا گرفت ( و نابودشان کرد . گناه بدتر و رسواکننده‌تر آنان این است که ) پس از آن همه دلائل روشنی ( چون : تبدیل عصا به اژدها ، و ید بیضا ، و شکافتن دریا ) که برای آنان آمد ( و خود شاهد نمودن معجزات موسی به فرعون و فرعونیها بودند ) گوساله ( سامری ) را ( به خدائی ) گرفتند ! ولی ما از این ( گوساله‌پرستی پس از توبه ایشان ) درگذشتیم و به موسی حجّت روشنی دادیم ( که با آن بتواند آنان را هدایت کند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَهْرَةً » : آشکارا . حال ضمیر ( نا ) و به معنی ( مُجَاهِرِینَ مُعَایِنِینَ ) است ، یا حال ( اللهَ ) است . می‌تواند صفت مصدر محذوف ( رُؤْیَة ) هم باشد . « ثُمَّ » : سپس . در اینجا مراد ترتیب زمانی نیست . بلکه پیشرفت در مراتب گناهان است . چرا که گوساله‌پرستی پیش از درخواست رؤیت خدا است ( نگا : بقره / 51 - 55 ، و طه / 85 - 97 ) . « سُلْطَاناً » : حجّت و برهان . مراد معجزاتی است که خدا بدو عطاء فرموده بود . سلطه و قدرت .‏

سوره نساء آیه 154
‏متن آیه : ‏
‏ وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِی السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و برای گرفتن پیمان از ایشان ، کوه طور را بالای سرشان ( همچون سایه‌بانی ) نگاه داشتیم ( و از آنان پیمان گرفتیم که به دستورات تورات عمل کنند ، و آنان هم پذیرفتند ) و بدیشان گفتیم : سجده‌کنان وارد درِ ( بیت‌المقدّس ، اریحاء ، ایلیاء ، و . . . ) شوید . و بدیشان گفتیم : در روز شنبه ( به شکار ماهی نپردازید و از انجام فرمان ) سرپیچی نکنید . و ( در برابر همه اینها ) از آنان پیمان مؤکّدی گرفتیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِمِیثَاقِهِمْ » : به خاطر اخذ پیمان از ایشان ( نگا : بقره / 63 ، و اعراف / 171 ) . « سُجَّداً » : سجده‌کنان . با خضوع و خشوع . « لا تَعْدُوا » : تجاوز نکنید . از حدود مقرّرات در نگذرید . « غَلِیظاً » : مؤکّد . استوار . بزرگ .‏

سوره نساء آیه 155
‏متن آیه : ‏
‏ فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَکُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( خداوند بر آنان خشم گرفت ) به خاطر این که پیمانشان را شکستند و به آیات خدا کفر ورزیدند و پیغمبران را به ناحق کشتند و ( بر گمراهی خود پافشاری کردند و از روی استهزاء ) گفتند که : دلهایمان در غلاف ( و پرده‌هائی ) است ( که پند و اندرز کسی بدان راه ندارد . نه چنین است ) بلکه خداوند به سبب کفرشان ( انگار ) بر دلهایشان مهر زده است و این است که جز گروه اندکی ( از ایشان ) ایمان نمی‌آورند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَبِما نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ » : به سبب شکستن پیمان خود . عامل جار و مجرور ( غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ ) یا ( لَعَنَّاهُمْ ) محذوف است و آنچه در میانه این آیه تا آیه 162 آمده است حکم جمله معترضه را دارد . واژه ( ما ) حرف زائد و برای تأکید است ، و ( میثاق ) مفعولٌ‌به است . « غُلْفٌ » : جمع أَغْلَف ، به معنی : در غلاف است ، یا جمع غِلاف است ، در این صورت معنی عبارت چنین می‌شود : دلهایمان غلاف یعنی اوعیه دانش است و گنجایش سخنان شما را ندارد . « طَبَعَ » : مهر زده است . مراد این که کفر و ضلال ایشان مایه محرومیّت از هدایت خدا شده است ( نگا : بقره / 7 ، و منافقون / 3 ) .‏

سوره نساء آیه 156
‏متن آیه : ‏
‏ وَبِکُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْیَمَ بُهْتَاناً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( خداوند بر آنان خشم گرفت ) به سبب کفر ورزیدنشان ، و افترای بزرگی که بر مریم بستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بُهْتَاناً » : افتراء . دروغ بزرگی که عقلها را مبهوت و حیران می‌سازد .‏

سوره نساء آیه 157
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَکِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( خداوند بر آنان خشم گرفت به سبب این که از روی استهزاء و سخریّه ) می‌گفتند که : ما عیسی پسر مریم ، پیغمبر خدا را کشتیم ! در حالی که نه او را کشتند و نه به دار آویختند ، ولیکن کار بر آنان مشتبه شد و ( متردّد گردیدند که آیا عیسی یا دیگری را کشته‌اند و در این‌باره با همدیگر اختلاف نظر پیدا کردند و ) کسانی که درباره او اختلاف پیدا کردند ( جملگی ) راجع بدو در شکّ و گمانند و آگاهی بدان ندارند و تنها به گمان سخن می‌گویند و ( باید بدانند که ) یقیناً او را نکشته‌اند ( و قطعاً مقتول کس دیگری بوده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ ، رَسُولَ اللهِ » : این سخن می‌تواند گفتار کافران یهود و از روی استهزاء و سخریّه باشد . یعنی کسی را کشتیم که او خود را عیسی پسر مریم و فرستاده خدا می‌دانست‌ ؛ یا شما چنین می‌گوئید ( نگا : شعراء / 27 ) و می‌تواند گفتار خدا بوده و بیانگر گناه بزرگ آنان باشد . « مَا صَلَبُوهُ » : او را به دار نزده‌اند . « لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ » : درباره این که کشته ، عیسی یا دیگری بوده است ، دچار شکّ و گمانند . « إِتِّبَاعَ » : پیروی کردن . مستثنای منقطع است . « یَقِیناً » : قطعاً . حال ضمیر ( و ) یا ( ه ) در ( مَا قَتَلُوهُ ) است .‏

سوره نساء آیه 158
‏متن آیه : ‏
‏ بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بلکه خداوند او را ( از دست آنان رهاند و پس از گذشت روزگاری که خود می‌داند ، وی را میراند و ) در پیش خود به مرتبه والائی رساند . و خداوند چیره ( است و بر هر کاری توانا است ، و ) حکیم است ( و هر چیزی را برابر حکمتی انجام می‌دهد ، و سنجیده عمل می‌کند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَفَعَهُ » : او را رفعت و عزّت بخشید ( نگا : آل‌عمران / 55 ، مائده / 117 ، مریم / 57 ) .‏

سوره نساء آیه 159
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کسی از اهل کتاب نیست مگر این که پیش از مرگ خود ( در آن دم که در آستانه مرگ قرار می‌گیرد و ارتباط او با این جهان ضعیف و با جهان بعد از مرگ قوی می‌گردد و پرده‌ها تا اندازه‌ای از برابر چشمش کنار می‌رود و بسیاری از حقائق را می‌بیند ) به عیسی ایمان می‌آورد ( امّا دیگر چه سود ، فرصت از دست رفته است و ایمان و توبه ناپذیرفته است ) و روز رستاخیز گواه بر آنان خواهد بود ( و شهادت می‌دهد که او تنها بنده و فرستاده خدا بوده است و رسالت آسمانی را رسانده است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنْ » : نیست . « بِهِ‌ » : بدو ، یعنی به عیسی . « قَبْلَ مَوْتِهِ » : پیش از مرگ خود ، یعنی یکایک اهل کتاب که مانند هرکس دیگری در این وقت توبه ایشان پذیرفتنی نیست ( نگا : یونس / 90 ، و غافر / 84 و 85 ) . علّت عدم پذیرش ایمان در آستانه مرگ این است که چنین ایمانی اضطراری است‌ ؛ نه اختیاری ( نگا : انعام / 158 ) . « شَهِیداً » : گواه ( نگا : مائده / 116 - 119 ) .‏

سوره نساء آیه 160
‏متن آیه : ‏
‏ فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏به خاطر جور و ستمی که از یهودیان سر زد و ( به خصوص ) به سبب این که بسی از راه خدا ( مردمان را ) بازداشتند ، ( برای تنبیه ایشان ، قسمتی از ) چیزهای پاکیزه را که بر آنان حلال بود ، حرام کردیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هَادُوا » : آئین یهودیّت را پذیرفتند . « صَدِّ » : بازداشتن . جلوگیری کردن . « کَثِیراً » : صفت مصدر محذوفی است و تقدیر چنین است : صَدّاً کَثِیراً .‏

سوره نساء آیه 161
‏متن آیه : ‏
‏ وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( همچنین بر آنان برخی از چیزهای پاکیزه و حلال را حرام کردیم ) به خاطر دریافت ربا ( و رباخواری ) ، در حالی که ( بر زبان پیغمبران ) از آن نهی شده بودند ، و به سبب خوردن مال مردم به ناحق ، و ما برای کافران ایشان عذاب دردناکی را آماده کرده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الرِّبَوا » : ربا . رباخواری . رسم‌الخطّ قرآنی این واژه را با واو و الف ضبط کرده است .‏

سوره نساء آیه 162
‏متن آیه : ‏
‏ لَّکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ أُوْلَئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و امّا راسخان در علم از میان ایشان ، و مؤمنان ( امّت محمّدی ) که ایمان دارند بدانچه بر تو و بدانچه ( بر پیغمبران ) پیش از تو نازل شده است ، و به ویژه آنان که نماز را چنان که باید می‌خوانند ، و کسانی که زکات مال به در می‌کنند ، و افرادی که به خدا و روز قیامت ایمان دارند ، به همه اینان پاداش بزرگی را خواهیم داد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لکِنْ » : امّا . ولی . این واژه برای استدراک مابعد خود از ( اَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ ) به کار رفته است . « الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ » : ثابت‌قدمان در دانش . فرزانگان آشنا به علوم دینی . « الْمُقِیمِینَ الصَّلوةَ » : نمازگزارانی که چنان که باید نماز را به جای می‌آورند . منصوب به اختصاص است ، و تقدیر چنین است : أَخُصُّ الْمُقِیمِینَ الصَّلاةَ بِالذِّکْرِ أَوْ بِالْمَدْحِ . « الْمُؤْتُونَ » : دهندگان . از مصدر إیتاء .‏

سوره نساء آیه 163
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَى وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُوراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما به تو ( ای پیغمبر ، قرآن و شریعت را ) وحی کردیم ، همان گونه که پیش از تو به نوح و پیغمبران بعد از او وحی کردیم ، و ( همان گونه که ) به ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، نوادگان ( او که برخی از آنان پیغمبران خدا بودند ) ، عیسی ، ایّوب ، یونس ، هارون ، و سلیمان وحی کردیم ، و به داود زبور دادیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الأسْبَاطِ » : جمع سِبْط ، نوادگان . مراد نوادگان دوازده‌گانه یعقوب است ( نگا : اعراف / 160 ) . بعضیها معتقدند که همه آنان پیغمبر بوده‌اند ، ولی برخی از ایشان پیغمبر بوده‌اند ( نگا : مائده / 12 ) .‏

سوره نساء آیه 164
‏متن آیه : ‏
‏ وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَکْلِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ما پیغمبران زیادی را روانه کرده‌ایم که سرگذشت آنان را قبلاً برای تو بیان کرده‌ایم ، و پیغمبران ( دیگر ) زیادی را ( به میان مردم روانه کرده‌ایم ) که سرگذشت آنان را برای تو بیان نکرده‌ایم . ( و شیوه وحی به موسی این بود که ) خداوند حقیقةً ( از پشت حجاب بدون واسطه ) با موسی سخن گفت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رُسُلاً » : پیغمبران . مفعول فعل محذوفی چون ( أَرْسَلْنَا ) است . « تَکْلِیماً » : حرف زدن . مفعول مطلق و برای تأکید است .‏

سوره نساء آیه 165
‏متن آیه : ‏
‏ رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما پیغمبران را فرستادیم تا ( مؤمنان را به ثواب ) مژده‌رسان ، و ( کافران را به عقاب ) بیم‌دهنده باشند ، و بعد از آمدن پیغمبران حجّت و دلیلی بر خدا برای مردمان باقی نماند ( و نگویند که اگر پیغمبری به سوی ما می‌فرستادی ، ایمان می‌آوردیم و راه طاعت و عبادت در پیش می‌گرفتیم ) . و خدا چیره حکیم است ( و کارهایش از روی قدرت و حکمت انجام می‌پذیرد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رُسُلاً » : بدل از ( رُسُلاً ) در آیه پیشین است . « بَعْدَ الرُّسُلِ » : پس از آمدن پیغمبران .‏

سوره نساء آیه 166
‏متن آیه : ‏
‏ لَّکِنِ اللّهُ یَشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِکَةُ یَشْهَدُونَ وَکَفَى بِاللّهِ شَهِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( هر چند که کافران نبوّت تو را انکار می‌کنند ) لیکن خداوند بر آنچه ( از قرآن ) بر تو نازل شده است گواهی می‌دهد . این خدا است که آن را به ( مقتضای ) دانش ( خاصّ ) خویش نازل کرده است . و فرشتگان ( نیز بدان ) گواهی می‌دهند و ( صحّت نبوّت تو را تصدیق می‌کنند . گرچه ) کافی است که خدا گواه باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لکِنْ » : امّا . ولی . استدراک از مفهوم ماقبل است . « بِعِلْمِهِ » : برابر دانش خاصّ خود ، قرآن را نازل کرده است و او می‌داند که تو شایستگی دریافت آن را داری ، و در آن مصلحت بندگان را مراعات نموده است ، و پیوسته در حفظ آن هم می‌کوشد .‏

سوره نساء آیه 167
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلاَلاً بَعِیداً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که راه کفر را در پیش گرفته‌اند و ( دیگران را با تهدید یا تبلیغ ) از راه خدا بازداشته‌اند ( و مانع دخول مردم به دین خدا شده‌اند ، فرسنگها از حق دور گشته‌اند و ) بسیار گمراه شده‌اند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صَدُّوا » : باز داشته‌اند . مانع شده‌اند . « ضَلالاً بَعِیداً » : گمراهی دور و دراز . سرگشتگی فراوان .‏

سوره نساء آیه 168
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏بیگمان کسانی که راه کفر را در پیش گرفته‌اند و ستم ورزیده‌اند ، ( مادام که بر کفر ماندگار باشند ) خداوند ایشان را نمی‌بخشد و آنان را به راهی ( که راه نجات و بهشت باشد ) هدایت نخواهد کرد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا » : کفر و معاصی را یکجا جمع کرده‌اند . بر اثر کفر ، خویشتن را از سعادت محروم ، و دیگران را از حق به دور نموده‌اند ، و منکر رسالت پیغمبر شده‌اند ، لذا بر خود و مردم و پیغمبر ستم کرده‌اند .‏

سوره نساء آیه 169
‏متن آیه : ‏
‏ إِلاَّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏( آنان را به راهی هدایت نخواهد کرد ) مگر راه دوزخ ! که در آنجا برای همیشه جاودانه می‌مانند ، و این کار برای خدا آسان است ( که ایشان را به راه دوزخ رهنمون کند و جاودانه در آنجا نگاه دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسِیراً » : آسان . ساده .‏

سوره نساء آیه 170
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّکُمْ فَآمِنُواْ خَیْراً لَّکُمْ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای مردم ! پیغمبر ( محمّد نام ) از جانب خدا به سویتان آمده است و دین حق را برایتان آورده است ، پس ایمان بیاورید ( و فرصت را غنیمت شمرید ، که این کار ) به سود شما است . و اگر کافر شوید ( و جز راه کفر نروید ، بدانید که زیانی به خدا نمی‌رسانید ) . چرا که آنچه در آسمانها و زمین است متعلّق به خدا است . و خدا آگاه ( از آفریدگان خود و ) حکیم ( در کار خویش ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَدْ جَآءَکُم بِالْحَقِّ » : حقیقةً به پیش شما آمده است . با برنامه حق که قرآن است به سوی شما آمده است . با دین حق که اسلام است به نزد شما آمده است .‏

سوره نساء آیه 171
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِی دِینِکُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقِّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ وَکَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ خَیْراً لَّکُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَات وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای اهل کتاب ! در دین خود غلوّ مکنید ( و درباره عیسی راه افراط و تفریط نپوئید ) و درباره خدا جز حق مگوئید ( و او را به اوصاف ناشایستی همچون حلول و اتّحاد و اتّخاذ همسر و انتخاب فرزند ، نستائید ) . بیگمان عیسی مسیح پسر مریم ، فرستاده خدا است ( و او یکی از پیغمبران است ، و پسر خدا نیست آن گونه که شما می‌پندارید ) و او واژه خدا ( یعنی پدیده فرمانِ : کُنْ ) است که خدا آن را به مریم رساند ( و بدین وسیله عیسی را در شکم مریم پروراند ) و او دارای روحی است ( که ) از سوی خدا ( به کالبدش دمیده شده است ) پس به خدا و پیغمبرانش ایمان بیاورید ( و الوهیّت را خاصّ خدا بدانید و هیچ یک از انبیاء را در الوهیّت انباز خدا نسازید ) و مگوئید که ( خدا ) سه تا است ( بلکه خدا یکتا است و جز الله خدای دیگری وجود ندارد . از این سخن پوچ ) دست بردارید که به سود شما است . خدا یکی بیش نیست که الله است و حاشا که فرزندی داشته باشد . ( چگونه به انباز و زن و فرزند نیازی خواهد داشت ) و حال آن که از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ، و کافی است ( که تنها ) خدا مدبّر ( مخلوقات خود ) باشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَلِمَتُهُ » : آفریده خدا ، که خداوند او را با واژه ( کُنْ ) و همانند آن پدید می‌آورد . جمع ( کلمه ) ، کلمات است که به معنی مخلوقات است ( نگا : کهف / 109 و لقمان / 27 ) . در این آیه مراد عیسی - علیه‌السلام - است ( نگا : آل‌عمران / 39 و 45 ) و اطلاق سبب بر مسبّب شده است . امام محمّدغزالی می‌فرماید : برای پیدایش هر فرزندی دو سبب قریب و بعید لازم است . یکی منی و دومی فرمان ( کُنْ ) . چون سبب نخستین در حق عیسی - علیه‌السلام - منتفی است ، خداوند او را به سبب دوم اضافه فرموده است . « رُوحٌ » : موجود ناشناخته‌ای که قوام حیات تن بدان است ( نگا : اسراء / 85 ، حجر / 29 ، ص / 72 ، سجده / 9 . . . ) . « رُوحٌ مِّنْهُ » : روحی که آفریده او است ( نگا : سجده / 9 ، حجر / 29 ، ص‌ / 72 ، تحریم / 12 ) . « مِنْهُ » : از آن او . ساخته او . واژه ( مِنْ ) در اینجا حرف ابتدائیّه است‌ ؛ نه تبعیض ( نگا : جاثیه / 13 ، و سوره‌های حجر ، ص ، سجده ، و تحریم ، آیات مذکور در فوق ) . « ثَلاثَة » : خبر مبتدای محذوف است و تقدیر چنین است : ءَالِهَتُنَا ثَلاثَة . . . « وَکِیلاً » : حافظ . نگهبان ( نگا : نساء / 81 ، اسراء / 2 ، فرقان / 43 ، احزاب / 48 ، مزّمّل / 9 ) .‏

سوره نساء آیه 172
‏متن آیه : ‏
‏ لَّن یَسْتَنکِفَ الْمَسِیحُ أَن یَکُونَ عَبْداً لِّلّهِ وَلاَ الْمَلآئِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَن یَسْتَنکِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیهِ جَمِیعاً ‏

‏ترجمه : ‏
‏هرگز مسیح ابائی از این ندارد که بنده‌ای ( از بندگان متواضع ) برای خدا باشد ، و فرشتگان مقرّب نیز ( از بندگی او سر باز نمی‌زنند ) . و کسی که از عبادت خدا سر باز زند و خویشتن را بزرگتر از آن شمرد ( که به عبادت او پردازد ، او را به عذاب سختی گرفتار می‌سازد ، بدان گاه ) که همگان را در پیشگاه خود گرد می‌آورد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَن یَسْتَنکِفَ » : هرگز سر باز نمی‌زند و خودداری نمی‌کند . « الْمُقَرَّبُونَ » : مراد خواصّ فرشتگان است . از قبیل : جبرائیل و میکائیل .‏

سوره نساء آیه 173
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَیَزیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِینَ اسْتَنکَفُواْ وَاسْتَکْبَرُواْ فَیُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً أَلُیماً وَلاَ یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ‏

‏ترجمه : ‏
‏و امّا کسانی که ایمان بیاورند و کارهای شایسته انجام دهند ، خداوند پاداش ایشان را به تمام و کمال خواهد داد و از فضل خود بر پاداش آنان خواهد افزود . و امّا کسانی که سر باز زنند و بزرگی ورزند ، خداوند آنان را مجازات دردناکی خواهد کرد ، و بجز خدا سرپرست و یاوری نخواهند یافت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَیُوَفِّیهِمْ » : پاداش آنان را به طور کامل خواهد داد . « وَلِیّاً » : سرپرست . « نصِیراً » : یاور .‏

سوره نساء آیه 174
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُوراً مُّبِیناً ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای مردم ! از سوی پروردگارتان حجّتی به نزدتان آمده است ( که محمّد است و او با سیرت عملی و دعوت تشریعی خود ، حقیقت ایمان را برایتان روشن می‌سازد ، و مؤیّد به معجزات الهی است ) و به سویتان نور آشکاری فرستاده‌ایم ( که قرآن است و همچون نور با پرتو خود راه را روشن و به سوی نجات رهنمودتان می‌سازد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بُرْهَانٌ » : حجّت آشکار . مراد پیغمبر اسلام است ، چرا که معجزات و نشانه‌های روشنی با خود داشت که دالّ بر این بود که فرستاده خدا است . « نُور » : مراد قرآن است ، چرا که در امر هدایت به نور می‌ماند . « مُبِیناً » : روشن . روشنگر . یادآوری : « برهان و نور » می‌توانند هر دو به معنی ( قرآن ) باشد ، چرا که قرآن قوی‌ترین دلیل بر صدق پیغمبر بوده ، و نوری است که روشنی با خود دارد و روشنگر غیرخود می‌باشد .‏

سوره نساء آیه 175
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَیَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرَاطاً مُّسْتَقِیماً ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که به خدا ایمان بیاورند و بدان ( کتاب او ، یعنی قرآن ) چنگ زنند ، ایشان را به رحمت و فضل عظیم ( خود که بهشت است ) وارد خواهد ساخت ، و در راه راستی به سوی خود رهنمودشان خواهد کرد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِعْتَصَمُوا بِهِ » : چنگ زدند به قرآن . متوسّل شدند به خدا . « صِرَاطاً مُّسْتَقِیماً » : راه راست که مراد دین اسلام است . ( صِرَاطاً ) مفعول دوم ( یَهْدِیهمْ ) است .‏

سوره نساء آیه 176
‏متن آیه : ‏
‏ یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاَلَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ وَهُوَ یَرِثُهَا إِن لَّمْ یَکُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ وَإِن کَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! درباره نحوه میراث کسی که مرده است و فرزندی و پدری از خود به جای نگذاشته است ) از تو می‌پرسند . بگو : خداوند در ( این‌باره که مشهور است به ) کلاله ، برایتان حکم صادر می‌کند . اگر مردی مُرد و فرزندی نداشت و دارای خواهری بود ( پدری و مادری ، یا پدری ) ، نصف ترکه از آن او است . ( و اگر خواهری بمیرد و ) فرزندی نداشته باشد ، برادر ( پدری و مادری ، یا پدری ) همه ترکه را به ارث می‌برد . و اگر دو خواهر ( یا بیشتر ، از متوفّی ) باقی بماند ، دو سوم اموال را به ارث می‌برند ، و اگر برادران و خواهران با هم باشند ، هر مردی به اندازه سهم دو زن ارث می‌برد . خداوند ( احکام و مقرّرات را ) برایتان روشن می‌سازد تا گمراه نشوید ( و از جمله در تقسیم ارث راه خطا نروید ) و خداوند آگاه از هر چیزی است ( و اعمال و افعال و منافع و مصالح بندگان از دید او پنهان نیست ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسْتَفْتُونَکَ » : از تو فتوا می‌طلبند . « یُفْتِیکُمْ » : برایتان فتوا می‌دهد و حکم صادر می‌کند . « الْکَلالَةِ » : کسی که فرزندی و پدری نداشته باشد ، و هنگامی که بمیرد افرادی چون برادران و خواهران ، از او ارث ببرند . وارثانی جز فرزند و پدر . « حَظِّ » : سهم . قسمت .‏

رهنمودهای جزء چهارم

فی ظلال القرآن

جزء چهارم

سوره‌ی آل عمران آیات 200-93 و سوره‌ی نساء تا آیه 23

رهنمودهای جزء چهارم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

 این جزء فراهم آمده است از بقیه سورۀ آل عمران‌، و او‌ائل سورۀ نساء‌، تا میرسد به گفتار پروردگاری‌: (وَ الْحُصَناتِ مِنَ اُلنِّساءِ ... ) ...

این ماندۀ سورۀ آل عمران از چهار مقطع اصلی فراهم میآید که خط سیر سوره را تکمیل مینماید. خط سری که در مطلع سوره -‌در جزء سوم -‌ به تفصیل از آن سخن گفتیم‌. دیگر جای تکرار مجدّد آن در اینجا نیست و در همانجا بدان مراجعه شود.

مقطع اوّل‌، بیانگر بخشی از پیکار جدلی میان اهل کتاب و گروه مسلمانان در مدینه است‌. پیکاری که به نظر ما در آن برهه از زمان بوده و سوره در برگیرندۀ وقائع آن دربارۀ زندگانی گروه مسلمانان‌، بعد از جنگ بدر در رمضان سال دوم هجری‌، تا خاتمۀ جنگ احد در شوّال سال سوم هجری میباشد ... این پیکار تمام بخشهای گذشتۀ سوره را فراگرفته است‌. پیکاری که جلوه‌گاه تجلّی حقیقت جهان‌بینی ایمانی‌، حقیقت "‌دین"‌، حقیقت "اسلام"‌، و حقیقت برنامۀ الهی بوده است که اسلام آن را با خود نیاورده است‌، و هر پیغمبری هم که پیش از آن بوده است آن را با خود آورده است‌. همچنین این پیکار، جولانگاهی جهت ‌کشف ماهیت “‌اهل‌کتاب" بود که با پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ و پیروانش مجادله و گفتگو مینمودند. و پرده برانداختن از انحراف آنان از آئین یزدان‌، رسوائی اندیشۀ ایشان دربارۀ گروه مسلمانان در مدینه‌، انگیزه‌های نهان در فراسوی حیله‌گریها و بدسگالیهایشان‌، و بالأخره بر حذر داشتن گروه مسلمانان از همۀ این دوز و کلکها و بازیها و نیرنگهایشان‌، درگسترۀ این پیکار در پرتو تابش انوار کردگار انجام میگیرد و خداوند مهربان خطرات آن را برای گروه مسلمانان مجسّم میدارد و بدیشان گوشزد میفرماید که اگر غافل شوند و سخنان دشمنانشان را بشنوند و باور دارند، چه سرانجام بدی در انتظارشان خواهد بود و چه زیانهائی که خواهند دید.

مقطع دوم که آن هم گسترۀ سترگی از سوره را فرا گرفته است‌، انتقال از این پیکار و پرداختن به پیکار دیگری است که تنها با زبان و نیرنگ و حیله‌گری و پشت‌اندازی درنمی‌گیرد، بلکه پیکاری است که با شمشیر و نیزه و پیکان، شعلۀ آن زبانه میکشد. پرداختن به "جنگ احد" و وقایع و پی‌آمدهای آن است‌. با روشی که خاص قرآن است‌. آیه‌ها بعد از این پیکار نازل شده‌اند و بیانگر جنبه‌های‌گوناگونی از جهان‌بینی ایمانی هستند. از سوی دیگر در پرتو این پیکار، و در پرتو کشف خطاهائی در جهان‌بینی، و پریشانی حاصل از سوء تصرّف درکار، و شکاف افتادن در صف مؤمنان‌، تربیت مناسبی برای تربیت گروه مسلمانان دست داد، و جای آن شد که بدیشان گفته شود که راه خویشتن را در پیش گیرند و رنجهای آن را با جان و دل بپذیرند. همچنین آنان را ندا در داد که هان‌! به دست شما امانت بزرگی سپرده‌اند، و شما را مقام والائی داده‌اند، پس به بلندای آن در آئید و این سپردۀ سترگ را پاس دارید، و شکر این نعمت خدای را بجای آرید که شما را برای همچون کار عظیمی برگزیده است و پاسداری از آخرین رسالت آسمانیتان بخشیده است.

مقطع سوم‌، برگشت به اهل کتاب و بیان سرباز زدن آنان از پیمانهائی است که با پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ داشتند. آن پیمانهائی که او در آغاز ورودش به مدینه با ایشان بسته بود. همچنین سرزنش اهل کتاب در برابر کجرویهائی که در اندیشه‌ها و دیدگاههایشان پیدا کرده بودند به میان می‌آید، و به علّت کارهای ناشایستی که دربارۀ پیغمبرانشان روا دیده بودند و گناهان فراوانی را مرتکب گشته بودند مورد تهدید قرار میگیرند. آنگاه تحذیر گروه مسلمانان از پیروی آنان به میان می‌آید، و دلهای با ایمان بر شکیبائی در برابر ناملایمات و مصائبی خوانده میشوند که از آزمایش جانی و مالی بدانها دست میدهد. همچنین به این دلها آموخته میشود که در برابر اذیت و آزار بیشمار اهل کتاب و کافران پایدار و استوار بمانند، و های و هوی و باد و بروت دشمنانشان را در هر حالی ناچیز شمارند.

مقطع چهارم که آخرین مقطع است‌، سیمای حالی را ترسیم میکند که مؤمنان با پروردگارشان دارند. سیمائی که بیانگر خزیدن ایمان به درون دلهای مؤمنان به هنگام رویاروئی آنان با آیات خداوند در گسترۀ جهان‌، و رو کردن ایشان به پروردگارشان و پروردگار این جهان، با دعای خاشعانۀ لرزان است‌. همچنین این سیما مینمایاند که چگونه آفریدگارشان مغفرت و مرحمت خویش را شامل ایشان میدارد و دعای آنان را می‌پذیرد و بدیشان پاداش نیکو عطاء میفرماید. و باز نشان میدهد که کار کافران زار است و دارائی و اموال اندکی را که بر روی این کرۀ خاکی فراچنگ می‌آورند، ناچیز و بی‏مقدار است‌، و سرانجام جایگاهشان دوزخ است و چه بد جایگاهی است!

سوره با دعوت خدا از مؤمنان پایان میگیرد... دعوت آنان به شکیبائی و پایداری و مرزداری و پرهیزگاری‌، تا اینکه رستگارگردند.

این مقطعهای چهارگانه‌ای که در روند گفتار هماهنگ و همآوایند، مکمّل چیزهائی هستند که در سوره‌، در جز‌ء سوم‌، بیان آنها گذشت‌. این مقاطع با خط سیرهای اصلی و برجسته‌ای همگام و همراهند که در آنجا به تفصیل سخن گفتیم‌... و به هنگام رسیدن بدانها در روند گفتار با تفصیل ویژه‌ای سخن خواهیم گفت‌. و امّا بخش دوم این جزء که اوائل سورۀ نساء است‌، انشاء‌الله در جای خود دربارۀ آن بحث خواهیم کرد، رسیدن به مراد در دست خدا است‌.

*