فی ظلال القرآن
جزء بیست و نهم
سوره‌های ملک، قلم، حاقّه، معارج، نوح، جنّ، مزّمّل، مدّثّر، قیامت، انسان و مرسلات
بسم الله الرحمن الرحیم
سورۀ ملک مکّی و 30 آیه است
(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (١) الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ (٢) الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ (٣) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ (٤) وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّیَاطِینِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ (٥) وَلِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٦) إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَهِیَ تَفُورُ (٧) تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ (٨) قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ (٩) وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ (١٠) فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لأصْحَابِ السَّعِیرِ (١١) إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ (١٢) وَأَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (١٣) أَلا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (١٤) هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ ذَلُولا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ (١٥) أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الأرْضَ فَإِذَا هِیَ تَمُورُ (١٦) أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ (١٧) وَلَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ (١٨) أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ (١٩) أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْکَافِرُونَ إِلا فِی غُرُورٍ (٢٠) أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَنُفُورٍ (٢١) أَفَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمْ مَنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٢٢) قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ (٢٣) قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الأرْضِ وَإِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (٢٤) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٢٥) قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٦) فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَقِیلَ هَذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (٢٧) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَمَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ (٢٨) قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَعَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٢٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ) (٣٠)
سراسر این جزء از سوره‌های مکّی فراهم آمده است. همان گونه که سراسر جزء پیشین از سوره‌های مدنی تشکیل یافته بود. هر یک از این دو جزء قالب و سیمای جداگانه، و طعم و مزۀ ویژۀ خود را دارد ... برخی از سرآغازهای سوره‌ها در این جزء از نخستین چیزهائی است که از قرآن نازل گردیده است، بسان سرآغاز سورۀ «مدّثّر» و سرآغاز «مزّمّل». همچنین در این جزء سورهای است که احتمال می‌رود حدود سه سال بعد از بعثت نازل شده‌اند همچون سورۀ «قلم»، و سوره‌هائی که حدود ده سال بعد از بعثت، مانند سورۀ «جنّ». روایت شده است که سورۀ جنّ در برگشت پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم از طائف نازل گردیده است، آنجا که از سوی طائفۀ بنی‌ثقیف اذیّت و آزار دید. در راه برگشت بود که خدا گروهی از جنّیان را به سوی او فرستاد. آنان بدو گوش فرا دادند بدان گاه که قرآن را تلاوت می‌کرد. سورۀ جنّ در این جزء از همچون گوش فرا دادنی حکایت می‌کند. این سفر - از وفات ابو‌طالب، و نزدیک به یک یا دو سال قبل از هجرت اتّفاق افتاده است. هر چند که روایت دیگری که برتر و پسندیده‌تر به نظر می‌آید میگوید: این سوره در اوائل بعثت نازل شده است.
قرآن مکّی اغلب به ایجاد عقیده به خدا و وحی می‌پردازد. از روز آخرت، و از ایجاد جهان‌بینی بردمیده از عقیدۀ بدین هستی و رابطۀ آن با آفریدگار هستی سخن میگوید. آفریدگار را به گونهای می‌شناساند که شناخت خدا را در دل زنده نگاه می‌دارد. آن را مؤثّر و رهنمون و الهام‌بخش احساسها و بینشهائی می‌کند که سزاوار بندهای است که رو به خداوند خود می‌کند و رو بدو می‌رود. ادبی را پدید می‌آورد که بنده با خدا باید داشته باشد. ارزشها و معیارهائی را پیش می‌آورد که انسان مسلمـان اشیاء و حوادث و اشخاص را با آنها می‌سنجد و ارزیابی می‌کند. نمونههائی از این قبیل را در سوره‌های مکّی پیشین دیدیم، و نمونههائی از آنها را در این جزء خواهیم دید.
قرآن مدنی اغلب به پیاده کردن این عقیده و این چنین جهان بینی‌ای و همچون معیارها و مقیاسهائی در زندگی واقعی و عملی می‌پردازد، و انسانها را بر آن می‌دارد که در کشاکش زندگی بار امانت این عقیده را بر دوش بکشند و در برابرش کرنش بکنند، و تکالیف و وظائف آن را چه در دنیای درون و چه در دنیای بیرون انجام بدهند. ما نمونههائی از این قبیل را در سوره‌های مدنی پیشین و از جمله در سوره‌های جزء گذشته دیدیم.
*
این سورۀ نخستین - یعنی سورۀ تبارک - به ایجاد جها‌بینی تازه‌ای در بارۀ هستی و روابط آن با آفریدگار هستی می‌پردازد. این جهان‌بینی فراخ و فراگیر از مرز جهان تنگ زمین، و از حوزۀ محدود دنیا تجاوز می‌کند، و به جهانهای دیگری در این آسمانها، و به زندگی دیگری در آخرت، و به آفریده‌های دیگری، گذشته از انسان در جهان زمین، از قبیل پریها و پرنده‌ها، و به آفریده‌های جهان دیگر از قبیل دوزخ و نگاهبانان آن می‌پردازد. از دنیای ناپیدا در جهان غیب و جدای از جهان ظاهر صحبت می‌دارد، دنیای ناپیدائی که دلهای مردمان و ادراکها و احساسهای ایشان آویزۀ آن می‌گردد. لذا تنها به زندگی حاضر و ظاهر موجود در این زمین نمی‌پردازد و بس. همچنین این سوره فکر و اندیشۀ مردمان را برمی‌انگیزد و ایشان را بر آن می دارد که در بارۀ چیزهائی بیندیشند که در حضور آنان و در دسترس ایشان و در واقعیّت زندگیشان و وجودشان است و غفلت‌زده و بی‌خبر از کنارشان بگذرند و بدانها توجّه لازم نمی‌کنند.
این سوره در دلها و درونهای مردمان همۀ شکلها و سرشتها و ته‌نشستهای سفت و سخت و جامد و راکد و عقب افتادۀ ناشی از جاهلیّت را به جنبش و تکان درمی‌اندازد، و در اینجا و آنجا پنجره‌ها و دیدگاه‌ها را میگشاید، و گرد و غبارها را می‌زداید، و حسّ و شعو‌رها و عقل و خردها و بینشها و منشها را آزاد و رها می‌سازد تا آزادانه در کرانه‌های جهان هستی، در ژرفاهای درونها، لایه‌های فضا، لابلاهای آبها، نهانیها و پنهانیهای غیبها و ناپیداها، به گشت و گذار بپردازد، و در آنجاها دست نو آفرین خدا را ببیند، و حرکت وجود را مشاهده کند، حرکتی که از قدرت خدا برمی‌دمد. آن گاه از این کوچ و سفر برگردد در حالی که احساس کند و پی ببرد که کار بسی بزرگتر، و جولانکاه بسی فراخ‌تر از آن چیزی است که دیده است و شنیده است. از زمین با هـمه گستردگی آن به آسـان، و از ظواهر به حقائق، و از جمود و رکود به سیر و حرکت بگراید، و با حـرکت قضا و قدر، و با حرکت زندگی و حیات، و با حرکت زنده‌ها و جاندارها، به حرکت درآید.
مرگ و زندگی دو چند، دو چیزی که مـعروف همگان و مکرّر برای مردمانند. و لیکن این سوره انسان را بر آن می‌دارد که در بارۀ چیزی بیندیشد که در فراسوی مرگ و زندگی است، از قبیل قضـا و قدر یزدان، و امتحان و آزمون مردمان، و حکمت و تدبیر ایزد سبحان:
(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ) (٢)
همان کسی که مرگ و زندگی را پدید آورده است تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود. او چیره و توانا، و آمرزگار و بخشاینده است. (ملک/٢)
آسمان آفریده‌ای است که در برابر دیدگان کور آماده و برجا است. چشمان کو‌ری‌که دستی را نمی‌بیند که آسـان را هستی بخشیده است. متوجّه کمالی نمی‌گردد که در آسمان جای گرفته است. و لیکن این سوره، جنبش و پویش اندیشیدن و غرق شدن در این جمال و کمال را برمی‌انگیزد و به دنبال حرکت و اهدافی روان می‌سازد که در فراسوی این جمال و کمال قرار دارد:
(الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ (٣) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ (٤) وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّیَاطِینِ...).
آن کسی که هفت آسمان را بالای همدیگر و هماهنگ آفریده است. اصلاً در آفرینش و آفریده‌های خداونـد مهربان خلل و تضاد و عدم تناسبی نـمی‌بینی (و بلکه هستی باتمام عظمتی که دارد، از انسجام و استحکام شگفت برخوردار است، و نظم و نظام عجیب و قوانین و روابط دقیق بر ذرّه ذرّۀ کائنات حکمفرما است). پس دیگر باره بنگر (و با دقّت جهان را وارسی کن) آیا هیچ گونه خلل و رخنه‌ای می‌بییی؟ باز هم (دیدۀ خود را بگشای و به عالم هستی بنگر و) بارها و بـارها بنگر و ورانداز کن. دیده سرانجام فروهشته و حیران، و درمانده و ناتوان به سویت بازمیگردد. ما آسمان نزدیک (به شما) را با چراغهائی (بـه نام ستارگان) آراسته‌ایم، و آنها را وسیلۀ راندن اهریمنان ساخته‌ایم ... . (ملک/3-5)
از دیدگاه جاهلیّت، زندگی دنیا هدف نهائی وجود انسان، و پاپان کار گشت و گذار جهان است. و لیکن این سوره پرده از جلو جهان دیگری برمی‌دارد که برای اهریمنان و کافران حاضر و آماده است. جهان دیگری که لبریز از جنبش و آمادگی و انتظار است:
(وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ (٥) وَلِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٦) إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَهِیَ تَفُورُ (٧) تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ (٨) قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ (٩) وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ (١٠) فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لأصْحَابِ السَّعِیرِ) (١١)
و برای ایشان عذاب آتش سوزانی را آماده کرده‌ایم. کسانی که به پروردگار خود ایمان نداشته باشند، عذاب دوزخ دارند، و چه بد جایگاهی است! هر زمان که به دوزخ انداخته شوند، تنوره می‌زند و غرّشی از آن می‌شنوند. دوزخ از شدّت خشم (بر ایشان) نزدیک است بترکد و پاره پاره شود. هر زمان که گروهی بدان انداخته می‌شوند، دوزخبانان از آنان می‌پرسند: آیا پیغمبر بیم‌دهنده‌ای به میان شما نیامده است(تا شما را از چنین روزی و وضعی بترساند؟). می‌گویند: آری! پیغمبران بیم‌دهنده‌ای بـه میـان ما آمدند و ما دروغگویشان نامیدیم و گفتیم: خداوند به هیچ وجه چیزی را (به نام وحی، برای کسـی) نـفرستاده است، و شما دچار گمراهی بزرگی هستید. و می‌گویند: اگر ما گوش شنوا می‌داشتیم، و یا عقل خود را به کار می‌گرفتیم، هرگز از زمرۀ دوزخیان نمی‌گشتیم. اینجا است که به گناه خود اعتراف می‌کنتد. پس دوری (از رحمت خدا) بهرۀ دوزخیان باد!. (ملک/٥-١١)
انسانها در دورۀ حاهلیّت از این وضع ظاهری که درآن می‌زیستند پا فراتر نمی‌نهادند، و به جهان غیب و آنچه در بردارد دل نمی‌دادند. چرا که آنان غرق در زندگی دنیا، و اسیر در قفس زمین ثابت و برجای بودند. امّا این سوره دلهایشان و چشمهایشان را به جـان غیب و به آسمان و به قدرتی خیره می‌دارد و می‌دوزد که آن را چشمی ندیده است، و لیکن چنین قدرتی می‌تواند انجام دهد هر چه بخواهد و هر گونه که بخواهد و هر جا که بخواهد. این سوره در فهم و شعورشان این زمین ثابتی را به تکان می‌اندازد که بدان اطمینان یافته‌اند و غرق آن گردیده‌اند:
(إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ (١٢) وَأَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (١٣) أَلا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (١٤) هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ ذَلُولا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ (١٥) أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الأرْضَ فَإِذَا هِیَ تَمُورُ (١٦) أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ) (١٧)
کسانی که در نهان، از پروردگار خود می‌ترسند، آمرزش و پاداش بزرگ و فراوانی دارند. چه سخنان خود را آهسته گوئید و زمزمه کنید، و چه بلند گوئید و آشکار سازید، (برای خدا یکسان و عیان است). چرا که او کاملاً آگاه از اسرار و خفایای سینه‌ها است. مگر کسی که (مردمان را) می‌آفریند (حال و وضع ایشان را) نمی‌داند، و حال این که او دقیق و باریک‌بین بس آگاهی است؟! او کسی است که زمین را رام شما گردانیده است. در اطراف و جوانب آن راه بروید، و از روزی خدا بخورید. زنده شدن دوباره در دست او است. آیا از کسی که در آسمان است، خود را درامان می‌دانید که دستور بدهد زمین بشکافد و شما را فرو ببرد، و آن گاه بلرزد و بجنبد و حرکت بکند؟ یا این که از کسی که در آسمان است خود را در امان می‌دانید که طوفان شن بر شما گمارد (و شما را در زیر ریگهای روان دفن نماید؟). آن گاه خواهید دانست که تـهدید من چگونه است. (ملک/12-17)
پرندگان آفریده‌هائی هستند که مردمان آنها را بسیار می‌بینند، ولی جز اندکی در بارۀ معجزۀ آنها نمی‌اندیشند. این سوره چشـمان مردمان را به سوی پرندگان خیره می‌دارد تا بنگرند، و دلهایشان را به سوی آنها متوجّه می‌سازد تا بیندیشند، و قدرت خدائی را مشاهده کنند که شکل بخشیده است و سنجیده است و مقرّر و مقدّر داشته است:
(أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ) (١٩)
آیا پرندگانی را نگاه نکرده‌اند که بـالای سر آنان (در پروازند و) گاهی بالهای خود را گسترده و کاهی جمع می‌کنند؟! جز خداوند مهربان کسی آنها را (بر فراز آسمان) نگاه نمی‌دارد، چرا که او هر چیزی را می‌بیند (و می‌داند هر آفریده‌ای برای ادامۀ زندگی خود نیازمند چیست). (ملک/١٩)
در حالی که آنان در خانه‌هایشان ایمن نشسته‌اند، و به جا و مکانشان اطمینان پیدا کرده اند، بسان اطمینان شخصی غافل از قدرت خدا و از قضا و قدر او است، این سوره ایشان را تکان می‌دهد و از این چرت زدن و به خواب غفلت رفتن روانی بیدار و هوشیار می‌گرداند، بعد از آن که زمین را زیر پاهایشان تکان داده است، و فضای پیرامونشان را به حرکت درآورده است. این سوره ایشان را با توجّه دادن به قهر خدا و قدرت او به تکان می‌اندازد، خدائی که حساب او را نگاه نداشته‌اند و وی را به حساب نیاورده‌اند:
(أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْکَافِرُونَ إِلا فِی غُرُورٍ) (٢٠)
آخر کدام اشخاص و افرادند که لشکر شمایید و جدای از خداوند مهربان به شما کمک می‌کنند و از شما مواظبت می‌نمایند؟! کافران گرفتار غرورند و بس. (ملک/20)
رزقی که در دسترس ایشان است، دارای اسباب و علل نزدیک در ذهن و شعورشان است، و بر سر به دست آوردن آن به رقابت و مسابقه می‌پردازند و به همدیگر می‌تازند. این سوره چشمان آنان را به مکان دور آسمان می‌دوزد، و ذهن و شعورشان را متوجّه فراسوی اسباب و علل معلوم برای ایشان در حدّ گمان و توانشان می‌سازد:
(أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَنُفُورٍ) (٢١)
یا این که چه کسانیند که اگر خداوند روزی خود را بازدارد بتوانتد به شما روزی برسانند؟! اصلاً کافران در سرکشی و گریز پافشاری می‌کنند. (ملک٢١/)
آنان سر در گمراهی خود نهاده‌اند، ولی گمان می‌برند که ایشان راهیابند، در حالی که سرگشته‌اند. این سوره حقیقت حال ایشان و حال راهیافتگان را راست و درست به شکل جنبنده و الهامگرانه ترسیم می‌کند:
(أَفَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمْ مَنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ) (٢٢)
آیا آن کسی که نگونسار و بر رخساره راه می‌رود راهیاب‌تر است، یا کسی که بر پا ایستاده و درست در راه راست گام برمی‌دارد؟. (ملک/22)
آنان سود نمی‌برند و استفاده نمی‌کنند از چیزهائی که خدا بدیشان داده است و از آنان بهره‌مندشان کرده است، از قبیل استعدادها و ادراکهائی که در وعدشان سـرشته است و به ودیعت گذاشته است. آنان از چیزهائی فراتر نمی‌نگرند و نـمی‌روند که حواسشـان بدانها پی میبرد. آنان در بارۀ چیزهائی نمی‌اندیشند که در فراسوی این واقعیّت نزدیک قرار دارند. ولی این سوره ایشان را به یاد نعمت خدا می‌اندازد، نعـمتی که در چیزهائی است که خدا بدیشان عطاء فرموده است. آنان را رهنـمود می‌کند که این عطیّۀ خـدادادی را در روشن‌سازی و روشنگری آیندۀ نهان در فراسوی حاضر ظاهر به کار گیرند، و از همین ابتدای کار به هدف نهائی کار بنگرند و بیندیشند:
(قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ (٢٣) قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الأرْضِ وَإِلَیْهِ تُحْشَرُونَ) (٢٤)
بگو: خدا کسی است که شما را (از عدم) آفریده است، و برای شما گوش و چشم و دل درست کرده است (که وسیلۀ کار و سعادت شما هستند. امّا شما این نعمتها را) کمتر سپاسگزاری می‌کنید. بگو: او کسی است که شما را در زمین تولید و تکبیر کرده و پخش و پراکنده نموده است، و در پیش او گرد آورده می‌شوید. (ملک/24-23)
آنان رستاخیز مردگان و هـمایش همگان در پیش یزدان را دروغ می‌دانند، و از موعد آن می‌پرسند. این سوره موعد قیامت را برایشان به تصویر می‌کشد، به گونۀ واقعی و ناگهانی و نزدیکی که وقوع آن ایشان را بدحال و ناراحت می‌کند:
(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٢٥) قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٦) فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَقِیلَ هَذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ) (٢٧)
می‌گویند: اگر راست میگوئید: این وعده‌ای که می‌دهید، کی خواهد بود؟ بگو: اطّلاع و آگاهی (از فرا رسیدن مجازات دنیوی و یا وقوع قیامت) متعلّق به خدا است و بس. من فقط بیم دهندۀ آشکاری هستم. هنگامی که این وعدۀ الهی را از نزدیک مشاهده کردند. چهرههای کافران درهم و زشت می‌گردد، و بدیشان گفته می‌شود: این همان چیزی است که خود می‌خواستید (و در فرا رسیدن و دیدن آن شتاب می‌ورزیدید). (ملک/25-27)
آنان انتطار می‌کشند که پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم و کسانی که با او هستند هلاک و نابود شوند، و ایشان از این صدائی که خوابشان را با پند و اندرز و ترساندن و برحذر داشتن و بیدار کردن از آسایش رکود و آرامش جنود می‌رماند آسوده گردند! این سوره ایشان را تذکّر می‌دهد که هلاک و نابود شدن مشتی مومن یا ماندن آنان تاثیری ندارد در چیزی‌که منتظرشان است که عذاب یزدان در برابر کفر و تکذیب ایشان است. پس سزاوار است آنان بیندیشند دربارۀ کار و حال خود پیش از این که آن روز سخت فرا رسد:
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَمَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ (٢٨) قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَعَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٢٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ) (٣٠)
بگو: به من خبر دهید اگر خداوند مرا و تمام کسـانی را که با من هستند (و ایمان آورده‌اند) هلاک سازد، و یا به ما رحم نماید (و ما را فعلاً نکشد، به هر حال ما چه حال بمیریم و چه در آینده، اهل نجات هستیم). امّا چه کسی کافران را از عذاب دردناک (دوزخ می‌رهاند و) در پناه خود می‌دارد؟ بگو: خدا مهربان است و بدو ایمان آورده‌ایم. لذا خواهید دانست که چه کسی (از ما و شما) در گمراهی و سرگشتگی آشکاری است. (ملک/28-29)
این سوره در پایان خود ایشان را بیم می‌دهد. آنان را از آن می‌ترساند که آبی از میان برود که بدان زندگی می کنند. آب همان چیزی است که خدا آن را به جریان می‌اندازد. همان خدائی که او را نمی‌پذیرند و بدو ایمان نمی‌آورند!
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ) (٣٠)
بگو: مرا خبر دهید اگر آبهای (مورد استفادۀ) شما به زمین فرو رود، چه کسی می‌تواند آب روان در دسترس شما مردمان قرار دهد؟. (ملک/30)
حرکت و جنبش است. حرکت و جنبش در حواسّ، در حسّ و شعور، در اندیشه و تفکّر، و در ذهن و شعور.
*
کلید سراسر این سوره، و محور آن که حرکت و جنبش در این سوره بدان مربوط می‌گردد و پیوند می‌خورد، سرآغاز جامع الهامگرانۀ آن است:
(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (١)
بزرگوار و دارای بـرکات بسیار، آن کسی که فرمانروائی (جهان هستی) از آن او است و او بر هر چیزی کاملاً قادر و توانا است. (ملک/1)
از حقیقت فرمانروائی و از حقیقت توانائی، همۀ شکلهائی که این سوره آنها را پیش چشم می‌دارد، و همۀ حرکتهای نهان و آشکاری که دلها را بیدار می‌گردانند و متوجّه آن شکلها می‌سازند، پدیدار و نمودار می‌آیند ...
از فرمانروائی و از توانائی، آفرینش مرگ و زندگی صورت می‌پذیرد. از آن دو، آزمودن پدید می‌گردد. در سایۀ فرمانروائی و توانائی، آفرینش آسمانها و آراستن آنها با چراغـهای ستارگان، سنگباران اهریمنان با ستارگان، آماده کردن دوزخ با وصفی و هیئتی و محافظانی که دارد، آگاهی از پنهان و آشکار، زمین را رام انسانها کردن، نابود نمودن و سنگاران کردن و از تکذیب کنندکان پیشین ایراد گرفتن و اظهار ناخشنودی از ایشان، نگاه‌داری پرندگان در آسمان، چیره شدن و برتری یافتن، رزق و روزی دادن آن گونه که خدا می‌خواهد، پدید آوردن و عطاء کردن گوشها و چشمها و دلها، آفرینش انسانها در زمین و زنده گرداندن ایشان و گردآوردن ایشان در قیامت، اخصاص آگاهی از فرا رسیدن قیامت به یزدان سبحان، عذاب رساندن به کافران، پدید آوردن آبی که با آن زندگی پدیدار می‌گردد، و از میان برداشتن آب هر وقت که خدا بخواهد، و چیزهای دیگر، با فرمانروائی و توانائی، میسّر می‌شود و بس...
همۀ حقائق و همۀ موضوعات این سوره، و همۀ تصویرها و الهامها، از الهام آن سرآغاز و از معنی و مدلول فراگیر و بزرگ آن، نشأت می‌گیرد:
(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (١)
بزرگوار و دارای برکات بسیار، آن کسـی که فرمانروائی (جهان هستی) از آن او است و او بر هر چیزی کاملاً قادر و توانا است. (ملک/1)
حقائق و پیامهای آن در روند قرآنی پیاپی می‌گردد، و بدون توقّف برمی‌جوشد، و مدلول و مفهوم سرآغاز مختصر و فراگیر را تفسیر می‌کند. دیگر با همچون سرآغازی زحمت نیست که سوره را به بندها و بخشها تقسیم کرد. با این سرآغاز، زیبا است این سوره را در روند خودش به تفصیل بررسی و وارثی نمود:
*
(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (١)
بزرگوار و دارای برکات بسیار، آن کسـی که فرمانروائی (جهان هستی) از آن او است و او بر هر چیزی کاملاً قادر و توانا است.
این تسبیح و تقدیس در سرآغاز این سـوره فزونی برکت خدا و چند برابر شدن آن را الهام می‌دارد، و این برکت فراوان و جوشنده را تمجید می‌نماید. ذکر ملک و فرمانروائی در کنار آن الهام‌بخش خوشش و ریزش این برکت بر این ملک و فرمانروائی است. تمجید آن در هستی بعد از تمجید آن در جوار ذات الهی، جوش و خروش این برکت را زمزمه می‌کند. این هم زمزمه‌ای است که اقطار و اطراف هستی آن را همنوا و همآوا می‌خوانند و پژواک می‌کنند، و دل هر موجودی با آن آباد می‌شود. این زمزمه از سوی خدا در کتاب ارزشمندش، کتاب نهان هستی برمیخیزد، و صدای آن به کتاب نمودار هستی می‌رسد و در آن منعکس می‌شود و می‌پیچد.
(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ).
بزرگوار و دارای برکات بسیار، آن کسـی است که فرمانروائی (جهان هستی) از آن او است.
خدا مالک جهان است. محافط و مراقب آن است. زمام اختیار گیتی در دست قدرت او است. او است که کار و بار جهان هستی را می‌گرداند ... این حقیقت است. این حقیقت وقتی که در دل جایگزین شود، رویکرد و خطّ سیر آن را مشخّص می‌سازد. دل را از توجّه یا اعتماد و یا طلب از غیر خدا رها می‌سازد، خدائی که مـالک و مواظب و متصرّف در ملک و مملکت جهان است و انبازی ندارد. همچنین دل را از بندگی و پرستش غیر مالک یگانه و سرور یگانه نجات می‌بخشد.
(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (١)
او بر هر چیزی کاملاً قادر و توانا است.
چیزی خدا را درمانده نمی‌سازد، و چیزی از دست او به درنـمی‌رود. چیزی جلو اراده و خواست او را نمیگیرد. چیزی اراده و خواست او را محدود و مقیّد نمی‌سازد. ه رچه را بخواهد می‌کند. هر چه را بخواهد انجام می‌دهد. خدا هر چه را بخواهد بر آن توانا است، و بر کار خود چیره و غالب است. حدود و قیودی برای اراده و خواست او نیست ... این حقیقتی است، وقتی که در دل جایگزین شود و استقرار پذیرد، تصوّر او را نسبت به مشیّت خدا و عمل او از هر گونه قید و بندی آزاد و رها می‌سازد، قید و بندی که از چیزهائی به دل درمی‌آید که احساس یا عقل و یا خیال بدانها خوی گرفته است و با آنها الفت پیدا کرده است. چه تدرت خدا بالاتر از هر آن چیزی است که به شکلی از اشکال به ذهن و شعور انسان درمی‌آید ... قیدها و بندهائی که به اندیشۀ انسانها درمی‌آید به حکم هستی محدود و بسته‌ای که دارند ایشان را اسیر چیزهائی می‌سازد که بدان عادت و الفت گرفته‌اند در سنجش و برآورد تغییر و تبدیل آنچه در فراسوی لحظه حاضر و واقعیّت محدود کنونی انتظار دارند روی بدهد. امّا این حقیقت حسّ و شعور انسانها را از این قید و بند اسارت می‌رهاند، و از قدرت خدا انتظار دارند هر چیزی را بدون قیود و حدود انجام دهد. و بالأخره همه چیز را بدون قیود و حدود به قدرت خدا وامی‌گذارند، و از بند اسارت لحظۀ حاضر و واقعیّت محدود آزاد و رها می‌شوند.
*
(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ) (٢)
همان کسی که مرگ و زندگی را پدید آورده است تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود. او چیره و توانا، و آمرزگار و بخشاینده آست.
از جملۀ آثار قدرت مطلق یزدان در ملک و مملکت جهان و گرداندن و چرخاندن کار و بار آن، و از جملۀ آثار قدرت یزدان بر هر چیزی، و از جملۀ نشانه‌های آزادی ارادۀ ایزد سبحان، این است که خداوند منان مرگ و زندگی، به عبارت دیگر ممات و حیات را آفریده است. مرگ و مماتی که شامل مرگ و ممات ییش از زندگی و حیات، و مرگ و مـماتی که شامل مرگ و ممات پس از زندگی و حیات است. زندگی و حیاتی که شامل زندگی و حیات پیشین جهان، و زندگی و حیات پیشین آخرت است. همۀ اینها آفریدۀ خدا است، همان گونه که این آیه مقرّر می‌دارد. آیتی که این حقیقت را در جهان بینی بشری پدید مـی‌آورد، و در جوار این حقیقت بیداری و آگاهی بر اختیار و امتحانی را برمی‌انگیزد که در فراسوی این حقیقت نهفته است و جای گرفته است. لذا مسالۀ تصادف کور و بدون اندیشه و تدبّر در میان نیست، و همچنین مسالۀ گزاف و سرسری بدون هدف معنی ندارد. بلکه مسالۀ اصلی و واقعی مسالۀ امتحان است، امتحان کردن برای ظاهر نـمودن رفتار و کردار مردمان که بر روی زمین صورت می‌پذیرد و در دانش خدا نهان و پنهان است، و روشن شدن استحقاقی که مردمان در برابر اعـمال و افعالشان پیدا می‌کنند و برابر آن سزا و جزای خود را خواهند گرفت:
(لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا).
تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود.
استقرار این حقیقت در دل، دل را پیوسته بیدار و هوشیار و مواظب و آگاه از کوچک و بزرگ نیّتها و رازهای درون، و از کارهای آشکار و پیدای بیرون نگاه می‌دارد، و نمی‌گذارد دل غافل شود یا به بازیچه سرگرم گردد.
همچنین نمی‌گذارد دل بیارامد یا به استراحت بپردازد.
بدین خاطر پیروی این چنین درمی‌رسد:
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ) (٢)
او چیره و توانا، و آمرزگار و بخشاینده است. تا به دلی آرامش بدهد که خدا را در نظر دارد و از خدا می ترسد. خدا از یک سو چیره و توانا، و از دیگر سو آمرزگار و بخشاینده است، و گذشت می‌فرماید و بزرگواری می‌نماید. هرگاه دل بیدار و هوشیار گردد، و بداند که اینجا، یعنی این دنیا، سرای بلا دیدن و رنج کشیدن، و سرای امتحان و آزمایش است، و خویشتن را بپاید و برحذر نماید، همچون دلی قطعاً به آمرزگاری و بخشایندگی خدا، و به رحمت و عنایت او، اطمینان داشته باشد، و بدان بیارامد و آسوده باشد!
خدا در حقیقتی که اسلام آن را به تصویر می‌زند تا در دلها جایگیر و جایگزین شود، انسانها را نمی‌راند و مطرود و منفور نـمی‌گرداند، و آنـان را به رنج و دشواری نـمی‌اندازد و اذیّت و آزارشان نـی‌رساند، و دوست نـمی‌دارد ایشان را عقاب و عذاب دهد. بلکه خدا می‌خواهد انسانها بیدار و هوشیار باشند و متوجّه هدف نهائی وجود خود گردند، و به سوی سطح حقیقت خود اوج گیرند و بدان برسند، و بزرگداشت یزدان در حقّ خودشان را تحقّق بخشند و پیاده گردانند، بزرگداشتی که با دمیدن جان متعلّق به خود به کالبدشان، و برتری دادن آنان بر بسیاری از آفریده‌هایش، نصیبشان فرموده است. هر گاه این امر در آنان پیاده و کامل شود، رحمت فراخ و یاری بزرگ و بزرگواری سترگ و عفو و گذشت از بسیاری از گناهانشان، بهرۀ آنان و شامل حال ایشان می‌گردد.
*
آن گاه روند قرآنی این حقیقت را به همۀ حهان هستی در بزرگ‌ترین و بالاترین جو‌لانگاه‌های دنیا و آخرت پیوند می‌دهد، همان گونه که از ناحیۀ دیگری حقیقت سزا و جزای آخرت را که به دنبال امتحان و آزمون دنیا فرا می‌رسد، به مرگ و ممات و به زندگی و حیات مرتبط می‌سازد:
(الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ (٣) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ (٤) وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّیَاطِینِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ (٥) وَلِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٦) إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَهِیَ تَفُورُ (٧) تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ (٨) قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ (٩) وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ (١٠) فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لأصْحَابِ السَّعِیرِ) (١١)
آن کسی هفت آسمان را بالای همدیگر و هماهنگ آفریده است. اصلاً در آفرینش و آفریده‌های خداوند مهربان خلل و تضاد و عدم تناسبی نمی‌بینی (و بلکه هستی با تمام عظمتی که دارد، از انسجام و استحکام شگفت برخوردار است و نظم و نظام عجیب و قوانین و روابط دقیق بر ذرّه ذرّۀ کائنات حکمفرما است). پس دیگر باره بنگر (و با دقّت جهان را وارسی کن) آیا هیچ گونه خلل و رخنه‌ای مـی‌بینی؟ باز هم (دیدۀ خود را بگشای و به عالم هستی بنگر و) بارها و بارها بنگر و ورانداز کن، دیده سـرانجام فروهشته و حیران، به سویت بازمیگردد. ما آسمان نزدیک (به شما) را با چراغهائی (به نام ستارگان) آراسته‌ایم، و آنها را وسیلۀ راندن اهریمنان ساخته‌ایم، و برای ایشان عذاب آتش سوزانی را آماده کرده‌ایم. کسانی که به پروردگار خود ایمان نداشته باشند عذاب دوزخ دارند، و چه بد جایگاهی است! هر زمان که به دوزخ انداخته شوند، تنوره می‌زند و غرّشی از آن می‌شنوند. دوزخ از شدّت خشم (بر ایشان)، نزدیک است بترکد و پاره پاره شود. هر زمان که گروهی بـدان انداخته می‌شوند، دوزخبانان از آنان می‌پرسند: آیا پیغمبر بیم‌دهنده‌ای به میان شما نیامده است (تا شما را از چنین روزی و وضعی بترساند؟). می‌گویند: آری! پیغمبران بـیم‌دهنده‌ای به میان ما آمدند و ما دروغگویشان نامیدیم و گفتیم: خداوند به هیچ وجه چیزی را (به نام وحی، برای کسی) نفرستاده است و شما دچار گمراهی بزرگی هسـتید. و می‌گویند: اگر ما گوش شنوا می‌داشتیم، و یا عقل خود را به کار می‌گرفتیم، هرگز از زمرۀ دوزخیان نمی‌گشتیم. اینجا است که به گناه خود اعتراف می‌کنند. پس دوری (از رحمت خدا) بهرۀ دوزخیان باد!.
همۀ چیزهائی که در این آیه است مدلول و مفهوم آیه نخستین است، و نمادها و سیماهائی از محافظت و تصرّف یزدان در ملک و مملکت جهان است، و نشانه‌ها و علامتهائی از قدرتی است که قید و بند،آن را مقیّد و محدود نمی‌نماید. این آیه‌ها گذشته از این، آیۀ دوم را تصدیق می‌کنند که از آفرینش مرگ و ممات و زندگی و حیات برای امتحان و آزمون، و سپس جزا و سزای اعمال و افعال سخن میگوید.
آسمانهای هفتگانه‌ای که بالای یکدیگر و هماهنگ با همدیگرند، و این آیه از آنها صـحبت می‌دارد، قاطعانه نمی‌توان مدلول و مفهوم آن را از روی نظریه‌های ستاره‌شناسی گفت. چه این گونه نظریّه‌ها در معـرض تعد‌یل و تصحیح است، و با پیشرفت وسائل و ابزار رصدکردن ستارگان و در پرتو کشفیّات علمی دستخوش تغییر و دگرگونی می‌شود. کافی است بدانیم هفت آسمان وجود دارد، و آن آسمانها طبقه طبقه و بالای یکدیگرند و در فاصله‌های متفاوتی قرار دارند.[1]
قرآن دیدگان مردمان را متوجّه آفریدگان یـزدان می‌سازد، به طور خاص آفریده‌های که در آسمانها هستند، و به طور عام همۀ آفریده‌هائی که در کلّ جهان هستی هستند. قرآن دیدگان مردمان را متوجّه آفریدگان یزدان می سازد و ایشان را در کمال مجود در آفریده‌ها به مبارزه میطلبد، کمالی که دیدگان را درمانده و ناتوان و مبهوت و مدهوش برمی‌گرداند.
(مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ).
اصلا در آفرینش و آفریده‌های خداوند مهربان خلل و تضاد و عدم تناسبی نمی‌بینی (و بلکه هستی با تمام عظمتی که دارد، از انسجام و استحکام شگفت برخوردار است، و نظم و نظام عجیب و قوانین و روابط دقیق، بر ذرّه ذرّۀ کائنات حکمفرما است).
هیچ گونه خلل و نقص و نابسامانی و آشفتگی، وجود ندارد ...
(فَارْجِعِ الْبَصَرَ).
دیگر باره بنگر (و با دقّت جهان را وارسی و ورانداز کن(.
برای تأکید و تأیید و ثبوت این کار، بار دیگر بنگر.
(هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ؟) (٣)
آیا هیچ گونه خلل و رخنه‌ای می‌بینی؟.
(ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ).
باز هم (دیدۀ خود را بگشای و به عالم هستی بنگر و) بارها و بارها بنگر و ورانداز کن.
زیرا چه بسا در نگاه پیشین چیزی از تو نهان و پنهان گردیده باشد و آن را خوب ندیده باشی و روشن ننموده باشی. پس بنگر، و دیگر باره بنگر، و بنگر و بنگر ... .
(یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ) (٤)
دیده سرانجام فروهشته و حیران، و درمانده و ناتوان، به سویت بازمیگردد.
شیوۀ مبارزه‌طلبی این ویژگی را دارد که جلب توجّه می‌کند و انسان را بر آن می‌دارد با دقّت هر چه بیشتر و با تلاش هرچه بهتر نگاه بکند و به آسمانها و به همۀ آفریده‌های یزدان بنگرد. این نگاه تیز و کاوشگرانه و اندیشمندانه است که قرآن می‌خواهد آن را برانگیزد و وراندازش گرداند. چه تنبلی الفت و عادت، زیبائی نگرش بدین جهان زیبا و دلربا و شگفت و شگرف و دقیق و لطیف را از میان می‌رود، جهانی که چشم از وراندازی و بازنگری جمال و کمالش، و دل از دریافت الهامها و پیامهایش، و عقل از تفکّر و تدبّر نظم و نظام و دقّت و لطافتش سیر نمی‌گردد. جهانی که هر کس با همچون چشم و همچون نگاهی آن را بنگرد و ورانداز کند، در جشن دلربا و زیبای خدایانه‌ای شرکت می‌کند و بسر خواهد برد، جشنی که زیبائیها و شگفتیهایش از چشم نمی‌افتد و خستگی نمی‌آورد، زیرا زیبائیها و شگفـتیهایش همیشه برای چشم و دل و خرد تازه به تازه و نو به نو می‌شود.
هر کس که چیزی از سرشت و سامان این جهان بداند - همان گونه که علم جدید پرده از گوشه‌هائی از آن برداشته است و به‌کشفیّاتی دسترسی یافته است - دهشت و وحشت او را فرا می‌گیرد و ویلان و حیران می‌گردد. امّا زیبائی ودلربائی هستی بدین علم جدید و دانش نوین نیازی ندارد. چه از زمرۀ نعمت یزدان در حقّ انسان این است، در انسان قدرت هـمـآوائی با این جهان را به ودیعت نهاده است. همین که انسان بنگرد و بیندیشد با جهان همآوا می‌شود. زیرا دل نواهای این جهان هستی هراس‌انگیز و زیبا را مستقیماً دریافت می‌دارد، زمانی که دل باز می‌شود و آگاه می‌گردد. آن گاه است که با این نواها، همآوا و همنوا می‌شود، همآوائی و همنوائی زنده‌ای با زنده‌ای. تازه این پیش از آن است که با اندیشه‌اش و با رصد کردن ستارگان و با دانش ستاره‌شناسی چیزی از این آفریده‌های هولناک و عجیب و شگفت و شکرف، درک و فهم کند.
بدین خاطر قرآن مردمان را به نگریستن بدین جهان دعوت می‌کند، و از آنان می‌خواهد صحنه‌ها و شگفتیهایش را ورانداز نمایند، و راجع بدانها تدبّر و تفکّر کنند. قرآن همۀ مردمان را مخاطب قرار می‌دهد، و در هر عصر و زمانی با ایشان سخن میگوید. ساکنان بیشه‌ها را و ساکنان صحراها را مخاطب قرار می‌دهد، همان گونه که ساکنان شهرها را و مسافران دریاها را مخاطب می‌سازد. قرآن بیسوادان درس نخوانی را مخاطب قرار می‌دهد که چیزی را نخوانده‌اند و حرفی را ننوشته‌اند، همان گونه که فرزانگان ستاره‌شناس و دانشمندان علوم طبیعی و علوم نظری را مخاطب قرار می‌دهد. هر یک از اینان و از آنان، در قرآن چیزی را می‌یابند که او را به جهان پیوند می‌دهد، و اندیشیدن و پاسخ گفتن و لذّت بردن را در دلش برمی‌انگیزد.
جمال بسان کمال در نقشه و طرح این جهان، مقصود و مطلوب است. بلکه هر دو تای جمال و کمال، بیانگر و ثناگوی یک حقیقت هستند. چه کمال درجه و پلۀ جمال را می‌رساند. بدین جهت قرآن دیدگان مردمان را متوجّه جمال آسمانها می‌سازد، بس از آن که دیدگانشان را به کمال آسمانها خیره می‌داد.
(وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ).
ما آسمان نزدیک (به شما) را با چراغهائی (به نام ستارکان) آراسته‌ایم.
آسمان دنیا کدام است؟ آسمان دنیا نزدیک ترین آسمان به زمین و ساکنان زمین است، ساکنانی که مخاطبان این قرآن هستند. چه بسا مراد از چراغهائی که در اینـجا بدانها اشاره می‌شود ستارگان و سیّار گانی باشد که با دیدگان دیده می‌شوند وقتی که به آسمان می‌نگریم. این سخن هماهنگ با رهنمود و رهنمون مخاطبان به نگریستن به آسمان است. مخاطبان نخستین این قرآن چیزی برای نگریستن، جز دیدگانشان نداشتند. آنچه می‌دیدند همـان چیزهای درخشانی بود که آسمان را زینت می‌دادند و آرایه و آرایش آسمان بودند.
صحنۀ ستارگان در آسمان، زیبا است. در این باره شکّ و تردیدی نیست. آن اندازه زیبا که دلها را محو تماشای خود می‌سازد. زیبائی‌ای است که رنگهای گو‌ناگو‌ن و متعدّد آن با گو‌ناگو‌ن شدن اوقات و تعدّد آن، تازه به تازه و نو به نو می‌شود، و از بامدادان تـا شامگا‌هان، از طلوع تا غروب، از شب مهتابی تا شب تاریک، و از صحنهۀ صاف تا صحنۀ مه و ابر ... هر دم به گونهای درمی‌آید ... بلکه ساعت به ساعت، و از گوشهای تا گوشهای و از جانبی تا جانبی که بدان نگریسته شود، مختلف و متنوّع مشاهده می‌شود ... سراپای همه چیز زیبا و با همه چیز زیبائی است، زیبائی‌ای که خردها را جذب و جلب می‌کند و شیفته و شیدای خود می سازد.
این ستارۀ بی‌نظیری است که در آنجا سوسو می‌زند. انگار چشم زیبائی است که با محبّت چشمک می‌زند، و شادمانه می‌درخشد.
دو ستارۀ دیگر بی‌مثل و مانند آنجایند. از ازدحام بریده‌اند و آنجا به راز و نیاز نشسته‌اند.
این مـجموعه‌های به یکدیگر پیوسته، و گروه گروه اینجا و آنجا پراکنده، انگار در حلقۀ داستانی نشسته‌اند و در جشن آسـمان شرکت کرده‌اند. آنها گرد می‌آیند و پراکنده می‌گردند، انگار دوستان شبانه‌ای در جشنی بوده‌اند و هم اینک پراکنده‌اند!
این ماه است، ماهی که شبی خواب شیرین می‌بیند، و غافل و بی‌خبر آرام آرام می‌رود. شبی هم سر مست می‌خرامد و به خود مـی‌بالد. شبی نیز شکسته و فرو افتاده همچون پیر فرتو تی لنگ لنگان می‌رود. شبی هم همچون جوان شادمان و به زندگی امیدواری می‌تازد. و شبی نیز بسان سالخو‌ردۀ ضعیف و ناتوانی به سوی فنا و نیستی می‌خزد و افتان و خیزان می‌رود!.. این فضای فراخی که دیدگان پایان آن را نمیبینند و به کرانه‌هایش نـمی‌رسند، سراپا جمال و زیبائی است، زیبائی و جمالی که انسان می‌تواند با آن زندگی کند و آن را ورانداز نماید، و لیکن برای توصیف این زیبائی و جمال الفاظ و عباراتی نمی‌یابد در میان الفاظ و عباراتی که دارد!
قرآن انسان را متوجّه زیبائی و جمال آسمان، و متوجّه زیبائی و جمال سراسر جهان می‌گرداند، زیرا درک و فهم زیبائی و جمال هستی نزدیک‌ترین و درست‌ترین وسیله برای درک و فهم زیبائی و جمال آفریدگار هستی است. این درک و فهم است که انسان را به بالاترین افقی می‌رساند که انسان می‌تواند بدان برسد. زیرا انسان در این وقت به نقطه‌ای اوج می‌گیرد و می‌رسد که در آن انسان آماده برای جهان جاویدان می‌گردد، جهان جاویدانی که نامحدود و نامقیّد و زیبا و فریبا است، و از گرفتاریها و آلودگیهای جهان زمینی و زندگی زمینی زدوده و پارده است. خوشترین و سعادتمندانه‌ترین لحظه‌ها برای دل انسان لحظه‌هائی است که در آنها پذیرای زیبائی و حمال نوآفرینی و نوآوری الهی در ساختار جهان می‌گردد. بدان خاطر که این لحظه‌ها لحظه‌هائی است که دل را آماده می‌سازند و راه را برایش مهیّا می‌گرداند تا با زیبائی و جمال ذات الهی پیوند پیدا کند و آن را تماشا و ورانداز نماید.
*
نصّ قرآنی در اینجا یادآور می‌شود که این چراغـهائی که آسمان دنیا را می‌آرایند خود آنها وظیفۀ دیگری جدای از تزئین دارند:
(وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّیَاطِینِ).
و آنها را وسیلۀ راندن اهریمنان ساخته‌ایم.
ما در فی ظلال القرآن بر آن بوده‌ایم و برآن رفته‌ایم که در کار و بار غیبیاتی که یزدان سبحان رشه‌ای از خبر آنها را برایمان روایت می‌فرماید چیزی را بر آن نیفزائیم، و در کنار نصّ قرآنی بمانیم و از آن در نگذ‌ریم و گامی جلوتر ننهیم. چرا که آنچه نصّ قرآنی در این راستا میگوید کافی و بسنده است.
ما ایمـان داریم به این که آفریدگانی هستند که نامشان شیاطین است. برخی از اوصاف ایشان در قرآن آمده است. بدانان در این فی‌ظلال القرآن اشاره شده است، و بر آن چیزی نمی‌افزائیم. ما ایمان داریم یزدان سبحان از این چراغهائی که آسمان دنیا را می‌آرایند تیربارهائی ساخته است که به سوی شیاطین رگبار مـی‌روند و انداخته می‌شوند، به صورت شهابهائی که در سوره‌های دیگر از آنها سخن رفته است:
(وحفظا من کل شیطان مارد).
ما آن را از هر شیطان متمرّدی، کاملاً حفظ کرده‌ایم. (صافّات/٧)
(إلا من خطف الخطفة فأتبعه شهاب ثاقب).
امّا از آنان هر که با سرعت استراق سمعی کند، فوراً آذرخشی سوراخ کننده‌ا‌ی جوّ آسمان و بدن آن شیطان) به دنبال او روان می‌گردد (و وی را می‌سوزاند و نابودش می‌گرداند). (صافّات/10)
چگونه؟ با چه حجمی؟ به چه شکلی؟ از همۀ اینها خدا چیزی نفرموده است، و ما هم منبع دیگری نداریم، منبعی که در بارۀ همچون‌کاری از آن کسب خبر کنیم و فتوا طلبیم. ما تنها این را می‌دانیم و به رخ دادن آن ایمان داریم و بس. مقصود و مطلوب همین است. اگر خدا خیر و صلاح در آگاهی بیش از این می دید، یا توضیح یا تفصیل زیادتری نیاز بود، یزدان سبحان مفّصل و مشروح راجع بدان می‌فرمود. پس ما را چه رسد و کی سزد بکوشیم از چیزی اطّلاع پیدا کنیم که خدا خیر و صلاح در آن ندیده است، کاری که سنگباران کردن شیاطین با تیرهای شهاب است؟!
سپس روند قرانی به پیش می‌رود و از چیزی سخن به میان می‌آورد که خداوند گذشته از سنگباران با شهابها برای شیاطین آماده کرده است:
(وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِی) (٥)
و برای ایشان عذاب سوزانی را آماده کرده‌ایم.
سنگباران کردن در دنیا، و عذاب سوزان در آخرت، بهرۀ آن شیاطین است. چه بسا مناسبت ذکر این چیزهائی که خداوند آنها را برای شیاطین در دنیا و آخرت تهیّه دیده است، ذکر آسمان پیش از این باشد. مناسبت دیگر سخن گفتن از کافران است. ارتباط موجود در میان شیاطین و در میان کافران پیدا و روشن است. وقتی که از چراغهای آسمان سخن رفته است، از آنها به عنوان ابزار سنگباران شیاطین صحبت به میان آمده است. وقتی هم از عذاب سوزانی سخن رفته است که خدا برای شیطان تهیّه دیده است، بعد از آن از چیزی سخن به میان می‌آید که خدا برای کافران آماده کرده است، کافرانی که از جملۀ پیروان شیاطین هستند:
(وَلِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ) (٦)
کسانی که به پروردگار خود ایمان نداشته باشند، عذاب دوزخ دارند، و چه بد جایگاهی است!.
آنگاه صحنه‌ای از همچون دوزخی را ترسیم می‌کند، در آن حال که پذیرۀ کافران می‌رود با خشم و کین و تندی و تبزی سختی:
(إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَهِیَ تَفُورُ (٧) تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ).
هر زمان که به دوزخ انداخته شوند، تنوره می‌زند و غرّشی از آن می‌شنوند. دوزخ از شدّت خشم (بر ایشان)، نزدیک است بترکد و پاره پاره شود!.
این دوزخ، آفریدۀ زنده‌ای است. خشم خود را قورت می‌دهد، در نتیجه نفسهایش با صدای وحشت‌انگیزی توأم می‌شود، و تنوره می‌زند و به غلیان درمی‌آید، و اندرونش از خشم و کین لبریز می‌شود. در نتیجه نزدیک است از خشم بترکد و پاره پاره بشود، خشمی که آن را قورت داده است. ناراحتی و ناخشنودی دوزخ تا بدان حدّ می‌رسد که به خشم و کین دوزخ در بارۀ کافران تبدیل می شود!
تعبیر سخن به ظاهر مجاز به نظر می‌آید، و تصـویری از حالت دوزخ را ترسیم می نـماید. و لیکن - آن گونه که ما احساس می‌کنیم - تعبیر سخن نه مجاز، بلکه حقیقتی را مقرّر می‌دارد. چه هر آفریده‌ای از آفریده‌های یزدان زنده و دارای نوعی روح مخصوص به خود است، و هر آفریده‌ای پروردگار خود را می‌شناسد و به حمد و سپاس او می‌پردازد و تسبیحگوی او می‌گردد، و به دهشت و وحشت می‌افتد وقتی که انسان را می بیند که به آفریدگارش ایمان نمی‌آورد و کافر می‌گردد. از این بابت خشمگین می‌گردد، و در برابر این کـفر زشت و پلشتی که فطرت او آن را بد می‌داند، و روح او از آن بیزار است، خشمناک می‌شود. این حقیقت در موارد گوناگونی از قرآن ذکر گردیده است. این امر می‌رساند حقیقتی در هر چیزی از چیزهای موجود در این هستی نهفته است.
در قرآن با عبارت صریح و آشکاری آمده است:
(تسبح له السماوات السبع والأرض ومن فیهن , وإن من شیء إلا یسبح بحمده , ولکن لا تفقهون تسبیحهم).
آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند همگی تسبیح خدا می‌گویید و (با تنزیه و تقدیسش، رضای او می‌جویند. اصلاً نه تنها آسمانهای هفتگانه و زمین) بلکه هیچ موجودی نیست مگر این که (بـه زبان حال یا قال) حمد و ثنای وی می‌گویند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید (چرا که زبانشان رانمی‌دانید و از ساختار اسرارآمیز عالم هستی و نظام پیچیدۀ جهان آفرینش چندان مطّلع نیسـتید). (اسراء/44)
همچنین آمده است:
(یا جبال أوبی معه والطیر).
ای کوه‌ها وای پرندگان! با او (در تسبیح و تقدیس خدا) همآوا و هم‌آواز شوید. (سبأ/10)
اینها تعبیرهای صریح و مستقیمی هستند، و تأویل و تفسیر در بارۀ آنها جای ندارد.
همچنین آمده است:
(ثم استوى إلى السماء وهی دخان فقال لها وللأرض:ائتیا طوعا أو کرها قالتا:أتینا طائعین).
سپس ارادۀ آفرینش آسمان کرد، درحالی که دود (گونه و به شکل سحابیها در گسترۀ فضای بی‌انتهاء، پراکنده) بود. به آسمان و زمین فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید پدید آئیـد (و شکل گیرید). گفتند: فرمانبردارانه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای). (فصّلت/11)
این چیزی است که ممکن است بتوان گفت: مجاز است و حقیقت خضوع و فرمانبرداری آسمان و زمین را در برابر قانون خدا به تصویر می‌کشد. ولی این تأویل و تفسیر هیچ گونه ضرورتی ندارد. بلکه تأویل و تفسیر آن از معنی مستقیم و صریح آن دورتر می‌نماید. صفت دوزخ در اینجا این چنین آمده است. در جای دیگری تعبیری از دهشت کائناف و خشم کائنات به سبب شریک و انباز قرار دادن برای پروردگارشان چنین به میان آمده است:
(لقد جئتم شیئا إدا . تکاد السماوات یتفطرن منه وتنشق الأرض , وتخر الجبال هدا , أن دعوا للرحمن ولدا , وما ینبغی للرحمن أن یتخذ ولدا).
واقعاً چیز بسیار زشت و زننده‌ای را میگوئید. نزدیک است آسمانها به خاطر این سخن از هم متلاشی گردد، و زمین بشکافد، و کوه‌ها به شدّت درهم فرو ریزد! از این که به خداوند مهربان، فرزندی نسبت میدهند. برای خداوند مهربان سزاوار نیست که فرزندی برگیرد. (مریم/89-92)
همۀ این نصها به حقیقتی اشاره دارنعد، حقیقت ایمان سراسر جهان هستی به آفریدگارش، و تسبیح و تقدیس و حمد و سپاس خدا از سوی همه چیز دنیا، و دهشت و وحشت آفریده‌ها از انحراف انسان و کژراهه رفتن او وقتی که کافر می‌شود، و از کاروان جهان هستی دور می‌افتد و کناره می‌رود. این آفریده‌ها آماده می‌کردند خشمناک و کینه‌توز بر انسان بتازند و بر سر او فرود آیند، بسان کسی که به فردی نیزه بزنند که برای او گرامی و در پیش او محترم است، و او به خشم آید و کینه‌ور شود، و نزدیک گردد از خشم و کین بترکد و تکّه و پاره شود. همان گونه که حال دوزخ چنین خواهد شد:
(تَفُورُ (٧) تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ).
دوزخ از شدّت خشم (بر ایشان) نزدیک است بترکد و پاره پاره شود!.
همچنین این پد‌یده را در نگاهبانان دوزخ مشاهده می کنیم:
(کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ) (٨)
هر زمان که گروهی بدان انداخته می‌شوند، دوزخبانان از آنان می‌پرسند: آیا پیغمبر بیم‌دهنده‌ای به میان شما نیامده است (تـا شما را از چنین روزی و وضعی بترساند؟).
روشن است همچون پرسشی در همچون موقعیّتی برای سرکوب و سرکوفت و تنبیه و تحقیر است. این هم مشارکت فرشتگان با دوزخ در خشم و کین است. همان گونه که مشارکت ایشان در عذاب دادن است. برای شخصی که گرفتار آمده است و اندوهگین افتاده است چیزی تلخ‌تر از خوار داشتن و تنبیه کردنش وجود ندارد.
بعد از آن همه خودستائی و انکار حقائق و تهمت گمراهی زدن به پیغمبران، جوابی که خوار و سرشکسته و معترف به نادانی و غفلت خود میدهند این است:
(قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ (٩) وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ) (١٠)
می‌گویند: آری! پیغمبران بیم‌دهنده‌ای به میان ما آمدند و ما دروغگویشان نامیدیم و گفتیم: خداوند به هیچ وجه چیزی را (به نام وحی، برای کسی) نفرستاده است، و شما دچار گمراهی بزرگی هستید. و می‌گویند: اگر ما گوش شنوا می‌داشتیم، و یا عقل خود را به کار می‌گرفتیم، هرگز از زمرۀ دوزخیان نمی‌گشتیم!.
آن کس که می‌شنود یا به فرمان عقل می‌رود، خود را به چنین جایگاه و باخیز نمی‌افکند، و چیزی را انکار نمی‌کند که این افراد بیچاره انکار می‌کنند، و در متّهم کردن پیغمبران به گمراهی، تعین شیوۀ متکبّرانه و پررویانه شتاب نمی‌ورزد، بسان کسی که در انکار کردن حقائق دلیل و برهانی در دست ندارد. گذشته از انکار کردن حقائق و ادّعای عریض و طویلی در بارۀ پیغمبران صادق یزدان» میگوید:
(مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ) (٩)
خداوند به هیح وجه چیزی را (به نام وحی، برای کسی) نفرستاده است، و شما دچار گمراهی بزرگی هستید!.
(فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لأصْحَابِ السَّعِیرِ) (١١)
اینجا است که به گناه خود اعتراف می‌کنند، پس دوری (از رحمت خدا) بهرۀ دوزخیان باد!.
«سحق» به معنی دور شدن است. این هم دعای خدا بر ضدّ ایشان است، وقتی که آنان به گناه خود اعتراف می‌کنند، در جایگاهی که بدان ایمان داشته‌اند و فرا رسیدن آن را باور نمی‌داشته‌اند. دعای خدا هم انجام کار است. پس آنان از رحمت خدا دور گردانده می‌شوند، و هیچ گونه امیدی به آمرزش برایشان نمی‌ماند، و نجات از عذاب ممکن نمی‌گردد. آنان به آتش درافتادگانند و هـمدمان آتش هستند. وای چه بد همنشینی که دوزخ است. وای چه فرجام بد و سرنوشت نابهنجاری است!
این عذاب، عذاب آتش سوزان است در داخل دوزخی که تنوره می‌زند و فوران و غلیان دارد، و بر سر دوزخیان فریاد می‌کشد! واقعاً عقاب سخت و هراس‌انگیزی است! خدا به کسی ظلم نمی‌کند. چنین گمان میبریم - خدا هم بهتر می‌داند - کسی که خدای خود را قبول نمی‌کند و کافر می‌گردد -در حالی که خدا در فطرت او حقیقت ایـمان و دلیل آن را سرشته است - چنین کسی خالی از هر گونه خیر و خوبی است. همچنین هر گونه صنعتی که در هستی بدو اعتبار بدهد در او موجود نیست. پس او بسان سنگی است که دوزخ بدان برافروخته می‌گردد. چنین کسی کارش به سرنگونی و وابسگرائی کشیده است و واژگون و بدشگون گردیده است و جایگاه او این چنین آتشی شده است، آتشی که از آن رهائی و گریزی نیست.
آن کسی که خدا را در زمین باور نمی‌دارد و راه کفر در ییش می‌گیرد، هر روز که در آن زندگی را به سر میبرد پیوسته سر در نشیب می‌گذارد و واپس می‌رود و سرافکنده می‌شود، تا آنجا که به شکل زشت و پلشت و مسخ شده و دوزخی و رسوا و پستی درمی‌آید، شکلی که در زشتی و پلشـی و مسخ شدن، شکل دیدی بسان آن در این جهان دیده و یافته نمی‌شود. چه هر چیزی روح آن دارای اینان است، و هر چیزی به تسبیح و تقدیس پروردگارش سرگرم است، و در هر چیزی این خیر و خوبی وجود دارد، و هر چیزی این پیوند در او است، پیوندی که او را به محور هستی محکم می‌بندد ... مگر این انسانهائی که از پیوندهای هستی می‌برند و می‌گریزند و رمان و شرور و نگون‌بخت و سر بر زانوی اندوه نهاده و مسخ شده و منفور می‌گردند! آخر این انسانهای پیوندگسیخته و دورافتاده از هر چیزی که در سراسر این هستی است، چه مکانی را می‌یابند تا بدانجا بروند و بیارامند؟ همچون انسانهائی راهشان به دوزخ می‌افتد و جایشان در دوزخی خواهد بود که خشمگین است و زبانش را لیس می‌زند و داغ و تافته است، و هر معنی و هر حقّی و هر کرامتی را از میان میبرد، بس از آن که برای این گونه انسانها هیچگونه معنی و حقّی و کرامتی نمانده است و شخصیّت ایشان بر باد رفته است!
آنچه معروف و مشهور در روند قرآنی است این است که در صحنه‌های قیامت دو صفحۀ مقابل یکدیگر را نشان می‌دهد. روند قرآنی در اینجا صفحۀ مؤمنان را در مقابل صفحۀ کافران نشان مـی‌دهد، برای تکمیل مدلول و مفهوم آیۀ دوم این سوره:
(لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا)
تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود.
بعد از ذکر امتحان و آزمون، ذکر جزا و سزا به میان -می آید:
(إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ) (١٢)
کسانی که در نهان، از پروردگار خود می‌ترسند، آمرزش و پاداش بزرگ و فراوانی دارند.
غیبی که در اینجا بدان اشاره شده است شامل ترسشان از پروردگارشان می‌گردد، پروردگاری که او را ندیده‌اند. همچنین شامل ترسشان از پروردگارشان می‌گردد ترسی که پنهان از دیده‌ها داشته‌اند. هر دوی این معنیها پسندیده و مهمّ است، و درک و فهم پاک، و برداشت آگاهانه است، و با پاداش بزرگی که روند قرآنی آن را مختصر و چکیده ذکر می‌کند همخو‌انی دارد، و آن آمرزش و بخشیدن گناهان، و اجر و پاداش فراوان است.
دل با خدا در پنهان و نهان، و در غیبی باشد که چشمها آن را نمیبینند و از آن آگاه نمی‌گردند، ترازوی حسّاسی در دل بشری، و ضمانت زندگی در درون است ... حافظ ابوبکر بزار در مسند خود گفته است: طالوت پسر عباد برایمان گفته است که حارف پسر عبید از ثابت، و او از انس روایت کرده است که گفته است: گفتند: ای پیغمبر خدا وقتی که ما در خدمت تو هستیم حالی داریم، ولی وقتی که به ترک تو گفتیم و رفتیم حال دیگری داریم. فرمود:
(کیف أنتم وربکم ?).
شما با پروردگارتان چگونه هستید؟.
گفتند: خدا پروردگار ما در پنهان و آشکار است. فرمود:
(لیس ذلکم النفاق).
این امر شما دوروئی و دوگانگی نیست.
پیوند با خدا اصل و اساس است. هر وقت پیوند با خدا در دل باشد، همچون دلی مؤمن و صادق ومرتبط است.
*
این آیۀ پیشین، ما قبل خود با ما بعد خود را در روند قرآنی پیوند می‌دهد، در این که خدا آگاه از پنهان و آشکار است، و او انسان را به مبارزه می‌خواند، در حالی که خدا است که انسانها را آفریده است، و از پیچ و خم و نهفته و راز آنان مطّلع است، پیح و خم و نهفته و رازی که خودش آنها را در انسانها به ودیعت نهاده است:
(وَأَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (١٣) أَلا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) (١٤)
چه سخنان خود را آهسته گوئید و زمزمه کنید، و چه بلند گوئید و آشکار سازید (برای خدا یکسان و عیان است). چرا که او کاملاً آگاه از اسرار و خفایای سینه‌ها است. مگر کسی که (مردمان را) می‌آفریند (حال و وضع ایشان را) نمی‌داند، و حال این که او دقیق و باریک‌بین بس آگاهی است؟!.
پنهان دارید و آهسته بگوئید، یا آشکار سازید و بلند کنید، فرق نمی‌کند و یکسان برای علم و آگاهی یزدان است. خدا از چیزی آگاه است که از آشکار و نهان، پنهان‌تر است.
(إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (١٣)
چرا که او کاملاً آگاه از اسرار و خفایای سینه‌ها است. اسرار و خفایائی که از سینه‌ها بیرون نیفتاده است! خدا بس آگاه از اسرار و خفایا است. زیرا خدا آنها را در سینه‌ها آفریده است، همان که سینه‌ها را او آفریده است!
(أَلا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ).
مگر کسی که (مردمان را) مـی‌آفریند (حال و وضع ایشان را) نمی‌داند؟.
مگر کسی که جهان را آفریده است، از جال و احوال ایشان خبر ندارد؟
(وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) (١٤)
و حال این که او دقیق و باریک‌بین بس آکاهی است. خدا از ریز کوچک و پنهان پوشیده، اطّلاع و آگاهی دقیق دارد.
انسانهائی که می‌کوشند حرکتی یا رازی و یا یک نیّت درونی را از خدا پنهان دارند افراد خنده‌آوری جلوه‌گر می‌آیند. چه درونی که آنان می‌غاهند در آن نیّت خود را نهان دارند، آفریدۀ خدا است، و خدا پیچ و خمهای آن و پنهانیها ونهانیهای آن را می‌داند. نیمی را هم که می‌خو‌اهند پنهان کنند آفریدۀ خدا است، و خدا از آن آگاه است و می‌داند کجا خواهد بود. پس چه چیز را پنهان می‌کنند؟ و کجا آن را می‌خو‌اهند پنهان بکنند؟ قرآن می‌خواهد این حقیقت را در درون جایگزین کند. زیرا استقرار این حقیقت در درون، به درون فهم و درک درست و برداشت صحیح امور می‌بخشد، گذشته از این‌که در درون بیداری و حسّاسیّت و پرهیزگاری را به امانت می‌گذارد، بیداری و حسّاسیّت و پرهیزگاری هم امانت بدو تعلّق می‌گیرد، امانتی که انسان مؤمن در این زمین آن را بر عهده می‌گیرد، و آن امانت عقیده و امانت عدالت، و امانت خلوص در عمل و نیّت برای خدا بودن است. همچون چیزی هم میسّر نخواهد شد مگر زمانی که دل یقین و اطمینان داشته باشد که او متعلّق به خدا است، و هر رازی و هر نیّتی که در آن کمین می‌کند و نهان می شود آفریدۀ خدا است، و خدا از آفریده خود بس آگاه است. زیرا خدا بسیار آگاه و دقیق است ...
بدین هنگام است که مؤمن در نیّت پنهان و در خاطرۀ نهان، از خدا می‌ترسد. هم بدان گونه که در حرکت دیدنی و در صدای آشکار خدا را پیش چشم می‌دارد، و درون و بیرون را با تقوا و پرهیزگاری همدوش می‌سازد. مؤمن سر و کارش با خدائی است که از نهان و عیان آگاه است. خدائی است که سینه‌ها را آفریده است و می‌داند که در سینه‌ها چه چیز است و چه میگذرد.
*
آنگاه روند قرآنی مردمان را از گفتگو‌ی در بارۀ نهادهای خودشان که خدا آنها را آفریده است، به سوی زمینی کوچ می‌دهد و توجّهشان را جلب می‌کند که آن را برای ایشان آفریده است، و زمین را رام کرده است و اسباب زندگی را در آن به ودیعت نهاده است و فراهم آورده است.
(هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ ذَلُولا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ) (١٥)
او کسی است که زمین را رام شما کرده است. در اطراف و جوانب آن راه بروید و از روزی خدا بخورید. زنده شدن دوباره در دست او است.
مردمان به سبب طول انس و الفت زندگانیشان بر روی این زمین، و ساده و آسان آرام و قرار گرفتن بر آن، و سیر و حرکتشان در آن، و استفاده کردن و بهره بردن از خاک، آب، هوا، گنجها و منبعها و کانها، نیروها و انرژیها، و روزیها و ارزاق آن، نعمت خدا را در رام کردن زمین برایشان، و مسخّر کردن و در اختیارشان قرار دادن آن، فراموش می‌کنند. قرآن این نعمت بزرگ را به یادشان می‌اندازد و از آن آگاهشان می‌سازد، با این تعبیر و بیانی که هر کسی و هر نسلی از آن به اندازۀ علم و دانشی که در بارۀ این زمین رام و مسخّر پیدا خواهد کرد، درک و فهم خواهد نـمود.
زمین رام و مسخّر، در ذهن و شعور مخاطبان پیشین، همین زمین رام و آماده برای حرکت در آن با پا و سوار بر چهارپایان، و کوچ و سـر در دریاها با کشتیهائی که امواج آبها را می‌شکافند و به ییش می‌روند، و همین زمین رام و آماده برای کشت و زرع و میوه چیدن و درو کردن، و همین زمین رام و آماده برای زیستن در آن با همۀ چیزهائی که زمین از هوا و آن و خاک دارد و شایستۀ کشاورزی نمودن و رویاندن گیاهان است. اینها مدلولها و مفهومهای مختصر و مجملی هستند، و علم و دانش به تفصیل و تشریح آنها می‌پردازد، و در بارۀ آنها چیزهائی را میگوید که تا به امروز بدانها دسترسی پیدا کرده است. شرح و بسطی که علم و دانـش در بارۀ چنین چیزهائی دارد بر دائرۀ بینش و دانش انسان راجع به آیات قرآن می‌افزاید.
از جملۀ چیزهائی که علم و دانش در بارۀ مدلول و مفهوم زمین رام و مسخّر می گوید، این صفت «ذلو‌لاً» است که به طور عادی برای چهارپا به کار می‌رود، از نظر علم و دانش نیز مطلوب است برای زمین به کار برده شود. چرا که این زمینی که ما آن را ثابت و مستقرّ و ساکن می‌بینیـم، چـارپای متحرّکی است ... بلکه سرافراز و دوان و تازان و گوش به فرمان است!! در عین حال که سرکش و چموش است سوار را از پشت خود فرو نمیاندازد، و گامهایش درهم نـمی‌لولد و فرو نمی‌افتد. سوار خود را تکان نمی‌دهد و نـمی‌جنباند و نـمی‌رنجاند و خسته و درمانده نمی‌گرداند، بسان چهارپائی که رام نیست و بلکه سرکش و چموش است. گذشته از این، این چهارپا شیر دهنده است هـان گونه که رام و گوش به فرمان است!
این چهارپائی که ما بر آن سوار می‌کردیم پیرامون خود با سرعت هزار مایل در ساعت می‌چرخد. با وجود این، پیرامون خورشید با سرعت حدود شصت و پنج هزار مایل در ساعت می‌گردد. از این هم گذشته او و خورشید و منظومۀ شمسی جملگی با سرعتی در حدود بیست هزار مایل در ساعت به پیش می‌تازند به سوی برج الجبار که در آسمان است ... با وجود همۀ این تاخت و تازها انسان بر پشت آن ایمن و آسوده و مطمئن و سالم برجای می‌ماند و بندها و مثلهای بدنش درهم نمی‌شکند، و اندامهایش از هم نمی‌گسلد. بلکه مغزش نیز تکان نمی‌خورد و پخش و پراکنده نمی‌گردد، و یک بار هم از پشت این چهارپای رام و فرمانبردار فرو نمی‌افتد!
این حرکات سه‌گانه، حکمت و فلسفۀ خود را دارد. تأثیر دو تا از این حرکات را در زندگی انسان، و بلکه در سراسر زندگی روی زمین، می‌دانیم و می‌شناسیم. گردش زمین به دور خود سبب پیدایش شب و روز می‌گردد. اگر شب سرمدی بود سراسر زندگی از سرما یخ می‌زد. و اگر روز سرمدی بود سراسر زندگی از گرما می‌سوخت ... از گردش زمین به دور خورشید فصلها پدیدار می‌آیند. اگر فصلی روی زمین بردوام می‌ماند و هـیشگی میبود، زندگی به شکل فعلی بر روی زمین آن گونه که خدا خواسته است پدیدار نمی‌گردید و ماندگار نمی‌ماند. و امّا حرکت سوم، پردۀ غیب از آن به کنار زده نشده است و حکمت و فلسفۀ آن هنوز که هنوز است روشن نگر‌دیده است. قطعاً هم دارای ارتباط و پیوند با هماهنگی و همآوائی جهان بزرگ هستی است.
این چهارپای رام و رهو‌اری که دارای این همه حرکات شـت و شگرف در آن واحد است، در اثنای حرکت دارای یک وضع واحد است. میل محوری آن 5/23 درجه است. این میل محوری است که فصول چهارگانه از آن و از حرکت زمین به دور خورشید به وجود می‌آید. اگر میل محوری زمین هنگام حرکت خلل پیدا کند، فصولی که دورۀ گیاهان و بلکه دورۀ زندگی به طور کلّی در این زندگی دنیوی مترتّب بر آن است، خلل می‌پذیرد و مختلّ می‌گردد.
خداوند زمین را رام و مسخّر انسانها کرده است به وسیلۀ نیروی جاذبه‌ای که به زمین داده است. نیروی جاذبه‌ای که انسانها را در اثنای حرکتهای بزرگ زمین به زمین می‌چسباند. همچنین یزدان سبحان برای زمین فشار هوا قرار داده است، فشاری که اجازه می‌دهد سهل و ساده حرکت و رفت و آمد برسطح زمین انجام بگیرد. اگر فشار هوا سنگین‌تر از این بود که هست برای انسان ناممکن یا مشکل می‌شد حرکت کند و جابه‌جا بشود و بدینجا و آنجا بیاید و برود. - بدان اندازه که فشارها سنگینی می‌کرد - در این صورت فشار هوا انسان را درهم می‌شکست یا از تکان و تلاش بازمی‌داشت. اگر هم فشار هوا کمتر می‌گردید از این مقداری که هست گامهای انسان مختلّ و مضطرب می‌شد یا اندرون انسان منفجر می‌گردید به خاطر افزایش فشار خود انسان بر فشار پیرامونش، همان گونه که چنین وضعی برای کسانی پیش می‌آید که در لایه‌های بالای هوا به مسافرتهای فضائی بپردازند بدون این‌که فشار ها را کنترل سازند.
خداوند زمین را رام و مسخّر انسانها ساخته است با گسترش پخ زمین و پدید آوردن خاک نرم بر بالای آن. اگر سراسر زمین صخره سنگهای سختی میبود - همان گونه که علم فرض می‌کند که زمین پس از سرد شدن و منجمد گردیدن، چنین وضعی داشته است - سیر و حرکت در زمین ناممکن می‌گردید، و رویش گیاهان در آن انجام نمی‌پذیرفت. و لیکن عوامل جوّی از قبیل وه‌ا و بارانها و جز آنها این صخره سنگهای سخت را تکّه تکّه کرده است، و یزدان به وسیلۀ آنها این خاک حاصلخیز شایان زندگی را به وجود آورده است و سر و سامان بخشیده است، و گیاهان و ارزاق مورد استفادۀ سواران این چهارپای رام و فرمانبردار را پدید آورده است!
خداوند زمین را رام و مسخّر کرده است، بدین گونه که هوائی را برای زمین تهیّه دیده است که محیط بر زمین و دارای عناصری است که زندگی بدانها نیاز دارد. این عناصر با نسبتهای دقیقی تهیّه و تنظیم گردیده‌اند، به گونهای که اگر این نسبتها مختل گردند زندگی پدیدار و برقرار نمی‌شود، و اگر به فرض زندگی از بنیاد مقرّر و مقدّر گردد بر دوام نمی‌ماند و ادامه پیدا نمی‌کند. در هوا تقریباً 21% اکسیژن، 78% آزت یا نتروژن، و بقیّه دی اکسیدکربن با نسبت سه بخش از ده هزار بخش، و عناصر دیگری است. این نسبتها دقیقاً برای بردوام و ماندگار ماندن زندگی بر روی زمین لازم و ضـروری است.
خداوند زمین را رام و مسخّر کرده است بدین گونه که هزاران هماهنگی و همسوئی را برای پدید آمدن و برقرار ماندن زندگی در زمین، ایجاد کرده است و همآوا و همنوا فرموده است ... از آن جمله: حجم زمین، حجم خورشید و ماه، دوری زمین از خورشید و ماه، درجۀ حرارت خورشید، ارتفاع پوستۀ زمین، درجۀ سرعت زمین، میل محوری زمین، نسبت تقسیم آب و خشکی در زمین، ضخامت هوای محیط بر زمین، و چیزهای بسیار دیگر است ... این هماهنگیها و همسوئیها است که رویهمرفته زمین را رام و مسخّر ساخته‌اند، و در زمین رزق و روزی قـرار داده‌اند و اجازه داده‌اند زندگی وجود داشته باشد، و زندگی این انسان به ویژه بر روی زمین ادامه پیدایند.
نصّ قرآنی بدین حقائق اشاره می‌نماید تا هر فردی و هر نسلی آن حقائق را به خاطر سپارد، بدان اندازه که می‌تواند، و بدان اندازه که دانش و پژوهش او اجازه می‌دهد، تا دست خدائی را احساس کند که ملک و مملکت و فرمانروائی در دست او است، دستی که سرپرستی او و سرپرستی همه چیز پیرامون او را بر عهده دارد، و زمین را رام او کرده است، و او را و زمین را می‌پاید و محافظت می‌نماید. اگـر این دست یک لحظه از محافظت و مراقبت سستی کند، این جهان سراسر مختل می‌گردد و با هر کس و هر چیزی که در آن است درهم می‌شکند و درهم می‌ریزد!
هرگاه انسان درونش بیدار گردد و این حقیقت بزرگ را درک کند، آفریدگار بخشنده و مهربان بدو اجازه می‌دهد که بر جوانب و بلندیهای زمین راه برود، و از رزق و روزی موجود در آن بخورد:
(فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ).
در اطراف و جوانب آن راه بروید و از روزی خدا بخورید.
«مناکب» بلندیها یا اطراف و جوانب است. وقتی که خدا اجازه می‌فرماید بر اطراف و بلندیهای زمین راه بروند، قطعاً هم اجازه هم می‌فرماید در درّه‌ها و دشتهای آن راه بروند. وقتی که به انسانها اجازه داده است بالای قسمتهای سرکش و چموش زمین راه بروند، اجازه نیز داده است که بالای قسمتهای رام و مسخّر آن هم راه بروند.
رزقی که در آن است همه آفریدۀ او، و همه ملک او است. آفریده و ملک او بودن، مدلول و مفهوم فراخ‌تری را از واژۀ رزق به ذهن مردمان متبادر می‌سازد. آفریده و ملک تنها دارائی و اموالی نیست که فردی از افراد مردمان در اختیار دارد، و با آن دارائی و اموال به نیازمندیها و بهره‌مندیهای خود دسترسی می‌یابد. بلکه شامل هر آن چیزی است که خدا آن را در این زمین به ودیعت نهاده است، از قبیل اسباب رزق و تشکیل دهنده‌ها و سازنده‌های رزق. اسباب و علل روزی نیز در اصل به سرشت تشکل زمین از عناصری بر می‌گردد که زمین از آنها تشکیل گردیده است، و به سرشت تقسیم این عنصرها با نسبتهائی که دارند. گذشته از آن به قدرتی بر می‌گردد که یزدان در گیاهان و حیوانات و جانداران - از جمله انسانها - به ودیعت نهاده است تا در پرتو آن بتوانند از این عناصر استفاده کنند و سود ببرند.
چکیده‌وار به گوشه‌هائی از حقیقت، بدین معنی و مفهوم، اشاره می‌کنیم:
«زندگی هر گیاهی همان گونه که مشهور است بر اندازههای بسیار ریز دی اکسیدکربن موجود در هوا تکیه دارد، آن اندازه ریز که می‌توان گفت گیاهان آنها را می‌مکند و استشمام می‌کنند. برای این که این فعل و انفعالات شیمیائی آمیختۀ مختصّ به ترکیب نوری را با ساده‌ترین روش ممکن توضیح دهیم، می‌گوئیم: برگهای درختان به منزلۀ ریه‌ها هستند. در برابر نور خورشید می توانند دی اکسیدکربن سرسخت را تجزیه و کربن و اکسیژن آن را جدا سازند. به عبارت دیگر گیاهان اکسیژن را آزاد و رها می‌سازند، و کربن را نگاه می‌دارند، و با ئیدروژن آب ترکیب می‌نمایند، آبی که گیاهان با ریشه‌های خود آن را جذب بکنند. آب هم به ئیدروژن و اکسیژن تجزیه می‌شود. طبیعت با فعل و انفعالات جادوگرانه‌ای از این عناصر قند یا سلولز، و مواد شیمیائی بی‌شمار دیگری، و میوه‌ها و گلها را می‌سازد. گیاهان به خودشان خوراک می‌رسانند و تغذ‌یه می‌کنند، و خوراک سرشاری را برای هر حیوانی که برروی زمین زندگی می‌کند فراهم می‌آورند. در عین حال گیاهان اکسیژنی را آزاد می‌کنند که ما تنفس می‌کنیم و می‌مکیم، و بدون آن زندگی ما پس از پنج دقیقه به پایان می‌رسد!
بدین منوال می‌بینیـم که تمام گیاهان و بیشه‌زارها و چمنزارها، و هر قطعه‌ای از جلبکها، و هر آنچه وجو‌دش متعلّق به آبیاریها است ساختار هستی آن مـخصوصاً از کربن و آب فراهم می‌آید. حیوانات و جانداران دی اکسید کربن را آزاد می‌کنند، در صورتی که گیاهان اکسیژن را آزاد می‌کنند. اگر گرخه و بده و بستان برقرار نبود، زندگی حیوانی یا زندگی گیاهی سرانجام همۀ اکسیژن، یا همۀ دی اکسید کربن را تقریباً از میان میبرد. هرگاه توازن به طور کلّی زیر و رو گردد، گیاهان پژمرده گردند، یا انسانها بمیرند، تند و سریع یکی به دیگری ملحق می‌گردد، و یکی به دنبال دیگری از بین می‌رود. در این اواخر کشف شده است که وجود دی اکسید کربن در اندازههای ریز نیز برای زندگی جانداران بسیار ضروری است. همچنین ثابت گردیده است گیاهان از مقداری از اکسیژن استفاده می‌کنند. لازم است در بارۀ ئیدروژن نیز سخن گفته شود، هر چند ما ئیدروژن را استشمام نـمی‌کنیم. بدون ئیدروژن آب به وجود نمی‌آید. نسبت آب با مقایسۀ با مواد حیوانی یا گیاهی، زیاد و سرسام‌آور است. زندگی بدون آب اصلا امکان ندارد).[2]
باید از نقش آزت یا نیتروژن در ارزاق زمین سخن گفت.
«بدون نیتروژن ممکن نیست هیچ گونه گیاهی از گیاهان خو‌راکی رشد و نمو پیدا کنند. یکی از دو وسیله‌ای که نیتروژن با آن وارد خاک کشاورزی می‌گردد شیوۀ تلاش «باکتریهای» ویژه است. اینگونه باکتریها در ریشه‌های گیاهان حبوبات، از قبیل: ماش، نخود، لوبیا، باقلا، و دانه‌های فراوان دیگری، جایگزین مـی‌شوند. این باکتریها نیتروژن هوا را میگیرند و آن را به ترکیبات نیتروژن تبدیل می‌کنند، ترکیبات نیتروژنی که گیاهان بتوانند آن را بمکند. وقتی که گیاهان نابود می‌شوند مقداری از این ترکیبات نیتروژنی در زمین باقی می‌ماند.
طریقۀ دیگری نیز وجود دارد که بدان وسیله نیتروژن به زمین وارد می‌شود. این طریقه با رعد و برق صورت می‌پذیرد. وقتی که برق در لابلای هوا می‌درخشد آذرخش مقد‌ار کمی از اکسیژن را با نیتروژن ترکیب می‌کند، و باران آن را به صورت ترکیبات نیتروژنی روی زمین می اندازد).[3]
یعنی باران نیتروژن را به شکلی درمی‌آورد و برزوی زمین می‌افکند که گیاهان می‌توانند آن را بمکند. زیرا گیاهان نمی‌توانند نیتروژن خالص را از هوا بمکند و مورد استفاده قرار بدهند. نسبت نیتروژن 78% هوا است، همان گونه که قبلاً گفتیم.
ارزاق نهان در داخل زمین، از قبیل معدنهای جامد و مایع، همه و همه به سرشت ساختار زمین و احوال و اوضاعی برمی‌گردند که زمین را فرا گرفته‌اند و آمیزۀ آن کردیده‌اند. شرح و بسط ارزاق را طول نـمی‌دهیم. چه ارزاق در پرتو این سخنان گذرا پیدا است که مدلول و مفهوم فراخ‌تر از مدلول و مفهومی دارد که مردمان از این واژه برداشت می‌کنند. اسباب و وسائل آن هم در تشکیل ساختار زمین، و در طرح کلّ جهان هستی، بیش از آن است که مردمان می‌شناسند و از آن آگاهند. وقتی که خدا اجازه می‌فرمایند مردمان از آن بخورند، او بر آنان منّت می‌نهد و آن را رامشان می‌گرداند و در دسترسشان قرار می‌دهد، همان خدائی که به انسانها قدرت عطاء می‌کند بتوانند از ارزاق زمین بخورند و سود ببرند:
(فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ).
در اطراف و جوانب آن راه بروید، و از روزی خدا بخورید.
راه رفتن بر زوی زمین و خوردن از روزی خدا محدود به زمانی است که در علم و دانش و تدبیر و - بدبّر خدا مقدّر و مقرّر است، و زمان امتحان انسانها با مرگ و زندگی، و با هر چیزی است که خدا آن را در این زندگی رام و مسخّر انسانها می‌سازد. هر زمان که دوران امتحان به پایان آمد مرگ و چیزی که مربوط به زمان پس از مرگ است فرا می‌رسد:
(وَإِلَیْهِ النُّشُورُ) (15)
زنده شدن دوباره در دست او است.
بازگشت همگان به سوی او است. بلی به سوی او ... آخر اگر بازگشت به سوی او نباشد به سوی که و چه است؟ مگر نه این است ملک و مملکت و حکومت و فرمانروائی از آن او است؟ هیچ پناهگاهی نیست مگر پیشگاه او؟ او بر هر چیزی توانا است؟ .
*
هم اینک که در اینه امن و امان بر پشت زمین رام قرار دارند، و در این رفاه و آسایش و آرامش سـرشار، با اجازه و فرمان یزدان دادار، بسر می‌برند، هم اینک، بلی هم اینک این زمین ساکـن و بدون حرکت را زیر پاهایشان به تکان درمی‌آورد و رفت و بر‌گشتش می‌دهد و به تاب بازیش درمی آورد! زمین هم می‌لرزد و می‌جنبد و حرکت می‌کند ... هوای پیرامونشان را برمی‌انگیزد و ناگهان طوفان شن و سنگریزه درمی‌گیرد و بر چهره‌هایشان و سینه‌هایشان می‌زند ... چشمانشان را به آسمان و به جهان غیب نهان خیره مـی‌دارد، و دلهایشان را آویزۀ قضا و قدر یزدان می‌سازد:
(أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الأرْضَ فَإِذَا هِیَ تَمُورُ (١٦) أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ (١٧) وَلَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (١٨)
آیا از کسی که در آسمان است، خود را درامان می‌دانید کـه دستور بدهد زمین بشـکافد و شما را فرو ببرد و آن گاه بلرزد و بجنبد و حرکت بکند؟ یا این که از کسی که در آسمان است خود را در امان می‌دانید که طوفان شن برشما گمارد (و شما را در زیر ریگهای روان دفن نماید؟). آنگاه خواهید دانست کـه تهدید من چکونه است.
انسـانهائی که بر پشت این چـهارپای رام زندگی می‌کنند، و آن را می‌دوشند و مورد بهره‌برداری قرار میدهند، و از روزی یزدان موجود در آن، بهرۀ معلوم خود را به دست می‌آورند، می‌دانند زمین چگونه به چهارپای چموش و بدون شیر تبدیل می‌گردد، در برخی از ازمنه و احیان، آن گاه که یزدان اجازه مـی‌دهد که اندکی نابسامان و پریشان بشود و بلرزد و همه چیز بالای پشت آن به تکان درآید یا درهم بشکند و درهم بریزد! و هر چیزی که بالای آن به سیر و حرکت می‌افتد و نابسامان و پریشان می‌گردد، و هیچ قدرتی و قوّتی و هیچ حیله و نیرنگی جلو آن را نمی‌تواند بگیرد. این وقتی روی می‌دهد کـه زلزله‌ها درمی‌گیرد، یا آتشفشانیها فوران می‌کند، زلزله‌ها و آتشفشانیهائی که پرده از درّنـدۀ سرکشی کنار می‌زند که در وجود چهارپای رام زمین نام کمین کرده است، چهارپائی که یزدان جهان زمام آن را گرفته است و فوران نمی‌کند مگر اندکی، و سر کشد مگر ثانیه‌های کمی. اما این اندک فراوان و این چند ثانیه از زمان، هر چیزی را درهم می‌شکند که انسانها آنها را بر پشت زمین ساخته‌اند! یا زمین همه چیز را به شکم خود فرو میبرد وقتی که یکی از دهانه‌های خود را باز می‌کند، و تکّه‌ای از وجود خود را فرو میبرد و ناپدید می‌کند ... ناگهان زمین به سیر و حرکت درمی‌آید، و انسانها چیزی از این نمی‌دانند و در انعام کاری ناتوانند.
مردمان هنگام هول و هراس زلزله و آتشفشانی و فرو رفتن بخشی از زمین به دل زمین، بسان موشهای کوچکی جلوه‌گر می‌آیند که در قفس ترس و هراس گرفتار باشند. موشهای کوچکی که قبلاً ایـن و بی‌خبر و بازیکنان از قدرت بزرگی غافل بوده‌اند که زمام چهارپای سرکش و چموش زمین را به دست گرفته است!
انسانها نیز چنین هستند. طوفانهای بادهای سرکش و طوفانهای شن و ماسه را می‌بینند که دارد ویران می‌کند و خراب می‌سازد و می‌سوزاند و نابود می‌گرداند، و هر چیزی را در خشکی یا دریا و یا هوا بر سر راه دارد با خود میبرد، و انسانها در برابر آن طوفانها کوچک و ناتوان و حسرت‌زده و نالان می‌ایستند، تا آن زمان که یزدان سبحان زمام چهار پای چمـوش زمین را می‌گیرد، و زمین آرام و رام می‌شود و مطیع فرمان می‌گردد! قرآن به انسانهائی که آرامش چهارپای زمین، و در اختیار قرار دادن زمام خود به دستشان، و امن و امان زمین، آفریدگار زمین و رام کنندۀ آن را از یادشان می‌برند، تذکّر می‌دهد، و این سرکشیها و چموشیهائی را به یادشان می‌آورد که کم‌ترین کاری در برابرش نمی‌توانند بکنند، و زمینی که زیر گامـایشان ثابت و استوار است، ناگهان به تکان و لرزه و تاب خوردن درمـی‌آید، و آنان در برابر آن ضعیف و ناتوان می‌ایستند و بر خود می‌لرزند، و زمین گدازه‌ها را بیرون می‌اندازد و آتشفشانیها فوران می‌کنند، و باد آرام پیرامونشان به گردبادها و طوفانهای شن و ماسه‌ای درمی‌آید که هیچ نیروئی از ساخته‌های انسانها نـی‌تواند جلو آن را بگیرد، و از ویران کردن و خراب نـمودن، آن را بازدارند، قرآن مردمان را برحذر می‌دارد و با تهدیدی که اعصاب را درهم می‌ریزد، و بندهای اندام را از هم می‌گسلد، ایشان را می‌ترساند!
(فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ!!!) (١٧)
آن گاه خواهید دانست که تهدید من چگونه است!!!. قرآن برای انسانها مثالهائی از واقعیّت بشری را ذکر می‌کند، و برایشان از رخدادهای گذشتگان تکذیب کنندۀ حقّ و حقیقت نقل و روایت می‌نماید:
(وَلَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (١٨)
کسانی که پیش از اینان بوده‌اند (آیات و پیغمبران مرا) تکذیب کرده‌اند، ببین که خشم و کینۀ من بر سر ایشان چه آورده است و چه کرده است؟.
«نکیر» به معنی انکار و اثاری است که به دنبال دارد، یعنی بدامدن و خشم و کینه. خداوند از کسانی که پیش از ایشان بوده‌اند و حقّ و حقیقت را تکذیب کرده‌اند، بدش آمده است و بر ایشان خشم گرفته است. این است که از آنان می‌پرسد:
(فَکَیْفَ کَانَ نَکِیر؟) (١٨)
خشم و کینۀ من بر سر ایشان چه آورده است و چه کرده است؟.
آنان می‌دانند که خشم و کینۀ یزدان بر سر تکذیب کنندگان چه آورده است و چه کرده است. آثار تخریب و تدمیر، برایشان توصیف می‌کند که همچون خشم و کینه‌ای چکونه بوده است و چه کار کرده است، و چه ویرانیهائی به دنبال داشته است!
امن و امانی که یزدان از آدمیزادگان نمی‌پسندد، امن و امانی است که بیانگر غفلت از خدا و از قدرت و قوّت و قضا و قدر او است، نه ایـن و مطمئن در پناه خدا و رعایت و رحمت او آسودن است. چه همچون امن و امان و آرمیدن و اطمینانی جدای از آن گونه غفلت و بیخبری است. زیرا شخص مؤمن در پناه پروردگار خود می‌آرامد و بدو اطمینان دارد، و رحمت و فضل خدای خود را می‌حوید. امّا این کار او را به غفلت و فراموشی نمی‌کشاند و او را به سرمستی دنیاپرستی و به گرداب زمین و کالاها و لذّت‌پـرستیهای آن نمیاندازد. بلکه رحمت و فضل یزدان او را به چشم دوختن به الطاف هـیشگی الهی، و به شرم و حیای از خدا، و ترس و خوف از خشم او، و بیم از آنچه نهان در قضا و قدر است، دعوت می‌کند. چشم انتظار و شرم و حیا و ترس و هراس و بیم او، همراه با کرنش بردن برای خدا، و تکیه و اطمینان کردن بدو است و بس.
امام احمد - با اسنادی کـه دارد - از عائشه - رضی‌الله‌‌عنها - روایت کرده است که گفته است: من هرگز پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم را کاملاً خندان ندیده‌ام، به گونهای که تکّه‌های زبان کوچک او را مشاهده کنم. بلکه او لبخند می‌زد ... همچنین عائشه گفته است: پیغمبرخدا صلّی الله علیه و اله و سلّم هر وقت ابری را می‌دید یا وزیدن بادی مشاهده می‌فرمود، در چهره‌اش آثار آن دیده می‌شد ... عائشه گفته است: گفتم ای پیغمبر خدا مردمان وقتی که ابر را می‌بینند شادمان می‌گردند. چرا که امیدوارند از آن باران ببارد. من تو را می بینم وقتی که ابر را می‌بینی در چهره‌ات علائم ناخوشایندی را مشاهده می‌کنم. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم فرمود:
(یا عائشة ما یؤمننی أن یکون فیه عذاب ? قد عذب قوم بالریح . وقد رأى قوم العذاب وقالوا , هذا عارض ممطرنا).[4]
« ای عائشه، چه چیز مرا در امن و امان می‌دارد اگر در آن عذاب باشد؟ مردمانی با باد عذاب داده شده‌اند. مردمانی هم عذاب را مشاهده کرده‌اند و گفته‌اند: این ابری است که بر ما باران می‌باراند».
این است احساس بیدار و هوشیاری که پیوسته خدا و قضا و قدر او را پیش چشم داشته است، و متوجّه چیزهائی بوده است که قرآن از این قبیل زندگی روایت فرموده است. این هم با اطمینان داشتن به رحمت خدا و با انتظار کشیدن فضل او منافات ندارد.
گذشته از این، این کار ارجاع دادن همۀ اسباب ظاهری به سبب اول است، و برگشت دادن کار هر گونه که هست و به طور کلّی به کسی است که ملک و مملکت و فرمانروائی در دست او است، و او بر هر چیزی توانا است. به دل زمین فرو بردن، سنگباران کردن، طوفان شن و ماسه به راه انداختن، آتشفشانیها را بیرون جهانیدن، زلزله‌ها را پدید آوردن، گردبادها و تندبادها را وزان کردن، و سائر نیروهای هستی و پدیده‌های طبیعی، چیزی از اینها در دست انسانها نیست. بلکه کار و بار آنها به خدا واگذار است. همۀ چیزهائی که انسانها در بارۀ آنها مـی‌گویند فرضیّه‌هائی است که تلاش می کنند با آنها رخداد‌ن آنها را تفسیر و توجیه کنند و بس. امّا آنان هیچ دخل و تصرّفی در وقوع آنها را ندارند، و خویشتن را نیز از آنها نمی‌توانند نپایند و به دور نمایند. همۀ چیزهائی را هم که بر روی زمین می سازند، لرزشی از لرزشها، یا طوفانی و گردبادی از طوفانها و گردبادهای زمین آنها را ویران و درهم می‌پیچد. انگار که با برگ درختی یا با برگ گیاهی به بازیچه نشسته است و آن را دستخوش خود قرار داده است! پس بهتر آن است کار و بار زمین را در این راستا به آفریدگار این هستی واگذارند، و به دست کسی بسپارند که قوانین را در جهان پدید آورده است که بر این رخدادها و پدیده‌ها فرمانروائی دارند، و نیروهائی را در هستی به ودیعت نهاده است که گوشهای از آنها در این رخدادها و پدیده‌ها جلوه‌گر می‌آیند. بلی برای انسانها بهتر است به آسمان چشم امید بدوزند - آنجا که رمز والائی است - و خدائی را یاد کنند که ملک و مملکت و فرمانروائی در دست او است، و او بر همه چیز توانا است.
انسان بدان اندازه نـیرومند است که خدا بدو نـیرو بخشیده است. بدان اندازه دانشور و دانا است که خدا بدو دانش و دانائی داده است. ولی زمام اختیار این هستی بزرگ و سترگ در دست آفریدگار جهان و کیهان است، و قوانین هستی ساختار یزدان است، و نیروهای هستی از کـمک و یاری او سرچشمه میگیرند. این نیروها برابر قوانین خدا و در حدود و ثغو‌ر قضا و قدر او حرکت می‌کنند و کارگر می‌افتند. وقائعی که رخ میدهند گاه‌گاهی انسان را دست بسته و حسرت‌زده در برابر نیروهای هولناک هستی نگاه می‌دارند. در این وقت جز این سزاوار انسان نیست که آفریدگار این نیروها و رام کنندۀ آنها را یاد بکند و تنها به مدد و یاری او برای مقابله با آنها چشم امید بدوزد، و از نیروها در حدو توان خود آن اندازه که در توان دارد مسخّر و رام خود سازد.
وقتی که انسان این حقیقت را فراموش می‌کند، و مغرور می‌گردد و گول می‌خورد به علم و دانش و قدرت و توانی که خدا بدو می‌دهد تا با آن برخی از نیروهای جهان را مسخّر خود سازد، چنین انسانی آفریدۀ مسخ شدۀ بریده از علم و دانش حقیقی می‌گردد» علم و دانشی که روح را به سوی منبع والای روح اوج می‌دهد. چنین انسانی دور از روح جهان هستی به زمین چنگ می‌زند و بدان می‌چسبد! در صورتی که فرزانۀ مؤمن در جشن زیبای جهان هستی به رکو‌ع می‌افتد و کرنش میبرد، و با آفریدگار بزرگوار وجود تماس پیدا می‌کند. این هم لذّتی است که مزۀ آن را نمی‌داند مگر کسی که خودش شیرینی آن را بچشد، وقتی که خدا آن را نصیب او می‌گرداند!
نیروهای بزرگ جهان هستی، انسان را وادار می‌سازند که در جایگاه عجز و تسلیم بایستد، چه این شیرینی بدو عطاء شده باشد و چه از آن محروم گردیده باشد. انسان کشف می‌کند آنچه را که باید کشف بکند، و ابداع می‌کند آنچه را که باید ابداع بکند، و به قدرت می‌رسد آن اندازه که باید بدان برسد. آنگاه با نیروهای هستی، شکست خورده و حسرت زده و کوچک و ناتوان رویاروی می‌شود. گاهی انسان می‌تواند خود را از طوفان محفوظ دارد، و لیکن طوفان راه خود را در پیش می‌گیرد و انسان نمی‌تواند آن را متوقّف سازد، و برسر راه آن بایستد و ایستادگی کند، و نهایت کاری که تلاش و دانش انسان می‌تواند بکند این است که خود را از طوفان در پناه چیزی بدارد و از سر راه آن کنار بکشد! ...گاه گاهی این چنین می‌شود کرد ... ولی گاه گاهی طوفان انسان را در پشت دیوارهایش و در میان ساختـانهایش می‌کشد و پایمالش مـی‌کند. در دریا موجها و طوفانها انسان را بازیچه دست خود می‌سازند. گاهی بزرگ ترین کشتیها بسان عروسک کو‌دکان در مسیر بادها قرار می‌گیرد و بدین سو و آن سو پرت می‌گردد. زلزله‌ها و آتشفشانیها، از سرآغاز زمان تا سرانجام زمان همان زلزله‌ها و آتشفشانیها بوده و خواهند بود! جز کوری و کور دلی نیست که برخی از افراد بدبخت و بدشگون را بر آن می‌دارد که بگویند: در این جـان «انسان می‌تواند به خود متّکی شود و بر سر پای خود بایستد! یا بگویند: انسان آقای این جهان است!
انسان با اجازۀ یزدان در این زمین جایگزین گردیده است. آن اندازه قدرت و قوّت و علم و اطّلاع بدو داده می‌شود که خدا بخواهد. خدا محاظ و نگاهدار او است. خدا روزی رساننده و روزی دهندۀ او است. اگر دست خدا یک لحظه او را رها سازد، کم‌ترین نیروهائی که رام او و مسخّر او است او را نابود می‌گرداند، و مگس و کو‌چکر از مگس او را می‌خورد. و لیکن با اجازۀ خدا و با رعایت خدا محوظ و مصون و محترم و بزرگوار می‌ماند. بس انسان باید بداند این تکریم و تعظیم و این لطف و فضل بزرگ و سترگ را از کجا می‌جوید.
*
بعد از این، روند قرآنی ایشان را از پسودۀ تهدیدکرد‌ن و بیم دادن، به پسودۀ تامّل و تدبّر منتقل می‌سازد، در صحنه‌ای که بسیار آن را می‌بینند، ولی در باره‌اش جز اندکی نـمی‌اندیشند. این صحنه، نمادی از نمادهای قدرت، و اثری از آثار تدبیر دقیق الهی است.
(أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ) (١٩)
آیا پرندگانی را نگاه نکرده اند که بالای سر آنان (در پروازند و) گاهی بالهای خود را گسترده و گاهی جمع می‌کنند؟! جز خداوند مهربان کسی آنها را (برفراز آسمان) نگاه نمی‌دارد، چرا که او هر چیزی را می‌بیند (و می‌داند هر آفریده‌ای برای ادامۀ زندگی خود نیازمند چیست).
این خارقالعاده در هر لحظه‌ای روی می‌دهد. با روی دادن مکرّر خود قدرت و عظمتی را از یادمان میبرد که این خارقالعاده بیانگر آن است. نگریستن بدین پرنده، در آن حال که بالهایش را شق و رق و صاف و صوف نگاه می‌دارد، و – از آن، بالهایش را جمع می‌کند و درهم می‌فشارد، در هر دو حالت: حالت راست و ریز نگاه داشتن بالها که اغلب هم چنین است، و حالت فراهم آوردن و درهم فشردن بالها که عارضی و موقّت است، پرنده را در هوا نگاه می‌دارد، و ساده و آسان آن را شناور می‌سازد، و برنده حرکاتی را انجام می‌دهد که تماشاگر گاهی چنین گمان می برد که این حرکات برای به نمایش درآوردن زیبائی معلّق زدن و فرود آمدن و اوج گرفتن است!
این صحنه را وراندازکردن، و هر قسم پرنده‌ای را در حرکات ویژۀ نوع خود زیر نظر گرفتن، دیده از تماشایش سیر نمی‌شود، و دل از تامّل خسته نـمی‌گردد. این امر گذشته از لذّتی که دارد، اندیشه را برمی‌انگیزد، و انسان را به تدبّر و تفکّر در بارۀ ساختار زیبای خدا وامی‌دارد، ساختاری که کـمال و جمال در آن همدوش و هم‌آغوش است!
قرآن به نگریستن و وارسی‌کردن این صحنۀ دل‌انگیز اشاره می‌نباید:
(أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ؟).
آیا پرندگانی را نگاه نکرده‌اند که بالای سر آنان(در پروازند و) گاهی بالهای خود را گسترده و گاهی جمع می‌کنند؟.!
سپس اشاره دارد به تدبیر و تقدیری که در فراسوی این صحنه موجود است:
(مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلا الرَّحْمَنُ).
جز خداوند مهربان کسی آنها را (برفراز آسمان) نگاه نمی‌دارد.
خداوند مهربان آنها را نگاه می‌دارد با قوانین هماهنگ موجود در ساختار هستی آنها، هماهنگ شگفتی که در هر چیز کوچک و بزرگ ساختمان بدن پرندگان ملاحظه گردیده است، وحساب هر سلول و اتمی نیز شده است ... قوانین هماهنگی است که در زمین و در فضا و در خلف پرندگان، هزاران موافقت و هسوئی و همنوائی دست به دست یکدیگر می‌دهد تا این خارقالعاده انجام بگیرد و تکرار گردد، و همیشه هم با نظم و نطام تکرار شود و ادامه یابد.
خداوند مهربان پرندگان را با قدرت توانای خود و با عنایت دقیق خود نگاه مـی‌دارد، قدرتی که عاجز و درمانده نـمی‌گردد، و عنایتی که حاضر و آماده است و هرگز غائب و نهان نـمی‌مود. این قدرت و این عنایت است که این قوانین را پیوسته در کار و در هماهنگی و در نظم و نطام نگاه می‌دارد. این قوانین یک لحظه سستی نمی‌پذیرد و رخنه پیدا نمی‌کند و نابسامان و پریشان نمی‌گردد تا آن وقت که خدا بخواهد:
(مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلا الرَّحْمَنُ).
جز خداوند مهربان کسی آنها را (بر فرا زآسمان) نگاه نمی‌دارد.
با این تعبیر مستقیم، به دست خداوند مهربان اشاره می‌نـاید، دستی که هر پرنده‌ای را و هر بالی را می‌گیرد، در آن حال که پرنده بالهای خود راصان و صوف نگاه می‌دارد، و یا آن زمان که بالهایش را فراهم می‌آورد و آنها را جمع می‌گرداند، وقتی که در فضا معلّق می‌زند و آویزان می‌گردد!
(إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ) (١٩)
او هر چیزی را می‌بیند ( و می‌داند هر آفریده‌ای برای ادامۀ زندگی خود نیازمند چیست).
خدا از هر چیزی آگاه است و هر چیزی را می‌بیند. از کار و بار هر چیزی آگاه است و باخبر از حال و احوال آن است. بدین جهت آماده می سازد و تهیّه می‌بیند. و همآوا و همنوا می‌سازد، و قدرت می‌دهد، و هر چیزی را در هر لحظه‌ای می‌پاید و رعایت می‌نماید، پاییدن و رعایت کردن شخص بس آگاه و بس بینائی.
نگاه داری پرندگان در فضای آسمان، بسان نگاه‌داری چهارپایان بر روی زمینی که در فضا در حال پرواز است همراه با همه چیزی که در آن است، و بسان نگاه داری سائر کرات و اجرامی که جز خدا آنها را در مدار و مکان خود نگاه نمی‌دارد ... همۀ این نگاه‌داریها شگرف و شگفت است، و لیکن قرآن چشمان مردمان و دلهای ایشان را متوجّه هر صحنه‌ای می‌سازد که می‌توانند آن را ببینند و درک و فهم بکنند. قرآن دلهای مردمان را با اشاره‌ها و نواهای خود می‌بساید و لمس می‌نماید. ولی هر ساخته‌ای از ساخته‌های یزدان معجزه است و نوآفرینی است. همۀ آفریده‌های یزدان الهام و پیام و نوا و آوا است. هر دلی و هر نسلی از ساخته‌ها و آفریده‌های یزدان آنچه می‌تواند می‌بیند، و آنچه می‌توانند ببیند مورد ملاحظه و بررسی قرار می‌دهد، بدان اندازه که خداوند جهان، توافق را رفیق راه می‌کند.
*
سپس قرآن مجید دلهایشان را با پسودۀ دیگری می‌پساید، و ایشان را به صحنۀ ترس و هراس از به گام زمین فرو رفتن و سنگباران در گرفتن برمی‌گرداند، بعد از آن که ایشان را به چرخش و گردش با پرندگان شناور در فضا و در امن و امان به سبب قوانین خدا برده بود. دلهایشان را میان پسوده‌های گوناکون میبرد و در برگشتن و رفتن به سیر و سیاحت می‌اندازد، بدان اندازه که یزدان تأثیر این رفت و برگشت را در دل بندگان سراغ دارد:
(أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْکَافِرُونَ إِلا فِی غُرُور)ٍ (٢٠)
آخر کدام اشخاص و افرادند که لشکر شمایند و جدای از خداوند مهربان بـه شما کمک می‌کنند و از شما مواظبت می‌نمایند؟! کافران گرفتار غرورند و بس.
قرآن ایشان را از به گام زمین فرو بردن و سنگباران کردن ترسانده است، و آنان را به یاد سرگذشت پیشینیانی انداخته است که خدا کارهایشان را نپسندیده است و نابودشان نـموده است. هم اینک به سویشان برمیگردد تا از ایشان بپرسد: این چه کسی است که آنان را کمـک می‌کند و در برابر خدا از ایشان دفاع و حمایت می‌نماید؟ چه کسی است که تاخت و تاز خدا را از ایشان به دور دارد؟ آیا کسی جز خدای مهربان می‌تواند از ایشان دفاع کند، و از بلا و مصیبت محفوظ و مصونشان دارد؟
(إِنِ الْکَافِرُونَ إِلا فِی غُرُورٍ) (٢٠)
کافران گرفتار غرورند و بس.
غرور است که بدیشان الهام می‌دارد که آنان در امن و امان و در حمایت و رعایت و در آرامش و آسایش بسر می‌برند و هیچ خبر ناگواری در میان نیست. در حالی که آنان دچار خشم خداوند مهربان و مورد تاخت و تاز یزدان سبحانند. آنان دارای ایمان نیـشد تا میانجی ایشان در پیشگاه یزدان شود. آنان اعمال خوب و بسندیده ندارند تا رحمت خدای مهربان را بهره ایشان سازد.
پسودۀ دیگری در روزی و رزقی است که از آن بهره‌مندند، و سرچشمۀ آن را فراموش می‌کنند، گذشته از این از پایان پذیرفتن و از میان رفتن آن نمی‌ترسند، و همراه با ایـن کار در سرمستی و خودستائی و رویگردانی خود پافشاری می‌کنند:
(أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَنُفُورٍ) (٢١)
یا این که چه کسانیند که اگر خداوند روزی خود را بازدارد بتوانند به شما روزی برسانند؟! اصلاً کافران در سرکشی و گریز پافشاری می‌کنند.
رزق و روزی جملگی انسانها - همان گونه که گذشت - مربوط به ارادۀ خدا است. ارادۀ خدا نخستین سبب از اسباب رزق و روزی در نقشۀ این جهان و در عناصر زمین و فضا است. انسانها بر اسباب رزق و روزی اصلاً قدرت ندارند، و اصلاً مربوط به عمل ایشان نیست. اسباب رزق و روزی در وجود بر ایشان سبقت دارد، و در نیرو از آنان زورمندتر، و بر نابود کردن نشانۀ حیات از ایشان مقتدرتر است، وقتی که خدا بخواهد.
اگر خدا آب را بازدارد، یا هوا را برگیرد، و یا عناصر اولیه‌ای را از میان بردارد که وجود اشیاء از آنها ساخته و پرداخته می‌گردد، چه کسی به انسانها رزق و روزی می‌رساند؟
گستره مدلول و مفهوم رزق و روزی فراخ‌تر، و روزگار آن جلوتر و ریشه‌دارتر از چیزی است که به ذهن می‌رسد و متبادر بدان می‌گردد، هنگامی که این واژه شنیده می‌شود. در رزق و روزی هر چیز کوچک و هر چیز بزرگی به قدرت خدا و قضا و قدر او، و به اجازه دادن به اسباب که کارگر واقع شوند، و یا کارگر واقع نشوند، مربوط می‌گردد.
در این مدلول و مفهوم گستردۀ سترگ ژرف، همۀ مدلولها و مفهومهای نزدیک جای میگیرند، آن مدلولها و مفهومهائی که انسان گمان میبرد او آنها را به دست آورده است، و آنها در توان او هستند، از قبیل: کار کردن، نوآوری نمودن، و تولید کردن ... همۀ اینها از یک سو به بودن اسباب و عناصر اولیه، و از دیگر سو به عطاء و بخشش یزدان به افراد و ملل جهان بستگی دارد. کارگر کدام است که بکشد، و کدامین حرکت است که انجام بدهد، مگر این که از رزق و روزی خدا باشد، خدائی که او را آفریده است، و بدو تاب و توان داده است، و همان نفسی که می‌کشد برایش آفریده است، و ماده‌ای را خلق کرده است که در بدنش می‌سوزد و بدو قدرت حرکت می‌دهد؟ کدامین پویش و کوشش عقلانی است که مخترعی آن را صرف کند و از رزق و روزی خدا نباشد، خدائی که قدرت تفکّر و تدبّر و ابداع و نوآوری داده است؟ کدامین تولید است که کارگری یا مبتکری در ماده‌ای پدید آورد و ابداع کند مگر این که پیش از هر چیز جزو ساختار خدا نباشد، و مگر این که با اسباب جهانی و انسانی بوده و در اصل از زمرۀ رزق و روزی خدا نباشد؟ ...
(أَمْ مَنْ هَذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ).
یا این که چه کسانیند که اگر خداوند روزی خود را بازدارد بتوانتد به شما روزی برسانند؟!.
(بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَنُفُور)ٍ (٢١)
اصلاً کافران در سرکشی و گریز پافشاری می‌کنند. این تعبیر، یک چهرۀ رویگردان خود بزرگ بین، و یک سیمای منکر و خودستا را به تصویر می‌کشد. بعد از آن که حقیقت رزق و روزی را بیان داشته است، و گفته است که آنان در رزق و روزی جیره‌خواران خدایند. زشت‌ترین سرکشی و گریزپائی، وخودستائی و خود بزرگ بینی و رویگردانی و گردن افراشتن، آن است که از جیره خواران در برابر خوراک دهنده و جامه‌بخشنده صورت پذیرد، خوراک دهنده و جامه بخشنده‌ای که روزی دهندۀ جیره خواران است، و جیره خواران هیچ چیزی از خود ندارند و هر چه دارند روزی رسان بدیشان ارزانی داشته است و تفضل فرموده است. امّا آنان با وجود این، سرکش و رویگردان و پررویند!
این تصـویری از حقیقت نفسهائی است که از دعوت به سوی خدا با سرکشی و تمرّد روی می‌گردانند، و رویگردانی نفرت انگیزی دارند، و فراموش می‌کنند که آنان آفریده‌های یزدانند، و در پرتو فضل و لطف خدا زندگی می‌کنند، و از هستی و زندگی و رزق خودشان به طور کلّی چیزی مال خودشان نیست!
*
آنان با وجود این، پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم و کسانی را که با او هستند به گمراهی متّهم می‌کنند، و گمان می‌برند خودشان راهیاب‌ترند! همان گونه که امثال ایشان در هر زمانی با دعوت کنندگان به سوی خدا چنین مـی‌کنند. بدین جهت یزدان سبحان حال آنان و حال مؤمنان را در صحنۀ زنده‌ای که حقیقت حال را روشن نشان می‌دهد به تصویر می‌کشد:
(أَفَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمْ مَنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ )(٢٢)
آیا آن کسی که نگونسار و بـر رخسـاره راه می‌رود راهیاب‌تر است، با کسی که بر پا ایستاده و درست در راه راست گام برمی‌دارد؟.
کسی که نگونسار و بر رخساره راه می‌رود، یا عملاً کسی است که بر رخساره‌اش راه می‌رود، و بر پاهایش راست و درست راه نمی‌رود، آن گونه که خدا او را آفریده است، و یا این که در راهی که در پیش گرفته است می‌لغزد و بر چهره‌اش می‌افتد. سپس برمیخیزد و دوباره می‌لغزد! هم این حال و هم آن حال، خال بیچاره و درمانده‌ای است که به مشقّت و سختی و لغزش گرفتار می‌آید، و به هدایت و خیر دسترسی پیدا نمی کند و به هدف نمی‌رسد! این حال کجا و حال کسی کجا که راست و درست راه را در پیش می‌گیرد، راهی که چاله و چو‌له و کجی و کژی در آن یافته نـمی‌شود، و سکندری خو‌ردنها و لغزیدنها در آن وجود ندارد، و هدفی که بر سر راه دارد روشن و معلوم و مشخّص است؟!
حال اول حال بدبخت فلک‌زده‌ای است که راه خدا را گم کرده است و حیران و ویلان شده است، و از هدایت خدا بی‌بهره گردیده است. کسی است که با قوانین خدا و آفریده‌های خدا برخورد و تضادّ دارد. زیرا در سیر و حرکت خود با قوانین و آفریده‌های خدا ناهمگونی دارد، و راهی را در پیش می‌گیرد که خلاف راه قوانین و آفریده‌های خدا است، و خطّ سیری جدای از خطّ سیر آنها را می‌سپرد. پس او همیشه می‌لغزد و می‌افتد، و پیوسته در رنج و عذاب بسر میبرد، و تا ابد سرگردان و ویلان می‌گردد.
حال دوم حال شخص خوشبخت و بزرگوار و راهیاب به سوی خدا است. شخصی است که از هدایت خدا بهره‌مند گردیده است، و برابر قوانین خدا راه گشاد و آبادی را طیّ می‌کند که کاروان ایمان و حمد و سپاس و مدح و ثنای یزدان آن را طـیّ مـی‌کند. این کاروان، کاروان کلّ هستی است، با زنده‌ها و چیزهائی که در آن است.
قطعاً زندگی ایمان، ساده و راست و دارای هدف و سرانجام روشن است، و زندگی کفر دشواری و لغزیدن و افتادن و گمراه گردیدن دارد ... آیا کدام یک از این دو راه رهنمود و رهنمون کننده‌تر است؟ آیا این امـر نیازی به پاسخ دارد؟ این پرسش، پرسش مقرّر گرداندن و ایجاب کردن است!
پرسش و پاسخ به اتمام می‌رسد و از دیدگان نهان می‌شود تا این صحنۀ زندۀ برجستۀ پو‌یا، در جلو دلها پدیدار گردد ... صحنۀ گروهی که بر رخساره‌ها و چهره‌هایشان راه می‌روند، یا می لغزند و می‌افتند و بر حچره‌هایشان سرنگون می‌کردند و هیچ گونه هدفی و راهی ندارند. صحنۀ کروه دیگری پیش چشم می‌آید که سرافراز و سربلند راه مـی‌روند، و گامهای راست و درستی برمی‌دارند، و در راه راستی به سوی هدف مشخّصی رهسپار می‌شوند.
این مجسّم کردن حقائق است، و زندگی را به شکلها و صورتها نشان دادن است، همان گونه که شیوۀ قرآن در تعبیر با تصویر است.[5]
*
در پرتو ذکر هدایت و ضلالت، به یادشان می‌آورد که یزدان چه وسائل هدایتی، و ادوات درک و فهمی، بدیشان بخشیده است، ولی آنان از آنها استفاده نکرده‌اند، و جزو سپاسگزاران نبوده‌اند:
(قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ) (٢٣)
بگو: خدا کسی است که شما را (از عدم) آفریده است، و برای شما گوش و چشم و دل درست کرده است (که وسیلۀ کار و سعادت شما هستند. امّا شما این نعمتها را) کمتر سپاسگزاری می‌کنید.
حقیقت است که خدا است انسان را آفریده است و از نیستی به هستی آورده است. ذات خدا با تأکید و توکیدی اثبات می‌شود که نپذیرفتن آن دشوار است. انسان هست - انسانی که والاترین و آگاه‌ترین و تواناترین آفریده‌ها است تا آنجا که معلوم است - انسان هم خودش را پدید نیاورده است. پس باید کسی باشد فراتر و داناتر و تواناتر از انسان باشد، او را بیافریند و هستی بخشند ... هیچ چاره‌ای از اعتراف به آفریدگار نیست. چه بودن انسان، انسان را با این حقیقت روبرو می‌سازد. ستیزۀ با این حقیقت، نوعی لجبازی است و سزاوار احترام نیست.
قرآن این حقیقت را در اینجا ذکر می‌فرماید تا در کنار آن وسائل شناختی را تذکّر دهد و یادآور کند که یزدان انسان را با آنها مجهّز کرده است:
(وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ).
و برای شما گوش و چشم و دل درست کرده است (که وسیلۀ کار و سعادت شما هستند.
انسان در برابر این نعمتها: نعمتهای آفرینش و گوش و چشم و دل، کاری که کرده است این است:
(قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ) (٢٣)
کمتر سپاسگزاری می‌کنید.
گوش و چشم دو معجزۀ بزرگ هستند که برخی از ویژگیهای شگفت آنها شناخته شده است. دل که قرآن با آن از نیروی درک و فهم و آگاهی و شعور تعبیر کند، مـزۀ شگفت‌تر و شگرف‌تری است. تاکنون جز اندی از شگفتیها و شگرفیهایش شناخته نشده است. دل رازی از رازهای خدا در وجود این آفریده بینظیر است ...
دانش نوین تلاشهائی را برای شناخت مـقداری از دو معجزۀ گوش و چشم آغاز کرده است. گوشهای از آن را ذکر می‌کنیم:
« حسّ شوائی از گوش خارجی آغاز می‌شود، و جز خدا کسی دقیقاً نمی‌داند به کجا منتهی می‌شود. علم میگوید: امواجی که صدا در هوا ایجاد می‌کند به گوش منتقل می‌گردد. گوش مسیر صدا را تنظیم می کند تا به پردۀ صماخ بخورد و در نهایت امواج صدا به گوش داخلی برسد.
گوش داخلی مجراهائی به شکل نیمدایره و حلزونی دارد که فقط در قسمت حلزونی چهارهزار کمان کوچک موجود بوده که به عصب شنوائی مغز متّصل هستند.
طول هر کمان و حجم آن چقدر است؟ چگونه این کمانها که تعدادشان به هزاران می‌رسد و هر یک از آنها ساختار ویژه‌ای دارد، به یکدیگر متّصل گردیده‌اند؟ محلّی که در آنجا جای داده شده‌اند چه اندازه است؟ ... گذشته از استخوانچه‌های متحرّک گوش میانی که همگی در میانی قرار دارند که نزدیک است دیده نشود! در گوش صد هزار سلول شنوائی وجود دارد. آنان شنوائی به مشکهای بسیار ریز و شگفتی منتهی می‌شوند، آن اندازه ریز و شگفت که خردها را حیران و ویلان می سازند).[6]
« مرکز حسّ بینائی چشم است. چشم صد و سی میلیون گیرنده نوری دارد که پایانه‌های اعصاب بینائی هستند. جشم از صلبیّه و قرنیّه و مشیمیّه و شبکیّه تشکیل شده است ... گذشته از تعداد زیاد و سرسام‌آور عصبها و گیرنده‌ها.[7] شبکیّه از نه لایۀ جداگانه تشکیل شده است. داخلی ترین لایه از سلولهای استوانه‌ای و مخروطی تشکیل گردیده است. گفته‌اند: تعداد سدلهای استوانه‌ای سی میلیون، و شمارۀ سلولهای مخروطی سه میلیون است. همۀ آنها دارای ارتباط و همدائی منظّم و محکمی هستند، و همۀ آنها با عدسی چشم هماهنگی دقیق و استواری دارند ... صخامت عدسی چشمان تو مرتباً تغییر می‌کند تا همۀ نورها را در کانونی جمع آوری کند. انسان در هیچ مادۀ غیر مرکبی به چنین خاصیّت ویژه‌ای دست نیافته، برای نمو‌نه در چیزی مثل شیشه».[8]
و امّا دل ویژگی ای است که انسان بدان انسان گردیده است. این ویژگی، نیروی درک و فهم و تشـخیص و تمییز و شناخت و معرفتی است که بدان انسان در این ملک و مملکت عریض و طویل جانشین گردیده است و جایگزین شده است. همچنین انسان بدان، امانتی را برداشته است و بر عهده گرفته است که از برداشت و بر عهده گرفتن آن آسمانها و زمین و کوه‌ها ترسیده‌اند. این امانت، امانت ایمان اختیاری، و هدایت ذاتی، و استقامت ارادی بر برنامۀ راست و درست الهی است.[9] کسی ماهیّت این نیرو، و مرکز آن را در داخل یا خارج جسم نمی‌داند! این خاصیّت، سرّ و راز یزدان در انسان است. جز یزدان کسی بدان پی نبرده است.
خداوند جهان این عطاهای بزرگ را به انسان بخشیده است تا بدان امانت سترگ برخیزد و امانتداری خود را نشان دهد، ولی انسان سپاس آنها را نگفته است و شکر آنها را بجای نیاورده است:
(قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ) (٢٣)
کمتر سپاسگزاری می‌کنید.
سپاس نعمت نـگفتن و شکر خدای را بجای نیاوردن، باعث شرمندگی است وقتی که انسانها بدان تذکّر داده می‌شوند و به یادشان می‌آید، همان گونه که قرآن در این جولانگاه به یادشان می‌آورد، و از همۀ کافران و منکران برایشان سخن میگوید، کافران و منکراتی که سپاس نعمت خدادادشان را نـگفته‌اند. نعمتی که اگر سراسر زندگانیشان را صرف سپاس آن کنند، به تمام و کمال نمی‌توانند شکر نعمت را بجای آورند!
*
آن گاه بدانان تذکّر می‌دهد که یزدان سبحان انسان را نیافریده است و این ویـژگیها را بیهوده و ناسنجیده بدیشان نداده است، بدون این که قصدی و هدفی در میان نباشد. بلکه دنیا را فرصتی برای امتحان، و آخرت را جایگاه جزا و سزا قرار داده است:
(قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الأرْضِ وَإِلَیْهِ تُحْشَرُونَ) (٢٤)
بگو: او کسی است که شما را در زمین تولید و تکثیر کرده و پخش و پراکنده نموده است، و در پیش او گرد آورده می‌شوید.
«ذزء» مصدر «ذرآکم» به معنی فراوان کردن و تکثیر نمودن است. معنی پخش کردن و پراکندن نیز در ضمن دارد. «حشر» هم که مصدر «تحشرون» است به معنی پخش کردن در اطراف و نواحی است. هـر دوی این واژه‌ها از لحاظ تصویر هنری دالّ بر حرکت و جنبش متقابل هستند. تقابل آن دو از لحاظ معنوی است. آن یکی صحنۀ پدید آوردن مردمان و زاد و ولد دادن و افزایش و پراکندن ایشان در زمین است. این یکی هم صحنۀ جمع آوردن آدمیزادگان از زمین و همایش ایشان در قیامت پس از افزودن و پراکندن آنان در دنیا است. در آنجا که قیامت است کار دیگری جدا از کار دنیا در میان است، و مقصود و مراد دیگـری است که نتیجۀ امتحان با مرگ و زنعدگی در این جـهان است. اینجا محلّ امتحان و آنجا پاسخ امتحان است! روند قرآنی هر دو صحنه را در یک آیه گرد می‌آورد، تا این دو صحنه در حسّ و شعور و تفکّر و تصوّر تقابل داشته باشند، همان گونه که اسلو‌ب و شیوۀ قرآن است. و تا انسانها بدانند و یادآور شوند در حالی که هنوز در زمین پخش و پراکنده‌اند، در آنجا که قیامت است هدف قرار دارد، و آنان به سوی آن می‌روند و در آنجا جمع می‌شوند. آنجا کاری است که جدای از کار اینجا است، و حاصل امتحان با مرگ و زندگی این چند روزۀ دنیا و سزا و جزای این سرا است.
آنگاه شکّ و تردید ایشان را راجع به این همایش و گردآوری، و راجع بدین وعد و وعید، نقل می‌کند:
(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٢٥)
می‌گویند: اگر راست میگوئید، این وعـده‌ای که می‌دهید، کی خواهد بود؟.
این سؤال کسی است که شکّ و تردید داشته باشد. از دیگر سو سؤال لجباز رنج‌افزائی است که به دنبال عیب و عار دیگران راه می‌افتد. آخر شناخت این وعده و وعید، و تشخیص زمان آن، کار را جر یا عقب نـی‌اندازد، و ارتباطی با حقیقت وعده و وعید ندارد و زمان آن را دگرگون نمی‌سازد. قیامت روز سزا و جزا است و به دنبال امتحان این جهان فرا می‌رسد. برای ایشان فرق نمی‌کند این وعد و وعید قیامت فردا بیاید یا پس از میلیونها میلیون سال فرا رسد ... مهمّ این است که می‌آید، و آنان در آنجا گرد آورده می‌شوند، و در برابر کارهائی که در دنیا کرده‌اند سزا و جزا داده می‌شوند.
بدین خاطر است که یزدان سبحان کسی را بر زمان آن مطّلع نفرموده است. زیرا هیچ گونه مصلحتی برای بندگانش در شناخت و آگاهی از آن وجود ندارد. بدین سبب اطّلاع از آن، با سرشت آن روز و حقیقت آن، پیوند و ارتباطی ندارد، و هیچ گونه تأثیری در تکالیف و وظائفی ندارد که از مردمان خواسته می‌شود که با انجام آنها برای آن روز آمادگی پیدا کنند. بلکه مصلحت و حکمت، در پنهان کردن زمان فرا رسیدن آن از حمل مردمان است. مصلحت و حکمت در این است که اطّلاع از فرا رسیدن قیامت مختصّ به ذات یزدان باشد و همۀ آفریدگان بی‌خبر از آن گردند:
(قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٢٦)
بگو: اطّلاع و آگاهی (از فرا رسیدن مجازات دنیوی و یا وقوع قیامت) متعلّق به خدا است و بس. من فقط بیم دهندۀ آشکاری هستم.
در اینجا فرق میان آفریدگار و آفریدگان، برجسته و آشکار پدیدار است. ذات خدا و یگانگی او خالص می‌ماند و شریک و انباز و همتا و همگونی ندارد. علم و اطّلاع از قیامت به یزدان سبحان اختصاص دارد و بس. آفریدگان - از جمله پیغمبران و فرشتگان - در جایگاه خودشان، و مؤدّب در برابر مقام بزرگ خداوندگاری می‌ایستند و پای فراتر نمی‌نهند:
(قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٢٦)
بگو: اطّلاع و آگاهی (از فرا رسیدن مجازات دنیوی، و یا وقوع قیامت) متعلّق به خدا است و بس. من فقط و فقط بیم دهندۀ آشکاری هستم.
وظیفۀ من بیم دادن است. کار من بیان فرمان یزدان است. امّا اطّلاع و آگاهی از آن سرای، متعلّق به صاحب اطّلاع وآگاهی است که یگانه و یکتا و بدون شریک و انباز است.
در همان حال که آنان با شکّ و تردید از فرا رسـیدن قیامت می‌پرسند، و قاطعانه بدیشان پاسخ داده می‌شود، روند قرآنی چنین به ذهن و شعور می‌اندازد که قیامت فرا رسیده است، و موعدی که در باره‌اش شکّ و تردید می‌ورزند آمده است. انگار هم اینک ایشان با آن روبرو گردیده‌اند، و در آن روی داده است آنچه باید روی بدهد:
(فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَقِیلَ هَذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ) (٢٧)
هنگامی که این وعدۀ الهی را از نزدیک مشاهده کردند، چهرههای کافران درهم و زشت می‌گردد، و بدیشان گفته می‌شود: این همان چیزی است که خود می‌خواستید (و در فرارسیدن و دیدن آن شتاب می‌ورزیدید).
آن را از نزدیک دیده‌اند، و جلو خود حاضر و آماده با آن رویاروی کردیده‌اند، بدون این که انتظارش را کشیده باشند و آمادگی رویاروی شدن با آن را تهیّه دیده باشند. پس این است که چهره‌هایشان درهم و زشت گردیده است، و ناخوشایندی در سیماهایشان نمودار شده است، و تنبیه و تهدیدشان در رسیده است:
(وَقِیلَ هَذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ!) (٢٧)
گفته می‌شود: این همان چیزی است که خود می‌خواستید (و در فرا رسیدن و دیدن آن شتاب می‌ورزیدید).
این همان است و حاضر و آماده و نزدیکان است. این همان چیزی است که ادّعاء داشتید که هرگز نـمی‌شود و وقوع پیدا نمی‌کند!
این شیوه در عرضه کردن و نشان دادن چیزی که خواهد بود و خواهد شد در قرآن تکرار می‌گردد، تا شخص تکذیب کننده یا شکّ کننده را رویاروی چیزی نگاه دارد که تکذ‌یبش کرده است یا در باره‌اش شکّ داشته است. او را نگاه دارد با یک احساس تصویری که ناگهان پدیدار می‌آید و تکذیب کننده یا شکّ کننده را با چیزی روبرو می‌گرداند که آن را تکذیب کرده است یا در باره‌اش شکّ و تردید ورزیده است.
گذشته از این، این شیوه در عین حال حقیقتی را به تصـویر می‌کشد. این چنین روزی در علم خدا موجود است، و خطّ زمان میان آن روز و میان انسان با توجّه به انسان برجا و برا است. این هم یک مسألۀ نسبی است، حقیقت صرفی را مجسّم و مشخّص نمی‌دارد، همان گونه که در حساب خدا پدیدار و برقرار است. اگر خدا اجازه بدهد همین لحظه آن را ببینند آن گونه که در علم خدا وجود دارد. پـس این انتقال ناگهانی از دنیا به آخرت، و از جایگاه شکّ و تردید به جایگاه رویاروی شدن و یک هو دیدن، به حقیقتی اشاره دارد که برپا و برجا است، و اگر خدا اجازه بدهد هم اینک عیان می‌گردد و پرده از آن فرو می‌افتد، در همین وقتی که این حقیقت برایشان به تصویر کشیده می‌شود، تصویری که وجدان و شعور ایشان را به تکان درمی آورد.
*
آنان در انتظار بودند که پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم و این جماعت اندک مؤمنان که در خدمتش بودند بمیرند و از شرشان آسوده بشوند. به همدیگر سفارش می‌کردند که صبر و شکیبائی داشته باشند و او را تحمّل کنند تا اجل به سراغش بیاید، و این گردباد فروکش کند و این طوفان بیارامد، گردباد و طوفانی که دعوت به اسلام در میان صفهایشان پدید آورده است و آرام و قرار را از ایشان گرفته است. گاهی آنان در میان خود به تکبّر و لاف و گزاف می‌پرداختند و گمان می‌بردند که خدا محمّد را و کسانی را هلاک خواهد ساخت که با او هستند، چرا که آنان گمراهند، و چیزی را که می گویند از پیش خود به هـم می‌بافند و به دروغ به خدا نسبت میدهند! هم اینک در اینجا در برابر صحنۀ رستاخیز و همایش قیامت و سزا و جزا آماده‌اند. بدیشان اطّلاع داده می‌شود که اگر آرزویشان تحقّق هم پیدا کند ایشان را از فرجام کفر و ضلال نمی‌رهاند. پس برای ایشان چه بهتر که در بارۀ کار و بارشان بیندیشند ییش از آن که این وعده و وعید فرا رسد که ایشان را در اینجا رویاروی آن نگاه می‌دارد و انگار بر سرشان تاخته است و هم اینک فرا رسیده است:
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَمَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ) (٢٨)
بگو: به من خبر دهید اگر خداوند مرا و تمام کسانی را که با من هستند (و ایمان آورده‌اند) هلاک سازد، و یا به ما رحم نماید (و ما را فعلاً نکشد، به هر حال ما چه حال بمیریم و چه در آینده، اهل نجات هستیم)، امّا چه کسی کافران را از عذاب دردناک (دوزخ می‌رهاند و) در پناه خود می‌دارد؟.
این سؤال، ایشان را به تدبّر و تفکّر در بارۀ حـال و احوالشان، و در بارۀ کار و بارشان می‌کشاند، و این سزاوارتر از هر چیز دیگر برای ایشان است. چه سودی به حالشان ندارد که آرزوهایشان تحقّق پیدا کند و خدا پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم و کسانی را هلاک فرماید که با او هستند. اگر هم خدا به پیغمبرش و به کسانی که با او هستند مرحمت و لطف فرماید، روشن است که مایۀ نجات و رستگاری ایشان نمی‌گردد. خدا باقی است و نمی‌میرد. او است که ایشان را در زمین پدیدار کرده است و افزایش داده است و پراکنده نموده است. و آنان در پیشگاه او گرد آورده می‌شوند...
یزدان سبحان بدیشان نمی‌فرماید: چه کسی شما را از عذاب دردناک در پناه خود می‌دارد؟ و با نصّ قرآن نـمی‌فرماید که آنان کافرند. بلکه به عذابی اشاره می‌کند که در انتظار کافران است:
(فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ) (٢٨)
امّا چه کسی کافران را از عذاب دردناک (دوزخ می‌رهاند و) در پناه خود می‌دارد؟.
این هم شیوۀ حکیمانه‌ای در کار دعوت است. از یک سو ایشان را می‌ترساند، و از سوی دیگری بدیشان فرصت می‌دهد از موضعگیری خود دست بردارند. اگر یک راست با ایشان جبهه‌گیری کند و آنان را کافر قلمداد نماید، و بگوید هیچ گریزی از عذاب دردناک ندارند و قطعاً بدان می‌افتند، چه بسا جهالت کنند و نادانی نمایند، و عزّت بزهکارانه و غرور گناه ایشان را فرا بگیرد، و کبریا و نخوت دروغین آنان را به انجام گناه بیشتر بکشاند، به سبب اتهام و تهدید مستقیـمی که متوجّه ایشان شده است.
در برخی از حالات شیوۀ اشاره کارآتر و مؤثّرتر از شیوه تصریح در نفس انسان می باشد.
آنگاه از این یکسان بودن این کار یا آن کار، بالاتر مـی‌رود، و به بیان جایگاه مؤمنان در پیشگاه پروردگارشان، و یقین و اطمینانی که بدو دارند، و توکّلی که بدو می نمایند، می‌پردازد. همراه با اشارۀ به این که مؤمنان به ایمان خود اطمینان، و به هدایتشان یقین دارند، وک افران در گمراهی آشکاری هستند.
(قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَعَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٢٩)
بگو: خدا مهربان است و بدو ایمان آورده‌ایم و بدو پشت بسته‌ایم. لذا خواهید دانست که چه کسی (از ما و شما) در گمراهی و سرگشتگی آشکاری است.
ذکر صفت «الرحمن» در اینجا به رحمت ژرف و بزرگ خدا در حقّ پیغمبرش و در حقّ مؤمنان همراه او اشاره می‌نماید. چه خدا هرگز ایشان را هلاک نـمی‌گرداند، آن گون که کافران آرزو می‌کنند یا آن گونه که ادّعاء می‌نمایند.
پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم را رهنمود می‌فرماید که ارتباطی را آشکارا بیان دارد که ایسان را به پروردگار مهربانشان ارتباط می‌دهد، و آن ارتباط ایمان است:
«آمَنَّا بِهِ» بدو ایمان آورده‌ایم.
و ارتباط توکّل است:
«وَعَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا» و بدو پشت بسته‌ایم.
تنها بدو پشت بسته‌ایم و پشت می‌بندیم و بس ... تعبیر سخن به قربتی اشاره می‌نماید که میان مؤمنان و میان یزدان مهربان است. یزدان ستان است‌که به پیغمبرش و به مومنان لطف و بزرگواری می‌فرماید، و به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم اجازه می‌دهد این قربت را اعلان دارد، و او را بدین اعلان رهنمود می‌نماید. انگار بدو می‌فرماید: از چیزی که کافران می‌گویند مترس. چه تو و کسانی که با تو هستند با من پیوند دارند و منتسب به من هستند: تو از سوی من اجازه داری این کرامت و حرمت، و این مقام و منزلت را بیان داری! پس بدیشان بگو ... این هم مودّت و محبّت و تکریم و بزرگ داشتی از سوی یزدان در حقّ ایشان است ... آنگاه این تهدید پیچیده به میان می‌آید:
(فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٢٩)
خواهید دانست که چه کسی (از ما و شما) در گمراهی و سرگشتگی آشکاری است.
این هم شیوه‌ای است که اصرار و پافشاری بر انکار کردن را سست و ضعیف می‌گرداند. ایشان را به برگشت از موضعگیری خود دعوت می‌کند، بدین بهانه که نکند آنان گمراه باشند، و دچار عذابی شوند که ذکر آن در این آیه رفت:
(فَمَنْ یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ) (٢٨)
چه کسی کافران را از عذاب دردناک (دوزخ می‌رهاند و) در پناه خود می‌دارد؟.
در عین حال بدیشان رو در رو نمی‌فرماید که آنان عملاً گمراه هستند، تا عزّت بزهکارانه و غرور گناه ایشان را فرانگیرد، و کبریا و نـخوت دروغین آنان را به انجام گناه بیشتر نکشاند. این شیوه‌ای از شیوه‌های کار دعوت است و با برخی از حالتهای نفس تناسب و همگرایی دارد ...
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ) (٣٠)
بگو: مرا خبر دهید اگر آبهای (مورد استفادۀ) شما به زمین فرو رود، چه کسی می‌تواند آب روان در دسترس شما مردمان قرار دهد؟.
« الماء الغو‌ر»: آب فرو رفته به زمین است، آبی که نتوانند بدان دسترسی پیدا کنند. «معین»: آب برجوشنده و بردمنده و روان است. این هم پسودۀ نزدیکی در زندگی ایشان است، هر چند آنان پیوسته آن روز را بعید می‌دانستند و در بارۀ وقوع آن شکّ و تردید می‌ورزیدند ... ملک و مملکت و فرمانروائی در دست خدا است، و او بر هر چیزی توانا است. چه می‌شود اگر ارادۀ خدا بر محروم کردن ایشان از سرچشمۀ زندگی دنیوی قرار گیرد؟!
آنگاه به ترک ایشان میگوید تا بیندیشند در بارۀ چیزی که خواهد شد اگر خدا اجازه دهد این کار روی بدهد، کاری که ایشان را از آن می‌ترساند.
*
بدین منوال و بر این روال این سوره به پایان می‌رسد، و این مجموعۀ فراوان آهنگها و پسوده‌ها هم پایان می‌پذیرد، و این سیر و سفرها و گشت و گذارها نیز خاتمه می‌یابد، سیر و سفرها و گشت و گذارهائی در افقها و کرانه‌ها و بلندیها و بستیهای فراخ و گستردۀ اطراف. هر آیه‌ای تقریباً آهنگ ویژه‌ای بود. یا به عبارت دیگر کوچی در جهان ناپیدای غیب، یا در جهان پیدائی بود که چشمها و دلها متوجّه آنها نمی‌گردد .
این سوره، سورۀ سترگی است، سورهای که بزرگتر از حجم و پهنه و تعداد آیات خود است. انگار آیات این سوره تیرهائی هستند که به سوی مکان دوردستی نشانه می‌روند. و نزدیک است هر تیری جداگانه جهان نوینی را کشف بکند و بگشاید!
این سوره جوانب اساسی مهمّی از ارکان و اصول جهان بینی اسلامی را بنیانگذاری می‌کند. این سوره در درون انسان حقیقت قدرت مطلقۀ یزدان، حقیقت سلطه و پاسداری مطلق خداوند منّان، حقیقت امتحان و آزمون با مرگ و زندگی برای آماده‌سازی رستاخیز و جمع‌آوری همگان و سزا و جزا دادن به مردمان، حقیقت کمال و جمال در ساختار ایزد سبحان، حقیقت علم و اطّلاع مطلق از رازهای پنهان و پچ‌پچ‌های نهان، حقیقت سرچشمۀ رزق و روزی، حقیقت محافظت خدا از آفریده‌ها، و حضور ایزد سبحان در کنار هر آفریده‌ای از آفریدگان، و بخشهای دیگری از این گونه حقائق را استقرار می‌بخشد، حقائق اساسی و بنیادینی که جهان‌بینی مسلمان در بارۀ پروردگارش، و جهان‌بینی او راجع به جهان و ارتباط آن با آفریدگار کیهان، بر آن پایدار و استوار می‌گردد. این جهان بینی است که برنامۀ زندگی شخص مؤمن به طور کلّی از آن برمی‌جوشد، جهان بینی او در بارۀ پروردگارش، خودش، مردمان، زندگان، و سراسر جهان اعم از زنده و اشیاء، از آن برمی‌جوشد. جهان بینی‌ای است که احساس و شعور و دل و درون و شخصیّت و ارزشها و معیارها و مقیاسها و رو به زندگی کردن و رفتن او، با آن شکل می‌گیرد و دگرگون می‌شود . . ..
[1] آسمان اوّل قرآنی،تمام ستارگانی را دربر می‌گیردکه با چشم مسلّح‌و غیرمسلّح دیده می‌شوند(نگا:صافّات/٦ و فضلت/12). (مترجم)
[2] کتاب:«العلم یدعو للایمان» ترجمۀ محمود صالح فلکی، صفحۀ٧٠و 71
[3] مرجع سابق، صفحۀ ٧٦و 77
[4] در صحیح مسلم و بخاری از ابن‌وهب روایت شده ست.
[5] مراجعه شود به‌کتاب: «التصویر الفنی‌فی القرآن»، فصلهای «شیوۀ قرآن»و «خیال پردازی محسوس و مجسّم ساختن».
[6] به نقل از کتاب:«الله‌و العلم الحدیث»تألیف استاد عبدالرزاق نوفل.صفحۀ 57
[7] مرجع سابق،صفحۀ 58
[8] به نقل از کتاب:«العلم یدعو للایمان» ترجمۀ استاد محمود صالح فلکی. صفحۀ 113.
[9]مراجعه شود به تفسیر این فرمودۀ خداوند بزرگوار: «انا عرضنا الامانة علی السماوات و الازض و الجبال...» در جزء بیست و دوم،جلد یازدهم، صفحات: ٤٣٥-٤٣٩.