تفسیر سورۀ تکو‌یر مکّی و 29 آیه است

سورۀ تکو‌یر  مکّی  و  29  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ (١)وَإِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ (٢)وَإِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ (٣)وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ (٤)وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ (٥)وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ (٦)وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ (٧)وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ (٨)بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (٩)وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (١٠)وَإِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ (١١)وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ (١٢)وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ (١٣)عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ (١٤)فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ (١٥)الْجَوَارِ الْکُنَّسِ (١٦)وَاللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ (١٧)وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ (١٨)إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (١٩)ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ (٢٠)مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ (٢١)وَمَا صَاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ (٢٢)وَلَقَدْ رَآهُ بِالأفُقِ الْمُبِینِ (٢٣)وَمَا هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (٢٤)وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ (٢٥)فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ (٢٦)إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (٢٧)لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ (٢٨)وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ) (٢٩)

این  سوره  دارای  دو  بخش  است‌.  در  هر  بخشی  از  آن  دو  بخش  بیان  حقیقتی  از  حقائق  عقیده  است‌:

نخستین  حقیقت‌،  حقیقت  قیامت‌،  و  چیزهائی  است  از  دگرگونی  جهانی  هولناک  کاملی  که  خورشید،  ستارگان‌،  کوه‌ها،  دریاها،  زمین‌،  آسمان‌،  چهارپایان‌،  درّندگان‌،  جانوران‌،  و  آدمیزادگان  را  دربر  می‌گیرد.

دومین  حقیقت‌،  حقیقت  وحی،  و  چیزهائی  است‌ که  بدان  تعلّق  دارد.  از  قبیل  صفت  فرشته‌ای ‌که  وحی  میآورد،  و  صفت  پیغمبری‌ که  آن  وحی  را  دریافت  می‌دارد.  افزون  بر  آن‌،  در  بارۀ ‌کار  مردمانی  سخن  می‌گو‌ید که  مخاطبان  این  وحی  هستند،  و  در  حقّ  این  وحی  و  دریافت‌کنندۀ  آن‌،  و  در  حقّ  اراده  و  مشیّت  بزرگی ‌که  ایشان  را  آفریده  است  و  وحی  را  برایشان  نازل‌ کرده  است  چه  می‌کنند  و  چه  رفتاری  دارند.

آهنگ  همگانی  این  سوره  همسان  حرکت  درنده‌ای  است  که  از  غل  و زنجیر  خود  رها  شود،  و  هر  چیزی  را  زیر  و  رو گرداند،  و  هر  چیزی  را  پخش  و  پـراکنده  سازد،  و  آرامش  موجود  را  به  هم  بزند،  و  امن  و  امان  ایمن  را  به  هراس  تبدیل ‌کند،  و  هر چیز  مأنوسی  را  با  خود  ببرد،  و  هر چیز  معروفی  را  دگرگون  سازد،  و  نفس  انسان  را  سخت  به  تکان  درآورد  و  مدّتها  بجنباند  و  بلرزاند،  و  هر  چیزی ‌را  از  او  بگیرد که  عادت  داشته  است  در  پناه  آن  بیارامد  و  بدان  چنگ  بزند.  انسان  ناگهان  خود  را  در  گردباد  هولناکی  ببیند که  همه  چیز  را  ویران  می‌کند،  و  او  را  بسان  پر  سبکی  با  خود  ببرد  و  آرام  و  قرار  را  از  او  بگیرد.  هیچ  پناهگاهی  برای  او  نماند  مگر  پناهگاه  خداوند  یگانۀ  قدرتمندی‌ که  تنها  او  می‌ماند  و  ماندگار  است‌،  و  آرام  و  قرار  و  اطمینان  در  پیشگاه  او  است  و  بس.  .  .

در  این  سوره  -‌ بـا  وجود  این  - ‌ثروت  هنگفتی  از  صحنه‌های  زیبا  است‌،  چه  صحنه‌هائی  که  در  این  جهان  زیبائی  هستند  و  ما  آنها  را  مشاهده  می‌کنیم‌،  و  چه  صحنه‌هائی ‌که  مربوط  به  روز  آخرت  هستند،  آن  روز  که  جهان  و  همۀ  اوضاع  دگرگون  می‌شود،  جهان  و  اوضاعی ‌که  با  آنها  آشنائیم‌.  همچنین  ثروتی  از  تعبیرهای  دلربا  در  این  سوره  وجود  دارد،  تعبیرهائی  که  برای  صحنه‌های‌ گوناگون  و  آهنگهای  جوراجور  برگزیده  شده‌اند.  صحنه‌ها  و  آهنگها  در گسترۀ  تنگ  سوره  به  یکدیگر  می‌رسند  و  بر  حسّ  و  شعور  فشار  می‌آورند  و  با  نیرو  و  پیام  بدان  نفوذ  می‌کنند.

اگر  در  تعبیرات  این  سوره  واژه‌ها  و  عبارتهائی  نبود که  در  این  زمان  برای  خواننده  مأنوس  و  روشن  نیستند،  ترحیح  می‌دادم  این  را  به  حال  خود  رهـا  سازم  تا  با  آهنگها  و  تصویرها  و  سایه‌روشنها  و  حقائق  و  صحنه‌های  خود  به  ادای  مطالب  بپردازد،  مطالبی ‌که  هیچ  ترجمه  و  شرح  و  بسطی  از  زبان  بشر  نمی‌تواند  آن  مطالب  را  بیان  دارد.  این  سوره  را  رها  می‌کردم  تا  خودش  برسد  به  تارهای  دلها  و  آنها  را  از  ژرفا  به  تکان  درآورد  و  نواها  و  آواهای  خود  را  بر  آن  تارها  بنوازد.

و لیکن  چه  می‌توان  کرد.  باید  کاری  انجام  بشود که  از  انجام  آن  چاره‌ای  نیست‌.  ما  در  این  زمان  خودمان  از  الفت  با  زبان  قرآن  دور  شده‌ایم!

*

(إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ (١)وَإِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ (٢)وَإِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ (٣)وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ (٤)وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ (٥)وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ (٦)وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ (٧)وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ (٨)بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (٩)وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (١٠)وَإِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ (١١)وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ (١٢)وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ (١٣)عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ) (١٤)

هنگامی  که  خورشید  درهم  پیچیده  می‌شود  (‌و  نـظام  جهان  درهم  می‌ریزد)‌.  و  هنگامی  که  ستارگان  تیره  و  تار  می‌گردند  و  فرومی‌افتند.  و  هنگامی  که  کوه‌ها  (‌از  جای  پرکنده  می‌شوند  و  به  این  سو  و  آن  سو)  رانده  می‌شوند.  و  هنگامی  که  (‌باارزش‌ترین  اموال‌،  از  جمله‌)  شتران  آبستنی  که  ده  ماه  از  حمل  آنها  گذشته  است  به  دست  فراموشی  سپرده  می‌شوند.  و  هنگامی  که  ددان  و  جانداران  گرد  آورده  می‌شوند  (‌و  خوی  درّندگی  و  رمندگی  را  از  ترس  فراموش  می‌کنند،  و  برای  کاستن  از  وحشت  در  کنار  هم  قرار  می‏‎گیرند  و  به  هم  می‌آمیزند)‌.  و  هنگامی  که  دریاها  سراسر  برافـروخته  می‌کردند  (‌و  گدازه‌ها  و  گازهای  درون  زمین  طوفانهای  آتشین  و  انفجارهای  هولناکی  پدید  می‌آورند)‌.  و  هنگامی  که  دوباره  جانها  به  پیکرها  درآورده  می‌شوند،  و  جفت  یکدیگر  می‌گردند.  و  هنگامی  که  از  دختر  زنده  به  گور  پرسیده  می‌شود.  به  سبب  کدامین  گناه  کشته  شده  است‌؟  و  هنگامی  که  نامه‌های  اعمال  پخش  و  گشوده  می‌شود.  و  هنگامی  که  آسمان  (‌همچون  پوست  حیوان‌)  پرکنده  می‌شوده  و  هنگامی  که  دوزخ  کاملاً  برافروخته  و  شعله‌ور  می‌شود.  و  هنگامی  که  بهشت  (‌برای  پرهیزگاران‌)  نزدیک  آورده  می‌شود.  (‌آری‌!  در  آن  موقع‌)  هر کسی  می‌داند  چه  چیزی  را  آماده  کرده  است  و  تهیّه  دیده  است  و  با  خود  به  قیامت  آورده  است‌!‌.

این  صحنۀ  دگرگونی‌ کامل  همۀ  چیزهائی  است ‌که  معروف  و  مشهور  است‌.  شورشی  است ‌که  همۀ  موجودات  را  فرامی‌گیرد.  دگرکونی‌ای‌ که  اجرام  آسمان  و  زمین‌،  درّندگان ‌گریزپا،  چهارپایان  اهلی‌،  نفسهای  انسانها،  و  اوضاع  امور  را  دربرمیگیرد.  آن  وقت‌ که  هر چیز  پنهانی  نمایان  می‌گردد،  و  هر  ناشناخته‌ای  شناخته  می‌شود.  هر کسی  در کنار  پشتوانه  و  توشه‌ای  می‌ایستد  که  تهیّه  دیـده  است  و  حاضر  آورده  است‌،  در کنار  پشتوانه  و  توشۀ  خود  در  جایگاه  حساب  و کتاب  برپای  می‌ایستد،  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  هر چیز  پیرامونش  طوفانی  و  آشفته  است‌،  و  همه  چیز  پیرامونش  واژگون  شده  است‌!

این  حادثه‌های  بزرگ  جهانی  رویهمرفته  اشاره  دارند  به  این ‌که  جهانی‌ که  ما  می‌شناسیم‌،  جهانی‌ که  هماهنگ  و  زیبا  است‌،  دارای  حرکت  سنجیده‌،  برخوردار  از  نسبت  مشخّص‌،  دارای  ساختار  محکم‌،  و  ساخته  شده  با  دست  قدرت  و  برخوردار  از  استحکام‌،  این  چنین  جهانی  رشتۀ  نظم  و  نظامش  پاره  می‌گردد  و  از  هم  می‌گسلد،  و  اجزاء  آن  پراکنده  می شود،  و  این  صفاتی ‌که  دارد  و  بدان  پایدار  است  از  بین  می‌رود.  به  سررسید  عمر  خود  می‌رسد  و  بر  باد  نیستی  می‌رود،  همان ‌گونه  و  بدان ‌گو‌نه  که  آفریدگان  به  سررسید  عمر خود  می‌رسند  و  به  صورت  دیگری  از  هستی  و  زندگی  و  حقائق  درمی‌آیند  که  جدای  از  این  چیزهائی  است‌ که  در  این  جهان  آنها  را  دیده‌اند  و  بدانها  آشنا  شده‌اند  و  خوی ‌گرفته‌اند!

این  احساس  و  شعو‌ری  است ‌که  به  انسان  دست  می‌دهد  وقتی‌ که  این  صحنه‌های  دگرگونی  هولناک  را  مطالعه  می‌کند.

امّا  حقیقتی ‌که  بر کلّ  این ‌کائنات  جاری  و  ساری  می‏‎گردد،  خدا  از آن ‌آگاه  است  و  بس.  حقیقتی  است ‌که  بزرگتر  از  آن  است ‌که  حالا  ما  آن  را  با  این  عقل  و  خرد  و تـصوّرات  مقیّد  به  مألوفات  و  مأنوسات  حسّ  و  تفکّرمان‌،  درک  و فهم ‌کنیم  .  .  .  و بسیار  بزرگتر  از  دگرگونیهائی  است ‌که  ما  بدانها  آشنائیم‌.  از  قبیل  زلزلۀ  ویرانگری‌ که  در  آن‌،  زمین‌،  ما  را  به  تکان ‌درمی‌آورد  و  می‌لرزاند.  یا  آتشفشان  سرکشی ‌که  از  دل  زمین  برمی‌حوشد،  یا  این ‌که  شهاب‌ کوچ  فرود  می‌آید،  یا  صاعقه‌ای  درمی‌گیرد  .  .  .  سخت‌ترین  چیزی‌ که  انسانها  از طغیان  آب  سراغ  دارند  طوفان  است  .  .  .  یا  این ‌که  سخت‌ترین  حادثه‌ای‌ که  انسانها  از  حوادث  جهان  رصد  کرده‌اند  و  پائیده‌اند  انفجارهای  جزئی  در  خورشید  بوده  است‌،  خورشیدی‌ که  صدها  میلیون  مایل  از  انسانها  دور  است‌...

همۀ  اینها  در  مقایسۀ  با  آن  دگرگون  فراگیر  و هولناکی‌ که  روز  قیامت  روی  می‌دهد،  بسان  بازیها  و  سرگرمیهای  کودکانند!

اگر  چاره‌ای  نباشد  جز  این‌ که  چیزی  از  آن  حقیقت  را  بدانیم،  حقیقت  چیزهائی ‌که  بر  سر کائنات  می آید،  آنچه  پیش  رو  و  در  توان  داریم  نزدیک ‌گرداندن  آن  دگرگونی  با  عبارتهائی  است ‌که  در  این  زندگی  با  آنها  انس  و  الفت  گرفته  شده  است!

*

چه  بسا  مراد  از تکویر  خورشید  سرد  شد‌ن  آن‌،  و  خاموش  گردیدن  شعله‌هایش‌،  و  فروکش  کردن  زبانه‌های  شعله‌وری  است‌ که  از  همۀ  جوانب  خورشید  هم  اینک  برمی‏خیزد  و  تا  هزاران  مایل  در  فضای  پیرامونش  سر  برمی‌کشد.  این  امر  در  رصدخانه‌ها  در  وقت‌ کسوف  پیدا  و  هویدا  است‌. گازهائی ‌که  بر  اثر  حرارت  بسیاری‌ که  خورشید  دارد  و  به  ١٢٠٠٠  درجه  می‌رسد  به  وجود  آمده‌اند،  و  همۀ  موادّی‌ که  خو‌رشید  از آنها  تشکیل  شده  است  و  به  سبب چنان  حرارتی  به  شکل ‌گازهای  آزاد  و  شعله‌ور درآمده  است‌،  در آن  روزاز  این  حالت  به  در  می‌آید  و  به  حالت  انجماد  همچون  قشر زمین  درمی‌آید،  و  درهم  پیچیده  می‌شود.  بدان  هنگام  زبانه‌ها  در  میان  نمی‌ماند  و  سر  بر زدن  و  امتداد  یافتنی  وجود  نخواهد  داشت‌.

چه‌ بسا  این  چنین  باشد،  و  چه ‌بسا  چیز دیگری  جز  این  وضع  و  حالت  به  میان  بیاید  .  .  .  امّا  چگو‌نه  چنین  چیزی  وقوع  پیدا  می‌کند  و  عواملی ‌که  سبب  وقوع  آن  می‌گردند کدامند،  آن  را  خدا  می‌داند  و  بس.

*

تیره ‌‌و تار شدن ‌ستارگان‌ چه  بسا  معنی  آن  پخش  و  پراکنده  شدن  آنها  و گسیختن  آنها  از  این  نظم  و  نظامی  است ‌که  آنها  را  به  پیکر  پیوند  می‌دهد،  و  خاموش  شدن  شعله‌های  آنها  و از میان  رفتن  نور آنها  مورد  نظر  باشد.  خدا  آگاه‌تر  از  ستارگانی  است‌ که  این  حادثه  شاملشان  می‏‎گردد.  آیا  همچون  ستارگانی  همان  ستارگان  نزدیک  به  ما  است‌؟  .  .  آیا  مراد  منظومۀ  شمسی  ماست‌؟  یا  مراد کهکشان  ما  است ‌که  صدها  میلیون  ستاره  در  آن  است؟  .  .  یا  این ‌که  مراد  همۀ  ستارگان  است‌،  ستارگانی  که  شمارۀ  آنها  و  موقعیّت  آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند؟  .  .  چه  در  فراسوی  ستارگانی‌ که  ما  در  رصد‌خانه‌ها  می‌بینیم‌، ‌کهکشانها  و  فضاهائی  وجود  دارد. کهکشانها  و  فضاهائی‌ که  شمارۀ  آنها  و  مرز  پایانی  آنها  را  نمی‌دانیم‌.  ستارگانی  در  جهان  هستند که  تیره  و  تار  مـی‌گردند  و  خاموش  می‌شوند،  همان‌ گونه ‌که  این  خبر  راست  و  درست  از آن  خبر  می‌دهد،  خبری‌ که  جز  خدا کسی  از  حققت  آن  اطّلاع  ندارد  .  .  .

*

چه‌ بسا  مراد  از  حرکت  دادن‌ کوه‌ها  برکندن  آنها  و  پخش  و  پراکنده  نمودن  آنها  در  هوا  باشد،  همان ‌گو‌نه‌ کـه  در  سوره‌های  دیگری  آمده  است‌:

( وَ یسألُنک عَنَ الجبال فقُل ینسفُها رَبّی نسفاً).

 (‌ای  پیغمبر!)  از  تو در  بارۀ  کـوه‌ها  می‌پرسند  (‌و  می‌گویند:  کوه‌هائی  بدین  عظمت  -‌ که  به  عقیدۀ  ایشـان  قابل  تزلزل  نیست  -‌ به  هنگام  پایان  گرفتن  جهان  چه  سرنوشتی  خواهند  داشت‌؟‌)‌.  بگو:  پروردگارم  آنها  را  از  جا  می‌کند  و  (‌در  هوا)  پراکنده  می‌دارد  (‌و  بر باد  می‌دهد)‌.  (‌ط‌ه/ 105)

 (‌و  بُسّت  الجبالُ  بسّاً  فَکانت  هباءً  منبَثّاً  )‌.

و  کوه‌ها  سخت  درهم  کوبیده  می‌شوند  و  ریزه  ریزه  می‌گردند،  و  به  صورت  گرد  و  غبار  پراکنده  درمی‌آیند. (واقعه/5و6)                               

(وَسُیِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَابًا) (٢٠)

و  کوه‌ها  به  حرکت  انداخته  می‌شوند  (‌و  روان  می‌گردند  و  در فضا  بـه  شکل  غباری  درمی‌آیند)  و یک  سراب  بزرگی  را  تشکیل  می‌دهند.(نبأ/20)

 همۀ  اینها  به  حادثه‌ای  بسان  این  حادثه‌ای  که‌ گریبانگیر  کوه  می‏‎گردد  اشاره  دارند،  حاد‌ثه‌ای‌ که  ثبات  و  رسوخ  و  پیوند  و  استقرار کو‌ه‌ها  را  از  بین  می‏‎برد.  چه ‌بسا  این  امر  مقدّمۀ  همان  زلزله‌ای  باشد که  زمین  را  فرامـی‌گیرد،  و  قرآن  در  بارۀ  آن  می‌فرماید:

(إِذَا زُلْزِلَتِ الأرْضُ زِلْزَالَهَا (١)وَأَخْرَجَتِ الأرْضُ أَثْقَالَهَا) (٢)

هنگامی  که ‌زمین  سخت ‌به  لرزه‌ درانداخته  می‌شود، ‌و  زمین  (‌از  هم  می‌شکافد  و  گدازه‌های  درونی  و  دفینه‌ها  و  مرده‌ها،  و  همۀ‌)  سنگینیها  و  بارهای  خود  را  بیرون  می‌اندازد  (‌و  به  گونۀ  دیگری  درمی‌آید)  ...  . (‌زلز‌له‌/1و2)

 همۀ  این  حادثه‌ها  در  آن  روز  دراز  و  طولانی  رخ  می‌دهد... 

امّا  این  فرمودۀ  یزدان  سبحان‌:

(وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ) (٤)

و هنگامی  که  (‌باارزش‌ترین  اموال‌،  از  جمله‌)  شتران  آبستنی  که  ده  ماه  از حمل ‌آنـها  گذشته  است  به  دست  فراموشی  سپرده می‌شوند.

«‌العشار‌»‌:  شتران  آبستنی ‌که  در  ماه  دهم  آبستنی  خود  هستند.  اینگونه  شتران  بهترین  و گرانبهاترین  چیزی  هستند که  شخص  عرب  دارد.  شتری  بدین  صـفت  و  در  این  حالت‌ گرانبهاترین  چیز  شخص  عرب  است‌،  زیرا  انتظار  بجه  زائیدن  و  شیر  دادن  آن  می‌رود،  و  سودرسانی  آن  نزدیک  است‌.  در  همچون  روزی‌ که  این  گو‌نه  اهوال  روی  می‌دهد،  این  شتران  قیمتی  نیز  رها  می‌گردند  و  ارزشی  نخواهند  داشت  و کسی  بدانها  توجّه  بکند  و  اهمّیّت  نمی‌د‌هد  .  .  .  شخص  عرب  این گونه  شتران  را  رها  نمی‌سازد  و  دست  از آنها  نمی‌شوید  مگر  در حالتی‌ که  مشاهده ‌کند  آن  حالت  برایش  بسی  سخت  است  و  سخت‌ترین  چیزی  است‌ که  بر  سرش  می‌آید!

(وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ) (٥)

و هنگامی  که  ددان  و  جانداران  گرد  آورده  مـی‌شوند  (‌و  خوی  درّندگی  و رمندگی  را  از  ترس  فراموش  می‌کنند،  و  برای  کاستن  از  وحشت  در کنار هم‌ قرار می‌گیرند  و به  هم ‌می‌آمیزند)‌.

این  ددان  رمنده‌،  ترس  و  هراسی  بدیشان  دست  می‌دهد  که‌ گرد  هم  می‌آیند  و  در کنار  هم  جمع  می‌شوند  و کز  می‌کنند.  از گریختن  و  پراکندن  در  درّه‌ها  و  درزهای  کو‌ه‌ها  خودداری  می‌ورزند.  ترس  و  هراس  از  همدیگر  را  فراموش  می کنند.  نخجیرهای  خود  را  از یاد  می‏‎برند،  و سرگشته  و ویلان  و حیران  بدینجا  و آنجا  می‌روند و  مـی‌گریزند.  به  سوراخها  و  جایگا‌ه‌های  خود  پناه  نمی‌برند،  همان ‌گونه‌ که  قبلاً  عادتشان  بوده  است‌.  به  دنبال  شکار  نمی‌روند  و  نمی‌دوند،  بدان‌ گونه ‌که  پیش  از  این  به  دنبال  نخجیر  می‌رفتند  و  می‌دویدند.  هـول  و  هراسی ‌که  برای  ددان  خوی  و  سرشت  و  ویژگیهای  درّندگان  را  باقی  نگذارد!  این  حال  ددان  و  جانوران  در آن  وقت  و  زمان  است‌،  باید  حال  مردمان  در آن  هول  و  هراس  چگونه  باشد؟‌!

*

و امّا تسجیر دریاها،‌ چه  بسا  معنی  لبریز  شدن ‌دریاها  از  آبها  باشد.  یا  آبها  از فیضانها  و  جو‌ششهائی  حاصل  آید  که  می‏‎گویند  با  پیدایش  زمین  و  سرد  شـدن  آن  همراه  بوده  است‌،  سرد  شدنی‌ که  در  سورۀ  نازعات  از  آن  سخن  گفتیم‌.  یا  این  زلزله‌ها  و  آتشفشانیهائی‌ که  درمی‌گیرد  سدّها  و  مانعها  و  فرازهای  میان  دریاها  را  از  میان  برمی‏دارند  و  آبها  به  سوی  یکدیگر  سرازیر  می‌گردند  و  درهم  می ریزند  .  .  .  یا  این ‌که  معنی  آن  چنین  است ‌که  دریاها  شعله‌ور  می‌شوند  و  منفجر  می‌گردند،  همان ‌گو‌نه  که  در  جای  دیگری  آمده  است‌:

(وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ) (٣)

و  هنگامی  که  دریاها  منفجر  گردانده  شد. (‌انفطار/‌٣) 

یعنی  عناصر  آب  منفجر گردد  و  اکسیژن  و  ئیدروژن  آن  از  یکدیگر  جدا  شود.  یا  ذرّات  آب  منفجر گردد  بدان  گونه  که  اتم  منفجر  می‌شود.  این  امر  بسیار  هولناک  است‌.  یا  به  هر  شکل  دیگری  .  .  .  وقتی‌ که  این ‌کار  صورت  بگیرد  آتش  هولناکی  تشکیل  می‌گردد که  اندازه  و  چگو‌نگی  آن  قابل  تصوّر  نیست‌،  آتشی ‌که  از  دریاها  به  حرکت  و  جریان  درآید.  زیرا  انفجار  مقدار  محدودی  از  اتمها  در  بمب  اتمی  و  به  ئیدروژنی  هول  و  هراسی  به  وجود  می‌آورد که  دنیا  بدان  آشنا  است‌.  اگر  اتمهای  دریاها  بدین  نحو  یا  نحو  دیگری  منفجر گردند  درک  و  فهم  بشری  از  تصوّر  هول  و  هراس  آن  درمانده  می‌گردد،  و  هرگز  نمی‌تواند  دوزخ  هراس‌انگیزی  را  به  اند‌یشۀ  خود  درآورد که  از  این  دریاهای  فراخ  روان  می‌شود  و  به  حرکت  درمی‌آید!

*

تزویج  نفوس‌،  یعنی  جفت  اصل  خود گرداندن‌،  و  به  منشأ  خویش  درآوردن‌،  احتمال  دارد  به  معنی  جمع  آوردن  ارواح  با  اجساد  بعد  از  برگشت  دادن  به  زندگی  دوباره  باشد.  احتمال  هم  دارد که  به  معنی  هر گروهی  از  ارواح  را  به  مجموعۀ  ارواح  همجنس  و  همفکر  رساندن  باشد،  همان‌ گونه ‌که  در  جای  دیگری  فرموده  است‌:

  ( وَ کنتم ‌أز‌واجاً  ثَلاثهً  )  .

و  شما  سه  گروه  خواهید  شد. (‌و‌اقعه‌/٧) 

یعنی  شما  سه  صنف  خواهید  شد که  مقرّبین  و  اصحاب  میمنه  و  اصحاب  مشأمه  هستند.  یا  دسته‌های  دیگری‌ که  در  تشکّلات  همجنس  و  همفکر  قرار  می‏‎گیرند. 

*

(وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ (٨)بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ) (٩)

و  هنگامی  که  از  دختر  زنده  بگور  پرسیده  مـی‌شود:  به  سبب  کدامین  گناه  کشته  شده  است‌؟‌.

یکی  از  زبونیهای  نفس  بشری  در  جاهلیّت  این  بود که  خوی  زنده  بگو‌ر کردن  دختران  معمول  بود.  دختران  را  از  ترس  ننگ  و عار و  از ترس  فقر و فاقه  زنده  بگور  می‌کردند.  قرآن  از  این  خوی  یاد  می‌کند  تا  این  زشتی  جاهلیّت  را  بنگارد،  جاهلیّتی ‌که  اسلام  آمده  است  عربها  را  از گودال  آن  بلند گرداند،  و  اصلاً  همۀ  بشریّت  را  والا  و  بالا  دارد.  در  جائی  فرموده  است‌:

( ‌وَ اذا  بُشّر أحَدهم ‌بالأنثی  ظلّ  وجههُ ‌مُسودّاً  وَ  هُو کظیمٌ. یتواری منَ القَوم من سُوء ما بُشّر به. أ یمسکُهُ علی هُونٍ أم یدُسّهُ فی التّراب؟ ألا ساء ما یحکُموُن؟!).

(‌دختران  را  مایۀ  ننگ  و  سرشکستگی  و  بـدبختی  می‌دانستند)  و  هنگامی  که  به  یکی  از  آنان  مژدۀ  دختر  داده  می‌شد  (‌آن  چنان  از  فرط  ناراحتی  چهره‌اش  تغییر  می‌کرد  که‌)  صورتش  سیاه  می‌گردید  و  مملو  از  خشم  و  غضب  و  غم  و  اندوه  می‌شد.  از  قوم  و  قبیلۀ  (‌خـود)  به  خاطر  این  مژدۀ  بدی  که  به  او  داده  می‌شد  خویشتن  را  پنهان  می‌کرد  (‌و  سرگشته  و  حیران  به  خود  مـی‌گفت‌:‌)  آیا  این  ننگ  را  بر  خود  بپذیرد  و  دختر  را  نگه  دارد  و  یا  او  را  در  زیر  خاک  زنده  بگور  سـازد؟  هان‌!  چه  قضاوت  بدی  که  می‌کرد‌ند!. (‌نحل‌/58و59) 

در  جای  دیگری  فرموده  است‌:

(‌و اذا  بُشّر أحدهُم ‌بما  ضر‌َب  للرّحمن  مَثلاً  ظلّ  وَ جهه ‌‌مُسودّاً ‌و هُوَ کَظیم. ‌أو مَن  یُنشّأ ‌فی  الحلیه  وَ  هُو  فی  الخصام  غَیرُ  مُبینٍ؟ ‌).

در  حالی  که  هر گاه  یکی  از  آنان  را  به  همان  چیزی  (‌که  دختر  است‌)  مژده  دهند  که  نظیر  و  شبیه  برای  خدای  مهربان  می‌سازد،  چهره‌اش  (‌از  فـرط  ناراحتی‌)  سیاه  می‌شود  و  مملو  از  خشم  و  کین  می‏‎گردد!  آیا  کسی  را  که  در  لابلای  زینت  و  زیور  پرورش  می‌یابد،  و  به  هنگام  گفتگو  و  کشمکش  در  بحث  و  مجادله  (‌به  خاطر  حیا  و  شرم  و  عاطفۀ  نازکی  که  دارد)  نمی‌تواند  مقصود  خود  را  خوب  و  آشکار  بیان  و  اثبات  کند  (‌فرزند  خدا  می‌دانید  و  پسران  را  فرزند  خود؟‌!)‌.(‌زخرف/17و18)

در  جای  سوم  می‌فرماید:

(  و لا  تقتُلُوا أولادکُم  خشیه ‌إملاقٍ‌،  نحنُ  نرزُقُهُم ‌و  ایّاکُم  )  .

و  (‌از  آنجا  که  روزی  در  دست  خدا  است‌)  فرزندانتان  را  از  ترس  فقر  و  تنگدستی  نکشید.  ما  آنان  را  و  شما  را  روزی  می‌دهیم  (‌و  ضامن  رزق  همگانیم‌)‌.(‌اسراء/31) 

زنده  بگور کردن  به  صورت  سنگدلانه‌ای  انجام  می‌پذیرفت‌.  چرا که  دختر  دفن  می‌شد  در  حالی ‌که  زنده  بود!  برای  دفن  کردن  دختر  زنده‌،  روشهای ‌گوناکونی  داشتند.  در  میانشان ‌گاهی ‌کسی  می‏بود  وقتی‌ که  دختری  برایش  متولّد  می‌شد  او  را  رها  می‌کرد  تا  شش  ساله  بشود.  آن  وقت  به  مادر  دختر  می‌گفت‌:  او  را  بیارا  و  خوشبو کن  تا  وی  را  به  پیش  اقوام  و  خویشانش  ببرم!  قبلاً  برای  او  در  بیابان  چاهی  می‌کند.  او  را  بدانجا  می‏‎برد،  و  بدو  می‌گفت‌:  به  چاه  نگاه‌ کن‌.  آنگاه  او  را  هل  می‌داد  و  به  درون  چاهش  می‌انداخت‌،  و  خاک  بر  او  می‌ریخت!  برخی  هم  عادتشان  بر  این  بود:  وقتی ‌که  مادر  را  درد  زایمان  می‌گرفت‌،  بالای  گودالی  که  کنده  بودند  می‌نشست‌.  اگر  نوزاد  دختر  می‏بود  او  را  بدان  گودال  می‌انداخت  و  خاک  بر  او  می‌ریخت  و گودال  را  پر  و  صاف  می‌کرد.  و  اگر  نوزاد  پسر  می‏بود  او  را  نگاه  می‌داشت  و  با  خود  می‌برد!  بعضیها  هم  اگر  نمی‌خواستند  دختر  نوزاد  را  زنده  بگو‌ر کنند،  او  را  نگاه  می‌داشتند  تا  بزرگ  می‌گردید  و  می‌توانست  شتران  را  بچراند.  جبّه‌ای  از  پشم  یا  از  مو  به  تن  او  می‌کردند  و  وی  را  روانۀ  دشت  و  بیابان  می‌نمودند  تا  شترانشان  را  بچراند!

امّا کسانی‌ که  دختران  را  زنده  بگور  نمی‌کردند  و  آنان  را  ساربان  نمی‌نمودند  برای  شکنجه  و  آزار  و  ظلم  و  ستمگری  بدیشان  وسائل  و  راه‌های  دیگری  داشتند  .  .  .  وقتی ‌که  دختر  ازدواج  می‌کرد  و  شوهرش  می‌مرد،  قیّوم  شوهر  مـی‌آمد  و  جامۀ  خود  را  بر  روی  آن  زن  می‌انداخت‌.  بدین  وسیله  او  را  از  مردم  بازمی‌داشت  و  وی  را  به  ازدواج‌ کسی  درنمی‌آورد.  اگر  خودش  از  او  خوشش  می‌آمد  وی  را  همسر خود  می‌کرد،  بدون  این‌ که  به  رغبت  و  علاقه  و  اراده  و  خواست  آن  خانم  توجّه  بشود  و  نظر  و  رأی  او  مطرح  باشد)  اگر  هم  قیّوم  شوهرش  از  آن  خانم  خوشش  نمی‌آمد  و  زیبایش  نمی‌دید،  او  را  زندانی  می‌کرد  تا  می‌مرد  و  دارائیش  را  به  ارث  می‏‎برد.  یا  آن  خانم  در  این  حالت  یا  در  آن  حالت  با  دادن  مبلغی  یا  چیزی‌ که  داشت  خود  را  بازخرید  می‌کرد  و  خویشتن  را  از  بند  اسارت  می‌رهانید.  بعضیها  هم  بدین ‌گو‌نه  عمل  می‌کردند:  آن  زن  را  آزاد  می‌نمودند  و  از  او  تعهّد  می‏گرفتند  تنها  با کسی  ازدواج  بکند که  قیّوم  شوهرش  قبول  می‌کرد.  یا  با  مهریّه‌ای  خود  را  بازخرید  می‌نمود که  شوهر  جدید  بدو  می‌پرداخت  .  .  .  برخی  هم  این گونه  رفتار  می‌کردند:  وقتی ‌که  شوهر  می‌مرد  زن  او  را  قیّوم  شوهر  برای  پسرک‌ کوچک  خانواده‌اش  نگاه  می‌داشت  تا  بزرگ  می‌شد  و  آن  خانم  را  از آن  خود  می‌نمود  .  .  .  یا  اگر  دخترک  یتیمی  تحت  نظارت  و  قیمومت  مردی  می‏بود،  او  را  نگاه  می‌داشت  بدان  امید که  زن  خودش  بمیرد  و  با  آن  دخترک  یتیم  روزی  و  روزگاری  ازدواج  بکند!  یا  او  را  به  ازدواج  پسرک کو‌چکش  درمی‌آورد  و  چشم  طمع  به  مال  یا  جمال  او  می دوخت‌!.  .

به  هر  حال  این  دیدگاه  جاهلیّت  در  بارۀ  زن  بود.  تا  اسلام  آمد  و  بر  این  آداب  و  عادات  تاخت  و  آنها  را  زشت  و  پلشت  قلمداد  نمود.  از  زنده  بگور کردن  نهی‌ کرد،  و  آن  را  سنگد‌لی  شمرد.  زنده  بگو‌ر کردن  را  موضوعی  از  موضوعات  حساب  و کتاب  روز  قیامت  بشمار  آورد.  آن  را  در  روند  سخن  از  جملۀ  همچون  هول  و  هراس  متلاطم  و  تکان‌دهنده‌ای  ذکر  می‌کند،  انگار  زنده  بگور کردن  رخدادی  از  رخدادهای  بزرگ  جهانی  است‌،  و  در  این  راستا  می‌گوید:  از  دختر  زنده  بگور  شده  پرسیده  می شود  چرا  زنده  بگور گردیده  است  .  .  .  چه  رسد  به  زنده  بگور کننده‌!  راستی  باید  با  زنده  بگور کننده  چگونه  سخن  برود  و  سؤال  بشود؟!

ممکن  نبود  هرگز  در  محیط  جاهلی ‌کرامت  زن  رشد  می‌کرد  و  می‌شگفت ‌اگر  شریعت  خدا  و برنامۀ  او کرامت  زن  را  همراه‌ کرامت  جملگی  بشریّت  نازل  نمی‌کرد،  و  انسان  را  چه  نر  و  چه  ماده  بزرگ  نمی‌داشت‌،  و  انسان  را  به  مکان  شایستۀ  این  موجود  بالا  نمی‏برد،  موجودی ‌که  روح  متعلّق  به  خدای  والامقام  در  او  دمیده  شده  است‌.  کرامت  زن  از  همین  سرچشمه  بردمیده  است‌، ‌کرامتی ‌که  اسلام  به  ارمغان  آورده  است‌،  نه  این‌ که  از  عاملی  از  عوامل  محیط  برجوشیده  باشد.

زمانی ‌که  تولّد  جدید  انسان  با کمک ‌گرفتن  از  عملکرد  به  ارزشهای  آسمانی  نه  زمینی  تحقّق  یافت‌،‌ کرامت  زن  هم  تحقّق  پیدا کرد.  دیگر  ضعف  زن  و  وظائف  حیات  مادی  او  در  راستی  و  درستی  و  ارج  و  بهای  زن  مورد  نظر  اهالی  خانواده‌اش  قرار  نگرفت.  زیرا  اینها  از  زمرۀ  ارزشهای  آسـانی  نبوده  و  در  ترازوی  آن  وزنی  ندارند.  بلکه  چیزی ‌که  در  این  ترازو  وزن  دارد  روح  بزرگوار  بشری  است‌،  روحی که  با  خدا  پیوند  و  تماس  دارد.  در  این  هم  نر  و  ماده  یکسان  و  برابرند.

زمانی‌ که  دلائل  دال  بر  صحّت  نزول  این  آئین  از  جانب  خداوند  عالمین‌،  توسّط  محمّد  امین صلّی الله علیه وآله وسلّم   برشمرده  می‌شود،  بالا  رفتن  مقام  زن  در  اسلام  یکی  از  همین  دلائل  بشمار  می‌آید،  دلیلی ‌که  به  خطا  نمی‌رود،  بلکه  پایدار  و  ماندگار  و  بس  محکم  و  استوار  است‌.  چرا که  در  آن  محیط  یک  نشانه  هم  یافته  نمی‌شد  بیانگر  این  باشد  که  زن  بدین  کرامت.  می‌رسد.  هیچ  انگیزه‌ای  از  انگیزه‌های  محیط‌،  و  به‌ ویژه  هیچ  وضعی  از  اوضاع  اقتصادی  آن  محیط  نبود  این‌ کرامت  را  به  زن  بدهد  اگر  این  برنامه  الهی  نازل  نمی‌گردید  تا  همچون  احوالی  را  بسازد  و  ترتیب  بدهد،  آن  هم  با  انگیزه‌ای  جدای  از  انگیزه‌های  زمینی‌،  و  مخصوصاً  جدای  از  هـمۀ  انگیزه‌های  محیط  جاهلی‌.  اسلام  آمد  و  وضع  تازه‌ای  برای  زن  ترتیب  داد  و  مهیّا کرد.  وضعی‌ که  پای‌بند  ارزش  خالص  آسمانی  است  و  تنها  با  ترازوی  آسمانی  سنجیده  می‏‎گردد  و  برکشیده  می‌شود  و  بس!

*

(وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ) (١٠)

و  هنگامی  که  نامه‌های  اعمال  پخش  و  گشوده  می‌شود.  نامه‌های  اعمال  مراد  است‌.  پخش  شدن  و گشوده  گردیدن  آنها  به  معنی  آشکار  شدن  و  آشنا گردیدن  با  مطالب  و  مفاهیم  آنها  است‌.  در  این  وقت  دیگر  چیز  نهان  و  پنهان  و  مشکل  و  پیچیده‌ای  در  میان  نمی‌ماند.  آشکار  شدن  و  علنی‌ گردیدن‌ کارها  برای  انسانها  سخت‌تر  و  دردآورتر  از  هر چیز  است‌.  بسیار  است  بدی‏های  نهان  و  پنهانی ‌که  انجام‌دهندۀ  آنها  از  یادآور  شدن  آنها  شرمنده  می‏‎گردد،  و از  برملا  شدن  آنها  بر  خود  می‌لرزد  و آب  می‌شود!  چه  رسد  به  این‌ که  در  آن  روز  نامه‌ها  پخش  بشود  و  همه  چیز  دیده ‌گردد!

این  پخش  نامه‌ها  و  این  پدیدار  آمدن ‌کارها،  نوعی  از  انواع  هو‌ل  و  هراس  در  آن  روز  خوفناک  است‌.  همچنین  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  دگرگونی  جهان  است‌.  چرا که  نهان  آشکار می‌شود،  و  پوشیده  نمایان  می‌گردد،  و  راز  پنهان  در سینه‌ها  سر به  رسوائی  می‌کشد.

*

این  آشکار  شدن  نهانیهای  سینه‌ها،  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  جهان ‌که  همسان  آن  است  در  مقابلش  قر‌ار  دارد:

(وَإِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ) (١١)

و  هنگامی  آسمان  (‌همچون  پوست  حیوان‌)  برکنده  می‌شود.

نخستین  چیزی‌ که  از  واژۀ  ‌«‌السماء‌»  یعنی  آسمان‌،  متبادر  به  ذهن  می‏‎گردد،  این  پردۀ  برافراشته  بالای  سرها  است‌.  برکندن  آن‌،  از میان  بردن  آن  است  .  .  .  امّا  این‌ کار  چگونه  روی  می‌دهد  و  چگونه  خواهد  شد،  نمی‌توان  در  بارۀ  آن  قاطعانه  چیزی ‌گفت‌.  امّا  ما  چنین  تصوّر  می‌کنیم  انسان  بنگرد  و  نگاه  بکند  ولی  این  قبّه  را  بالای  سر  خود  نبیند  بر اثر  هر  چیزی ‌که  این  اوضاع  جهان  را  دگرگون  می‌سازد،  اوضاعی ‌که  به  سبب  تغییر  آن  همچون  پدیده‌ای  نمودار  و  پدیدار  می‌آید،  خود  این  بس  است  و  بس‌... 

* 

آنگاه  گام  واپسین‌،  در  صحنه‌های  هراس‌انگیز  خوفناک  آن  روز برداشته  می‌شود.

(وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ (١٢)وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ) (١٣)

و  هنگامی  که  دوزخ  کاملاً  برافروخته  و  شعله‌ور  می‌شود،  و  هنگامی  که  بهشت  (‌برای  پرهیزگاران‌)  نزدیک ‌آورده  می‌شود.

آنجا که  دوزخ  برافروخته  و  شعله‌ور  می‌شود،  و  زبانه‌ها  و  شعله‌ها  و گرمای  آن  افزایش  می‏‎یابد  .  .  .  امّا  این  در  کجا  خواهد  بود؟  و  چگونه  برافروخته  و  شعله‌ور  می‌شود؟  و  با  چه  چیز  برافروخته  و  شعله‌ور  می‏‎گردد؟  جز این  فرمودۀ  یزدان  سبحان  را  سراغ  نداربم‌:

( وَ قُودُها  النّاسُ  وَ  الحجارهُ )  .

افروزینۀ  آن  انسان  و  سنگ  است‌.(بقره/24وتحریم/6)

 این  هم  بعد  از  فروانداختن  دوزخیان  به  دوزخ  است‌.  امّا  پیش  از  آن‌،  خدا  بهتر  می‌داند  دوزخ ‌کدام  و  افروزینۀ  آن چیست!

آن  وقت  بهشت  نزدیک  می‏‎گردد  و  پدیدار  می‌آید  برای  کسانی‌ که  بدان  وارد  می‌گردند،  آنان ‌که  بهشت  بدیشان  وعده  داده  شده  است‌.  بهشت  سهل  و  ساده  جلوه‌گر  می‌آید،  و  ورود  بدان  برایشان  سهل  و  ساده  می‌نماید.  بهشت  نزدیک  آورده  شده  است  و  آمادۀ  پذیرائی   گردیده  است‌.  واژۀ  «‌أُزلفت‌«  به  معنی  نزدیک  آورده  شد،  به ‌گو‌نه‌ای  طنین‌انداز  است‌ که  انگار  بهشت  به  سوی  سزاواران  بهشت  می‌لغزد  و  رهسپار  می‌شود،  یا  انگار گامهای  آنان  به  سوی  بهشت  سهل  و  ساده  می‌لغزد  و  بدان  می‌افتد!

*

هنگا‌می‌ که  این  حادثه‌های  هراس‌انگیز  همه  در  هستی  جهان‌،  و  در  احوال  زندگان،  و  در  اوضاع  اشیاء ‌کیهان‌،  روی‌ داد‌،  بدین  هنگام  برای  مردمان  در کاری ‌که  کرده‌اند،  و  در  توشه‌ای‌ که  برای  این  روز  فراهم  آورده‌اند،  و  چه  چیزی  را  برای  عرضه ‌کردن  با  خود  برداشته‌اند،  و  چه  چیزی  را  برای  حساب  و کتاب  حاضر  آورده‌اند،  شکّ  و  تردیدی  نمی‌ماند:

(عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ) (١٤)

(‌آری‌!  در آن  موقع‌)  هر کسی‌ می‌داند  چه  چیزی  را  آماده  کرده  است  و  تهیّه  دیده  است  و  با  خود  به  قیامت ‌آورده  است‌). 

هر کسی  در  این  روز خوفناک  می‌داند  با  خود  چه  دارد،  و  چه  چیز  به  سود  او،  وجه  چیز  به  زیان  او  است  .  .  .  بلی  می‌داند،  آن  هم  در  حالی ‌که  این  هول  و  هراس  او را  احاطه  می‌کند  و او  را  فرو می‌گیرد  .  .  .  بلی  می‌داند،  آن  هم  در  حالی ‌که  نمی‌تواند  چیزی  را  از  چیزهائی‌ که  حاضر آورده  است  تغییر  دهد،  و  نمی‌تواند  چیزی  را  بر  آنها  بیفزاید  یا  از آنها  بکاهد  .  .  .  بلی  می‌داند،  آن  هم  در  حالی‌ که  از  همۀ  چیزهائی ‌که  بدانها  خوی  و  انس  و  الفت  گرفته  بود  دور  افتاده  است  و  بریده  است‌،  آن  چیزهائی  که  در  زندگی  دنیا  همدم  و  همراه  او،  و  یا  در  دسترس  اندیشۀ  او  بود.  از  جهان  آنها گسیخته  است‌،  و آنها  هم  از  جهان  او  بریده‌اند.  همه  چیز  تغییر کرده  است  و  دگرگون  شده  است‌.  هیچ  چیزی  جز  خدای  بزرگوار به  حال  خود  نمانده  است‌،  خدای  بزرگو‌اری‌ که  تغییر  و  تبدیل  نمی‌یابد  و  نمی‌شناسد  .  .  .  پس  بهتر آن  است  مردمان  رو  به  سوی  خدای  بخشنده  بزرگو‌ار کنند.  چه  فقط  او  را  می‏یابند  زمانی‌ که  همه  چیز  از  ایشان  رویددان‌ گردیده  است  و  دگرگون  شده  است‌!

با  این ‌آهنگ‌،  بخش  اوّل  پایان  می‌پذیرد.  بخشی ‌که  در  آن  حسّ  و  شور لبریز و سرریز  شده  است  از  صحنه‌های  روزی ‌که  این  دگرگونی  در  آن  صورت  پذیرفته  است  و  به‌ گونۀ  دیگری  درآمده  است‌.

*

آنگاه  بخش  دوم  این  سوره  فرامی‌رسد.  این  بخش  می‌آغازد  با  سوگند  به  صحنه‌های  جهانی  زیبائی‌ که  دگرگونیهای  دلربائی  برای  آنها  برگزیده  مـی‌گردد  و  بدانها  داده  می‌شود  ...  سوگند  به  سرشت  وحی  خورده  می‌شود،  و  از  صفت  قاصدی  سخن  می‌رود که  آن  را  می‌آورد،  و  به  صفت  پیغمبری  اشاره  می‌گردد که  آن  را  دریافت  می‌دارد،  و  به  موضعی ‌که  مردمان  در  برابر  وحی  مطابق  مشیّت  خدا  در  پیش  می‌گیرند،  نگاهی  انداخته  می‌شود:

(فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ (١٥)الْجَوَارِ الْکُنَّسِ (١٦)وَاللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ (١٧)وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ (١٨)إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (١٩)ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ (٢٠)مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ (٢١)وَمَا صَاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ (٢٢)وَلَقَدْ رَآهُ بِالأفُقِ الْمُبِینِ (٢٣)وَمَا هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (٢٤)وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ (٢٥)فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ (٢٦)إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (٢٧)لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ (٢٨)وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ) (٢٩)

سوگند  به  ستارگانی  که  واپس  می‌روند  (‌و  در  پرتو  خورشید  از  دیدگان  مردمان  پنهان  مـی‌شوند)‌!  سیّارگانی  که  (‌حرکت  می‌کنند  و  از  دیده‌ها)  پنهان  و  مخفی  می‌شوند.  و  سوگند  به  شب  بدان  گاه  که  پشت  می‌کند  و  به  آخر  می‌رسد  (‌و  رو  به  سوی  روشنائی  و  نور  می‌رود)‌!  و  سوگند  به  صبح  بدان  گاه  که  می‌دمد  (‌و  با  طلوع  سپیده‌،  چهرۀ  نورانی  و  پرفروغ  خود  را  به  جهانیان  می‌نمایاند،  و  با  نسیم  حیات‌بخش  خویش  خفتگان  را  به  حرکت  و  تلاش  می‌کشاند،  و  از  بی‌خبری  به  بیداری  و  هوشیاری  می‌رساند!)‌.  این  قرآن‌،  کلام  (‌خدا  و  توسط‌)  فرستادۀ  بزرگواری  (‌جبرئیل  نام  برای  محمّد  پیغمبر  اسلام‌،  روانه  شـده‌)  است‌.  او  (‌در  ادای  مأموریت  خود  توانا  و)  نیرومند  است‌،  و  نزد  خداوند  صاحب  عرش  دارای  منزلت  و  مکانت  والائی  است‌.  او  در  آنجا  (‌که  ملکوت  اعلی  و  عالم  فرشتگان  است‌)  فرمانروا،  و (‌در  کار  ابلاغ  وحی  و  پیام  الهی‌)  امین  و  درستکار  است‌.  همدم  و  معاشر  شما  (‌محمّد  پسر  عبدالله‌)  دیوانه  نیست  (‌و  خوب  او  را  می‌شناسید  و  به  عقل  و  شخصیّت  و  بزرگی  او  اعتراف  دارید)‌.  محمّد  به  طور مسلم  جبرئیل  را  که  در  کرانۀ  روشن  (‌عالم  بالا،  در  سدره  المنتهی‌،  به  صورت  فرشتگی  خود)  مشاهده  کرده  است‌.  او  (‌که  محمد  امین  است‌،  مطالب  وحـی  آسمانی  را  بر  شما  پـوشیده  نمی‌دارد،  و  از  اعلام  آن  دریغ  نمی‌ورزد  و)  نسبت  به  شما  در  بارۀ  غیب  بخل  نشان  نمی‌دهد.  و  این  قرآن‌،  گفتار  اهریمن  رانده  و  مانده  (‌از  درگاه  رحمت  الهی‌)  نیست‌.  پس  کجا  می‌روید؟  (‌محمّد  با  بیان  حجّت  و  رساندن  حقّ  و  حقیقت  بر  شما  اتمام  حجّت  کرده  است‌.  پس  هر جائی  و  راهی  که  بروید،  گمراهی  و  سرگشتگی  است‌)‌.  این  قرآن  جز  پند  و  اندرز  جهانیان  نیست  (‌و  سراسر  آن  بیدارباش  و  هوشیارباش  شعور  و  فطرتهای  خفته  است‌)‌.  برای  کسانی  از  شما  که  (‌خواستار  راستی  و  درستی  و  طی  طریق  جادۀ  مستقیم  باشند  و)  بخواهند  راستای  راه  را  در  پیش  بگیرند.  و  حال  این  که  نمی‌توانید  بخواهید  جز  چیزهائی  را  که  خداوند  جهانیان  بخواهد.

مراد  از  (‌الخُنّس  الجواری  الکُنّس  .  .  .  ) ‌ستارگانی  است  که  برمی‌گردند،  یعنی  در گردش  فلکی  خود  رجوع  می‌کنند  و  حرکت  می‌نمایند  و  مخفی  می‌شوند.  تعبیر  قرآنی  به  ستارگان  حیات  دلربائی  بسان  حیات  آهوان  می‌دهد.  آهوها  حرکت  می‌کنند  و  در کاشانۀ  خود  پنهان  می‌شوند،  و  از  ناحیۀ  دیگری  برمی‌گردند.  پس  انگار  در  آنجا  حیات  است  و  جنب  و  جوشی  در  میان  است‌،  و  این  جنب  و  جوش  از  لابلای  تعبیر  زیبا  و  دلربای  قرآنی  در  بارۀ  ستارگان  نمایان  است‌.  همچنین  پیامی  به  ذهن  و  شعو‌ر  درمی‌آید که  در  حرکت  ستارگان  جمال  و  زیبائی  وجود  دارد،  جمال  و  زیبائی  دارند  بدان  هنگام‌ که  پنهان  می‌شوند  و  بدان  هنگام‌ که  پدیدار  می‌آیند.  در  آن  وقت  که  پشت  مـی‌کنند  و  مـی‌روند  و  در  آن  سوی ‌کوه‌ها  غروب  می‌کنند.  و  در  آن  وقت ‌که  طلوع  می‌کنند  و  پرده  از  رخسار  برمی‏دارند.  در  آن  هنگام‌ که  حرکت  می‌کنند  و  می‌روند،  و  در  آن  هنگام ‌که  برمی‌گردند  و  بازمی‌آبند.  در  مقابل  این  پیام،  پیام  جمال  موجود  در  واژگان  و  طنین  آنها است‌.

(وَاللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ) (١٧)

و  سوگند  به  شب  بدان  گاه  که  پشت  می‌کند  و  به  آخر  می‌رسد  (‌و  رو  به  سوی  روشنائی  و  نور  می‌رود)‌.

«‌عَسعَس‌»‌:  یعنی  تاریک  شد.  امّا  در  این  واژه  همچون  پیامهائی  نیز  وجود  دارد.  واژۀ  «‌عسعس‌»  از  دو  آوای‌:  غس.  عس‌،  فراهم  آمده  است‌.  با  طنین  خود  پیام  زندگی  را  در  این  چنین  شبی  می‌دهد.  او  در  شب  با  دست  خود  یا  با  پای  خود  به  جستجو  و گشت  و گذار  می‌پردازد،  بدون  این ‌که  دیده  شود!  این  هم  پیام  شگفتی  و گزینش  تعبیر  خوشایند  شگرفی  است‌.

بسان  همین  واژه  است‌:

(وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ) (١٨)

و  سوگند  به  صبح  بدان  گاه  که  می‌دمد  (‌و  با  طلوع  سپیده‌،  چهرۀ  نورانی  و  پرفروغ  خود  را  به  جهانیان  می‌نمایاند،  و  با  نسیم  حیات‌بخش  خویش  خفتگان  را  به  حرکت  و  تلاش  می‌کشاند،  و  از  بی‌خبری  به  بیداری  و  هوشیاری  می‌رساند)‌.

بلکه  این  یکی‌،  از  سرزندگی  نمایان‌تری‌،  و  از  پیام  رساتری  بهره‌مند  است‌.  صبح  زنـده‌ای  است ‌که  نفس  می‌کشد.  انفاس  او  نور  و  حیات  و  حرکتی  است ‌که  به  وجود  هر  زنده‌ای  می‌دود.  نزدیک  است  قاطعانه  بگویم  که  زبان  عربی  با  آن  همه  منقولات  مبسوط  در تعبیرات‌،  همسان  این  تعبیر  را  در  بارۀ  صبح  ندارد.  دید‌ن  صبح،  نزدیک  است  به  دل  باز،  چنین  الهام ‌کند که  دارد  نفس  می‌کشد!  آن‌ گاه  این  تعبیر  درمی‌رسد  و  این  حقیقت  را  به  تصویر  می‌کشد،  حقیقتی ‌که  دل  باز  بدان  پی  می‏‎برد.  هر کس که  می‌تواند  مزۀ  جمال  تعبیر  و  تصویر  را  بچشد  درک  و  فهم  می‌کند که  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار: 

(فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ (١٥)الْجَوَارِ الْکُنَّسِ (١٦)وَاللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ (١٧) وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ) (١٨)

سوگند  به  ستارگانی  که  واپس  می‌روند  (‌و  در  پرتو  خورشید  از  دیدگان  مردمان  پنهان  می‌شوند!)  سیّارگانی  که  (‌حرکت  می‌کنند  و  از  دیـده‌ها)  پنهان  و  مخفی  می‌شوند.  و  سوگند  به  شب  بدان  گاه  که  پشت  می‌کند  و  به  آخر  می‌رسد  (‌و  رو  به  سوی  روشنائی  و  نور  می‌رود!)‌.  و سوگند  به  صبح  بدان  گاه  که  می‌دمد  (‌و  با  طلوع  سپیده‌،  چهرۀ  نورانی  و  پرفروغ  خود  را  به  جهانیان  می‌نمایاند،  و  با  نسیم  حـیات‌بخش  خویش  خفتگان  را  به  حرکت  و  تلاش  می‌کشاند،  و  از  بی‌خبری  به  بیداری  و  هوشیاری  می‌رساند!)‌.

گنجینه  بی‌نظیری  است  از  احساس  و  شعو‌ر  و  تعبیر  و  بیان  .  .  .گذشته  از  آن ‌که  به  حقائق  جهانی  اشاره  می‌کند،  گنجینه  زیبای  بدیعی  دلربائی  است‌،  و  به  پشتوانۀ  دانش  و  بینش  بشری  افزوده  می‌شود،  در  حالی‌ که  پذیرۀ  این  پدیده‌های  جهانی  با  احساس  آگاهانه  می‌گردد.

*

روند  قرآنی  این  صحنه‌های  جهانی  را  پیش  چشم  می‌دارد  و  خلعت  حیات  را  به  تن  آنها  می‌کند،  و  روح  انسان  را  به  ارواح  آنها  می‌رساند  از  لابلای  تعبیر  زیبائی ‌که  از  آنها  می‌کند.  تا  بدین  وسیله  به  روح  انسان  اسرار آنها  را  بریزد  و بیفکند،  و  به  قدرتی  اشاره‌ کند که  در پشت  سر آنها  قرار دارد،  و با  صدق  حقیقت  ایمانی‌ای  با  آنها  سخن  می‌گو‌ید که  همگان  را  به  سوی  آن  می‌خواند  .  .  .  آن ‌گاه  این  حقیقت  را  در  مناسب‌ترین  حالاتی ‌که  باید  یاد  نمود  و  پذیرۀ  آن  رفت  یاد  می‌کند: 

‌(إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (١٩)ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ (٢٠)مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ) (٢١)

این  قرآن‌،  کلام  (‌خدا و  توسّط‌)  فرستادۀ  بزرگواری  (‌جبرئیل  نام  برای  محمّد  پیغمبر  اسلام‌،  روانه  شده‌)  است‌.  او  (‌در  ادای  مأموریت  خود  توانا  و)  نیرومند  است‌،  و  نزد  خداوند  صاحب  عرش  دارای  منزلت  و  مکانت  والائی  است‌.  او  در  آنجا  (‌که  ملکوت  اعلی  و  عالم  فرشتگان  است‌)  فرمانروا،  و  (‌در کار  ابلاغ  وحی  و  پیام  الهی‌)  امین  و  درستکار  است‌.

قطعاً  این  قرآن‌،  و  این  وصف  روز  آخرت‌،  سخن  فرستادۀ  بزرگواری  است ‌که  جبرئیل  است‌.  جبرئیل  است  که  این‌ سخن  را برداشته  است ‌و با  خود آورده‌ است  و  آن  را  ابلاغ‌ کرده  است‌.  این  سخن  او  شده  است  به ‌اعتبار  این‌ که  او  ان  را  ابلاغ  نموده  است‌.

صفت  این  فرستاده‌ای ‌که  برای  حمل  این  سخن  و  ابلاغ  آن  انتخاب‌ گردیده  است  «‌کریم‌»  یعنی  بزرگوار  در  پیشگاه  پروردگار  خود  است‌.  پروردگارش  در  بارۀ  او  می‌گوید:  ‌«‌ذی  قُوّه‌»‌.  نیرومند  است  .  .  .  این  بند  بیانگر  این  است‌ که  حمل  این  سخن  به  نیرو  نیاز  دارد.

(عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ) (٢٠)

نزد  خداوند  صاحب  عرش  دارای  منزلت  و  مکانت  والائی  است‌.

مقام  او  والا  و  مکانت  و  منزلت  او  بالا  است  .  .  .  در  پیش  چه‌ کسی‌؟  در  پیش  خداوندگار  صاحب  عرش  بزرگ  و  سترگ‌.

(مُطَاعٍ ثَمَّ ).

او  در  آنجا  (‌که  ملکوت  اعلی  و  عالم  فرشتگان  است‌)  فرمانروا  است‌.

فرمانروا  در  ملکو‌ت  اعلی  و  عالم  فرشتگان  است‌. 

(أَمِینٍ). او  (‌در  کار  ابلاغ  وحی  و  پیام  الهی‌)  امین  و  درستکار است‌.

او  امین  در  چیزی  است ‌که  ان  را  حمل  می‌کند  و  در  چیزی ‌که  آن  را  ابلاغ  می‌کند  .  .  .

این  صفات  رویهمرفته  بیانگر  بزرگ  این  سخن  و  سترگی  و  والائی  آن  است‌.  همچنین  بیانگر  عنایت  یزدان  سبحان  در  حقّ  انسان  است‌.  تا  بدانجا که  همچون  فرستاده‌ای  با  داشتن  همچون  صفاتی  برگزیده  می‌شود  تا  این  رسالت  را  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌بردارد  و  بیاورد،  و  آن  را  به  پیغمبری  برساند که  برای  آن  برگزیده  شده  است  .  .  .  این  هم  عنایتی  است ‌که  انسان که  در ملک  و  ملکت  یزدان  سبحان  چیزی  نیست  از  آن  شرمنده  می‌شود،  اگر  یزدان  سبحان  بدو  لطف  نمی‌فرمود  و  با  این  کرامت  و  مکانت  بدو  بزرگواری  نمی‌نمود.

*

این  صفت  فرستاده‌ای  بود که  سخن  را  حمل ‌کرد  و  آن  را  رساند.  امّا  فرستاده‌ای  آن  سخن  را  برداشت  و  برایتان  به  ارمغان  آورد،  او:

(صَاحِبُکُمْ) :  دوست  و  رفیق‌،  و مصاحب  و معاشر  شما  است‌.

عمر  درازی  است‌ که  او  را  چنانکه  باید  شناخته‌اید.  شما  را  چه  شده  است  وقتی ‌که  حقّ  را  برایتان  آورده  است  در  بارۀ  او  می‌کنید  آنچه  میگوئید.  راه‌ها  و  شیوه‌های  گوناگو‌نی  را  راجع  به ‌کارش  در  پیش  می‏‎گیرد.  او که  «‌دوست  و  همدم  شما»  است‌،  دوست  و  همدمی‌ که  او  را  می‌شناسید  و  با  او  بیگانه  نیستید.  او  امین  بر غیبی  است  که  با  اطمینان  برایتان  از آن  سخن  می‌گوید:

(وَمَا صَاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ (٢٢)وَلَقَدْ رَآهُ بِالأفُقِ الْمُبِینِ (٢٣)وَمَا هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (٢٤)وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ (٢٥)فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ (٢٦)إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ) (٢٧)

همدم  و  معاشر  شما  (‌محمد  پسر  عبدالله‌)  دیوانه  نیست  (‌و  خوب ‌او را  می‌شناسید و  به  عقل  و شخصیّت  و  بزرگی  او  اعتراف  دارید)‌.  محمّد  به  طور مسلّم  جبرئیل  را  در  کرانۀ  روشن  (‌عالم  بالا،  در  سدره  المنتهی  به  صورت  فرشتگی  خود)  مشاهده  کرده  است‌.  او  (‌که  محمّد  امین  است‌،  مطالب  وحی ‌آسمانی  را  بر شما  پوشیده  نمی‌دارد،  و  از  اعـلام  آن  دریغ  نمی‌ورزد  و)  نسبت  به  شما  در  بارۀ  غیب  بخل  نشان  نمی‌دهد.  و  این  قرآن‌،  گفتار  اهریمن  رانـده  و  مانده  (‌از  درگاه  رحمت  الهی‌)  نیست‌.  پس  کجا  می‌روید؟  (‌محمّد  با  بیان  حجّت  و  رساندن  حقّ  و حقیقت ‌بر شما اتمام  حجّت  کرده  است‌.  پس  هر جائی  و  راهی  که  بروید،  گمراهی  و  سرگشتگی  است‌)‌.  این  قرآن  جز  پند  و  اندرز  جهانیان  نیست  (‌و  سراسر آن  بیدارباش  و  هوشیارباش  شعور  و  فطرتهای  خفته  است‌)‌.  بـرای  کسانی  از  شما  که  (‌خواستار  راستی  و  درستی  و  طیّ  طریق  جادۀ  مستقیم  باشند و)  بخواهند  راستای ‌راه ‌را در  پیش  بگیرند.  و  حال  این  که  نمی‌توانید  بخواهید  جز  چیزهائی  را  که  خداوند  جهانیان  بخواهد.

در  بارۀ  پیغمبر  بزرگو‌اری ‌که  او  را  چنان ‌که  باید  می‌شناسند،  و  از  برتری  خردش‌،  و  از  راستی  و  درستی  و  امانتداری  و  ثبات  قدم  او کاملاً  آگاهند،  می‌گفتند:  او  دیوانه  است‌.  اهریمنی  سخنان  نادره  و  شگفتی  را  برایش  می‌آورد  .  .  .  معتقد  بودند  هر غیبگو  و کاهنی  اهریمنی  دارد که  از  غیب  دور  سخنانی  برایش  می‌آورد  و  سخنان  شگفت‌انگیزی  را  بدو  می‌رساند.  اهریمن  به  برخی  از  مردمان  اذیّت  و  آزار  مـی‌رساند  و  ایشان  را  دیوانه  می‏‎گرداند،  و  بر  زبان  آنان  سخنان  عجیب  و  غریبی  را  جاری  می‌سازد!  .  .  ایشان  یگانه  علّت  اصلی  راستین  را  رها  می‌کردند  و  از  آن  صحبت  نمی‌نمو‌دند،  و  آن  این ‌که  سخنان  او  وحی  است  و  از  جانب  پـروردگار جهانیان  نازل  می‏‎گردد.

قرآن  آمد  و در این  بخش  از  سوره  از جمال  جهان زیبا،  و  از  سرزندگی  صحنه‌های  زیبای  آن  برایشان  سخن  گفت،  تا  به  دلهایشان  پیام  دهد که قطعاً  قرآن  سرچشمه  می‌گیرد  از  جانب  آن  قدرتی ‌که  نوآفرین  و زیبانگار  است‌.  آن  قدرتی‌ که  آن  جمال  دلربای  بی‌همتا  و  بی‌مثال  را  آفریده  است  و از نیستی  به  هستی  آورده  است‌.  قرآن  آمده  است  تا  برایشان  سخن  بگو‌ید  از صفت  قاصدی‌ که  آن  سخنان  را  برایشان  آورده  است‌،  و  سخن  بگوید  از  پیغمبری ‌که  آن  سخنان  را  بدیشان  رسانده  است‌.  او که  دوست  و  همدم  خودشان  است‌،  دوست  و  همدمی ‌که  خوب  او  را  می‌شناسند،  و  دقیق  می‌دانند که  او  دیوانه  نیست‌.  آن‌ کسی  را  هم‌ که  پیغمبر  بزرگوار  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌درست  او  را  دیده  است‌،  جبرئیل  است‌.  او  را  دیده  است  در  حالی  که  در  افق  روشن  بوده  است‌،  افق  روشنی ‌که  در آن  با  یقین  و اطمینان‌،  دیدن  انجام  می‌پذیرد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم بر غیب  امین  است‌.

در  خبری ‌که  می‌دهد گمانی  در  صداقت  آن  نمی‌رود،  و  محلّی  برای  شکّ  و  تردید  در آن  نیست‌.  ایشان  از او  جز  راستی  و درستی ‌و صدق  و یقین  ندیده‌اند.

(وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ) (٢٥)

و  این  قرآن‌،  گفتار  اهریمن  رانده  و  مانده  (‌از  درگاه  رحمت  الهی‌) ‌نیست‌.

چرا که  شیاطین  چنین  برنامۀ  استوار  و  درستی  را  پیام  نمی‌دهند  و  به ‌کسی  نمی‌رسانند  .  .  .  در  حالی ‌که  کارشان  را  زشت  می‌شمارد، ‌از ایشان  می‌پرسد:

(فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ) (٢٦)

پس  کجا  می‌روید؟‌ (‌محمّد  با بیان  حجّت  و رساندن  حقّ  و حقیقت  بر شما  اتمام  حجّت  کرده  است‌.  پس  هر جائی ‌و  راهی‌ که  بروید،  گمراهی  و سرگشتگی ‌است‌)‌.

در قضاوتی ‌که  می‌کنید،  و  در گفتاری‌ که  داریـد،  چه  راهی  و  چه  شیوه‌ای  در  پیش  می‏گیرید؟  .  .  یا  وقتی‌ که  به  حقّ  پشت  می‌کنید  و  از  حقّ  منصرف  و منحرف  می‌گردید،‌ کجا  می‌روید؟  هر کجا که  بروید  حقّ  با  شما  رویاروی  می‌شود!

(إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ) (٢٧)

این  قرآن  جز  پند  و اندرز  جهانیان  نیست  (‌ و سراسر آن  بـیدارباش‌ و  هوشیارباش‌ شعور و فطرتهای  خفته  است‌)‌.

قرآن  ایشان  را  به  ضقت  وجودشان  تذکّر  می‌دهد،  و  آنان  را  از حقیقت  پیدایششان  آگاه  می‌سازد،  و  با  حقیقت  جهان ‌پیرامونشان‌ آشنایشان‌ می‌گرداند  .  .  .

(لِلْعَالَمِینَ).

برای  جهانیان  است‌.

این  قرآن  یک  دعوت  جهانی  است‌.  این  جهانی  بودن  در  همان  مرحله  نخستین  دعوت  بدیشان  ابلاغ  می‌گردد،  در  حالی‌ که  هنوز  این  دعوت  در  مکه  محاصره  می‏‎گردد  و  تحت  تعقیب  قرار می‌گیرد،  همان ‌گو‌نه ‌که  نصوصی  بسان  این ‌آیات  مکّی  بدان‌ گواهی  می‌دهند  .  .  .

*

در  جلو  همین  بیان  الهامگرانۀ  دقیق‌،  بدیشان  تذکّر  می‌دهد که  راه  هدایت  باز  است  و  هر کسی ‌که  بخواهد  می‌تواند  خود  را  به  هدایت  برساند  و رهنمود  و  رهنمون  آسمانی  را  نصیب  خود گرداند.  در  این  صورت  ایشان  مسؤول  خویشتن  هستند.  یزدان  سبحان  این  راه  سهل  و  سادۀ  هدایت  را  بدیشان ‌نشان  داده  است ‌و بدانان  بخشیده  است‌،  دیگر  خود  دانند:

(لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ) (٢٨)

برای  کسانی  از شما  که  (‌خواستار راستی  و درستی  و  طیّ  طریق  جادۀ  مستقیم  باشند  و)  بخواهند  راستای  راه  را  در  پیش  بگیرند. 

بخواهند  راست  و  درست  بر  راستای  راه  هدایت  خدا  باشند.  راهی  را  در  پیش ‌گیرند که  به  خدا  برسد  و  منتهی  به  هدایت  او  شود،  بعد  از  شنیدن  این  بیان  و  سخنی ‌که  هر گونه  شبهه‌ای  را  می‌زداید،  و  هر گمانی  را  برطرف  می‌نماید،  و  هر  عذری  را  ساقط  می‌کند،  و  با  انسان  اتمام  حجّت  می‌فرماید.  به  دل  سالم  راه  راست  را  پیام  می‌دهد.  پس  هر کس  راه  راست  را  در  پیش  نگیرد  و  راسترو  نشود  مسؤول‌ کژی  و  انحراف  خود  است  و  باید  پاسخگوی‌ کجروی  خویشتن‌ گردد.  چرا که  پیش  پای  او  راه  راست  بوده  است  و  می‌توانسته  است  راست  بد  و  راست  برود.

واقعیّت  این  است ‌که  دلائل  هدایت  یافتن  و  پیام‌های  ایمان  آوردن  موجود  در  درونهای  مردمان  و  در  افقها  و  کرانه‌های  جهان‌،  آن  اندازه  فراوان  و  نیرومند  و  ژرف  هستند  و  بر  انسان  فشار  می‌آورند  و  سنگینی  می‌کنند که  برای  دل  دشوار  است  از  فشار آنها  خود  را  رها کند  و  نجات  دهد  مگر  با  تلاش  و کوشش  عمدی  و  زورکی‌.  به  ویژه  وقتی‌ که  دل‌،  رهنمود  و  رهنمون  به  دلائل  و  پیامها  را  خطاب  به  خود  می‌شنود،  آن  هم  با  اسلوب  الهامگرانه  و  بیدارکنندۀ  قرآن‌.  پس  از  چنین  امری‌، ‌کسی  از  راه  خدا  منحرف  نمی‌گردد،  مگر  آن ‌کس ‌که  بخواهد  منحرف  گردد  و  به ‌کژراهه  رود،  بدون  این‌ که  عذری  موجّه  و  دلیل  قانع‌کننده‌ای  داشته  باشد.

*

قرآن  وقتی‌ که  امکان  هدایت‌،  و  آسانی  راستروی  و  ماندگاری  بر  راه  راست  را  می‌انگارد،  برمی‏گردد  و  به  بیان  حقیقت  بزرگی  می‌پردازد که  در  فـراسوی  اراده  و  خواستشان  می‌پردازد.  این  حقیقت  بزرگ  این  است که  اراده  و  مشیّت  فعّال  و کارآ در  پشت  سر  هر  چیزی‌،  اراده  و  مشیّت  یزدان  سبحان  است‌:

(وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ) (٢٩)

و  حال  این  که  نمی‌توانید  بخواهید  جز  چـیزهائی  را  که  خداوند  جهانیان  بخواهد.

این  بدان  خاطر  است ‌که  چنین  نفهمند  و  برداشت  نکنند  اراده  و  مشیّت  آنان  منقطع  از  اراده  و  مشیّت  بزرگی  است ‌که  هر کاری  بدان  برمی‏گردد.  دادن  آزادی ‌گزینش‌،  و  آسانی  راهیابی،  بدین  اراده  و  مشیّت  برمی‏گردد،  اراده  و  مشیّتی‌ ‌که  بر  هر  چیزی  محیط  است  یا  محیط  می‌گردد.  این  نصوصی‌ که  قرآن  مجید  آنها  را  پیرو  می‌سازد  وقتی  که  از  اراده  و  مشیّت  آفریدگان  سخن  می‌رود،  مراد  این  است  جهان‌بینی  ایمانی  و  اشتمال  آن  بر  حقیقت  بزرگی  تصحیح  بشود.  آن  حقیقت  این  است‌:  هر  چیزی  در  این  هستی  به  اراده  و  مشیّت  خدا  برمی‏گردد،  و  وقتی ‌که  به  مردمان  اجازه  می‌دهد  قدرت  اختیار  و گزینش  داشته  باشند،  این  هم  بخشی  از  اراده  و  مشیّت  خدا  است  بسان  هر  تقدیر  و  تدبیر  دیگری ‌که  انجام  می‌پذیرد.  این  قدرت  اختیار  و گزینش  بسان  اجازه  دادن  به  فرشتگان  است‌ که  کاملاً  اطاعت  بکنند  و  فرمان  ببرند  آن گونه‌ که  بدیشان  دستور  داده  می‌شود،  و  قدرت  کامل  بر  انجام  کاری  داشته  باشند که  بدیشان  فرمان  انجام  داده  می‌شود.  این  هم‌ گوشه‌ای  از  اراده  و  مشیّت  خدا  است  بسان  دادن  قدرت  به  مردمان  برای ‌گزینش  یکی  از  دو  راه‌،  به  دنبال  آگاه‌ کردن  ایشان  و  بیان  فرمان  یزدان‌.

این  حقیقت  باید  در  جهان‌بینی  مؤمنان  جایگزین  بشود  و  جای  بگیرد،  تا  درک  و  فهم‌ کنند  حه  چیز  واقعاً  حقّ  است‌.  و  به  اراده  و  مشیّت  بزرگ  پناه  ببرند  و  از  او  مدد  و  یاری  بخواهند  و  طلب  توفیق  بکنند،  و  در  آنچه  انجام  می‌دهند  و  در  آنچه  رها  می‌سازند  در  مسیر  راهی‌ که  در  پیش  دارند،  با  آن  اراده  و  مشیّت  پیوند  و  ارتباط  داشته  باشند.