سوره فصلت
حمٓ
حم [حا. میم]
تَنزِیلٞ مِّنَ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ
[این قرآن،] از سوی الله بخشندۀ مهربان نازل شده است.
کِتَٰبٞ فُصِّلَتۡ ءَایَٰتُهُۥ قُرۡءَانًا عَرَبِیّٗا لِّقَوۡمٖ یَعۡلَمُونَ
کتابی است که آیاتش به زبان عربی، برای مردمی که می‌دانند، به شیوایی و روشنی بیان شده است.
بَشِیرٗا وَنَذِیرٗا فَأَعۡرَضَ أَکۡثَرُهُمۡ فَهُمۡ لَا یَسۡمَعُونَ
[کتابی] بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده است؛ ولی بیشتر مردم رویگردانند و [حقایق را] نمی‌شنوند.
وَقَالُواْ قُلُوبُنَا فِیٓ أَکِنَّةٖ مِّمَّا تَدۡعُونَآ إِلَیۡهِ وَفِیٓ ءَاذَانِنَا وَقۡرٞ وَمِنۢ بَیۡنِنَا وَبَیۡنِکَ حِجَابٞ فَٱعۡمَلۡ إِنَّنَا عَٰمِلُونَ
مشرکان گفتند: «دلهای ما نسبت به آنچه ما را دعوت می‌کنی در پوششی [از بى‌تفاوتى] قرار دارد و در گوشهایمان سنگینی است و میان ما و تو فاصله است؛ پس تو به کارِ خود مشغول باش و ما نیز به کارِ خود».
قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُکُمۡ یُوحَىٰٓ إِلَیَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُکُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَٱسۡتَقِیمُوٓاْ إِلَیۡهِ وَٱسۡتَغۡفِرُوهُۗ وَوَیۡلٞ لِّلۡمُشۡرِکِینَ
[ای پیامبر، به آنان] بگو: «من فقط بشرى همچون شما هستم [با این تفاوت] که به من وحى مى‌شود: «معبودِ شما، معبودى است یگانه؛ پس به او روى آورید و از او آمرزش بخواهید؛ و واى به حال مشرکان!»
ٱلَّذِینَ لَا یُؤۡتُونَ ٱلزَّکَوٰةَ وَهُم بِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ کَٰفِرُونَ
همان کسانی که زکات نمى‌پردازند و آخرت را انکار مى‌کنند.
إِنَّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ لَهُمۡ أَجۡرٌ غَیۡرُ مَمۡنُونٖ
[ولى] مؤمنانِ نیکوکار پاداشى بى‌پایان دارند.
۞قُلۡ أَئِنَّکُمۡ لَتَکۡفُرُونَ بِٱلَّذِی خَلَقَ ٱلۡأَرۡضَ فِی یَوۡمَیۡنِ وَتَجۡعَلُونَ لَهُۥٓ أَندَادٗاۚ ذَٰلِکَ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِینَ
بگو: آیا به آن [خالقِ توانمندی] که زمین را در دو روز آفرید، کفر می‌ورزید و همتایانى برایش قائل مى‌شوید؟ این [آفریدگار یکتاست که] پروردگار جهانیان است.
وَجَعَلَ فِیهَا رَوَٰسِیَ مِن فَوۡقِهَا وَبَٰرَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَآ أَقۡوَٰتَهَا فِیٓ أَرۡبَعَةِ أَیَّامٖ سَوَآءٗ لِّلسَّآئِلِینَ
او طى چهار روز، کوههای استواری بر روى زمین پدید آورد و خیر و برکتِ فراوان در آن نهاد و رزق و روزیِ آن را درست به اندازۀ نیازِ تقاضا‌کنندگان مقدّر نمود.
ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ وَهِیَ دُخَانٞ فَقَالَ لَهَا وَلِلۡأَرۡضِ ٱئۡتِیَا طَوۡعًا أَوۡ کَرۡهٗا قَالَتَآ أَتَیۡنَا طَآئِعِینَ
آنگاه به آسمان پرداخت، در حالى که [هنوز به صورت] دودی بود؛ و به آسمان و زمین گفت: «خواه یا ناخواه، از درِ تسلیم درآیید». آن دو گفتند: «با میل، از درِ تسلیم درآمدیم».
فَقَضَىٰهُنَّ سَبۡعَ سَمَٰوَاتٖ فِی یَوۡمَیۡنِ وَأَوۡحَىٰ فِی کُلِّ سَمَآءٍ أَمۡرَهَاۚ وَزَیَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنۡیَا بِمَصَٰبِیحَ وَحِفۡظٗاۚ ذَٰلِکَ تَقۡدِیرُ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡعَلِیمِ
سپس آن تودۀ گاز را به صورت هفت آسمان، در دو روز آفرید و به هر آسمانى برنامه‌اش را وحى کرد؛ و آسمان دنیا را با چراغ‌هایى [از ستارگان] آراستیم و [آن را از شرِ شیاطین] حفظ نمودیم؛ این است تقدیر [پروردگارِ] شکست‌ناپذیرِ دانا.
فَإِنۡ أَعۡرَضُواْ فَقُلۡ أَنذَرۡتُکُمۡ صَٰعِقَةٗ مِّثۡلَ صَٰعِقَةِ عَادٖ وَثَمُودَ
[ای پیامبر،] اگر آنان [از پذیرشِ اسلام] روی گرداندند، بگو: «من شما را از صاعقه‌اى مانند صاعقه [هلاکت قوم] عاد و ثمود هشدار مى‌دهم».
إِذۡ جَآءَتۡهُمُ ٱلرُّسُلُ مِنۢ بَیۡنِ أَیۡدِیهِمۡ وَمِنۡ خَلۡفِهِمۡ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّا ٱللَّهَۖ قَالُواْ لَوۡ شَآءَ رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلَـٰٓئِکَةٗ فَإِنَّا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ کَٰفِرُونَ
آنگاه که پیامبران الهی پیاپی به سراغشان می‌آمدند [با این پیام] که: «جز الله را عبادت نکنید»، آنان [در پاسخ] می‌گفتند: «اگر پروردگارمان مى‌خواست [پیامِ هدایتگری بفرستد،] فرشتگانى نازل مى‌کرد. ما پیامى را که شما مأمور [ابلاغ] آن هستید باور نمى‌کنیم».
فَأَمَّا عَادٞ فَٱسۡتَکۡبَرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ بِغَیۡرِ ٱلۡحَقِّ وَقَالُواْ مَنۡ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةًۖ أَوَلَمۡ یَرَوۡاْ أَنَّ ٱللَّهَ ٱلَّذِی خَلَقَهُمۡ هُوَ أَشَدُّ مِنۡهُمۡ قُوَّةٗۖ وَکَانُواْ بِـَٔایَٰتِنَا یَجۡحَدُونَ
اما [قوم] عاد به ناحق در زمین تکبر می‌ورزیدند و می‌گفتند: «چه کسى نیرومندتر از ماست؟» آیا نمى‌دانستند الله [آن خالق یکتایی] که آنان را آفریده، نیرومندتر از آنان است؟ ولى [با لجاجت] آیات ما را انکار مى‌کردند.
فَأَرۡسَلۡنَا عَلَیۡهِمۡ رِیحٗا صَرۡصَرٗا فِیٓ أَیَّامٖ نَّحِسَاتٖ لِّنُذِیقَهُمۡ عَذَابَ ٱلۡخِزۡیِ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَاۖ وَلَعَذَابُ ٱلۡأٓخِرَةِ أَخۡزَىٰۖ وَهُمۡ لَا یُنصَرُونَ
سرانجام تندبادى سرد و سخت در روزهایى شوم بر آنان فرستادیم تا عذابِ رسوایى [و خفت] را در زندگى دنیا به آنان بچشانیم؛ ولى عذاب آخرت رسواکننده‌تر است و [از هیچ سو] یارى نخواهند شد.
وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیۡنَٰهُمۡ فَٱسۡتَحَبُّواْ ٱلۡعَمَىٰ عَلَى ٱلۡهُدَىٰ فَأَخَذَتۡهُمۡ صَٰعِقَةُ ٱلۡعَذَابِ ٱلۡهُونِ بِمَا کَانُواْ یَکۡسِبُونَ
و اما قوم ثمود را نیز هدایت کردیم؛ ولى آنان کوردلى را به هدایت ترجیح دادند و به [سزاى] دستاوردشان، صاعقۀ عذابِ خفت‌بار، آنان را فراگرفت؛
وَنَجَّیۡنَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَکَانُواْ یَتَّقُونَ
و کسانى را که ایمان آورده و [از گناه و نافرمانی] پروا مى‌کردند، نجات دادیم.
وَیَوۡمَ یُحۡشَرُ أَعۡدَآءُ ٱللَّهِ إِلَى ٱلنَّارِ فَهُمۡ یُوزَعُونَ
[ای پیامبر، یاد کن از] روزى که دشمنان الله را به سوى آتشِ دوزخ احضار مى‌کنند و [از پراکندگى] بازمی‌دارند،
حَتَّىٰٓ إِذَا مَا جَآءُوهَا شَهِدَ عَلَیۡهِمۡ سَمۡعُهُمۡ وَأَبۡصَٰرُهُمۡ وَجُلُودُهُم بِمَا کَانُواْ یَعۡمَلُونَ
تا هنگامی که به دوزخ می‌رسند، گوش و چشم و پوستشان به کارهایی که انجام می‌داده‌اند بر ضدّشان گواهى میدهند.
وَقَالُواْ لِجُلُودِهِمۡ لِمَ شَهِدتُّمۡ عَلَیۡنَاۖ قَالُوٓاْ أَنطَقَنَا ٱللَّهُ ٱلَّذِیٓ أَنطَقَ کُلَّ شَیۡءٖۚ وَهُوَ خَلَقَکُمۡ أَوَّلَ مَرَّةٖ وَإِلَیۡهِ تُرۡجَعُونَ
آنان به پوست خود میگویند: «چرا علیه ما گواهی دادید؟» [در جواب] میگویند: «الله [همان خالق توانمندی] که همه موجودات را گویا کرده، ما را نیز به سخن درآورده است؛ و اوست که نخستین بار شما را آفرید و [سرانجام، همگی] به پیشگاه او بازگردانده مى‌شوید».
وَمَا کُنتُمۡ تَسۡتَتِرُونَ أَن یَشۡهَدَ عَلَیۡکُمۡ سَمۡعُکُمۡ وَلَآ أَبۡصَٰرُکُمۡ وَلَا جُلُودُکُمۡ وَلَٰکِن ظَنَنتُمۡ أَنَّ ٱللَّهَ لَا یَعۡلَمُ کَثِیرٗا مِّمَّا تَعۡمَلُونَ
شما که [گناهانتان را] پنهان نمى‌کردید، نه از آن بابت بود که تصور مى‌کردید گوش و چشم و پوستتان علیه شما گواهى نمى‌دهند؛ بلکه گمان می‌کردید الله بر بسیارى از اعمالى که مى‌کنید، آگاه نیست.
وَذَٰلِکُمۡ ظَنُّکُمُ ٱلَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمۡ أَرۡدَىٰکُمۡ فَأَصۡبَحۡتُم مِّنَ ٱلۡخَٰسِرِینَ
این پندار شما دربارۀ پروردگارتان بود که موجب هلاکت شما گردید و [سرانجام] زیانکار شدید.
فَإِن یَصۡبِرُواْ فَٱلنَّارُ مَثۡوٗى لَّهُمۡۖ وَإِن یَسۡتَعۡتِبُواْ فَمَا هُم مِّنَ ٱلۡمُعۡتَبِینَ
اگر شکیبایى و تحمل کنند [یا نکنند]، آتش جایگاهشان است؛ و اگر طلب رضایت [و آمرزش] کنند، پذیرفته نخواهد شد.
۞وَقَیَّضۡنَا لَهُمۡ قُرَنَآءَ فَزَیَّنُواْ لَهُم مَّا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡ وَحَقَّ عَلَیۡهِمُ ٱلۡقَوۡلُ فِیٓ أُمَمٖ قَدۡ خَلَتۡ مِن قَبۡلِهِم مِّنَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِۖ إِنَّهُمۡ کَانُواْ خَٰسِرِینَ
ما همنشینانى [از شیاطین] بر آنان گماشتیم که [کارهای] گذشته و [آرزوهاى] آینده را در نظرشان آراستند؛ و [این‌گونه،] فرمان [عذاب] در مورد آنان تحقق یافت و به عذاب اقوام گمراهی از جن و انس که پیش از آنان بودند گرفتار شدند. بى‌گمان، آنان زیانکار بودند.
وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَا تَسۡمَعُواْ لِهَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ وَٱلۡغَوۡاْ فِیهِ لَعَلَّکُمۡ تَغۡلِبُونَ
کافران [که در برابر حق عاجز گشته بودند] گفتند: «به این قرآن گوش نکنید و در [هنگام تلاوت] آن، جنجال به راه اندازید [و سخنان بیهوده بگویید]؛ باشد که پیروز گردید».
فَلَنُذِیقَنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ عَذَابٗا شَدِیدٗا وَلَنَجۡزِیَنَّهُمۡ أَسۡوَأَ ٱلَّذِی کَانُواْ یَعۡمَلُونَ
یقیناً عذاب سختی به کافران می‌چشانیم و آنان را بر اساس [جزای] بدترین کارهایشان کیفر می‌دهیم.
ذَٰلِکَ جَزَآءُ أَعۡدَآءِ ٱللَّهِ ٱلنَّارُۖ لَهُمۡ فِیهَا دَارُ ٱلۡخُلۡدِ جَزَآءَۢ بِمَا کَانُواْ بِـَٔایَٰتِنَا یَجۡحَدُونَ
این است سزاى دشمنان الله: آتشی که در آن سکونتِ جاودان دارند؛ به کیفر آنکه آیات ما را انکار مى‌کردند.
وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ رَبَّنَآ أَرِنَا ٱلَّذَیۡنِ أَضَلَّانَا مِنَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ نَجۡعَلۡهُمَا تَحۡتَ أَقۡدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ ٱلۡأَسۡفَلِینَ
کافران [به هنگام عذاب] میگویند: «پروردگارا، [افرادى] از دو گروه جن و انس را که عامل گمراهى‌مان بودند، به ما نشان بده که لگدمالشان کنیم تا از همه ذلیل‌تر شوند».
إِنَّ ٱلَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَّهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَیۡهِمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِکَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحۡزَنُواْ وَأَبۡشِرُواْ بِٱلۡجَنَّةِ ٱلَّتِی کُنتُمۡ تُوعَدُونَ
[اما] کسانى که گفتند: «پروردگار ما الله است» سپس [از عبادت و بندگى غیر او سر باز زدند و بر اعتقاد خود] پایداری کردند، [هنگام فرا رسیدن مرگشان] فرشتگان بر آنان فرود مى‌آیند، [و مى‌گویند:] «نترسید و اندوه نداشته باشید؛ و شما را بشارت باد به بهشتی که به آن وعده داده می‌شدید!
نَحۡنُ أَوۡلِیَآؤُکُمۡ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَلَکُمۡ فِیهَا مَا تَشۡتَهِیٓ أَنفُسُکُمۡ وَلَکُمۡ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ
ما در زندگى دنیا و آخرت دوستدار شماییم، و در بهشت هرچه دلتان بخواهد و درخواست کنید، در اختیار شماست.
نُزُلٗا مِّنۡ غَفُورٖ رَّحِیمٖ
به عنوان پذیرایى از جانب آمرزگارى مهربان».
وَمَنۡ أَحۡسَنُ قَوۡلٗا مِّمَّن دَعَآ إِلَى ٱللَّهِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ ٱلۡمُسۡلِمِینَ
کیست خوش‌گفتارتر از آن کس که به سوى الله دعوت می‌دهد و به شایستگى عمل می‌نماید و میگوید: «تسلیم [اوامر الهی] هستم؟»
وَلَا تَسۡتَوِی ٱلۡحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّیِّئَةُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِی بَیۡنَکَ وَبَیۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ کَأَنَّهُۥ وَلِیٌّ حَمِیمٞ
[هرگز] نیکی و بدی یکسان نیست. همواره به شیوه‌اى که بهتر است، پاسخ بده که در آن صورت، [خواهی دید] همان کسى که بین تو و او دشمنى بود، همچون دوستى مهربان [و دلسوز] گشته است.
وَمَا یُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلَّذِینَ صَبَرُواْ وَمَا یُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٖ
تنها شکیبایان و کسانی که بهرۀ بزرگی [از ایمان و اخلاق] دارند، به چنین مقامى مى‌رسند.
وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ ٱلشَّیۡطَٰنِ نَزۡغٞ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡعَلِیمُ
و هر گاه وسوسه‌ای از جانب شیطان تو را فراگرفت، به الله پناه ببر که یقیناً او شنوای داناست.
وَمِنۡ ءَایَٰتِهِ ٱلَّیۡلُ وَٱلنَّهَارُ وَٱلشَّمۡسُ وَٱلۡقَمَرُۚ لَا تَسۡجُدُواْ لِلشَّمۡسِ وَلَا لِلۡقَمَرِ وَٱسۡجُدُواْۤ لِلَّهِۤ ٱلَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمۡ إِیَّاهُ تَعۡبُدُونَ
از نشانه‌هاى [توان و تدبیر] او، شب و روز و خورشید و ماه است. در برابر خورشید و ماه سجده نکنید؛ بلکه اگر تنها او را عبادت می‌کنید، بر الله که آنها را آفریده است سجده کنید.
فَإِنِ ٱسۡتَکۡبَرُواْ فَٱلَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُۥ بِٱلَّیۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَهُمۡ لَا یَسۡـَٔمُونَ۩
و اگر [گروه‌هایی از نیایش او تعالی] تکبر ورزیدند، [فرشتگان و] مقربان درگاه پروردگارت، شب و روز، بدون خستگى او را به پاکی می‌ستایند.
وَمِنۡ ءَایَٰتِهِۦٓ أَنَّکَ تَرَى ٱلۡأَرۡضَ خَٰشِعَةٗ فَإِذَآ أَنزَلۡنَا عَلَیۡهَا ٱلۡمَآءَ ٱهۡتَزَّتۡ وَرَبَتۡۚ إِنَّ ٱلَّذِیٓ أَحۡیَاهَا لَمُحۡیِ ٱلۡمَوۡتَىٰٓۚ إِنَّهُۥ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ قَدِیرٌ
از جمله نشانه‌هاى [قدرت] الهى این است که زمین خشک و فرسوده را مى‌بینى که چون باران بر آن فرومی‌ریزیم، به جنبش درمی‌آید [و گیاه می‌رویاند] و [گیاهانش] رشد می‌کند؛ آن [پروردگار توانمندی] که زمین را زنده مى‌کند، مردگان را نیز زنده خواهد کرد. به راستی که او تعالی بر هر کارى تواناست.
إِنَّ ٱلَّذِینَ یُلۡحِدُونَ فِیٓ ءَایَٰتِنَا لَا یَخۡفَوۡنَ عَلَیۡنَآۗ أَفَمَن یُلۡقَىٰ فِی ٱلنَّارِ خَیۡرٌ أَم مَّن یَأۡتِیٓ ءَامِنٗا یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِۚ ٱعۡمَلُواْ مَا شِئۡتُمۡ إِنَّهُۥ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٌ
[گفتار و رفتارِ] کسانى که در مورد آیات ما کجروى [و آن را تحریف] مى‌کنند بر ما پوشیده نخواهند بود. آیا کسی که به آتش [دوزخ] می‌افتد بهتر است یا کسی که در روز رستاخیز [از عذاب] ایمن است؟ هر چه مى‌خواهید انجام دهید که بی‌تردید، الله به آنچه مى‌کنید بیناست.
إِنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ بِٱلذِّکۡرِ لَمَّا جَآءَهُمۡۖ وَإِنَّهُۥ لَکِتَٰبٌ عَزِیزٞ
کسانی که این قرآن را که براى [هدایت]شان آمده است، انکار کرده‌اند، [در قیامت عذاب خواهند شد]. این [کلامِ الهی،] کتابى است شکست‌ناپذیر.
لَّا یَأۡتِیهِ ٱلۡبَٰطِلُ مِنۢ بَیۡنِ یَدَیۡهِ وَلَا مِنۡ خَلۡفِهِۦۖ تَنزِیلٞ مِّنۡ حَکِیمٍ حَمِیدٖ
سخن باطل، نه از پیش رو و نه از پشت سرش [= از هیچ جهت و از هیچ نظری] به آن راه نمی‌یابد و از جانب [پروردگارِ] حکیمِ ستوده نازل شده است.
مَّا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدۡ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبۡلِکَۚ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغۡفِرَةٖ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٖ
[ای پیامبر، کافران] همان [سخنان باطلی] را به تو میگویند که به پیامبران پیش از تو نیز می‌گفتند. بى‌گمان، پروردگارت آمرزش و [در عین حال،] کیفرى دردناک دارد.
وَلَوۡ جَعَلۡنَٰهُ قُرۡءَانًا أَعۡجَمِیّٗا لَّقَالُواْ لَوۡلَا فُصِّلَتۡ ءَایَٰتُهُۥٓۖ ءَا۬عۡجَمِیّٞ وَعَرَبِیّٞۗ قُلۡ هُوَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ هُدٗى وَشِفَآءٞۚ وَٱلَّذِینَ لَا یُؤۡمِنُونَ فِیٓ ءَاذَانِهِمۡ وَقۡرٞ وَهُوَ عَلَیۡهِمۡ عَمًىۚ أُوْلَـٰٓئِکَ یُنَادَوۡنَ مِن مَّکَانِۭ بَعِیدٖ
اگر قرآن را [به زبانِ] غیرعربی نازل کرده بودیم، کافران مى‌گفتند: «چرا آیاتش [عربی نیست و] به روشنی بیان نشده است؟ کتابی غیرعربی و پیامبری عرب؟» [ای پیامبر، به آنان] بگو: «این کتاب، براى مؤمنان مایۀ هدایت و شفاست و کسانی که ایمان نمی‌آورند، در گوشهایشان سنگینى است و قرآن برایشان نامفهوم است؛ [گویى] آنان را از راهى دور صدا می‌زنند».
وَلَقَدۡ ءَاتَیۡنَا مُوسَى ٱلۡکِتَٰبَ فَٱخۡتُلِفَ فِیهِۚ وَلَوۡلَا کَلِمَةٞ سَبَقَتۡ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیۡنَهُمۡۚ وَإِنَّهُمۡ لَفِی شَکّٖ مِّنۡهُ مُرِیبٖ
ما به موسى کتاب [تورات] دادیم؛ اما در [مورد] آن اختلاف[نظر] پدید آمد؛ و اگر فرمانى از پروردگارت [در موردِ مهلت و آزمایش] از پیش مقرر نشده بود، [بى‌درنگ] میانشان داورى مى‌شد. کافران [نیز] در موردِ قرآن در تردید و بدگمانى‌اند.
مَّنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا فَلِنَفۡسِهِۦۖ وَمَنۡ أَسَآءَ فَعَلَیۡهَاۗ وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّـٰمٖ لِّلۡعَبِیدِ
هر کس کاری شایسته کند، به سود خودِ اوست؛ و هر کس بدى کند، به زیان خویش بد کرده است؛ و پروردگار تو هرگز به بندگان ستم نمی‌کند.
۞إِلَیۡهِ یُرَدُّ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِۚ وَمَا تَخۡرُجُ مِن ثَمَرَٰتٖ مِّنۡ أَکۡمَامِهَا وَمَا تَحۡمِلُ مِنۡ أُنثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلۡمِهِۦۚ وَیَوۡمَ یُنَادِیهِمۡ أَیۡنَ شُرَکَآءِی قَالُوٓاْ ءَاذَنَّـٰکَ مَامِنَّا مِن شَهِیدٖ
آگاهى از [لحظۀ وقوع] قیامت، تنها به الله مربوط است؛ و خروجِ هر میوه‌اى از شکوفه‌اش و باردارى و وضع حملِ هر ماده‌اى، با آگاهىِ اوست؛ و روزی که [الله] به مشرکان ندا مى‌دهد: «افرادى که [در قدرت،] شریک من تصور مى‌کردید [و به آنان توسل می‌جستید] کجا هستند؟» آنان میگویند: «اکنون در برابر تو اعتراف مى‌کنیم که هیچ یک از ما [بر درستىِ اعتقاد مشرکانۀ خود] گواه نیست».
وَضَلَّ عَنۡهُم مَّا کَانُواْ یَدۡعُونَ مِن قَبۡلُۖ وَظَنُّواْ مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٖ
آنچه در گذشته [تکیه‌گاه خود] مى‌خواندند، از نظرشان ناپدید می‌شود و درمى‌یابند که هیچ راه گریزی [از آتش عذاب الهی] نخواهند داشت.
لَّا یَسۡـَٔمُ ٱلۡإِنسَٰنُ مِن دُعَآءِ ٱلۡخَیۡرِ وَإِن مَّسَّهُ ٱلشَّرُّ فَیَـُٔوسٞ قَنُوطٞ
انسان در تمناى خیر، خستگی‌ناپذیر است، و[لى] اگر بدى به او برسد، مأیوس و دلسرد خواهد شد.
وَلَئِنۡ أَذَقۡنَٰهُ رَحۡمَةٗ مِّنَّا مِنۢ بَعۡدِ ضَرَّآءَ مَسَّتۡهُ لَیَقُولَنَّ هَٰذَا لِی وَمَآ أَظُنُّ ٱلسَّاعَةَ قَآئِمَةٗ وَلَئِن رُّجِعۡتُ إِلَىٰ رَبِّیٓ إِنَّ لِی عِندَهُۥ لَلۡحُسۡنَىٰۚ فَلَنُنَبِّئَنَّ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ بِمَا عَمِلُواْ وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنۡ عَذَابٍ غَلِیظٖ
و اگر پس از رنجی که به انسان مى‌رسد، رحمتى از جانب خویش به او برسانیم، [مغرورانه] مى‌گوید: «این حق من است، و گمان نمى‌کنم قیامت برپا شود، و اگر [هم واقع شود و] به سوى پروردگارم بازگردانده شوم، [ثروت و پاداش‌های] نیکویی نزدش خواهم داشت». مسلّماً کافران را از عملکردشان آگاه خواهیم ساخت و عذابى سخت به آنان می‌چشانیم.
وَإِذَآ أَنۡعَمۡنَا عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ أَعۡرَضَ وَنَـَٔا بِجَانِبِهِۦ وَإِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ فَذُو دُعَآءٍ عَرِیضٖ
هرگاه نعمتی به انسان می‌بخشیم، [با سرمستى] روى مى‌گرداند [و شکر نعمت را به جای نمی‌آورد] و متکبرانه [از حق] دور می‌شود؛ و هنگامى که رنجی [همچون فقر و بیماری] به سراغش می‌آید، [به درگاه الهی] دعا و درخواست فراوان دارد.
قُلۡ أَرَءَیۡتُمۡ إِن کَانَ مِنۡ عِندِ ٱللَّهِ ثُمَّ کَفَرۡتُم بِهِۦ مَنۡ أَضَلُّ مِمَّنۡ هُوَ فِی شِقَاقِۭ بَعِیدٖ
[ای پیامبر، به کافران] بگو: «به من بگویید اگر [قرآن] از جانب الله باشد و شما به آن کافر شوید، کیست گمراه‌تر از کسی که [با وجود آشکار بودنِ حق،] در ستیزی بى‌پایان [با آن] قرار دارد؟»
سَنُرِیهِمۡ ءَایَٰتِنَا فِی ٱلۡأٓفَاقِ وَفِیٓ أَنفُسِهِمۡ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّۗ أَوَلَمۡ یَکۡفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُۥ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ شَهِیدٌ
[در این دنیا و در هنگامۀ قیامت،] نشانه‌هاى [توان و تدبیر] خود را در آفاق [جهان] و در [وجود] خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برایشان روشن شود که قرآن حق است. آیا کافى نیست که پروردگارت بر هر چیزی گواه است؟
أَلَآ إِنَّهُمۡ فِی مِرۡیَةٖ مِّن لِّقَآءِ رَبِّهِمۡۗ أَلَآ إِنَّهُۥ بِکُلِّ شَیۡءٖ مُّحِیطُۢ
آگاه باشید که آنان در مورد دیدار پروردگارشان [در قیامت] تردید دارند! [و] آگاه باشید که الله بر همه چیز احاطه دارد!
Fussilat
سورة فصلت - سورة 41 - عدد آیاتها 54
بسم الله الرحمن الرحیم
حم
تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ
بَشِیرًا وَنَذِیرًا فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ
وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ
الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ
قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ
وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ
ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ
إِذْ جَاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ
فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ
فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحًا صَرْصَرًا فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لا یُنصَرُونَ
وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ
وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ
وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ
حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ
وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَلا أَبْصَارُکُمْ وَلا جُلُودُکُمْ وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ
وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ
فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ
وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ
فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذَابًا شَدِیدًا وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ
ذَلِکَ جَزَاء أَعْدَاء اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاء بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنَا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الأَسْفَلِینَ
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ
نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ
نُزُلا مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ
وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلا مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ
وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ
وَمَا یُلَقَّاهَا إِلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ
وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ
فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لا یَسْأَمُونَ
وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیَاتِنَا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی آمِنًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ
لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ
مَا یُقَالُ لَکَ إِلاَّ مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ
وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیًّا لَّقَالُوا لَوْلا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ
وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِیدِ
إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِن ثَمَرَاتٍ مِّنْ أَکْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ
وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ
لا یَسْأَمُ الإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ
وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ
وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ
قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ
سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ
أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ
سورة فصلت
به نام الله بخشندة مهربان
حم (حا. میم) ﴿1﴾ نازل شدن (این کتاب) از سوی (الله) بخشندة مهربان است. ﴿2﴾ کتابی است که آیاتش به روشنی بیان شده است، در حالی‌که (بزبان) عربی است، برای گروهی‌که می‌دانند. ﴿3﴾ بشارت‌دهنده، و هشدار دهنده است، پس بیشتر آنها رویگردان شدند، پس آنها نمی‌شنوند. ﴿4﴾ و گفتند: «دلهای ما از آنچه ما را به آن دعوت می‌کنی در پوشش‌های است، و در گوشهایمان سنگینی است، و میان ما و تو حجابی است، پس تو (به شیوة خود) عمل کن، ما (نیز به شیوة خود) عمل می‌کنیم». ﴿5﴾ بگو: «من فقط انسانی مانند شما هستم، به من وحی می‌شود که معبود شما معبود یگانه است، پس به او روی آورید و از او طلب آمرزش کنید، و وای بر مشرکان»! ﴿6﴾ (همان) کسانی‌که زکات نمی‌دهند ([1])، و آنها که به آخرت ایمان ندارد. ﴿7﴾ بی‌گمان کسانی‌که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، برای آنها پاداش بی‌پایان است. ﴿8﴾ بگو: آیا شما به آن کسی‌که زمین را در دو روز آفرید کافر می‌شوید، و برای او همتایانی قرار می‌دهید؟! او پروردگار جهانیان است. ﴿9﴾ و در آن (زمین) کوهها را از فرازش پدید آورد، و در آن برکت داد، و خوراک (و رزق، اهل) آن را مقدر (و معین) فرمود، (اینها همه) در چهار روز بود، (بنا بر این) برای سؤال کنندگان (و اضح و) روشن گردید. ﴿10﴾ سپس به سوی آسمان متوجه شد، در حالی‌که بصورت دود بود، پس به آن و به زمین فرمود: «خواسته یا ناخواسته بیایید» گفتند: «به دلخواه آمدیم».﴿11﴾پس آنها را (بصورت) هفت آسمان در دو روز ساخت، و در هر آسمانی کار (و تدبیر) آن (آسمان) را وحی کرد، و آسمان دنیا را با چراغ‌هایی (= ستارگان) بیاراستیم (و از شیاطین) حفظ کردیم، این است تقدیر (الله) پیروزمند دانا. ﴿12﴾ پس اگر آنها روی گرداندند، بگو: «من شما را از صاعقة همانند صاعقة عاد و ثمود بیم می‌دهم»([2]). ﴿13﴾ چون پیامبران ازپیش رو و پشت سر (از هر سو) نزدشان آمدند، (گفتند) که جز الله را نپرستید، (آنها) گفتند: «اگر پروردگار ما می‌خواست، فرشتگانی را نازل می‌کرد، پس ما به آنچه شما بدان فرستاده شده‌اید، کافر هستیم». ﴿14﴾ اما (قوم) عاد به ناحق در زمین تکبر ورزیدند، و گفتند: «چه کسی از ما نیرومندتر است؟!» آیا ندیدند الله ذاتی‌که آنان را آفریده از آنها نیرومندتر است؟! و آنها همواره آیات ما را انکار می‌کردند. ﴿15﴾ پس (ما) تند بادی شدید (و سرد) در روز‌هایی شوم بر آنها فرستادیم، تا عذاب خوار کننده را در زندگی دنیا به آنها بچشانیم، و بی‌گمان عذاب آخرت خوار کننده‌تر است، و آنها (از هیچ سویی) یاری نخواهند شد. ﴿16﴾ و اما (قوم) ثمود را هدایت کردیم، پس آنها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند، لذا به (خاطر) آنچه می‌کردند، صاعقة عذاب خوارکننده آنها را (فرو) گرفت. ﴿17﴾ و کسانی را که ایمان آورده بودند و پرهیزگار بودند، نجات دادیم. ﴿18﴾ و روزی‌که دشمنان الله را به سوی آتش گرد آورده شوند، پس آنها (برای پیوستن دیگران) باز داشته شوند. ﴿19﴾ تا چون (همگی) به آن (آتش دوزخ) برسند، گوشهایشان و چشمهایشان و پوستهایشان به آنچه می‌کردند بر علیه آنها گواهی میدهند. ﴿20﴾و آنها به پوستهایشان گویند: «چرا بر علیه ما گواهی دادید؟!» (در جواب) گویند: «همان الهی که هر چیز را به سخن آورده است، ما را گویا ساخته است، و او نخستین بار شما را آفرید، و به سوی او باز گردانده می‌شوید». ﴿21﴾ از اینکه (مبادا) گوش‌هایتان و چشم‌هایتان و پوستهایتان بر علیه شما گواهی دهند (گناهانتان را) پنهان نمی‌کردید، و لیکن شما گمان می‌کردید که الله بسیار از آنچه را که انجام می‌دهید نمی‌داند. ﴿22﴾ این گمان (بد) شما بود، که دربارة پروردگارتان داشتید، شما را هلاک کرد، پس از زیانکاران شدید. ﴿23﴾ پس اگر صبر کنند آتش (جهنم) جایگاهشان است، و اگر پوزش بخواهند، پس عذر‌شان پذیرفته نمیشود. ﴿24﴾ و ما برای آنها همنشینانی (از شیاطین) قرار دادیم، پس (زشتی‌ها را) از پیش رو و پشت سر آنها برایشان بیاراستند، و بر آنها نیز همانند امت‌هایی از جن و انس که پیش از آنها بودند، فرمان (عذاب) تحقق یافت، بی‌گمان آنها زیانکار بودند. ﴿25﴾ و کسانی‌که کافر شدند گفتند: «به این قرآن گوش فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن جنجال کنید (و سخنان بیهوده بگویید) شاید پیروز گردید». ﴿26﴾ پس یقیناً کسانی را که کافر شدند، عذاب سختی می‌چشانیم، و آنها را به (خاطر) بدترین اعمالی‌که انجام می‌دادند، کیفر می‌دهیم. ﴿27﴾ این آتش کیفر دشمنان الله است، که آنان در آن سرای جاوید دارند، کیفری است به (سبب) آنکه آیات ما را انکار می‌کردند. ﴿28﴾ و کسانی‌که کافر شدند، گفتند: «پروردگارا! آن دو کسانی از جن و انس که ما را گمراه کردند، به ما نشان بده، که آن دو را زیر پای خود قرار دهیم (و لگد کوب‌شان کنیم) تا از پست‌ترین (مردم) باشند». ﴿29﴾ بی‌گمان کسانی‌که گفتند: «پروردگار ما الله است» سپس استقامت کردند([3])، فرشتگان بر آنها نازل میشوند (و میگویند:) «نترسید، و اندوهگین نباشید، و بشارت باد، به بهشتی‌که شما وعده داده می‌شدید. ﴿30﴾ ما در زندگی دنیا و (نیز) در آخرت دوستان (و یاران) شما هستیم، و برای شما در آن (بهشت) هر چه دلتان بخواهد فراهم است، و هر چه در خواست کنید برایتان (حاضر) است. ﴿31﴾ (اینها) پذیرایی از سوی (الله) آمرزندة مهربان است». ﴿32﴾ و چه کسی خوش گفتار‌تر است از کسی‌که به سوی الله دعوت کند، و کار شایسته انجام دهد، و گوید: «بی‌شک من از مسلمانان هستم؟!» ﴿33﴾ و (هرگز) نیکی و بدی یکسان نیست، همیشه به نیکو‌ترین شیوه پاسخ ده، پس ناگاه (می‌بینی) همان کس‌که میان تو و او دشمنی است، گویی دوست صمیمی است. ﴿34﴾ و (اما) جز کسانی‌که شکیبا باشند آن را نپذیرند، و جز دارندة بهرة بزرگ (از ایمان و اخلاق) آن را نپذیرد. ﴿35﴾ و هرگاه وسوسة (باز دارنده) از سوی شیطان تو را باز گرداند، پس به الله پناه ببر، یقیناً اوست که شنوای داناست. ﴿36﴾ و از نشانههای او، شب و روز، و خورشید و ماه است، برای خورشید و برای ماه سجده نکنید، و برای الله که آنها را آفریده است، سجده کنید، اگر تنها او را می‌پرستید. ﴿37﴾ پس اگر (کافران) تکبر کنند، (باکی نیست) پس کسانی‌که نزد پروردگارت هستند، شب و روز او را تسبیح میگویند و آنان خسته نمی‌شوند. ﴿38﴾و از نشانههای او (این) است که زمین را خشک (و بی‌جان) می‌بینی، پس هنگامی‌که آب (باران) را بر آن فرو فرستیم، به جنبش در آید و برویاند، بی‌گمان کسی‌که آن را زنده کرد، یقیناً مردگان را زنده می‌کند، بی‌شک او بر هر چیز تواناست. ﴿39﴾ بی‌گمان کسانی‌که در آیات ما کجروی میکنند، بر ما پوشیده نیستند، آیا کسی‌که در آتش انداخته شود بهتر است، یا کسی‌که روز قیامت ایمن (و بدون وحشت) بیاید؟! هر چه می‌خواهید بکنید، مسلماً او به آنچه انجام می‌دهید بیناست. ﴿40﴾ بی‌گمان کسانی‌که به ذکـر (= قرآن) هنگامی‌که برای (هدایت) آنان آمده کافر شدند، (نیز بر ما پوشیده نیستند). و به راستی که آن کتابی ارجمند است. ﴿41﴾ که هیچ گونه باطلی نه از پیش روی آن و نه از پشت سر آن، به او راه نیابد، از سوی حکیم ستوده نازل شده است. ﴿42﴾ (ای پیامبر) به تو (چیزی) گفته نمیشود، مگر آنچه به پیامبران پیش از تو گفته شد، مسلماً پروردگار تو دارای آمرزش، و (هم) دارای مجازات دردناک است. ﴿43﴾ و اگر آن را قرآنی عجمی (= غیر عربی) قرار می‌دادیم، یقیناً می‌گفتند: «چرا آیاتش روشن (و واضح) نیست؟! آیا (قرآن) عجمی است، و (مخاطب آن) عربی است؟!» بگو: «این (قرآن) برای کسانی‌که ایمان آوردند، هدایت و شفاست، و کسانی‌که ایمان نمی‌آورند، در گوشهایشان سنگینی است، و آن (قرآن) برایشان (مایة) کوری است، آنان (همچون کسانی اند که گـویا) از جـایی دور ندا داده میشوند». ﴿44﴾ و به راستی ما به موسی کتاب (تورات) دادیم، پس در آن اختلاف شد، و اگر فرمانی از پروردگار تو پیش از این نبود، مسلماً در میان آنها داوری می‌شد، و بی‌گمان آنها دربارة آن (= قرآن) در شکی قوی هستند. ﴿45﴾ هر کس‌که کار شایستة انجام دهد، پس به سود خود اوست، و هر کس بدی کند، پس به زیان اوست، و پروردگار تو هرگز به بندگان ستم نمی‌کند. ﴿46﴾علم (وقوع) قیامت تنها به سوی او (الله) باز گردانده می‌شود ([4])، و هیچ میوة از غلافش بیرون نمیشود و هیچ ما دة باردار نمیشود و نمی زاید مگر به علم او، و روزی‌که آنها را ندا می‌دهد (و می فرماید:) کجایند شریکانی (که برای) من (می پنداشتید؟!) گویند: «(پروردگارا!) ما (در درگاه تو) عرضه داشتیم که هیچ کس از ما (بر شرک) گواهی نمی‌دهد». ﴿47﴾ و آنچه را پیش از این می‌خواندند، از (نظرشان) ناپدید (و نابود) شد، و دریافتند که (در آن روز) هیچ راه گریزی ندارند. ﴿48﴾ انسان (هرگز) از طلب خیر (و نیکی) خسته نمیشود، و اگر شر (و بدی) به او برسد، مأیوس و نا امید می‌شود. ﴿49﴾ و اگر پس از رنجی که به او رسیده است، رحمتی از سوی خود به او بچشانیم، مسلماً میگوید: «این حق من است، و گمان نمی‌کنم قیامت بر پا می‌شود، و (به فرض) اگر به سوی پروردگارم باز گردانده شوم، بی‌گمان برای من نزد او (پاداش‌های) نیکو (و خوش) است». پس بی‌گمان کسانی‌که کافر شدند به آنچه کرده‌اند آگاه خواهیم کرد، و از عذاب سخت به آنها می‌چشانیم. ﴿50﴾ و هرگاه بر انسان (خیر و) نعمتی عطاء نمائیم، روی می‌گرداند، و متکبرانه (از حق) دور می‌شود، و هرگاه شر (و بدی) به او برسد، پس دعا (و تقاضا) یش (برای دفع آن) افزون می‌شود. ﴿51﴾ (ای پیامبر!) بگو: «به من خبر دهید اگر این (قرآن) از سوی الله باشد، سپس شما به آن کافر شوید، چه کسی گمراه‌تر خواهد بود از کسی‌که (با آن) در مخالفت (شدید و) دور است. ﴿52﴾ به زودی نشانههای خود را در آفاق و در نفس خودشان به آنها نشان خواهیم داد، تا برای آنها روشن گردد که او حق است، آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟! ﴿53﴾ آگاه باش، که آنها از لقای پروردگارشان در شک اند، و آگاه باش که او به همه چیز احاطه دارد. ﴿54﴾
([1])- اکثر مفسرین گفته اند: «یعنی زکات اموال‌شان را پرداخت نمی‌کنند». (تفسیر طبری) ولی امام ابن کثیر میگوید: مراد از «زکات» در این آیه تزکیه و پاک نمودن نفس از اخلاق رذیله است، که مهمترین آن، تزکیه و پاک کردن نفس از شرک است. (تفسیر ابن کثیر).
([2])- گویند: عتبه بن ربیعه که از بزرگان قریش بود، نزد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آمد، آنگاه بزعم خودش برخی پیشنهادات برای رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پیشنهاد کرد، رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به سخنان او گوش فرا داد، آنگاه فرمود:
«ای ابوالولید، سخنانت تمام شد؟»
عتبه گفت: بله، فرمود:« حالا گوش کن»، پس از اول سورة فصلت تا این آیه: ﴿فَإِنْ أَعْرَضُوا...﴾ را تلاوت فرمود، آنگاه عتبه دست خود را بر دهان رسول الله گذاشت، و او را به حق خویشاوندی سوگند داد که ادامه ندهد، و او از تلاوت رسول الله متأثر شد، و نزد قریش بر گشت...
(امام بغوی در تفسیر روایت نموده است، و امام ابن کثیر اسنادش را اندکی ضعیف دانسته است).
([3])- سفیان بن عبدالله بجلی رضی الله عنه میگوید: عرض کردم: ای رسول الله! سخنی در اسلام برایم بگوئید، که بعد از شما دربارة آن از کسی سوال نکنم.
فرمود: «بگو: به الله ایمان آوردم، سپس بر آن استقامت کن». (صحیح مسلم 62)
([4])- سید المرسلین محمد صلی الله علیه و آله و سلم در جواب پرسش جبریل علیه السلام، که پرسید: قیامت کی است؟ فرمود: «سؤال شده از سؤال کننده در این مورد دانا‌تر نیست». یعنی در دانستن وقت قیامت دانش ما هر دو برابر است، و نمی دانیم. (صحیح بخاری 50 و صحیح مسلم 10)
تفسیر نور:
سوره فصلت آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم . . .
توضیحات :
« حم » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
سوره فصلت آیه 2
متن آیه :
تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
ترجمه :
( این کتابی است که ) از طرف خداوند بخشایشگر مهرورز نازل شده است .
توضیحات :
« تَنزِیلُ » : ( نگا : شعراء / 192 ، سجده / 2 ، یس / 5 ، زمر / 1 ، غافر / 2
) . « الرَّحْمنِ » : واسع الرّحمه . « الرَّحِیمِ » : دائم الرّحمه .
سوره فصلت آیه 3
متن آیه :
کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ
یَعْلَمُونَ
ترجمه :
کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است ( و واضح و روشن گشته است . یعنی )
قرآن که به زبان عربی است ، برای قومی ( فهم معانی آن آسان ) است که اهل دانش
باشند .
توضیحات :
« فُصِّلَتْ ءَایَاتُهُ » : آیه‌های آن تفصیل و تبیین شده است . در قالب الفاظ
گویا و زیبا و جمله‌بندیهای دلکش و دلربا و با معانی ژرف و رسا ( نگا : اعراف /
52 ، هود / 1 ، انعام / 114 ) . « قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : ( نگا : یوسف / 2 ،
طه / 113 ، زمر / 28 ) . « لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ » : برای قومی فهم معانی و درک
مقاصد قرآن آسان است که اهل دانش باشند . برای قومی‌آمده است که معانی آن را فهم
میکنند ، چرا که به زبان ایشان آمده است ( نگا : ابراهیم / 4 ) . می‌تواند
متعلّق به ( فصّلت ) یا متعلّق به ( تَنزِیلٌ ) باشد .
سوره فصلت آیه 4
متن آیه :
بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ
لَا یَسْمَعُونَ
ترجمه :
قرآن بشارت دهنده ( مؤمنان به نعمتهای فراوان و جاویدان ) و ترساننده ( کافران به
عذاب دردناک و سرمدی یزدان ) است . ولی ( تشویق و تهدید قرآن در دل متعصّبان لجوج
بی‌اثر است و ) اکثر آنان ( از حق و حقیقت ) رویگردانند و این است که ( روح شنوائی
و پذیرائی حقایق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و ) هیچ نمی‌شنوند .
توضیحات :
« بَشِیراً وَ نَذِیراً » : صفت بعد از صفت ( قُرْءَاناً ) ، یا حال کتاب یا آیات
است .
سوره فصلت آیه 5
متن آیه :
وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا
إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ
إِنَّنَا عَامِلُونَ
ترجمه :
میگویند : دلهایمان در برابر چیزی که ما را بدان می‌خوانی ( که یگانه‌پرستی است
) در میان پوششهائی قرار گرفته است ( و آنچه می‌گوئی بدان نمی‌رسد ) و در
گوشهایمان سنگینی است ( و کلام تو را نمی‌شنود ) و میان ما و تو پرده ستبر و مانع
بزرگی است ( که نمی‌گذارد ما با تو در یکجا گرد آئیم ) . پس تو ( برابر آئین خود )
عمل کن و ماهم ( برابر آئین خود ) عمل می‌کنیم .
توضیحات :
« أَکِنَّةٍ . . . وَقْرٌ » : ( نگا : انعام / 25 ، اسراء / 46 ، کهف / 57 ) .
« فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ » : تو برابر آئین خود عمل کن و ما هم برابر آئین
خود و هرگز از تو پیروی نمی‌کنیم . تو برای نابودی ما دست به کار شو و ما هم برای
نابودی تو به کار می‌پردازیم . و مبارزه ما با تو ادامه دارد .
سوره فصلت آیه 6
متن آیه :
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ
أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ
وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ
ترجمه :
بگو : من فقط و فقط انسانی مثل شما هستم ، و به من وحی می‌شود که خداوندگار شما
خداوندگار یگانه‌ای بیش نمی‌باشد ، پس راست به سوی او رو کنید و روید ( و پندار و
گفتار و کردارتان در مسیر رضای وی باشد ) و از او آمرزش بخواهید . وای به حال مشرکان
!
توضیحات :
« بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ » : انسانم همچون شما . انسانی مثل شما هستم ( نگا :
ابراهیم / 11 ، کهف / 110 ، اسراء / 93 ) . « إِنَّمَآ إِلهُکُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ
» : نائب فاعل ( یُوحی ) است « فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ » : اعمال خود را محض رضای
خدا انجام دهید و طاعت و عبادتتان برای او باشد و بس .
سوره فصلت آیه 7
متن آیه :
الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ
هُمْ کَافِرُونَ
ترجمه :
مشرکانی که به پاکسازی خود نمی‌پردازند و آنان به آخرت هم ایمان ندارند .
توضیحات :
« لایُؤْتُونَ الزَّکَاةَ » : به پاکسازی خود از لوث شرک نمی‌پردازند و به کارهای
خیر دست نمی‌یازند . مراد از زکات ، پاکسازی و انفاق در راه کارهای خیر است که
موجب پاکیزگی نفس و پاک کردن صفحه دل از آلودگیها است . چرا که از یک سو این سوره
مکّی است و در مکّه قانون زکات اصطلاحی که از فروع اسلام است وضع نشده است ، و از
دیگر سو زکات بر مؤمن واجب است ؛ نه بر کافر و مشرک ، تا از صفات رذیله مشرکان
بشمار آید . برخی هم آن را همان زکات اصطلاحی می‌دانند و کفّار و مشرکان را موظّف
به فروع شریعت می‌دانند ( نگا : أضواء البیان ) .
سوره فصلت آیه 8
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ
لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ
ترجمه :
مسلّماً کسانی که ایمان می‌آورند و کارهای شایسته و بایسته انجام میدهند ، اجر و
پاداش ناگسیختنی دارند .
توضیحات :
« غَیْرُ مَمْنُونٍ » : غیرمنقطع و ناگسیختنی ( نگا : هود / 108 ، ص / 54 ) .
برخی هم آن را کم‌نشدنی و کاستی نپذیرفتنی ، بدون منت ، و بی‌حساب معنی نموده‌اند
.
سوره فصلت آیه 9
متن آیه :
قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ
الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ
الْعَالَمِینَ
ترجمه :
بگو : آیا به آن کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید ، و برای او
همگونها و انبازهائی قرار می‌دهید ؟ او ( علاوه از این که آفریدگار زمین است )
آفریدگار جهانیان هم می‌باشد .
توضیحات :
« خَلَقَ الأرْضَ » : مراد از خلق زمین ، تقدیر وجود و آفرینش بالقوّه آن است .
چرا که آفرینش زمین همراه با آفرینش همه کائنات بوده و خود قطعه ناچیزی از مجموعه
کائنات است ( نگا : انبیاء / 30 ) . این هم در قرآن غریب نیست . مثلاً در آفرینش
آدم قرآن فرموده است : إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِندَاللهِ کَمَثَلِ ءَادَمَ ، خَلَقَهُ
مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ ( آل‌عمران / 59 ) . « خَلَقَهُ مِن
تُرَابٍ » : خواست او را از خاک بیافریند و پیدایش او را مقدّر فرمود . چرا که اگر
مراد از « خلق » آفریدن بالفعل باشد نه بالقوّه ، جمله ( کُن فَیَکُونُ ) معنی
ندارد ( نگا : التفسیر الواضح ، تفسیر کبیر ) . « یَوْمَیْنِ » : دو روز . مراد دو
وقت و دوران است . چرا که قبل از آفرینش آسمان و زمین ، روزی به معنی روز معمولی
وجود نداشته است . این دورانها هم شاید هزاران و بلکه میلیونها و میلیاردها سال به
طول انجامیده باشد ( نگا : حجّ / 47 ، سجده / 5 ، معارج / 4 ) .
سوره فصلت آیه 10
متن آیه :
وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ
فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء
لِّلسَّائِلِینَ
ترجمه :
او در زمین بر فراز آن کوههای استواری قرار داد ، و خیرات و برکات زیادی در آن
آفرید ، و موادّ غذائی ( مختلف و جوراجور ساکنان ) زمین را به اندازه لازم مقدّر و
مشخّص کرد . اینها همه ( اعمّ از خلق زمین و ایجاد کوهها و تقدیر اقوات ) روی هم
در چهار روز کامل به پایان آمد ، بدان گونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی‌خواهان
را برآورده کند ( و کمترین کم و زیادی در آن نباشد ) .
توضیحات :
« رَوَاسِیَ » : ( نگا : رعد / 3 ، حجر / 19 ، نحل / 15 ) . « بَارَکَ » : پر
خیر و برکت باد . نعمتها و منافع زیادی را پدید آورد . « قَدَّرَ » : مقدّر کرد .
اندازه‌گیری و پیش‌بینی نمود . « أَقْوَاتَهَا » : خوراکیها و غذاهای مورد نیاز
ساکنان روی زمین ، اعمّ از انسانها و حیوانها و گیاهها . « أَرْبَعَةِ أیَّامٍ » :
چهار روز . منظور تتمّه چهار روز است . یا به عبارت دیگر ، دو روز برای خلق زمین ،
و دو روز برای ایجاد کوهها و تولید خیرات و تقدیر اقوات . نظیر این تعبیر ، در
زبان عربی و فارسی نیز وجود دارد . مثلاً اگر گفته شود : از اینجا تا مکّه ده روز
طول می‌کشد ، و تا مدینه پانزده روز . یعنی پنج روز فاصله مکّه و مدینه است و ده
روز فاصله اینجا تا مکّه . تفاسیر معتبر را در این زمینه مطالعه کردم ، جز این ،
رأی دیگری که چنگی به دل بزند و موافق با آیات دیگر قرآن باشد پیدا نکردم . ولی
این بنده خدا را عقیده بر این است که : دو روز یا دو دوران مذکور در آیه 9 با دو
روز یا دو دوران مذکور در آیه 12 مقارن و همزمانند . چرا که آفرینش آسمانها ،
آفرینش زمین را نیز در بر دارد . و چهار روز یا دوران مذکور در آیه 10 خاصّ زمین و
مکمّل دو دوران قبلی است که روی هم شش دوران می‌شود . « سَوَآءً » : درست در مدّت
چهار روز کامل ، بدون کم یا زیاد . اقوات و موادّ غذائی درست بدان اندازه است که
مورد نیاز است . مصدر و مفعول مطلق فعل محذوف ( إِسْتَوَتْ ) یا حال ( اقوات ) است
. « السَّآئِلِینَ » : محتاجان و نیازمندان . درخواست‌کنندگان و طالبان . مراد
انسان و حیوان و گیاه است . ذکر آن به صورت جمع مذکّر سالم ، از راه تغلیب است . «
لِلسَّآئِلِینَ » : متعلّق به ( قَدَّرَ ) یا ( سَوَآءً ) است .
سوره فصلت آیه 11
متن آیه :
ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ
لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ
ترجمه :
سپس اراده آفرینش آسمان کرد ، در حالی که دود ( گونه ، و به شکل سحابیها در گستره
فضای بی‌انتهاء پراکنده ) بود . به آسمان و زمین فرمود : چه بخواهید و چه نخواهید
پدید آئید ( و شکل گیرید ) . گفتند : فرمانبردارانه پدید آمدیم ( و به همان صورت
درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای ) .
توضیحات :
« ثُمَّ » : سپس . در اینجا برای تأخیر بیانی است نه تأخیر زمانی . یعنی آفرینش
آسمانها قبلاً صورت گرفته است و زمین بعد از آن ( نگا : بقره / 29 ، نازعات / 27
- 33 ) . « إسْتَوی إِلی . . . » : قصد کرد . اراده فرمود . « دُخَانٌ » : دود .
چه بسا مراد گازها و بخارها باشد که علماء آن را سحابی میگویند . « إِئْتِیَا » :
پدید آئید و شکل بگیرید . در اینجا خلق تقدیری تبدیل به خلق تکوینی می‌شود و هستی
از قوّه به فعل در می‌آید . « أَتَیْنَا » : پدیدار شدیم . پیدا گشتیم . مراد سرعت
در اطاعت است . « طَوْعاً أَوْ کَرْهاً » : ( نگا : آل‌عمران / 83 ، توبه / 53 ،
رعد / 15 ) .
سوره فصلت آیه 12
متن آیه :
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ
وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا
بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ
ترجمه :
آن گاه آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند ، و در هر آسمانی
فرمان لازمه‌اش را صادر ( و نظام و تدبیر خاصّی مقرّر ) فرمود ( و مخلوقات و
موجودات متناسب با آنجا را آفرید ) . آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی ( از
ستارگان درخشان و تابان ) بیاراستیم و ( آن را کاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین
) محفوظ داشتیم . این ( امور مذکوره ، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و
نظم دقیق ، برجوشیده از ) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است .
توضیحات :
« قَضَاهُنَّ » : فعل ( قَضی ) به معنی : به انجام رسانید . به پایان برد . ضمیر
( هُنَّ ) به سماء برمی‌گردد که متضمّن معنی سماوات است . یا به ( سماوات ) بعد از
خود برمی‌گردد . در صورت اوّل ( سَبْعَ ) حال ( هُنَّ ) و در صورت دوم تمییز و
مفسّر آن است ( نگا : روح المعانی ، بیضاوی ، ابن جُزَیّ ) . « أَمْرَهَا » : کار
و بار مربوط به آن را . مخلوقات و موجودات و نظم و نظام آن را . « السَّمَآءَ
الدُّنْیَا » ( نگا : صافّات / 6 ) . « مَصَابِیحَ » : چراغها . مراد کواکب است (
نگا : صافّات / 6 ) . « حِفْظاً » : نگاهداری . مفعول مطلق فعل محذوف ( حَفِظْنَا
) است که عطف بر فعل ( زَیَّنَّا ) است . در اصل چنین‌است : وَ حَفِظْنَاحِفْظاً .
« ذلِکَ تَقْدِیرُ . . . » : ( نگا : انعام / 96 ، یس / 38 ) . یادآوری : خداوند
در هفت مورد قرآن ، ادوار خلقت آسمانها و زمین را شش دوره ذکر فرموده‌اند ( نگا :
اعراف / 54 ، یونس / 3 ، هود / 7 ، فرقان / 59 ، سجده / 4 ، ق / 38 ، حدید / 4
) .
سوره فصلت آیه 13
متن آیه :
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً
مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ
ترجمه :
اگر ( مشرکان مکّه از پذیرش ایمان ) رویگردان شدند ، بگو : شما را از صاعقه‌ای
همچون صاعقه عاد و ثمود می‌ترسانم .
توضیحات :
« صَاعِقَةً » : جرقّه عظیم الکتریسیته است که در میان قطعه ابری که بار مثبت
دارد با زمین که بار منفی دارد ایجاد می‌شود . صدای مهیب و زمین لرزه شدیدی را به
همراه دارد .
سوره فصلت آیه 14
متن آیه :
إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ
وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا
لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ
ترجمه :
زمانی ( صاعقه گریبانگیر قوم عاد و ثمود شد ) که پیغمبران از پیش رو و پشت سر ( و
از هر سو و جهات دیگر ) به نزدشان آمدند ( و به عناوین مختلف و به شیوه‌های
گوناگون پندشان دادند و ارشادشان کردند و گفتند : ) جز خدا را پرستش نکنید . پاسخ
دادند که : اگر خدا می‌خواست پیغمبرانی روانه دارد فرشتگانی را ( به عنوان پیغمبر
) فرو می‌فرستاد ( نه انسانهائی مانند خود ما ) . ما قطعاً به آن چیزهائی باور
نداریم که با خود آورده‌اید .
توضیحات :
« إِذْ » : معمول صاعِقَة است . « مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ »
مراد از هر سو و با هر شیوه است . ( نگا : احقاف / 21 ) .
سوره فصلت آیه 15
متن آیه :
فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ
الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ
الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا
یَجْحَدُونَ
ترجمه :
و امّا قوم عاد در زمین به ناحق بزرگی فروختند ( و مغرورانه ) گفتند : چه کسی از
ما قدرت بیشتری دارد ؟ مگر آنان نمی‌دانستند که خداوندی که ایشان را آفریده است از
آنان نیرومندتر است ؟ ! آنان ( بر اثر این پندار بی‌اساس ) پیوسته آیه‌های ما را
انکار می‌کردند و نمی‌پذیرفتند .
توضیحات :
« إِسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ بِغَیْرِ حَقٍّ » : به ناحق در زمین بزرگی فروختند
و خویشتن را بالاتر از آن دانستند که حقیقت را بپذیرند و ایمان بیاورند . «
بِغَیْرِ حَقٍّ » : بدون استحقاق . به ناحق ( نگا : اعراف / 146 ، یونس 23 ، قصص
/ 39 ) .
سوره فصلت آیه 16
متن آیه :
فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی
أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا
وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ
ترجمه :
سرانجام باد تند و پرصدا و سخت سردی را در روزهای شومی به سویشان وزان کردیم ، تا
عذاب خوار و پست‌کننده‌ای در زندگی همین دنیا بدیشان بچشانیم . ( تازه این عذاب
دنیا است ) و عذاب آخرت خوار و پست‌کننده‌تر ( از عذاب دنیوی ایشان ) است ، و آنان
اصلاً ( از سوی کسی ) یاری و کمک نمی‌شوند .
توضیحات :
« صَرْصَراً » : سخت و شدید . پر سر و صدا و هراس‌انگیز . بسیار سرد . « أَیَّامٍ
نَّحِسَاتٍ » : روزهای شوم و بد . این تندباد هفت شب و هشت روز پیاپی وزیدن گرفت (
نگا : حاقّه / 7 ) و همچون تنه‌های درختان خرما که از ریشه کنده شده باشند ،
انسانها را بلند می‌کرد و به زمین می‌کوبید ( نگا : قمر / 20 ) .
سوره فصلت آیه 17
متن آیه :
وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى
عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا
یَکْسِبُونَ
ترجمه :
و امّا قوم ثمود ، ما ایشان را رهنمود کردیم ( و راه خیر و راه شر را بدیشان
نمودیم ) و آنان کوردلی ( و گمراهی ) را بر هدایت ( و رهنمود الهی ) ترجیح دادند ،
و لذا به سبب کارهائی که می‌کردند ، صاعقه عذاب خوارکننده‌ای ایشان را فرو گرفت .
توضیحات :
« الْعَمی » : کوردلی . گمراهی « صَاعِقَةٌ الْعَذَابِ » : اضافه صفت به موصوف
است . مثل : مُهْلِکُ الْعَذَابِ ، که در اصل « الْعَذَابُ الْمُهْلِکُ » است (
نگا : قرطبی ) . « الْهُونِ » : مصدر است و به عنوان اسم فاعل یعنی مُهین به کار
رفته است . به معنی : خوارکننده و رسواگر ( نگا : انعام / 93 ) .
سوره فصلت آیه 18
متن آیه :
وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ
ترجمه :
و کسانی را که مؤمن و متّقی بودند نجات دادیم ( و از عذاب در امان و از دست کفّار
متکبّر رهائی بخشیدیم ) .
توضیحات :
. . .
سوره فصلت آیه 19
متن آیه :
وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ
فَهُمْ یُوزَعُونَ
ترجمه :
روزی دشمنان خدا ( یعنی کفّار و مشرکان همه ملّتها ) به سوی آتش دوزخ رانده و بر
لبه آن گرد آورده میشوند ( و دسته‌های پیشین را نگاه می‌دارند تا گروههای پسین را
بدانان ملحق گردانند ) .
توضیحات :
« إِلَی النَّارِ . . . » : ( نگا : زمر / 71 ) . « أَعْدَآءُ اللهِ » : دشمنان
خدا . مراد کفّار و مشرکان همه ملّتها از آغاز تا پایان جهان است . « فَهُمْ
یُوزَعُونَ » : ( نگا : نمل / 17 و 83 ) .
سوره فصلت آیه 20
متن آیه :
حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ
سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ
ترجمه :
هنگامی که در کنار دوزخ گرد آمدند ، گوشها و چشمها و پوستهای ایشان بر کارهائی که
( در دنیا ) می‌کرده‌اند ، گواهی میدهند .
توضیحات :
« شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ . . » : شهادت اعضاء در آیات متعدّد قرآن
مذکور است ( نگا : نور / 24 ، یس / 65 ، فصّلت / 21 و 22 ) ولی نحوه شهادت بر ما
مجهول است . آیا خدا درک و شعور و قدرت سخن بدانها می‌دهد ، آثار گناهان بر آنها
نقش بسته است ، در آنها ایجاد صوت می‌گردد ، و . . . « سَمْعُهُمْ وَ . . . » :
علّت این که سمع مفرد و بقیّه اعضاء جمع ( نگا : بقره / 7 و 20 ، انعام / 46 ،
نحل / 108 ) . « جُلُودُ » : پوستها . مراد همه اعضاء است ، و عطف عامّ بر خاصّ
است .
سوره فصلت آیه 21
متن آیه :
وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا
قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ
أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
ترجمه :
آنان به پوستهای خود میگویند : چرا بر ضدّ ما شهادت دادید ؟ پاسخ میدهند :
خداوندی ما را به گفتار درآورده است که همه چیز را گویا نموده است ، و همو در آغاز
شما را ( از عدم ) آفریده است و ( در پایان زندگی و بعد از ممات ، دوباره جامه
حیات به تنتان کرده و برای حساب و کتاب ) به سوی او برگردانده شده‌اید .
توضیحات :
« أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ » : خدا همه چیز را به گفتار انداخته است . یعنی امروز
همه موجودات عالم سخن میگویند و اسرار را بازگو میکنند . چرا که پرده‌ها از
رازها به کنار رفته است ( نگا : / 22 ، طارق / 9 ) . نه‌تنها در قیامت در دنیا هم
همه ذرّات عالم به تسبیح و تقدیس خدا مشغول و مأموران رازبگوی خدایند ، و هر ذرّه‌ای
صفحه‌ای گویا از تاریخ هستی است . امّا هر یک دارای قلمی دیگر و زبانی دیگرند .
امّا چگونه ؟ شما انسانید و نمی‌دانید . « وَ هُوَ خَلَقَکُمْ . . . » : دنباله
سخن جلود ، و یا مستأنفه است و فرموده آفریدگار جلود است .
سوره فصلت آیه 22
متن آیه :
وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ
سَمْعُکُمْ وَلَا أَبْصَارُکُمْ وَلَا جُلُودُکُمْ وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ
اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیراً مِّمَّا تَعْمَلُونَ
ترجمه :
شما اگر گناهانتان را پنهان می‌کردید نه از این جهت بود که از شهادت گوشها و
چشمها و پوستهایتان بر ضدّ خودتان بیم داشته باشید ( چرا که اصلاً باور نمی‌کردید
روزی اینها به سخن درآیند و بر ضدّ کسی گواهی دهند ) . بلکه گمان می‌بردید خدا
بسیاری از اعمالی را که ( مخفیانه ) انجام می‌دهید نمی‌داند .
توضیحات :
« أَن یَشْهَدَ » : از ترس این که شهادت دهد . از این که گواهی دهد . مفعول‌له
است . در اصل : مَخَافَةَ أَن یَشْهَدَ . مِنْ أَن یَشْهَدَ . عَنْ أَن یَشْهَدَ
.
سوره فصلت آیه 23
متن آیه :
وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ
أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ
ترجمه :
این گمان بدی که درباره پروردگارتان داشته‌اید شما را به هلاکت انداخته است ، و
لذا از زمره زیانکاران شده‌اید .
توضیحات :
« ذلِکُمْ » : مبتدا است . « ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ » : بدل از
مبتدا است . « أَرْدَاکُمْ » : شما را به هلاکت انداخته و نابود نموده است . خبر
مبتدا است ، یا این که ( ظَنُّکُمْ ) و ( أَرْدَاکُمْ ) می‌تواند خبر اوّل و دوم
مبتدا باشد .
سوره فصلت آیه 24
متن آیه :
فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن
یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ
ترجمه :
اگر آنان شکیبائی کنند ( یا نکنند ، یکسان است و ) آتش دوزخ جایگاه ایشان است ( و
راه نجاتی از آن ندارند ) . اگر هم تقاضای رضایت و درخواست عفو ( الهی ) کنند ( به
جائی نمی‌رسد و پذیرفته نمیشود ) و مورد عفو قرار نمی‌گیرند .
توضیحات :
« إن یَصْبِرُوا . . . » : شبیه این آیه در معنی ( نگا : ابراهیم / 21 ، طور /
16 ) . « مَثْویً » : محلّ اقامت . ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نحل / 29 ، عنکبوت
/ 68 ) . « إِن یَسْتَعْتِبُوا » : اگر طلب رضایت و گذشت کنند ( نگا : نحل / 84 ،
روم / 57 ، جاثیه / 35 ) . « الْمُعْتَبِینَ » : اجابت‌شدگان . کسانی که
درخواستشان پذیرفته گردد . خوشنودشدگان . برخی ( یَسْتَعْتِبُوا ) را به معنی
درخواست ( عُتْبی ) یعنی برگشت به دنیا ، و ( الْمُعْتَبِینَ ) را به معنی برگشت
داده‌شدگان به دنیا گرفته‌اند . در این صورت معنی آیه چنین است : اگر کافران بر
آتش شکیبائی کنند یا نکنند یکسان است و دوزخ جایگاه ایشان است ، و اگر طلب رجعت و
برگشت به دنیا کنند ، درخواست ایشان پذیرفته نمی‌گردد و به دنیا برگردانده نمی‌شوند
.
سوره فصلت آیه 25
متن آیه :
وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا
بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ
قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا
خَاسِرِینَ
ترجمه :
ما برای آنان همنشینان ( زشت‌سیرتی از جنّ و انس ) ترتیب داده‌ایم ( و این دوستان
تبهکار ، ایشان را از هر سو احاطه میکنند و افکارشان را می‌دزدند و چنان بر آنان
چیره میشوند ) که کار دنیا و آخرت را در نظرشان می‌آرایند ( و اقدام به محرّمات و
ترک عبادات را و همچنین عقاب و عذاب دوزخ را برایشان سهل و ساده جلوه‌گر می‌نمایند
. تا بدانجا که به آسانی به گرداب فساد فرو می‌روند ) و فرمان عذاب الهی درباره
آنان ثابت و صادر می‌شود و به سرنوشت اقوام گمراهی از جنّ و انسی گرفتار میگردند
که پیش از ایشان بوده‌اند ( و همچون ایشان کرده‌اند . جملگی ) اینان و آنان
مسلّماً زیانبار شده‌اند .
توضیحات :
« قَیَّضْنَا » : آماده کرده‌ایم و تهیّه نموده‌ایم . ترتیب داده‌ایم ( نگا :
مریم / 83 و 84 ، زخرف / 36 و 37 ) . « قُرَنَآءَ » : جمع قَرین ، همدم . دوست ،
مراد شیاطین انس و جنّ است ( نگا : نساء / 38 ، صافّات / 51 ) . « مَا بَیْنَ
أَیْدِیهِمْ » : آنچه پیش رو دارند . مراد محرّمات و ضلالات و لذّات و شهوات و زرق
و برق دنیا است . « مَا خَلْفَهُمْ » : آنچه پشت سر دارند . مراد امور اخروی است ،
از قبیل زندگی دوباره و حساب و کتاب و عقاب و عذاب . البتّه می‌توان ( مَا بَیْنَ
أَیْدِیهِمْ ) را مربوط به امور اخروی ، و ( مَا خَلْفَهُمْ ) را مربوط به امور
دنیوی دانست ( نگا : بقره / 255 ، طه / 110 ، انبیاء / 28 ، حجّ / 76 ) . جمله
( مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ ) ممکن است اشاره به احاطه همه‌جانبه
شیاطین انس و جنّ و تزیین آنان هم باشد . « حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ » : فرمان
عذاب درباره آنان لازم و ثابت گردید و گرفتار عقاب و عذاب شدند ( نگا : اسراء / 16
، قصص / 63 ، نمل / 82 ) . « فِی أُمَمٍ » : در میان ملّتهائی که . همراه با
ملّتهائی که . جار و مجرور می‌تواند حال ( هم ) و متعلّق به ( کَآئِنِینَ ) محذوف
بوده و تقدیر چنین باشد ، کَآئِنِینَ فِی أُمَمٍ . تنوین ( أُمَمٍ ) دالّ بر تکثیر
است . واژه ( فی ) می‌تواند به معنی ( مَعَ ) باشد .
سوره فصلت آیه 26
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا
الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ
ترجمه :
کافران ( به همدیگر ) میگویند : گوش به این قرآن فرا ندهید ، و در ( هنگام تلاوت
) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید ( تا مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه
درباره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و ) شما پیروز گردید .
توضیحات :
« إلْغَوْا » : یاوه‌سرائی کنید . کارهای بیهوده انجام دهید . مراد بحثهای
بیفایده و جار و جنجال و سر و صدا و افسانه‌سرائی و بالاخره همه گفتگوها و کارهائی
است که افکار مردم را از محور مقاصد قرآنی منحرف سازد و مجال تفکّر را از آنان سلب
کند . « فِیهِ » : در هنگام خواندن قرآن یا تدریس آیات و یا طرح مسائل آن .
سوره فصلت آیه 27
متن آیه :
فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذَاباً شَدِیداً
وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ
ترجمه :
ما قطعاً ( جنگ با قرآن را فراموش نمی‌نمائیم و ) به کافران عذاب سختی می‌چشانیم
، و آنان را در برابر بدترین کاری که کرده‌اند ( که مبارزه با قرآن است ) جزا و
سزا خواهیم داد .
توضیحات :
« لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی . . . » . مراد دو چیز می‌تواند باشد : الف
- مبارزه کافران با قرآن بدترین کار است و در برابر آن کیفر شدید داده میشوند . ب
- همه کارهای کافران همسان بدترین کارشان محسوب می‌گردد و بدترین مجازاتها بدانها
تعلّق می‌گیرد ، همان گونه که همه کارهای مؤمنان همسان بهترین کارشان محسوب می‌شود
و بهترین پاداشها بدانها تعلّق می‌گیرد ( نگا : توبه / 121 ، نحل / 96 و 97 ،
نور / 38 ، عنکبوت / 7 ، زمر / 35 ) .
سوره فصلت آیه 28
متن آیه :
ذَلِکَ جَزَاء أَعْدَاء اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیهَا
دَارُ الْخُلْدِ جَزَاء بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ
ترجمه :
این ، کیفر دشمنان خدا است که آتش ( سوزان جهنّم ) است . ( امّا نه آتش موقّتی و
زودگذر ، بلکه ) سرای همیشگی ایشان در میان آن است . این هم بدان خاطر است که
پیوسته آیات ما را ( با وجود علم به واقعیّت آنها ) انکار می‌کرده‌اند .
توضیحات :
« النَّارُ » : آتش دوزخ . عطف بیان یا بدل از ( ذلِکَ ) و یا این که خبرمبتدای
محذوف ( هُوَ ) است . « دَارُ الْخُلْدِ » : سرای ماندگاری و جاودانگی . یعنی در
دوزخ اقامتگاه همیشگی کفّار است . « جَزَآءً » : مفعول مطلق عامل محذوف ( نگا :
اسراء / 63 ) و یا مفعول له است . « جَزَآءً بِمَا کَانُوا بِئَایَاتِنَا
یَجْحَدُونَ » : حرف ( ب ) یکم متعلّق به ( جَزَآءً ) و دوم متعلّق به (
یَجْحَدُونَ ) است .
سوره فصلت آیه 29
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا
الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ
أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ
ترجمه :
کافران ( در میان دوزخ فریاد برمی‌آورند و ) میگویند : پروردگارا ! کسانی را از
دو گروه انس و جنّ به ما نشان بده که ما را گمراه کرده‌اند ، تا ایشان را زیر
پاهای خود بگذاریم و لگدمالشان گردانیم و بدین وسیله از زمره پست‌ترین مردم ( از
لحاظ مقام و مکان ) شوند .
توضیحات :
« الأسْفَلِینَ » : پائین‌ترین افراد و پست‌ترین مردم از لحاظ مکانت و منزلت و
مقام و مکان . این سخن بیانگر شدّت خشم کافران بر سردستگان و رهبران کفر و معصیت
است ( نگا : بقره / 166 و 167 ، سبأ / 31 - 33 ) .
سوره فصلت آیه 30
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ
اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا
تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ
ترجمه :
کسانی که میگویند : پروردگار ما تنها خدا است ، و سپس ( بر این گفته خود که
اقرار به وحدانیّت است می‌ایستند ، و آن را با انجام قوانین شریعت عملاً نشان میدهند
، و بر این راستای خداپرستی تا زنده‌اند ) پابرجا و ماندگار می‌مانند ( در هنگام
آخرین لحظات زندگی ) فرشتگان به پیش ایشان می‌آیند ( و بدانان مژده میدهند ) که
نترسید و غمگین نباشید و شما را بشارت باد به بهشتی که ( توسّط پیغمبران ) به شما
( مؤمنان ) وعده داده می‌شد .
توضیحات :
« تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلآئِکَةُ » : مراد نزول فرشتگان به هنگام مرگ
انسانها است ( نگا : نساء / 97 ، انفال / 50 ، انعام / 93 ، نحل / 28 و 32 ،
محمّد / 27 ) . برخی این بشارتها را دائمی و مستمرّ دانسته و آنها را الهامهای
معنوی فرشتگان در گوش جان مؤمنان در همه مراحل زندگی می‌دانند .
سوره فصلت آیه 31
متن آیه :
نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا
وَفِی الْآخِرَةِ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَلَکُمْ فِیهَا مَا
تَدَّعُونَ
ترجمه :
( و فرشتگان بدیشان خبر میدهند که ) ما یاران و یاوران شما در زندگی دنیا و در
آخرت هستیم ، و در آخرت برای شما هرچه آرزو کنید هست ، و هرچه بخواهید برایتان
فراهم است .
توضیحات :
« مَا تَدَّعُونَ » : آنچه طلب کنید ( نگا : یس / 57 ) .
سوره فصلت آیه 32
متن آیه :
نُزُلاً مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ
ترجمه :
اینها به عنوان پذیرائی از سوی خداوند آمرزگار و مهربان است .
توضیحات :
« نُزُلاً » : ( نگا : آل‌عمران / 198 ، کهف / 107 ، صافّات / 62 ) .
سوره فصلت آیه 33
متن آیه :
وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ
وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ
ترجمه :
گفتار چه کسی بهتر از گفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند و کارهای
شایسته می‌کند و اعلام میدارد که من از زمره مسلمانان ( و منقادان اوامر یزدان )
هستم ؟
توضیحات :
« قَوْلاً » : تمییز است . « الْمُسْلِمِینَ » : مسلمانان . کسانی که فرمانبردار
اوامر خدا بوده و سرِ بندگی و پرستش را فروتنانه بر آستانه‌اش می‌گذارند .
سوره فصلت آیه 34
متن آیه :
وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ
ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ
کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ
ترجمه :
نیکی و بدی یکسان نیست . ( هرگز بدی را با بدی ، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی .
بلکه بدی و زشتی دیگران را ) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده . نتیجه
این کار ، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است ، به ناگاه
همچون دوست صمیمی گردد .
توضیحات :
« لاتَسْتَوی » : مساوی و برابر و یکسان نیست . « إدْفَعْ » : پاسخ بده ( نگا :
مؤمنون / 96 ) . از میان بردار ( نگا : بقره / 251 ، حجّ / 40 ) . « وَلِیٌّ »
: دوست . رفیق . « حَمِیمٌ » : گرم . صمیمی . « إدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ »
: ( نگا : مؤمنون / 96 ) .
سوره فصلت آیه 35
متن آیه :
وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا
یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ
ترجمه :
به این خوی ( و خلق عظیم ) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند ، و
بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی ( از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده ) داشته
باشند .
توضیحات :
« مَا یُلَقَّاهَا » : به این خصلت دست نمی‌یابد و این سفارش را پذیرا نمی‌گردد (
نگا : قصص / 80 ) . ضمیر ( هَا ) به ( خَصْلَة ) یا ( وَصِیَّة ) باز می‌گردد که
مستفاد از جمله سابق است . « ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ » : دارای بهره فراوان از خصال
حمیده و صفات پسندیده‌ای که منتهی به سعادت دائم می‌گردد ( نگا : قصص / 79 ،
انسان / 11 ) .
سوره فصلت آیه 36
متن آیه :
وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ
فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
هرگاه وسوسه‌ای از شیطان ( در این مسیر ) متوجّه تو گردید ( به هوش باش و در
مقابل آن مقاومت کن و ) خود را به خداوند بسپار ( و به سایه لطف او پناه بر ) که
او بس شنوا و آگاه است ( و تو را می‌پاید و محافظت می‌نماید ) .
توضیحات :
« وَ إِمَّا یَنزَغَنَّکَ . . . » : ( نگا : اعراف / 200 ) .
سوره فصلت آیه 37
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ
وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ
الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ
ترجمه :
از نشانههای ( قدرت ) خدا ، شب و روز و خورشید و ماه است . برای خورشید و ماه
سجده نکنید ، برای خدائی که آنها را آفریده است ، سجده کنید ، اگر واقعاً او را
عبادت و پرستش می‌کنید .
توضیحات :
« ءَایَاتِهِ » : نشانههای قدرت و ادلّه عظمت او . « إن کُنتُمْ إِیَّاهُ
تَعْبُدُونَ » : اگر واقعاً او را می‌پرستید . اگر می‌خواهید او را عبادت و پرستش
کنید .
سوره فصلت آیه 38
متن آیه :
فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ
یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ
ترجمه :
اگر ( مشرکان ) خود را بزرگتر از آن دیدند ( که به عبادت و پرستش پروردگار
بپردازند ، باک مدار . چرا که ) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند
( که فرشتگان مقرّبند ) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان
( از این کار ) خسته و درمانده نمیگردند .
توضیحات :
« عِندَ رَبِّکَ » : در پیشگاه او هستند . مراد از عندیّت ، یعنی در پیشگاه بودن
، عندیّت مکانی نیست ؛ بلکه عندیّت کرامت و منزلت است ( نگا : قمر / 55 ) . « لا
یَسْأَمُونَ » : ملول نمیگردند . خسته و درمانده نمی‌شوند ( نگا : بقره / 282 )
.
سوره فصلت آیه 39
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً
فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی
أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه :
و از نشانههای ( قدرت ) خدا این است که تو زمین را خشک و برهوت می‌بینی ، امّا
هنگامی که ( قطره‌های حیات‌بخش ) آب بر آن فرو می‌فرستیم ، به جنبش درمی‌آید و
آماسیده می‌گردد ( و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند ) . آن کس که این
زمین خشک و برهوت را زنده می‌کند ، هم او مردگان را نیز ( در قیامت ) زنده می‌گرداند
. چرا که او بر هر چیزی توانا است .
توضیحات :
« خَاشِعَةً » : خشک و برهوت . ساکن و بدون حرکت . « إهْتَزَّتْ » : به جنبش درمی‌آید
و تکان می‌خورد . « رَبَتْ » : بالا می‌آید و آماسیده می‌گردد . « إهْتَزَّتْ وَ
رَبَتْ . . . » : ( نگا : حجّ / 5 ) . وقتی که آب به عناصر و ذرّات خاک میرسد ،
در داخل آب حل میگردند و جذب دانه‌ها یا ریشه‌های گیاهان میشوند و به سلولها و
بافتها و اندامهای زنده‌ای تبدیل شده و رشد میکنند و افزایش می‌یابند . « مُحْیی
» : زنده کننده ( نگا : روم / 50 ) . در رسم‌الخطّ قرآنی با یک یاء نوشته شده است
.
سوره فصلت آیه 40
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیَاتِنَا لَا
یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی
آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ
بَصِیرٌ
ترجمه :
کسانی که آیات ما را مورد طعن قرار میدهند و به تحریف ( حقائق و معانی ) آن دست
می‌یازند ، بر ما پوشیده نخواهند بود ( و کیفرشان را خواهیم داد . ) آیا کسی که به
آتش دوزخ انداخته می‌شود بهتر است یا کسی که ( در سایه ایمان ) در نهایت امن و
امان ، روز قیامت ( به عرصه محشر ) می‌آید ؟ هر کاری که می‌خواهید بکنید ، او می‌بیند
هر آنچه را که انجام می‌دهید .
توضیحات :
« یُلْحِدُونَ » : مورد طعن قرار میدهند . تحریف میکنند . « ءَایَاتِ » : مراد
آیات تکوینی کتاب منظور جهان ، یا آیات تشریعی مذکور در کتابهای آسمانی به ویژه
قرآن است . « یُلْحِدُونَ فِی ءَایَاتِنَا » : آیات ما را تحریف میکنند . آیات ما
را مورد طعن قرار میدهند . مراد منحرف ساختن مردم با مغالطه و سفسطه از دلائل
خداشناسی و نشانههای قدرت الهی ، و یا تحریف حقائق و معانی و تغییر عبارات و
الفاظ کتابهای آسمانی است . « ءَامِناً » : در امن و امان . مطمئنّ و بی‌دغدغه ،
حال است .
سوره فصلت آیه 41
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ
وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ
ترجمه :
کسانی که قرآن را انکار میکنند بدان گاه که به ایشان میرسد ، ( بر ما پوشیده
نمی‌مانند و سزای آن را می‌بینند ) . قرآن کتاب ارزشمند و بی‌نظیری است .
توضیحات :
« إِنَّ الَّذِینَ . . . » : خبر آن محذوف است . از قبیل : لایُخْفَوْنَ عَلَیْنا
. . . لا یَغِیبُ عَنَّآ أَمْرُهُمْ وَ مَا یَقْصِدُونَ . « الذِّکْرِ » : قرآن (
نگا : حجر / 9 ، نحل / 44 ) . « عَزِیزٌ » : ارزشمند . بی‌نظیر . چیره و شکست‌ناپذیر
.
سوره فصلت آیه 42
متن آیه :
لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا
مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ
ترجمه :
هیچ گونه باطلی ، از هیچ جهتی و نظری ، متوجّه قرآن نمی‌گردد . ( نه غلطی و
تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است ، و نه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و
پسینیان مخالف با آن ، و نه دست تحریف به دامان بلندش میرسد . چرا که ) قرآن فرو
فرستاده یزدان است که با حکمت و ستوده است ( و افعالش از روی حکمت است ، و شایسته
حمد و ستایش بسیار است ) .
توضیحات :
« الْبَاطِلُ » : نقطه مقابل حق . مراد : نسخ ، کم و زیاد شدن ، غلط از آب درآمدن
، تناقض مطالب و مفاهیم ، و بالاخره همه چیزهای نادرست و خلاف حقیقت و واقعیّت است
. « مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ » : کنایه از همه جانبه بودن است .
یعنی از همه جهات خدا قرآن را حفظ می‌کند ( نگا : حجر / 9 ) و از هیچ سو و هیچ طرف
و ناحیه ، بطلان و فساد متوجّه آن نگشته و نمی‌گردد . « تَنزِیلٌ » ( نگا : شعراء
/ 192 ، یس / 5 ، فصّلت / 2 ) .
سوره فصلت آیه 43
متن آیه :
مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن
قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ
ترجمه :
از طرف ( کافران و منافقان و جاهلان ) چیزی به تو گفته نمیشود ، مگر همان
چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است . ( و چنین نسبتهای ناروائی
و سخنان نازیبائی بدیشان داده شده است . خلاصه نه دعوت تو به سوی یکتاپرستی مطلب
تازه‌ای است ، و نه تهمت و تکذیب مردمان بی‌دین و بی‌ایمان ) . مسلّماً پروردگار
تو دارای آمرزش فراوان ( در حق مؤمنان ) و دارای مجازات دردناک ( در حق کافران )
است .
توضیحات :
« مَا یُقَالُ لَکَ إِلاّ مَا . . . » : مراد نسبتهای ناروائی همچون : ساحر ،
شاعر ، مجنون ، کاهن ، مفتری ، و دشنامها و سخنان زشت دیگر است ( نگا : مائده /
70 ، یس / 30 ، ذاریات / 39 و 52 ، نحل / 101 ) .
سوره فصلت آیه 44
متن آیه :
وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا
لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ
آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ
عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
چنان که قرآن را به زبانی جز زبان عربی فرو می‌فرستادیم ، حتماً می‌گفتند : اگر
آیات آن ( به عربی ) توضیح و تبیین می‌گردید ( چه می‌شد ؟ در این صورت ما آن را
روشن و گویا فهم می‌کردیم . و می‌گفتند : ) آیا ( کتاب ) غیر عربی و ( پیغمبر )
عربی ؟ بگو : قرآن برای مؤمنان مایه راهنمائی و بهبودی است . ( ایشان را از
راههای گمراهی و سرگشتگی می‌رهاند ، و از بیماریهای شکّ و گمان نجات می‌بخشد ) و
امّا برای غیرمؤمنان ، کری گوشهای ایشان و کوری ( چشمان ) آنان است . ( انگار )
آنان کسانیند که از دور صدا زده میشوند ( این است که با وجود چشم باز و گوش باز ،
منادیگر را چنان که باید نمی‌بیننند ، و ندائی را که معلوم و مفهوم باشد نمی‌شنوند
) .
توضیحات :
« أَعْجَمِیٌّ » : غیر عربی ( نگا : نحل / 103 ، شعراء / 198 ) . « لَوْ لا » :
این واژه برای طلب حصول مابعد خود است . ( نگا : کهف / 39 ) . « فُصِّلَتْ » :
بیان و روشن می‌گردید . توضیح و تبیین می‌شد . « أَأَعْجَمِیٌّ ؟ » : آیا غیر عربی
است ؟ « أَأَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ ؟ » : آیا قرآن به زبان غیرعربی برای پیغمبر
عربی زبان آمده است ؟ مراد این است که کافران و مشرکان بیماردل همیشه کارشان
ایراد گرفتن و بهانه تراشیدن بود . قرآن که عربی است ، سحر و افسونش می‌خواندند (
نگا : سبأ / 43 ، صافّات / 15 ) و اگر غیرعربی می‌بود ، گنگ و نامفهومش می‌شمردند
. « هُدیً وَ شِفَآءٌ » : راهنمائی و بهبودی . راهنما و شفادهنده . « وَقْرٌ » :
سنگینی . کری . این واژه می‌تواند خبر مبتدای محذوف باشد ، و معنی آن در بالا گذشت
. و یا این که مبتدای مؤخّر بوده ( فِی ءَاذَانِهِمْ وَقْرٌ ) معنی شود : در
گوشهایشان کری است . یعنی انگار کرند این است که نمی‌شنوند . « عَمیً » : کوری .
کوردلی و گمراهی ( نگا : فصّلت / 17 ) . « عَلَیْهِمْ عَمیً » : کوری است برای
اینان . موجب گمراهی آنان است ( نگا : بقره / 26 ) .
سوره فصلت آیه 45
متن آیه :
وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ
وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی
شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
ترجمه :
ما به موسی کتاب ( آسمانی تورات ) دادیم و در آن ( از طرف بنی‌اسرائیل ) اختلاف
گردید ( و دسته دسته و پراکنده شدند . این هم سنّت همیشگی در میان همه ادیان و
اقوام است . قوم تو نیز از این قاعده مستثنی نیست ) . اگر سخن پروردگارت از پیش بر
این نرفته بود ( که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا روز رستاخیز به تأخیر
انداخته شود ) در میان ( قوم تو نیز با نابود کردن کافران و بر جای داشتن مؤمنانِ
) ایشان داوری می‌گردید . چرا که آنان درباره قرآن به شکّ و تردید شگفتی گرفتار
آمده‌اند ( و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند ) .
توضیحات :
« وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَا مُوسی . . . » : این بخش جنبه دلداری پیغمبر را در بر
دارد . و آن این که همه اقوام به گروههای مؤمن و غیرمؤمن تقسیم شده‌اند ، و مؤمنان
نیز فرقه فرقه و دسته دسته گشته‌اند و مذاهب مختلفی پیدا کرده‌اند . از جمله
پیروان موسی که بعضی از ایشان در مدینه بوده مثال محسوسی از این واقعیّت بشمار
آمده‌اند و به 73 فرقه تقسیم گشته‌اند ( نگا : التفسیر القرآنی للقرآن ) « لَوْ لا
کَلِمَةٌ سَبَقَتْ . . . » : مراد وعده‌ای است که خدا به پیغمبر داده بود . مبنی
بر این که مادام او در میان قوم خود است ایشان را نابود نکند ( نگا : انفال / 33
) . « لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ » : کار ایشان به پایان می‌رسید و در میانشان داوری می‌گردید
. مراد نابودی مشرکان و منکران قرآن است . « مِنْهُ » : درباره قرآن . یادآوری :
برخی تمام آیه را راجع به قوم موسی و شکّ ایشان درباره تورات می‌دانند . چرا که
این آیه درست با همین عبارت در سوره هود آیه 110 مذکور است و مربوط به موسی و
تورات و قوم بنی‌اسرائیل می‌باشد .
سوره فصلت آیه 46
متن آیه :
مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء
فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ
ترجمه :
هر کس که کار نیک بکند به نفع خود می‌کند ، و هر کس که کار بد بکند به زیان خود
می‌کند ، و پروردگار تو کمترین ستمی به بندگان نمی‌کند .
توضیحات :
« مَا رَبُّکَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِیدِ » : ( نگا : آل‌عمران / 182 ، انفال / 51 ،
حجّ / 10 ) .
سوره فصلت آیه 47
متن آیه :
إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِن
ثَمَرَاتٍ مِّنْ أَکْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا
بِعِلْمِهِ وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا
مِن شَهِیدٍ
ترجمه :
آگاهی از وقوع قیامت به خدا بازمی‌گردد و بس ( و کسی جز خدا نمی‌داند قیامت کی
خواهد بود ) . هیچ میوه‌ای ( بارور نمیشود و ) از غلاف خود بیرون نمیآید ( و
پوسته خویش را نمی‌شکافد ) ، و هیچ ماده‌ای باردار نمی‌گردد و وضع حمل نمی‌کند ،
مگر در پرتو دانش او و با اطّلاع او . روزی خداوند مشرکان را ندا می‌دهد : شریکها
و انبازهائی که برای من می‌پنداشتید کجایند ؟ پاسخ میدهند و میگویند : ما به تو
عرض کردیم که کسی از ما گواهی نمی‌دهد ( که تو دارای شریک و انباز هستی ) .
توضیحات :
« إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ » : ( نگا : اعراف / 187 ، لقمان / 34 ،
احزاب / 63 ) . « أَکْمَام » : جمع کِمّ ، غلاف . پوسته . « أُنثی » : ماده .
مراد مؤنّث همه جانداران از قبیل : حیوانات و حشرات و پرندگان و انسان است . «
ءَاذَنَّاکَ » : به تو اعلام کردیم . به تو عرض کردیم . مراد این است که امروز همه
چیز روشن شده است و کسی معتقد به انباز نیست . یا این که مشرکین میگویند : ما
هرگز به شریک معتقد نبوده‌ایم ( نگا : انعام / 23 ) . « شَهِیدٍ » : گواه .
سوره فصلت آیه 48
متن آیه :
وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ
وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ
ترجمه :
و اثری از معبودهائی که قبلاً ( در دنیا ) به فریاد می‌خواندند و می‌پرستیدند نمی‌بینند
، و یقین حاصل میکنند که هیچ گریزگاهی و راه فراری ندارند .
توضیحات :
« ضَلَّ » : ناپیدا گردید . گم شد . « ظَنُّوا » : یقین حاصل کردند . در اینجا
ظنّ به معنی علم و یقین است . چرا که در صحنه محشر و هنگامه قیامت ، شکّ و گمان
معنی ندارد ، و همه چیز معلوم و مشهود است . « مَحِیصٍ » گریزگاه . راه فرار ( نگا
: ابراهیم / 21 ) .
سوره فصلت آیه 49
متن آیه :
لَا یَسْأَمُ الْإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن
مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ
ترجمه :
انسان ( بی‌ایمان ) از طلبیدن دارائی و نعمت سیر نمی‌گردد و خسته نمیشود ، ولی
زمانی که بلا و سختی و فقر و فاقه بدو رو کرد ، فوراً دلسرد و ناامید می‌گردد ( و
از خود و زندگی بیزار و گریزان می‌شود ) .
توضیحات :
« لا یَسْأَمُ » : ملول و خسته نمی‌گردد . « الإِنسَانُ » : مراد انسان کافر و بی‌ایمان
است ( نگا : آیات 50 - 54 ) . « دُعَآءِ » : طلبیدن ، به دنبال رفتن . « الْخَیْرِ
» : مال و ثروت . دارائی و نعمت و صحّت . « دُعَآءِ الْخَیْرِ » : اضافه مصدر به
مفعول خود است . « الشَّرُّ » : فقر و فاقه . بلا و مصیبت . بیماری و تنگی معیشت .
« یَؤُوسٌ » : بسیار ناامید . « قَنُوطٌ » : بسیار مأیوس . « یَؤُوسٌ قَنُوطٌ » :
هر دو واژه به یک معنی و برای تأکید است .
سوره فصلت آیه 50
متن آیه :
وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ
ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً
وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ
الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ
ترجمه :
اگر ما به چنین انسانی ، به دنبال ناراحتی و زیانی که بدو رسیده است ، از سوی خود
مرحمتی ( همچون ثروت و صحّت ) روا داریم ، گستاخانه خواهد گفت : این ( ثروت و صحّت
) حق من است ( و آن را در سایه تلاش و کوشش و علم و دانش خود به دست آورده‌ام ) و
اصلاً گمان نمی‌برم که قیامتی در کار باشد . اگر ( به فرض ، قیامتی هم در کار باشد
و ) من به سوی پروردگارم برگردم ، حتماً در پیشگاه او دارای مقام و منزلت خوبی
هستم ( چرا که ذاتاً محترمم ، و همان گونه که در دنیا خدا گرامیم داشته است و به
من قدرت و نعمت داده است ، در آخرت نیز گرامیم میدارد و به من عزّت و حرمت می‌بخشد
) ما کافران را مسلّماً از کارهائی که کرده‌اند آگاه خواهیم کرد و حتماً عذاب سخت
و زیادی را بدیشان می‌چشانیم .
توضیحات :
« رَحْمَةً » : مراد نعمتهائی همچون ثروت و قدرت است . « ضَرَّآءَ » : زیان و ضرر
. ناراحتی و بیماری . « هذَا لِی » : این از خود من است . این در سایه عقل و شعور
و علم و کاردانی خودم می‌باشد . « الْحُسْنی » : مراد مقام و منزلت و بهشت است .
« غَلِیظٍ » : متراکم . شدید . فراوان ( نگا : هود / 58 ، ابراهیم / 17 ، لقمان
/ 24 ) .
سوره فصلت آیه 51
متن آیه :
وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأى
بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ
ترجمه :
هنگامی که ما به انسان نعمت دهیم رویگردان ( از دینداری و شکرگزاری ) می‌گردد و
تکبّر و غرور می‌ورزد ، و هنگامی که به بلا و گرفتاری و ناراحتی و بیماری دچار
گردید ، دعاهای عریض و طویلی سر می‌دهد ( و به شکوه و گلایه می‌پردازد که چرا خدا
نعمت خود را از او بازگرفته است و بدو ظلم کرده است ) .
توضیحات :
« أَعْرَضَ » : رویگردان می‌شود . شکرگزاری و چه بسا دینداری را رها می‌کند . «
نَئَا بِجَانِبِهِ » : خود را از خداپرستی و دینداری دور می‌کند . تکبّر می‌ورزد و
مغرور می‌گردد . شانه‌ها را بالا می‌اندازد که مثل سر را بالا گرفتن نشانه
فخرفروشی و استکبار است . مراد از ( جانِب ) خود انسان یا دوش او است ( نگا : روح
المعانی ) . « عَرِیضٍ » : وسیع . مراد دراز و فراوان است . البتّه دعای شخص کافر
یا سست ایمان ، بدین هنگام جنبه گلایه از خدا و ناشکری دارد و بیشتر جزع و فزعی
است بر از دست دادن نعمت و برای عودت دادن آن . یا این که در وقت ثروتمندی متکبّر
و مغرور می‌شود ، و در وقت فقر و فاقه متضرّع و زبون ، و در هر دو حالت تنها
متوجّه دنیا است . بالاخره دعایش برای دنیا است نه برای خدا .
سوره فصلت آیه 52
متن آیه :
قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ
کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
( ای محمّد ! ) بگو : به من خبر دهید اگر این ( قرآن ) از سوی خداوند آمده باشد ،
و آن گاه شما به آن ایمان نداشته باشید ، چه کسی گمراه‌تر خواهد بود از آن کسی که
( با حق و حقیقت ) سخت در مبارزه و مقابله باشد ؟
توضیحات :
« أَرَأَیْتُمْ » : ( نگا : انعام / 40 و 46 و 47 ، یونس / 50 ) . « شِقَاقٍ »
: مخالفت . مقابله . « بَعِیدٍ » : دور از حقیقت . ژرف که مراد همه جانبه و سخت
است . « فِی شِقَاقٍ بَعیدٍ » : ( نگا : بقره / 176 ، حجّ / 53 ) .
سوره فصلت آیه 53
متن آیه :
سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ
حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ
عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ
ترجمه :
ما به آنان ( که منکر اسلام و قرآنند ) هرچه زودتر دلائل و نشانههای خود را در
اقطار و نواحی ( آسمانها و زمین ، که جهان کبیر است ) و در داخل و درون خودشان (
که جهان صغیراست ) به آنان ( که منکر اسلام و قرآنند ) نشان خواهیم داد تا برای
ایشان روشن و آشکار گردد که اسلام و قرآن حق است . آیا ( برای برگشت کافران از کفر
و مشرکان از شرک ) تنها این بسنده نیست که پروردگارت بر هر چیزی حاضر و گواه است
؟ ( چه حضور و شهادتی از این برتر و بالاتر که با خطّ تکوین ، دلائل قدرت و حکمت
خود را بر روی همه ذرّات کائنات و وجود موجودات نگاشته است ؟ ) .
توضیحات :
« الآفَاقِ » : نواحی عالم و اقطار آسمانها و زمین . « أَنَّهُ » : این که قرآن .
این که اسلام ( نگا : کشّاف ، مختصر ) . « شَهِیدٌ » : گواه و مطلع . حاضر و ناظر
.
سوره فصلت آیه 54
متن آیه :
أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ
أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ
ترجمه :
آگاه باشید که ایشان درباره ملاقات با پروردگارشان ( برای حساب و کتاب ) در شکّ و
تردیدند ( و رستاخیز را باور نمی‌دارند ) . هان بدانید که خدا ( علم و قدرتش ) همه
چیز را دربر گرفته است ( و از هر چیزی آگاه و بر هر چیزی‌توانا است ) .
توضیحات :
« مِرْیَةٍ » : شکّ وتردید ( نگا : هود / 17 و 109 ، حجّ / 55 ، سجده / 23 )
سوره‌ی فصلت آیه‌ی 36-1
سوره‌ی فصّلت
مکی و مشتمل بر ٥٤ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
حم (1) تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (2) کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (3) بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ (4) وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ (5) قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ (6) الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (7) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (8) قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ (9) وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ (10) ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ (11) فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (12) فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ (13) إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ (14) فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ (15) فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ (16) وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (17) وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ (18) وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ (19) حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (20) وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (21) وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَلَا أَبْصَارُکُمْ وَلَا جُلُودُکُمْ وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیراً مِّمَّا تَعْمَلُونَ (22) وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ (23) فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ (24) وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ (25) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ (26) فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذَاباً شَدِیداً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ (27) ذَلِکَ جَزَاء أَعْدَاء اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاء بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ (28) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (29) إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ (30) نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ (31) نُزُلاً مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ (32) وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (33) وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ (34) وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (35) وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (36)
قضیه عقیده همراه با حقائق اساسی آن، مساله‌ای است که این سوره بدان می‌پردازد. حقائق اساسی از قبیل: الوهیت یگانه، و زندگی اخروی، و وحی رسالت و پیام آسمانی ... افزون بر آنها از شیوه دعوت به سوی خدا، و خلق و خوی دعوت‌کننده، سخن می‌رود.
هرچه در این سوره است شرح این حقائق و استدلال بر آنها است. درضمن سخن می‌رود از نشانههای شناخت خدا در آفاق و انفس، برحذر داشتن از تکذیب آن نشانه‌ها، یادآوری کردن محلهای هلاک و جایگاه‌های نقش زمین شدن تکذیب‌کنندگان در میان نسلهای پیشین، نشان دادن صحنه‌های کسانی که روز قیامت را تکذیب داشته‌اند، بیان این که تنها تکذیب‌کنندگان جن و انس هستندکه این حقائق را نمی‌پذیرند و تسلیم و مطیع فرمان یزدان یکتای جهان نمیگردند، در صورتی که آسمان و زمین و خورشید و ماه و فرشتگان، همه و همه برای یزدان جهان سجده می‌برند وکرنش میکنند و تسلیم و مطیع میگردند و اطلاعت و فرمانبرداری می‌نمایند.
در باره حقیقت الوهیت یگانه در سرآغاز سوره می‌آید:
(قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ).
بگو: من فقط و فقط انسانی مـثل شما هستم، و به من وحی می‌شود که خداوندگار شما خداوندگار یگانه‌ای بیش نمی‌باشد. پس راست به سوی او رو کنید و روید (و پندار و گفتار و کردارتان در مسیر رضای وی باشد و از او آمرزش بخواهید. وای به حال مشرکان!. (فصلت/٦)
( قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ ).
بگو: آیا به آن کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید، و برای او همگونها و انبازهائی قرار می‌دهید؟ او (علاوه از این که آفریدگار زمین است) آفریدگار جهانیان هم می‌باشد. (فصلت/٩)
از داستان عاد و ثمود میگوید و بیان می‌داردکه پیغمبرانشان خود این حقیقت را بدانان‌گفته‌اند:
« أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ » ٠
جز خدا را پرستش نکنید. (فصلت/14)
در وسط سوره می‌آید:
(لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ).
برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدائی که آنها را آفریده است، سجده کنید. (فــصلت/37)
در پایان سوره در باره خود این حقیقت می‌آید:
(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی؟ قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ ).
روزی خداوند مشرکان را نـدا می‌دهد: شریکها و انبازهائی که برای من می‌پنداشتید کجایند؟ پاسخ میدهند و میگویند: ما به تو عرض کردیم که کسی از ما گواهی نمی‌دهد (که تو دارای شریک و انباز هستی).(فصلت/47)
در باره مساله آخرت تهدیدکسانی به میان می‌آیدکه به آخرت ایمان ندارند:
(وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ ).
وای به حال مشرکان! مشرکانی که به پاکسازی خود نمی‌پردازند و آنان به آخرت هم ایمان ندارند.(فضلت/6و7)
این سوره پایان می‌پذیرد با این فرموده یزدان سبحان:
(أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ ).
آگاه باشید که ایشان در باره ملاقات با پروردگارشان (برای حساب و کتاب) در شک و تردیدند (و رستاخیز را باور نمی‌دارند). هان بدانید که خدا (علم و قدرتش) همه چیز را دربر گرفته است (واز هر چیزی آگاه وبر هر چیزی توانا است). (فصلت/54)
همچنین ذکر این مساله در صحنه‌های قیامت می‌آید، قیامتی‌که محل عرضه چیزهائی است‌که در دنیا روی می‌دهد. این هم خود دال بر تاکید وقوع همچون مساله‌ای است. بلکه این شیوه بیشتر این مساله را تاکید می‌کند و برجسته می‌نماید.
در باره مساله وحی سخنان زیادی می‌آید، تا بدانجاکه نزدیک است این موضوع را موضوع اصلی این سوره سازد. این سوره به طور مشروح با آن می‌آغازد:
(حم . تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ . کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ . بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ . وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ . قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ ...).
حا. میم. (این کتابی است که) از طرف خداوند بخشایشگر مهرورز نازل شده است. کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است (و واضح و روشن گشته است. یعنی) قرآن که به زبان عربی است، برای قومی (فهم معانی آن آسان) است که اهل دانش باشند. قرآن بشارت‌دهنده (مومنان به نعمتهای فراوان و جاویدان) و ترساننده (کافران به عذاب دردناک و سرمدی یزدان) است. ولی (تشویق و تهدید قرآن در دل متعصبان لجوج بی‌اثر است) و اکثر آنان (از حق و حقیقت) رویگردانند و این است که (روح شنوائـی و پذیرائی حقائق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و) هیچ نمی‌شنوند. میگویند. دلهایمان در برابر چیزی که ما را بدان می‌خوانی (که یگانه‌پرستی است). در میان پوششهائی قرار گرفته است (و آنچه می‌گوئی بدان نمی‌رسد) و در گوشهایمان سنگینی است (و کلام تو را نمی‌شنود) و میان ما و تو پرده ستبر و مانع بزرگی است (که نمی‌گذارد ما با تو در یکجا گرد آئیم). پس تو (برابر آئین خود) عمل کن و ما هم (برابـر آئین خود) عمل می‌کنیم. بگو: من فقط و فقط انسانی مبل شما هستم، و به من وحی می‌شود ... . (فصلت/1-6)
در وسط سوره از رویاروئی و مبارزه مشرکان با این قرآن صحبت می‌شود:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ ).
کافران (به همدیگر) میگویند: گوش به این قرآن فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و) شما پیروز گردید. (فصلت/26)
آنگاه تفصیل زیادی در باره این رویاروئی و مبارزه به میان می‌آید، و به سخنانشان در باره قرآن پاسخ داده می‌شود:
( إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ . لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ . مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ . وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ...)
کسانی که قرآن را انکار میکنند بدانگاه که به ایشان مـی‌رسد، (بر ما پوشیده نمی‌مانند و سزای آن را می‌بینند). قرآن کتاب ارزشمند و بی‌نظیری است. هیچگونه باطلی، از هیچ جهتی و نظری، متوجه آن نمی‌گردد، (نه غلطی و تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است، و نه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و پسینیان مختلف با آن، و نه دست تحریف به دامان بلندش میرسد. چرا که) قرآن فرو فرستاده یزدان است که باحکمت و ستوده است (و افعالش از روی حکمت است، و شایسته حمد و ستایش بسیار است). از طرف (کافران و منافقان و جاهلان) چیزی به شما گفته نمیشود، مگر همان چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است. (و چنین نسبتهای ناروائی و سخنان نازیبائی بدیشان داده شده است. خلاصه نه دعوت تو به سوی یکتاپرستی مطلب تازه‌ای است، و نه تهمت و تکذیب مردمان بی‌دین و بی‌ایمان). مسـلماً پروردگار تو دارای آمرزش فراوان (در حق مومنان) و دارای مجازات دردناک (در حق کافران) است. چنان که قرآن را به زبانی جز زبـان عربی فرو می‌فرستادیم، حتماً می‌گفتند: اگر آیات آن (به عربی) توضیح و تبیین می‌کردید (چه می‌شد؟ در این صورت ما آن را روشن و گویا فهم می‌کردیم. و می‌گفتند:) آیا (کتاب) غیر عربی و (پیغمبر) عربی؟ بگو: قرآن برای مومنان مایه راهنمائی و بهبودی است. (ایشان از راههای گمراهی و سرگشتگی می‌رهاند، و از بیماریهای شک و گمان نجـات می‌بخشد) و امّا برای غیر مومنان، کری گوش های ایشان و کوری (چشمان) آنان است. (انگار) آنان کسانیند که از دور صدا زده میشوند. (این است که با وجود چشم باز و گوش باز، منادیگر را چنان که باید نمی‌بینند، و ندائی را که معلوم و مفهوم باشد نمی‌شنوند)... .(فصلت/41-44)
و امّا در باره شیوه دعوت، و خلق و خوی دعوت‌کننده، همچون فرموده‌ای می‌آید:
( وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ .وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ . وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ . وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ).
گفتار چه‌کسی بهتر ازگفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند وکارهای شایسته مـی‌کند و اعلام میدارد که من از زمره مسلمانان (و منقادان اوامر یزدان) هستم؟ نیکی و بدی یکسان نیست. (هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی. بلکه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده. نتیجه این کار، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است، بناگاه همچون دوست صمیمی گردد. به ایـن خوی (و خلق عظیم) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی (از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده) داشته باشند. هرگاه وسوسه‌ای از شیطان (در این مسیر) متوجه تو گردید (به هوش باش و در مقابل آن مقاومت کن و) خود را به خداوند بسپار (و به سایه لطف او پناه ببر) که او بس شنوا وآگاه است (و تو را می‌پاید و محافظت می‌نماید). (فصلت/33-36)
این مسائل و قضایا همراه با مجموعه‌ای از انگیزه‌های ژرف احساس و شعور، عرضه میشوند. آنها در جولانگاه جهانی لبریز از نشانههای بزرگ شناخت خدا نشان داده میشوند. و در جهان نفس بشری عرضه میگردند که دارای ساختار شگفت و شگرفی است. و در جولانگاه زندگی انسانهائی نشان داده میشوند که در میان پیشینیان هلاک گـردیده‌اند و نقش زمین شده‌اند. در پایان، آنها عرضه میشوند در فضای صحنه‌های قیامت و در لابلای تاثیرهای ژرفی که آن صحنه‌ها دارند و برجای می‌گذارند. برخی از این صحنه‌ها در تصویرها و موقعیتهائی‌که دارند منحصر به خود هستند، و باعث هراس زیاد و دهشت شدید میشوند.
از میان صحنه‌های جهانی‌ای‌که در این سوره آمده‌اند، صحنه آفرینش آغازین زمین و آسمانی است‌که با شرم و تفصیل شگفت‌انگیز زیادی ذکر شده است:
(قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ . وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ . ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ . فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ) .
بگو: آیا به آن کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید، و برای او همگونها و انبازهائی قرار می‌دهید؟ او (علاوه از این که آفریدگار زمین است) آفریدگار جهانیان هم می‌باشد او در زمین کوههای استواری قرار داد، و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید، و مواد غذائی (مختلف و جوراجور ساکنان) زمین را به اندازه لازم مقدر و مشخص کرد. اینها همه (اعم از خلق زمین و ایجاد کوهها و تقدیر اقوات) رویهم در چهار روز کامل به پـایان آمد، بدانگونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی‌خواهان را برآورده کند (و کمترین کم و زیادی در آن نباشد). سپس اراده آفرینش آسمان کرد، در حالی که دود (گونه، و به شکل سحابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده) بود. به آسمان و زمین فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید پدید آئید (و شکل گیرید). گفتند: فرمانبردارانـه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای). آنگاه آن را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند، و در هر آسمانی فرمان لازمه‌اش را صادر (و به نظام و تدبیر خاصی مقرر) فرمود (و مخلوقات و موجودات متناسب با آنجا را آفرید). آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی (از ستارگان درخشـان و تابان) بیاراستیم و (آن را کاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین) محفوظ داشتیم. این (امور مذکوره، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و نظم دقیق، برجوشیده از) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است. (فصلت/9-12)
از جمله این صحنه‌ها همچنین صحنه‌های نشانههای شب و روز و خورشید و ماه و عبادت فرشتگان و کرنش زمین با عبادت، و جنبش آن از حیات است:
(وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ . فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ . وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ) .
از نشانههای (قدرت) خدا، شب و روز و خورشید و ماه است. برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدائی که آنها را آفریده است، سجده کنید، اگر واقعاً او را
عبادت و پرستش می‌کنید. اگر (مشرکان) خود را بزرگتر از آن دیدند (که به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند، باک مدار . چرا که) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند (که فرشتگان مقربند) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیح وجه ایشان (از این کار) خسته و درمانده نمیگردند. و از نشانههای (قـدرت) خدا این است که تو زمین را خشک و برهوت می‌بینی، امّا هنگامی که (قطره‌های حیات‌بخش) آب بر آن فرو می‌فرستیم، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد (و بعدها به صورت گُل و گیاه و سبزه موج می‌زند). آن کس که این زمین خشک و برهوت را زنده می‌کند، هم او مردگان را نیز (در قیامت) زنده می‌گرداند، چرا که او بر هر چیزی توانا است. (فصلت/37-39)
از حقیقت نفس بشری در این سوره پرده برمی‌دارد، و حقیقت آن لخت از هر پرده و مانعی به انسانها نموده می‌شود:
(لَا یَسْأَمُ الْإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ . وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ . وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ) .
انسان (بی‌ایمان از طلبیدن دارائی و نعمت سیر نمی‌گردد و خسته نمیشود، ولی زمانی که بلا و سختی و فقر و ناقه بدو رو کرد، فوراً دلسرد و ناامید می‌گردد (و از خود و زندگی بیزار و گریزان می‌شود). اگر ما به چنین انسانی، به دنبال ناراحتی و زیانی که بدو رسیده است، از سوی خود مرحمتی (همچون ثروت و صحـت) روا داریم، گستاخانه خواهد گفت: این (ثروت و صحت) حق من است (و آن را در سایه تلاش و کوشش و علم و دانش خود بـه دست آورده‌ام) و اصلاً گمان نمی‌برم که قیامتی در کار باشد. اگر (به فرض، قیامتی هم در کار باشد و) من به سوی پروردگارم برگردم، حتماً در پیشگاه او دارای مقام و منزلت خوبی هستم (چـرا که ذاتاً محترمم، و همانگونه که در دنیا خدا گرامیم داشته است و به من قدرت و نعمت داده است، در آخرت نیز گرامیم میدارد و به من عزت و حرمت مـی‌بخشد) ما کافران را مسلماً از کارهائی که کرده‌اند آگاه خواهیم کرد و حتماً عذاب سخت و زیادی را بدیشان می‌چشانیم. هنگامی که ما به انسان نعمت دهیم رویگردان (از دینداری و شکرگزاری) می‌گردد و تکبر و غرور می‌ورزد، و هنگامی که به بلا و گرفتاری و ناراحتی و بیماری دچار گردید، دعاهای عریض و طویلی سر می‌دهد (و به شکوه و گلایه می‌پردازد که چرا خدا نعمت خود را از او بازگرفته است و بدو ظلم کرده است). (فصلت/49-51)
از میان هلاک و نابودی و نقش زمین شدن گذشتگان، بر باد فنا رفتن و از میان رفتن عاد و ثمود را به تصویر می‌کشد:
(فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ . فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ . وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ .وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ ).
و امّا قوم عاد در زمین به ناحق بزرگی فروختند (و مغرورانه) گفتند: چه کسی از ما قدرت بیشتری دارد؟ مگر آنان نمی‌دانستند که خداوندی که ایشان را آفریده است از آنان نیرومندتر است؟! آنان (بر اثر این پندار بی‌اساس) پیوسته آیه‌های ما را انکار می‌کردند و نمی‌پذیرفتند. سرانجام باد تند و پرصدا و سخت سردی را در روزهای شـومی به سویشان وزان کردیم، تا عذاب خوار و پست‌کننده‌ای در زندگی همین دنیا بدیشان بچشانیم. (تازه این عذاب دنیا است) و عذاب آخرت خوار و پست‌کننده‌تر (از عذاب دنیوی ایشان) است، و آنان اصلاً (از سوی کسی) یاری و کمک نمی‌شوند. و امّا قوم ثمود، ما ایشان را رهنمود کردیم (و راه خیر و راه شر را بدیشان نمودیم) و آنان کوردلی (و گمراهی) را بر هدایت (و رهنمود الهی) ترجیح دادند، و لذا به سبب کارهائی که می‌کردند، صاعقه عذاب خوارکننده‌ای ایشان را فرو گرفت. و کسانی را که مومن و متقی بودند نجات دادیم (و از عذاب درامان و از دست کفار متکبر رهائی بخشیدیم). (فصلت/15-١٨)
از جمله صحنه‌های موثر قیامت در این سوره به صحنه‌های زیر می‌توان اشاره کرد:
(وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ . حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ . وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ).
روزی دشمنان خدا (یعنی کفار و مشرکان همه ملتها) به سوی آتش دوزخ رانده و بر لبه آن گرد آورده میشوند (و دسته‌های پیشین را نگاه می‌دارند تا گروههای پسین را بدانان ملحق گردانند). هنگامی که در کنار دوزخ گرد آمدند، گوشها و چشمها و پوستهای ایشان بر کارهائی که (در دنیا) می‌کرده‌اند، گواهی میدهند. آنان به پوستهای خود میگویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ پاسخ میدهند: خداوندی ما را به گفتار درآورده است که همه چیز را گویا نموده است، و همو در آغاز شما را (از عدم) آفریده است و (در پایان زندگی و بعد از ممات، دوباره جامه حیات به تنتان کرده و برای حساب و کتاب) به سوی او برگردانده شده‌اید. (فصلت/١٩-٢١)
از جمله این صحنه‌های موثر، صحنه روشن و آشکاری از گول خوردگان در برابرگول زدگان است:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ) .
کافران (در میان دوزخ فریاد برمی‌آورند و) میگویند: پروردگارا! کسانی را از دو گروه انس و جن به ما نشان بده که ما را گمراه کرده‌اند، تا ایشان را زیر پاهای خود بگذاریم و لگدمالشان گردانیم و بدین وسیله از زمره پست‌ترین مردم (از لحاظ مقام و مکان) شوند!. (فصلت/29)
بدین منوال و بر این روال در این سوره حقائق عقیده در میان مجموعه‌ای از انگیزه‌های ژرف عرضه می‌گردد. چه بسا این مجموعه گوناگون انگیزه‌ها فضای سوره را توصیف‌کند، و قالب آن را به تصویر بکشد، و سایه‌روشنهای آن را ترسیم نماید . . . واقعیت این است دل می‌داند که از سرآغاز سوره تا پایان آن، در برابر انگیزه‌ها و آهنگهائی قرارگرفته است‌که او را به‌گشت وگذار ملکو‌ت آسمانها و زمین در ژرفاهای نفس، و در محلهای هلاک و نقش زمین شدن انسانها، و در جهان آخرت، مـی‌برد و می‌اندازد، و بر تارهایش آهنگهای‌گوناگون را می‌نوازد، آهنگهائی‌که همه موثر و ژرف هستند.
*
روند سوره موضوعها و انگیزه‌های خود را در دو مرحله به پیش میبرد، دو مرحله‌ای که دارای حلقه‌های متصل و مرتبط به یکدیگرند. مرحله اول با آیه‌هائی می‌آغازدکه از نزول تدریجی قرآن و از سرشت آن و از موضعگیری مشرکان در قبال آن صحبت می‌کند. به دنبال آن آیه‌ها داستان آفرینش آسمان و زمین به میان می‌آید. سپس از داستان عاد و ثمود سخن می‌رود. صحنه آنان در قیامت پیش چشم داشته می‌شودکه در آن‌گوشها و چشمها و پوستها دارند بر ضد آنان‌گواهی میدهند. از اینجا به بعد برمی‌گردد به صحبت از ایشان در دنیا، و بیان میدارد چگونه گمراه شده‌اند و بدین گمراهی‌گرفتار آمده‌اند. سپـس ذکر می‌کند که خداوند همدمان بدی از جن و انس را برایشان ترتیب داده است و همدمان آنان نبوده است. این همدمان آنچه راکه حاضر و آماده است، و آنچه راکه در آینده حاضر و آماده می‌شود، برایشان زینت میدهند و می‌آرایند. در این راستا سخنانشان چنین است:
( وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ) ٠
گوش به این قرآن فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و) شما پیروز کردید. (فصلت/26)
سپس موضعگیری ایشان در روز قیامت عـرضه می‌شود که دلهایشان لبریز ازکینه‌توزی و دشمنان همدمان جن و انسی است‌که آنان راگول زده‌اند! بر ساحل دیگرکسانی هستند که در دنیا گفته‌اند:
(رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا ) ٠
پروردگار ما تنها خدا است، و سپس (بر این گفته خود که اقرار به وحدانیت است می‌ایستند، و آن را با انجام قوانین شریعت عملاً نشان میدهند، و بر این راستای خداپرستی تا زنده‌اند) پابرجا و ماندگار می‌مانند. (فصلت/30)
اینان فرشتگان به سویشان می‌آیند - نه همدمان بد - و آنان را اطمینان میدهند و مژده می‌رسانند و دوستی دنیوی و اخروی خود را بدیشان اعلام میکنند. به دنبال این بخش هم از دعوت خدا و دعوت‌کننده به سوی خدا سخن می‌رود ... و با این‌کار مرحله اول به پایان می‌آید.
به دنبال مرحله اول مرحله دوم می‌آغازد و سخن از نشانههای شناخت خدا می‌رودکه شب و روز و خورشید و ماه و فرشتگان پرستشگر، و زمین فروتن، و حیاتی است‌که در زمین به جنبش و پویش درمی‌افتد، و زمین پس از مرگ خود تکان می‌خورد و می‌آماسد و حیات در آن به موج می‌افتد. به دنبال همچون‌کلامی از کسانی صحبت می‌شودکه آیات خدا وکتابهای آسمانی را نپذیرفته‌اند و بدانها کفر ورزیده‌اند. در اینجا سخن ازکتاب می‌رود، و به کتاب موسی و اختلاف مردمان در باره آن اشاره می‌شود. کار و بارشان بعد از فرارسیدن اجل به خدا واگذار می‌گردد و خدا خود می‌داندکه پس از فرارسیدن اجل معین با ایشان چه می‌کند.
در اینجا سخنی هم از قیامت به میان می‌آید، و فرا رسیدن آن به علم و آگاهی خدا حواله داده می‌شود. اطلاع از بارور شدن میوه‌ها و از غلاف بیرون آمدن آنها، و آگاهی از جنینها در میان رحمها، به خدا اختصاص پیدا می‌کند و منبر بدو است. صحنه کافران نشان داده می‌شود که از ایشان در باره انباز پرسش می‌گردد. به دنبال این سخن، از نفس بشری صحبت می‌شودکه لخت و عریان از پرده‌ها و پوششها به در آمده است. انسان هرچندکه بسیار خود را دوست میدارد، همانگونه که پدیدار و آشکار است، امّا برخیها در حق خود احتیاط و آینده‌نگری نمی‌کنند و به تکذیب حق و حقیقت می‌پردازند و راه‌کفر و زندقه را درپیش می‌گیرند. دیگر نمی‌اندیشند این تکذیب وکفر چه هلاکت و چه عذابی به دنبال دارد.
این سوره خاتمه می‌یابد با وعده‌ای‌که خدا به انسانها می‌دهد مبنی بر اینکه در آفاق و انفس، یعنی در جهان صغیر و در جهان‌کبیر، پرده از نشانههای شناخت خود
برمی‌دارد تا بدان اندازه‌که کاملاً مساله برایشان روشن می‌شود و یقین و اطمینان‌کامل پیدا میکنند:
(سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ . أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ).
ما به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) هرچه زودتر دلائل و نشانههای خود را در اقطار و نواحی (آسمانها و زمین، که جهان کبیر است) و در داخل و درون خودشان (که جهان صغیر است) به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) نشان خواهیم داد تا برای ایشان روشن وآشکار گردد که اسلام و قرآن حق است. آیا (برای برگشت کافران از کفر و مشرکان از شرک) تنها این بسنده نیست که پروردگارت بر هرچیزی حاضرو گواه است؟ (چه حضور و شهادتی از این برتر و بالاتر که با خط تکوین، دلائل قدرت‌و حکمت خود را بر روی همه ذرات کائنات و وجود موجودات نگاشته است؟). آگاه باشید که ایشان درباره ملاقات با پروردگارشان (برای حساب و کتاب) در شک و تردیدند (و رستاخیز را باور نمی‌دارند). هان بدانید که خدا (علم و قدرتش) همه چیز را دربر گرفته است (و ازهر چیزی آگاه و بر هر چیزی توانا است).(فـضلت/٥٣و٥٢)
با این واپسین آهنگ این سوره خاتمه می‌یابد . . . هم اینک به شرح و بسط آیات آن می‌پردازیم . . .
*
(حم . تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ . کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ .بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ . وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ .قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ . الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ . إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ ) .
حا. میم. (این کتابی است که) از طرف خداونـد بخشایشگر مهرورز نازل شده است. کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است، بـرای قومی (فهم معانی آن آسان) است کـه اهل دانش باشند. قرآن بشارت‌دهنده (مومنان به نعمتهای فراوان و جاویدان) و ترساننده (کافران به عذاب دردناک و سرمدی یزدان) است. ولی (تشویق و تهدید قرآن در دل متعصبان لجوج بی‌اثر است) و اکثر آنان (از حق و حقیقت) رویگردانند و این است که (روح شنوائی و پذیرائی حقائق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و) هیچ نمی‌شنوند. میگویند: دلهایمان در برابر چیزی که ما را بدان می‌خوانی (که یگانه‌پرستی است)، در میان پوششهائی قرار گرفته است (و آنچه می‌گوئی بدان نمی‌رسد) و در گوشهایمان سنگینی است (و کلام تو را نمی‌شنود) و میان ما و تو پرده سـتبر و مانع بزرگی است (که نمی‌گذارد ما با تو در یکجا گرد آئیم). پس تو (برابر آئین خود) عمل کن و ما هم (برابر آئین خود) عمل می‌کنیم. بگو: من فقط و فقط انسانی مثل شما هستم، و به من وحی می‌شود که خداوندگار شما خداوندگار یگانه‌ای بیش نمی‌باشد، پس راست به سوی او رو کنید و روید (و پندار و گفتار و کردارتان در مسیر فضای وی باشد و از او آمرزش بخواهید. وای بـه حال مشرکان! مشرکانی که به پاکسازی خود نمی‌پردازند و آنان به آخرت هم ایمان ندارند. مسلمّاً کسانی که ایمان می‌آورند و کارهای شایسته و بایسته انجام میدهند، اجر و پاداش ناگسیختنی دارند.
قبلاً از افتتاح برخی از سوره‌ها با حروف مقطعه سخن به میان آمد. تکرار همچون افتتاحی: «حا. میم« با شیوه قرآن همگام است در تکرار اشاره به حقائقی که دل بشری را لمس میکنند و می‌پسایند. زیرا فطرت این دل نیاز به تکرار تذکر و یادآوری دارد. دل انسان دچار فراموشی می‌شود و مطالب را از یاد میبرد وقتی‌که زمان تذکر و یادآوری به طول بینجامد و آن را مدتها بیدار و هوشیار ننماید. دل انسان نیاز به تذکر و یادآوری به شیوه‌های‌گوناگون و از راههای جوراجور دارد تا یک حقیقت عقلی و ذهنی در آن جایگزین و مستقر شود.
قرآن مجید این دل را با چیزهائی از ویژگیها و استعدادها فرا می‌گیرد که در فطرت آن سرشته شده است و به ودیعت نهاده شده است، طبق آنچه آفریدگار این دل می‌داند، و موافق با چیزی است‌که‌گرداننده این دل می‌خواهد.
« تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ » .
(این کتابی است که) از طرف خداوند بخشایشگر مهرورز نازل شده است.
انگار «حا. میم« اسم این سوره است. یا «حا. میم« برای بیان جنس قرآن و بیانگر آن است. زیرا «حا. میم« از جنس همان حروفی است که واژگان این قرآن از آنـها ساخته و پرداخته‌گردیده است. «حا. میم» مبتدا است، و « تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ » خبر مبتدا است.
ذکر « تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» دروقت ذکر تَنزِیلٌ یعنی نازل کردن تدریجی‌کتاب، اشاره دارد به صفت غالبه‌ای که در این تَنزِیلٌ یعنی نازل‌کردن تدریجی است و آن صفت رحمت است. شکی نیست‌که نازل‌کردن تدریجی این‌کتاب رحمت برای جهانیان است. رحمت برای کسانی است که ایمان آورده‌اند و از آن پیروی کرده‌اند. همچنین رحمت برای غیر ایشان هم می‌باشد. این‌کتاب نه تنها رحمت برای انسانها است، بلکه رحمت برای جملگی زنده‌ها است. قرآن برنامه‌ای را طرح‌ریزی‌کرده است و نقشه‌ای را ترسیم نموده است که بر خیر و صلاح همگان استوار و برقرار است. قرآن در حیات بشریت، و در جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و بینشها و برداشتها و خط سیر بشریت تاثیرگذاشته است، و در این راستا تنها به مومنان بدان بسنده نکرده است، بلکه تاثیر قرآن جهانی و مستمر است از آن زمان‌که به سوی جهانیان آمده است. کسانی که در باره تاریخ بشری با انصاف و دقت پژوهش‌کنند، و آن را در معنی انسانی همگانی، و به طورکامل از لحاظ همه راههای فعالیت و تلاش انسانی، بررسی و وارسی بکنند، این حقیقت را درک میکنند، و بدان اطمینان و یقین خواهند داشت. بسیاری از چنین پژوهشگرانی این مطلب را ثبت و ضبط کرده‌اند و آشکارا بدان اقرار و اعتراف نموده‌اند.
( کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است (و واضح و روشن گشته است. یعنی) قرآن که به زبان عربی است، برای قومی (فهم معانی آن آسان) است که اهل دانش باشند.
تفصیل محکم و استوار، مطابق مقاصد و اهداف، و سازگار با انواع سرشتها و خردها، و منطبق با محیطها و زمانها، و متفق با حالتهای نفسانی و حاجتهای‌گوناگون، صفت واضح و نشانه آشکاری در این‌کتاب است. این کتاب تفصیل و تبیین شده است مطابق همچون اعتباراتی. تفصیل و تبیین شده است در قالب الفاظ گویا و زیبا و جمله‌بندیهای دلکش و دلربا و با معانی ژرف و رسای عربی.
« لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ » .
برای قومی که اهل دانش باشند.
برای‌کسانی‌که آمادگی علم و معرفت و تشخیص را داشته باشند. این قرآن به انجام وظیفه خود برخاسته است وکار خود را کرده است:
« بَشِیراً وَنَذِیراً »
قرآن بشارت‌دهنده (مومنان به نعمتهای فراوان و جاویدان) و ترساننده (کافران به عذاب دردناک و سرمدی یزدان) است.
مومنان تلاشگر را بشارت می‌دهد، و تکذیب‌کنندگان بدکردار را بیم می‌دهد، و اسباب و علل بشارت را و اسباب و علل بیم دادن را با شیوه عربی روشن و روشنگر خود، معلوم می‌گرداند، برای مردمانی که زبانشان عربی است. امّا با وجود این اکثر آنان آن را نمی‌پذیرند و بدان پاسخ نمی‌گویند:
(فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ ).
ولی (تشویق و تهدید قرآن در دل متعصبان لجوج بی‌اثر است) و اکثر آنان (از حق و حقیقت) رویگردانند و این است که (روح شنوائی و پذیرائی حقائق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و) هیچ نمی‌شوند.
آنان روی می‌گرداندند و می‌رفتند و عملاً نمی‌شنیدند. خویشتن را دور نگاه می‌داشتند تا دلهایشان را از تاثیر این قرآن چیره بگردانند و بازدارند. عامّه مردمان را نیز تشویق می‌کردند به این‌که‌گوش به قرآن فراندارند، همانگونه که گفتارشان خواهد آمد:
« لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ » ٠
گوش به این قرآن فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و) شما پیروز گردید.(فصلت/26)
گاهی به قرآن گوش فرامی‌دادند، در حالی که انگار نمی‌شنوند. زیرا آنان با تاثیر این قرآن در نفوس خود مبارزه می‌کردند و مقاومت می‌نمودند. در نتیجه انگار آنان کرند و نمی‌شنوند!
(وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ) .
میگویند: دلهایمان در برابر چیزی که ما را بدان می‌خوانی (که یگانه‌پرستی است) در میان پوششهائی قرار گرفته است (و آنچه می‌گوئی بدان نمی‌رسد) و در گوشهایمان سنگینی است (و کلام تو را نمی‌شنود) و میان ما و تو پرده ستبر و مانع بزرگی است (که نمی‌گذارد ما با تو در یکجا گرد آئیم). پس تو (برابر آئین خود) عمل کن و ما هم (برابر آئین خود) عمل می‌کنیم.
این را می‌گفتند تا بدان‌کینه‌توزی و سرکشی خود را بنمایند، و پیغمبر (ص) را مایوس از ایمان آوردن خویشتن‌کنند، و او از دعوت‌کردنشان دست بکشد. چراکه می‌دیدند سخنانش در دلهایشان تاثیر می‌کند و بر دلهایشان می‌نشیند، در حالی‌که آنان عمداً نمی‌خواستند مومن‌گردند و به اسلام بگروند!
می‌گفتند: دلهایمان در پرده‌هائی است و سخنان تو بدانها نفوذ نمی‌کند و نمی‌رسد. درگـوشهایمان کری است و دعوت تو را نمی‌شنود. میان ما و میان تو حجاب و مانعی است و لذا میان ما و میان تو تماس و ارتباط نیست. پس ما را به حال خود بگذار و رهاکن، و برو برای خودت‌کارکن. ما هم می‌رویم و برای خودمان کار می‌کنیم. یا آنان بدون اهمّیت دادن به چیزی می‌گفتند: ما به‌گفتار وکردار تو اهمّیت نمی‌دهیم، و توجهی به بیم دادن و برحذر داشتن تو نداریم. هروقت خواستی راه خود را ادامه بده و بسپر، ما هم راه خود را آداب می‌دهیم و می‌سپریم. سـخنانت را نمی‌شنویم و نمی‌پذیریم، هرچه می‌خواهی بکن و هرچه دل تنگت می‌خواهد بگو . آنچه ما را از آن می‌ترسانی بر سر ما بیاور و باک مدار. ما هیچگونه توجهی به کارت نداریم، و از تهدیدهایت هراسی به دل نداریم. این نمونه‌ای است از چیزهائی‌که نخستین صاحب دعوت (ص) با آن رویاروی می‌شد. امّا آن حضرت راه خود را ادامه می‌داد و می‌سپرد و دعوت می‌کرد و فرامی‌خواند و از دعوت کردن و فراخواندن دست نمی‌کشید و باز نمی‌ایستاد، و از مایوس کردن دیگران مایوس نمی‌شد، و وعده خدا را دیـر نمی‌دید وکند نمی‌پنداشت، و وعید و تهدید خدا را در حق تکذیب‌کنندگان دیر نمی‌پنداشت و کند نمی‌انگاشت. مامور بود برود و به مردمان اعلام و اعلان‌کندکه پیاده شدن و حاصل آمدن وعید و تهدید خدا در دست او نیست. او جز انسانی نیست‌که وحی بدو می‌شود و پیام بدو میرسد، و او فرمان یزدان و پیام آسمان را ابلاغ میدارد و می‌رساند، و مردمان را به سوی خدای یگانه دعوت می‌کند، و ایشان را بر ماندگاری بر راه راست فرامی‌خواند، و مشرکان را بیم می‌دهد و حذر می‌گرداند همانگونه که بدو دستور داده شده است که چنین‌کند. بعد از آن،کار و بار به خدا حواله می‌گردد و
پیغمبر (ص)چیز دیگری نمی‌تواند بکند و چیزی از او ساخته نیست. چه او تنها انسان ماموری است و بس:
(قُلْ: إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِ).
بگو: من فقط و فقط انسانی مثل شما هستم، و به من وحی می‌شود که خداوندگار شما خداوندگار یگانه‌ای بیش نمی‌باشد. پس راست به سوی او رو کنید و روید (و پندار و گفتار و کردارتان در مسیر رضای وی باشد و از او آمرزش بخواهید. وای به حال مشرکان!.
وای‌که صبر و شکیبائی و تحمّل و بردباری و ایمان و تسلیم و اطاعت چه عظمتی دارد) آنچه در صبر و شکیبائی در برابر همچون حال و احوالی نهفته است، و آنچه در صبر و شکیبائی در برابر دست شستن و دست کشیدن ازهرگونه قدرت و قوتی در همچون موضعگیری و موقعیتی نهفته است، و آنچه در تحمّل و بردباری در برابر رویگردانی و تکذیب متکبرانه و بیشرمانه قرار دارد، درک و فهم نمیشود مگر با شتاب آیه‌ای پیش چشم داشته شود که بر رویگردانان تکذیب‌کننده بیشرم تاخت میبرد و ایشان را ازکارشان باز میدارد . . . قطعاً درد و رنج و سختی و مشقت و دشواری و سنگینی‌ای را درک و فهم نمی‌کندکه در صبر و شکیبائی در برابر این حال و احوال نهفته است، و مشقت و زحمتی را درک و فهم نمی‌کندکه در تحمّل و بردباری در برابر این همه گرفتاری قرار دارد، مگر کسی‌که خودش رنج‌گوشه‌ای از این موقعیت را در واقعیت زندگی بچشد، و آنگاه راه را سپرد و ادامه دهد!
تنها چیزی‌که به پیغمبر (ص) دستور داده می‌شد در مقابل خودستائی و خودبزرگ‌بینی و پرروئی و بیشرمی بکند، این بودکه بگوید:
(وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ) .
وای به حال مشرکانی که به پاکسازی خود نمی‌پردازند و آنان به آخرت هم ایمان ندارند.
ذکر (زکاة) در این موضع و در این مـورد، بایدکه دارای مناسبتی باشد. ما بدین مناسبت پی نبردیم. چه این آیه مکی است، و زکات در سال دوم هجری در مدینه واجب گردیده است. هرچند اصل زکات در مکه مشهور بوده است، و تنها چیزی‌که در مدینه تازه آمده است و تازگی داشته است بیان اندازه و مقدار زکات دارائی، و دریافت آن به عنوان فریضه معینی بوده است. امّا در مکه زکات یک‌کار همگانی بوده است و هرکس‌که خواسته است آن را به عنوان احسان پرداخته است بدون اینکه مقدار زکات محدود و مشخص بوده باشد. پرداخت آن هم به دل و درون اشخاص واگذار بوده است . . . ولی آخرت را نپذیرفتن و بدان‌کافر گردیدن، عین همان کفر و زندقه‌ای است که سزاوار واویلا سر دادن و به افغان درآمدن است.
برخی از مفسران گفته‌اند: مراد از زکات در اینجا، ایمان آوردن و پاکسازی از شرک است. این هم نظری است و در چنین شراط و ظروفی احتمال آن می‌رود.
*
آنگاه دعوت‌کننده به پیش می‌رود و از زشتی‌گناه و پلشتی جرمی‌که به سبب شرک وکفر مرتکب آن مـی‌شوند، بر ایشان پرده برمی‌دارد. ایشان را بـه جولانگاه جهان بزرگ و سترگ هستی میبرد، جولانگاه آسمان و زمین، و جولانگاه جهانی‌که آنان با مقایسه بدان چیز ضعیف و نحیف وکوچ هستند. ایشان را در همچون جولانگاهی می‌گرداند تا برایشان از عظمت و قدرت و سلطه و شوکت خدائی پرده برداردکه آنان او را نمی‌پذیرند و برابر منطق فطرت جهانی‌که ایشان جزئی از آن هستندکافر بشمار می‌روند. آنگاه ایشان را از زاویه تنگ‌کوچکی‌که در آن خودشان و شخصیت خودشان را بزرگ بزرگ می‌بینند، و از دقت و پژوهش در باره این دعوت، و از پژوهش در باره علت‌گزینش محمّد (ص) نه برگزیدن ایشان باز می‌مانند و غافل میگردند. حرص و جوشی‌که بر حفظ مکانت و منزلت و مصالح خود داشتند، و سائر چیزهای کوچکی‌که در مد نظر داشتند و بدانها اهمّیت می‌دادند، ایشان را باز می‌داشت و غافل می‌کرد از این که بدین حقیقت بزرگ و سترگی بنگرند و توجه‌کنندکه محمّد (ص) آن را برایشان به ارمغان آورده است، و این قرآن آن را شرح و بسط داده است، حقیقتی‌که با آسمانها و زمین تماس می‌گیرد، و با بشریت به طور کلی و در همه اعصار و ادوار تاریخ بشری پیوند پیدا می‌کند، و با حق بزرگی‌گره می‌خوردکه از زمان و مکان آنان و از خود ایشان فراتر می‌رود و تجاوز می‌کند، و در طرح و نقشه با سراسر جهان پیوند پـیدا می‌نماید:
«قُلْ أَإنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ.وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ . ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ . فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ» .
بگو: آیا به کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید، و برای او همگونها و انبازهائی قـرار می‌دهید؟ او (علاوه از این که آفریدگار زمین است) آفریدگار جهانیان هم می‌باشد او در زمین کوههای استواری قرار داد، و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید، و مواد غذائی (مختلـف و جوراجور ساکنان) زمین را به اندازه لازم مقدر و مشخص کرد. اینها همه (اعم از خلق زمین و ایجاد کوهها و تقدیر اقوات) رویهم در چهار روز کامل به پایان آمد، بدانگونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی‌خواران را برآورده کند (و کمترین کم و زیادی در آن نباشد). سپس اراده آفرینش آسمان کرد، در حالی که دود (گونه، و به شکل سحابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده) بود. به آسمان زمین فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید پدید آئید (و شکل گیرید). گفتند: فرمانبردارانه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای). آنگاه آن را به صورت هفت آسمان در دو روز بـه انجام رساند، و در هر آسمانی فرمان لازمه‌اش را صادر (و نظام و تدبیر خاصی مقرر) فرمود (و مخلوقات و موجودات متناسب با آنجا را آفرید). آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی (از ستارگان درخشان و تابان) بیاراستیم و (آن را کاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین) محفوظ داشتیم. این (امور مذکوره، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و نظم دقیق، برجوشیده از) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است.
بدیشان بگو: شما وقتی‌که‌کافر می‌شوید، و زمانی‌که این سخن درشت را با پرروئی و بیشرمی می‌گوئید، شماکار بسیار زشت و پلشت و سخت نابهنجاری می‌کنید. شماکفر می‌ورزید نسبت به‌کسی‌که زمین را آفریده است و بر بالای آن کوههای استواری را قرار داده است، و در آن خیرات و برکات زیادی را آفریده است، و مواد غذائی و اقوات را در آن پدیدار و نمودار کرده است.
اوکسی است‌که آسمانها را آفریده است وکار و بار آنها را نظم و نظام بخشیده است و سر و سامان داده است، و آسمان نزدیک را با چراغهائی آراسته است و محفوظ و مصونش داشته است. خدائی است‌که آسمان و زمین فرمانبردارانه و مطیعانه زمام امور خود را بدو سپرده‌اند و تسلیم اوگردیده‌اند . . . و شما . . . بلی شما که برخی از ساکنان این زمین هستید از فرمانبرداری یزدان سرپیچی می‌کنید و خود بزرگ‌بینی می‌نمائید و عظمت می‌فروشید!
ولیکن روند قرآنی این حقائق را با شیوه قرآن بیان میدارد، شیوه‌ای که به ژرفای دلها فرو می‌رود و دلها را سخت به تکان در می‌آورد. پس بکشیم با این روند به ترتیب وتـفصیل حرکت‌کنیم و به پیش رویم:
(قُلْ أَإنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ . وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ ).
بگو: آیا به کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید، و برای او همگونها و انبازهائی قرار می‌دهید؟ او (علاوه از این کـه آفریدگار زمین است) آفریدگار جهانیان هم می‌باشد. او در زمین کوههای استواری قرار داد، و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید، و مواد غذائی (مختلف و جوراجـور ساکنان) زمین را به اندازه لازم مقدر و مشخص کرد. اینها همه (اعم از خلق زمین و ایجاد کوهها و تقدیر اقوات) رویهم در چهار روز کامل به پایان آمد، بدانگونه کـه نیاز نیازمندان و روزی روزی‌خواهان را برآورده کند (و کمترین کم و زیادی در آن نباشد).
او حقیقت آفرینش زمین در دو روز را بیان میدارد. سپس پیش از عرضه‌کردن بقیه داستان زمین، بر آن حقیقت پیرو می‌زند. بر نخستین حلقه داستان زمین چنین پیروی می‌آورد:
« ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ ».
او آفریدگار جهانیان است.
اوکه آفریدگار جهانیان است، شما نسبت بدوکفر می‌ورزید، و برای او انبازهائی قرار می‌دهید. در حالی که فقط او است‌که این زمین را آفریده است، زمینی‌که شما روی آن زندگی می‌کنید و هستید. پس این چه تکبری است‌که دارید؟! و این چه پرروئی و بیشرمی‌ای است‌که می‌ورزید؟! و چه کار زشتی است که می‌کنید؟!
این روزها بدون شک وگمان از روزهائی هستندکه تنها یزدان جهان اندازه و مقدار آنها را می‌داند و بس. قطعاً جزو روزهای این زمین نیست. چراکه روزهای این زمین مقیاسهای زمانی هستند و بعد از پیدایش زمین به وجود آمده‌اند. همانگونه که زمین روزهائی دارد و بیانگر مدت زمانی هستندکه زمین در جلو خورشید پیرامون خود می‌گردد، ستارگان دیگر هـم روزهائی برای خود دارند. روزهائی که ستارگان دارند جدای از روزهای زمین هستند. برخیها کوتاه‌تر از روزهای زمین، و بعضیها درازتر از روزهای زمین می‌باشند.
روزهائی‌که نخست در آنها زمین آفریده شده است، و بعد از آن کوهها شکل گرفته‌اند و پدیدارگشته‌اند، و بعد مواد غذائی و اقوات مقرر و مقدرگردیده است و نمودار و جلوه‌گر آمده است، روزهای دیگری هستند و با مقیاس دیگری سنجیده و برآورد گردیده‌اند. ما از آن روزها چیزی نمی‌دانیم. ولیکن متوجه هستیم‌که آن روزها بسیار زیاد از روزهای مشهور و معین زمین طولانی‌تر بوده‌اند.
نزدیک‌ترین چیزی‌که می‌توانیم تصورکنیم در پرتو علمی که ما انسانها بدان دسترسی پیدا نموده‌ایم، این است‌که آن روزها زمانهائی بوده است‌که این زمین در دورانهای پیاپی پشت سرگذاشته است، تا بدان گاه که استقرار پذیرفته است و سطح آن سخت و سفت شده است و شایان حیاتی شده است‌که با آن آشنائیم. این مدت آن‌گونه‌که نظریه‌های موجود میگویند - حدود دو هزار میلیون سال از سالهای زمین ما طول کشیده است!
این تنها سنجشها و ارزیابیهای علمی است و مستند به برزنی صخره‌سنگها و اندازه‌گیری عمر زمین از روی آنها است. ما در بررسی قرآن بدان سنجشها و ارزیابیها به عنوان حقائق نهائی پناه نمی‌بریم. چه آن سنجشها و ارزیابیها در اصل چنین نبوده و دقیقاً چنین نیستند. بلکه تنها نظریه‌ها و فرضیه‌ها بشمارند و قابل تعدیل و تصحیـح هستند. ما قرآن را بر آنها تحمیل نمی‌کنیم. بلکه چنین می‌گوئیم‌که آن نظریه‌ها و فرضیه‌ها درست خواهند بود اگر ببینیم میان آنها و میان نص قرآنی نزدی باشد، و ببینیم‌که آن نظریه‌ها و فرضیه‌ها بدون هرگونه تکلف و پیچ و خمی سزاوار تفسیر نص قرآنی هستند. در پرتو همین نزدیکی با قرآن خواهیم‌گفت این نظریه و فرضیه و یا آن نظریه و فرضیه به صحت نزدیک‌تر است چون به مدلول و مفهوم نص قرآنی نزدیک‌تر است.
هم اینک نظریه و فرضیه راجح در میان‌گفتارهای علمی این است‌که زمین قبلاً کره شعله‌ور و سوزانی بوده است و حالت‌گازی شکلی بسان خورشید امروزی داشته است - ولی ارجح این است‌که زمین قطعه‌ای از خورشید بوده است و از آن جدا شده است به سبب و علتی‌که درست روشن نیست - کره زمین مدتهای مدیدی طول کشیده است تا سطح آن سرد و سخت گردیده است. درون زمین هنوزکه هنوز است مذاب است بر اثر حرارت شدیدی‌که دارد، تا بدانجا گرم و داغ است‌که سخت‌ترین سنگها در آن ذوب میگردند. زمانی‌که سطح زمین سردگردیده است منجمد و سفت و سخت شده است. چینهائی از صخره‌سنگها بالای چینهای دیگری از صخره‌سنگها قرارگرفته است و لایه لایه روی هم افتاده است.
در همان اوائل مدت زمان چندانی نگذشته است‌که آبها از اکسیژن و ئیدروژن به نسبت دو و یک (H2O1) فراهم آمده‌اند، و آبها دریاها و اقیانوسها را تشکیل داده‌اند.
«هوا و آب موجود در زمین ما با همکاری یکدیگر سنگها را تکه و پاره‌کرده‌اند، و بدینجا و آنجا برده‌اند و ته‌نشین کرده‌اند، تا بدانگاه که بر اثر این کار خاک تشکیل‌گردیده است، خاکی‌که قابل‌کشت و زرع باشد. همچنین هوا و آب با همکاری یکدیگرکوه‌ها و فلاتها را تراشیده‌اند وکنده‌اند و چاله و چوله‌ها را پرکرده‌اند. هیچ چیزی را تقریباً برزوی زمین نخواهی یافت مگر اینکه بر اثر ویران‌کردن و بر اثر ساختن پدید آمده است و وجود پیداکرده است. پوسته زمین پیوسته در حال حرکت است، و دائماً تغییر و تبدیل می‌یابد. دریا موج برمی‌انگیزد و در پوسته زمین تاثیر می‌گذارد. خورشید آب دریا را تبخیر مـی‌کند. بخار بـه سوی آسمان می‌رود و به شکل ابرها درمی‌آید و سپس
میبارد وگوارا و شیرین به زمین برمی‌گردد. سیلابها جوشان و خروشان به راه می‌افتند، و رودبارها تشکیل میشوند. رودبارها روی پوسته زمین جریان پیدا میکنند و در آن تاثیر می‌گذارند. در سنگها هم تاثیر میکنند و آنها را به تحلیل می‌برند و این سنگها را به سنگهای دیگری تبدیل میکنند. سنگهای تکه و پاره را با خود می‌برند و بدینجا و آنجا نقل میکنند. سطح زمین در طول قرنها و صدها و هزارها قرن تبدیل و تغییر پیدا می‌کند. برفهائی‌که به شکل یخ درمی‌آیند با سطح زمین همان کاری را انجام می‌دهندکه آب جاری انجام می‌دهد. بادها هم همان‌کاری را با سطح زمین می‌کنندکه آب می‌کند. خورشید نیز با تابش نور و گرمای خود در زمین همان‌کاری را با پوسته زمین می‌کندکه آب و باد میکنند. موجودات زنده روی زمین نیز سطح زمین را تغییر میدهند. آتشفشانهائی‌که از درون زمین فوران میکنند و برمی‌جوشند سطح زمین را تغییر میدهند.
از فرزانه زمین شناس - دانشمند ژئولوژی - در باره سنگهای پوسته زمین می‌پرسی، مقدار زیادی از سنگها را برایت نام میبرد، و از اقسام سه‌گانه بزرگ و بنیادین آنها برایت سخن میگوید.
بـرای تو از سنگهای آذرین صحبت می‌کند. آن سنگهائی‌که از درون زمین به شکل مذاب بیرون آمده‌اند وگدازه‌ها را تشکیل داده‌اند و سپس سرد گردیده‌اند. و از میان آنها سنگ‌گرانیت و سنگ بازلت را برایت مثال می‌زند. از آنها سنگی را برای نمونه برایت می‌آورد و بلورهائی را به تو نشان می‌دهدکه در دل آن سنگ جای دارند، و سفید یا سرخ و یا سیاه هستند. به تو میگوید: هر بلوری از اینها دال بر یک نوع محلول شیمیانی جداگانه‌ای است. چه خمیره این سنگها از آمیزه‌های‌گوناگونی تشکل‌گردیده است. آن وقت فکر تو را متوجه این قسمت می‌سازدکه از این سنگهای آذرین و همگو‌نهای آنها پوسته زمین تشکیل گردیده است در آن دورانی‌که در قدیم الایام زمین سر و سامان‌گرفته است و هستی پیداکرده است. آنگاه آب در پوسته زمین به فعل و انفعالات خود پرداخته است. از آسمان باریدن‌گرفته است، یا روی زمین جاری شده است، و یا به شکل جامد برف و یخ درآمده است، و بالاخره آنچه باید کرده است. هوا و باد دست‌اندرکار شده‌اند و تاثیر خود را بر پوسته زمین انجام داده‌اند. همه اینها برپای خاسته‌اند و به دگرگونی این سنگها پرداخته‌اند، و در سرشت و ترکیب شیمیائی آنها تغییراتی ایجاد کرده‌اند. همه این عوامل سنگهائی را ایجاد نموده‌اندکه جدای از سنگهای پیشین بوده‌اند، تا کار بدانجاکشیده است‌که هیچ چیزی آنها را از لحاظ نمای بیرون و درون جمع نمی‌آورده است و شی‌ء واحدی معرفی نمی‌کرده است.
آن دانشمند زمین شناس (ژئولوژیست) تو را با نوع دوم و مهم دیگری از سنگها آشنا می‌سازد، و آن سنگهای رسوبی هستند. سنگهای رسوبی آنهائی هستندکه به سبب تاثیرآب و باد و خورشید، و یا بر اثر فعل و انفعالات زنده‌هائی‌که در میان درزها و شکافهای صخره‌سنگها زندگی میکنند، لایه لایه و ریزه ریزه شده‌اند، این نوع سنگها از سنگهای دیگری به وجود آمده‌اند که در زمین اصالت بیشتری دارند و پیچیده‌تر می‌باشند. این سنگها را سنگهای رسوبی گفته‌اند، چون در جاهای نخستین خود نمانده‌اند. بعد از گسیختن و فروافتادن از صخره سنگهای پیشین، و واریزه شدن، به جای دیگری برداشته شده‌اند و حمل گردیده‌اند. یا در حال قطعه قطعه شدن و دانه دانه گردیدن هستند. آب یا باد آنها را بر میدارد، و سپس در جای دیگری از زمین فرو می‌افتند و رسوب میکنند و جایگزین میشوند.
آن دانشمند زمین‌شناس مثالی از سنگهای رسوبی را برایت می‌زند. سنگ آهک را به تو نشان می‌دهد، همان سنگی‌که کوهی بسان‌کوه مقطم از آن تشکیل می‌گردد. مردمان قاهره از این نوع سنگ خانه‌های خود را می‌سازند. به تو میگوید: سنگ آهک یک آمیزه شیمیائی است‌که مشهور به‌کربنات‌کلسیم است، در زمین بر اثر عملکرد زنده‌ها یا فعل و انفعال شیمیائی پدید آمده است. برایت مثالی از شن می‌آورد، و به تو میگوید: اکثر مواد شن اکسید سیلسیوم است. شن نیز دانه‌هائی از سنگهای دیگر است. مثال دیگری را برای تو می‌آورد از ماسه وگل. همه اینها از سنگهای اصلی سابق مشتق و جدا گردیده‌اند.
از سنگهای اصلی سابقی می‌پرسی‌که سنگهای رسوبی با همه اختلافی‌که دارند، از آنها جداگردیده‌اند. خواهی دانست که آنها از سنگهای آذرین پدیدار آمده‌اند و جدا گردیده‌اند. زمین در آغاز پیدایش مواد مذاب بود. سپس‌کم‌کم سرد و سفت‌گردید. بر این سطح سرد و سفت جز سنگهای آذرین نبود. بعدها آب پدید آمد، و به دنبال آن دریاها شکل‌گرفتند. سنگهای آذرین و آب دست‌اندرکار شدند. هوا نیز در این امر با آنها همکاری و همیاری‌کرد. گازهای فعال و طوفان بادها و خورشید با نور و حرارت خود در این‌کار شرکت نمودند، و همه این عوامل به‌کار پرداختند، و مطابق با سرشت خدادادی خود به سوخت و ساز ادامه دادند، و سنگهای آذرین سخت و بیسود را به سنگهای نافع و سودمند تبدیل‌کردند. سنگهانی را به وجود آوردندکه در ساختن ساختمانها به درد می‌خورند. سنگهائی را ترتیب دادند که در استخراج معادن و فلزات سودمند هستند. مهمتر از همه اینها، و بزرگتر از همه اینها این سنگهای آذرین سفت و سختی‌که برای حیاتی‌که بر آنها مستقر و پاجاگردد سودمند نیستند، خاکی را پدید آوردندکه در سطح زمین ته‌نشین شد و رسوب کرد، و زمینه را برای پدیدآمدن موجودات زنده و انسانها آماده نمود.
سنگ گرانیت برای کشت و زرع یا آبیاری سودمند نمی‌افتد. ولیکن از سنگ‌گرانیت و نظائر آن خاک ریز و نرمی پدیدار آمده است. با پیدایش این خاک ریز و نرم گیاهان رسته‌اند و پدیدار گردیده‌اند. با پیدایش گیاهان حیوانات سر برآورده‌اند و پای به عرصه وجود گذاشته‌اند. آنگاه زمین آماده پیدایش سردفتر موجودات این زمین‌گردیده است‌که انسان است ...). [1]
این کوچ دور و درازی است‌کـه دانش جدید آن را تعیین می‌کند و به تصویر می‌کشد. چه‌بسا این‌کوچ دراز آهنگ در فهم معنی روزهای آفرینش زمین و ساختارکوه‌های استوار بالای آن، و ایجاد خیرات و برکات در آن، و تقدیر و تعیین اقوات و ارزاق زمین در چهار روز از روزهای خداکه ما نمی‌دانیم چگونه و چه اندازه بوده‌اند، و تنها و قطعاً می‌دانیم که آن روزها غیر از روزهای معمولی این زمین بوده‌اند، به ماکمک‌کند. لحظه‌ای در پیشگاه هر بندی از نـصوص قرآنی می‌ایستیم، پیش از اینکه زمین را به سوی آسمان ترک‌کنیم وبه‌درودگوئیم!
(وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا).
او در زمین کوههای استواری قرار داد.
در موارد بسیاری‌کوه‌ها به نام «رواسی» ذکر میشوند. در جاهائی علت وجود این رواسی، یعنی‌کوه‌های ثابت و استوار، چنین ذکر می‌شود:
(أن تَمیدَ بکُم ) .
تا این که زمین شما را نلرزاند (وبا حرکت خود شما را مضطرب نگرداند). (نحل/١٥ولقـمان /10)
کوهها در زمین ثابت و استوارند، و زمین را ثابت و استوار نگاه می‌دارند، و توازن آن را محفوظ میکنند و نمی‌گذارندکه بلرزد و تکان بخورد . . . زمانهاگذشته است و مردمان گمان برده‌اندکه زمین ایشان ثابت و بدون حرکت است و بر پایه‌های محکمی استوار است! بعدها زمانی فرارسیده است‌که اکنون در آن به مردمان گفته می‌شود: این زمینی‌که بر آن زندگی می‌کنید کره کوچ بیش نیست و درفضای مطلق شناور است و بر چیزی تکیه ندارد . . . چه‌بسا وقتی‌که برای نخستین بار بدیشان چنین‌گفته می‌شود به هراس می‌افتند، یا چه‌بسا در میانشان‌کسانی باشند با ترس و هراس چپ و راست پیرامون خود را بنگرند، نکند زمین آنان را بدین سو و بدان سو پرت بکند یا ایشان را به ژرفای فضا بیندازد! امّا همچون کسانی مطمئن باشند و آرام بگیرند. چه دست خدا زمین را نگاه میدارد و نمی‌گذارد زمین و آسمان از جای بشوند و از مسیر خود خارج گردند. هرگاه هم بخواهند از جای بشوند و از مسیر خود خارج گردند، جز خدا هیچ‌کس نمی‌تواند آنها را در مسیر خود نگاه و محفوظ دارد. آنان مطمئن باشند و آرام بگیرند، چه قوانین و سنن حاکم بر این جهان هستی، محکم و استوار است و ساختار خدای نیرومند و چیره است! به سوی کوهها برمی‌گردیم. میبینیم قرآن می‌فرماید کوهها «رواسی« یعنی ثابت و استوار هستند، و کوهها زمین را نگاه می‌دارند و نمی‌گذارند بلرزد و بجنبند. و چه‌بسا - همان‌گونه‌که در جای دیگری از این فی ظلال القرآن گفته‌ایم [2] - کوهها هماهنگی موجود در میان گودیهای اقیانوسها و بلندیهای خشکیهای زمین و به طورکلی پستیها و بلندیهای آن را محفوظ می‌دارند، و درنتیجه زمین توازن پیدا می‌کند و به لرزش و جنبش -در نمیآید.
این هم فرزانه‌ای‌که میگوید:
«هر رخدادی‌که در زمین رخ می‌دهد، در سطح زمین یا در زیر سطح آن، به سبب آن انتقال ماده‌ای از جائی به جائی صورت می‌پذیرد و این انتقال در سرعت گردش زمین تاثیر دارد. تنها جزر و مد انگیزه این‌کار نیست. (مراد از این کار، کندی سرعت زمین است، چنان که پیش از این بخش‌گفته است). حتی رودبارها که آب خود را از جائی به جای دیگر زمین می‌برند در سرعت گردش زمین تاثیر دارد. چـیزی راکه بادها با خود می‌برند و به جای دیگری منتقل میکنند، در سرعت گردش زمین تاثیر دارد. اگر چیزی به ته دریاها بیفتد، و یا چیزی در اینجا و آنجای روی سطح زمین پدید آید در سرعت‌گردش زمین تاثیر دارد . . . از جمله چیزهائی که در سرعت‌گردش زمین تاثیر دارند این است‌که به هر سبب وعلتی‌که هست زمین منبسط و یا منقبض گردد، هرچندکه این انسباط و انقباض جزئی و ناچیز بوده و بر قطر آن نیفزاید یا از قطر آن نکاهد مگر چند قدمی را». [3]
این زمین‌که تا این اندازه حساس است، جای شگـفت نیست اگرکوه‌های ثابت و استوار محافظ آن باشند و نگذارند:
(أن تَمیدَ بکُم ) .
تا این که زمین شما را نلرزاند (و با حرکت خود شما را مضطرب نگرداند).
همان‌گونه‌که چهارده قرن پیش در قرآن آمده است.
(وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا).
و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید، و مواد غذائی (مختلف و جوراجور ساکنان) زمین را به اندازه لازم مقدر و مشخص کرد.
این بند تصویرکشت و زرع نموکننده و بالنده این زمین، و برخی از معادن سودمند همچون طلا و نقره و آهن، و چیزهائی از این قبیل‌که خدا آنها را در دل زمین پنهان فرموده است، به ذهن پیشینیان ما می‌انداخت . . . امّا امروز بعد از آنکه یزدان چیزهای زیادی از خیرات و برکاتی راکه در زمین به ودیعت نهاده است و اقوات و ارزاقی راکه در زمین در طول روزگاران درازی انباشته کرده است، برای انسان کشف و برملا فرموده است، این بند مدلول و مفهوم چندین برابری به ذهن ما می‌اندازد.
ما دیدیم‌که چگونه عناصر هوا با یکدیگر همکاری کرده‌اند و آب را تشکیل و پدیدارکرده‌اند، و چگونه آب و هوا و خورشید و بادها همکاری و همیاری نموده‌اند و بارانها را ایجاد کرده است که منشا آب شیرین است، چه آب رودبارهای ظاهری و بیرونی و چه آب رودبارهای باطنی و درونی‌که به شکل چشمه‌ها و چشمه‌سارها و چاه‌ها در می‌اید . . . همه اینها از جمله پایه‌های بنیادین برکات و اقوات هستند. هوا در میان است. نفسهایمان و بدنهایمان بر هوا استوار و ماندگارند . . .
«زمین کره‌ای است که‌گرداگرد آن را پوستهای از صخره‌سنگها فراگرفته است. پیرامون اکثر صخره‌سنگها را آب احاطه‌کرده است. دور و بر هردوی صخره‌سنگها و آب را لایه‌ای از هوا دربرگرفته است. این لایه هوا طبقه ستبری ازگاز است، و بسان دریا ژرفاها دارد. ما آدمیزادگان، و حیوانات و نباتات در این ژرفاها زندگی می‌کنیم و به سبب آن چیزی‌که در آن است در آرامش بسر میبریم.
از اکسیژن هوا نفسهایمان را برمی‌گیریم و تنفس می‌کنیم.گیاهان پیکره خود را ازکربن هوا، و بلکه از اکسید کربن هوا ترتیب میدهند، همان چیزی‌که شیمیدانان آن را دی اکسیدکربن می‌نامند. گیاه پیکر خود را ازکربن می‌سازد. ماگیاه را می‌خوریم، و حیوانی را می‌خوریم‌که ازگیاه تغذیه می‌کند. و ازگیاه و حیوان بدن خود را مـی‌سازیم. ازگازهای هوا نیتروژن، یعنی ازت مانده است. ازت را برای رقیق کردن اکسیژن استشمام می‌کنیم تا از نفسهایمان نسوزیم. بخار آب مانده است. بخار آب برای مرطوب کردن هوا است.گازهای دیگری در هوا است. مقدار این گازها اندک است. از قبیل: آرگون، هلیوم، نئون، و جز اینها . . .گاز دیگری ئیدروژن است. این‌گاز چه‌بسا از بقایای آفرینش نخستین زمین برجای مانده باشد».[4] موادی‌که آنها را می‌خوریم، و موادی‌که در زندگی خودمان از آنها استفاده می‌کنیم - اقوات بیشترین قسمت آنها در شکمها مصرف میگردند - همه آنـها مرکب از عنصرهای اصلی هستند، عنصرهائی‌که زمین آنها را در درون خود یا در فضای خود دارد. برای مثال، این شکر . . . شکر چیست؟ شکر مرکب ازکربن و ئیدروژن و اکسیژن است. ما متوجه شدیم‌که آب از ئیدروژن واکسیژن ترکیب شده است . . . به همین ترتیب است هر چیزی‌که از خوردنی و نوشیدنی، و یا پوشیدنی و ابزار و ادوات، مورد بهره‌برداری قرار می‌دهیم . . . همه آنها مرکب از عناصر این زمین هستند و در آن به ودیعت‌گذاشته شده‌اند . . .
همه اینها به چیزی از برکات و به چیزی از تقدیر اقوات اشاره دارند . . . در چهار روز از مراحل زمانی طولانی پیدایش یافته‌اند . . . آنها روزهای خدایند. مقدار و اندازه آنها را جز خدا نمی‌داند.
(ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ . فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ).
سپس اراده آفرینش آسمان کرد، در حالی که دود (گونه، و به شکل سحـابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده) بود. به آسمان و زمین فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید پـدید آئید (و شکل گیرید). گفتند: فرمانبردارانـه پدید آمدیم (و به همان صـورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای). آنگاه آن را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند، و در هر آسمانی فرمان لازمه‌اش را صادر (و نظام و تدبیر خاصی مقرر) فرمود (و مخلوقات و موجودات متناسب با آنجا را آفرید). آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی (از ستارگان درخشان و تابان) بیاراستیم و (آن را کاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین) محفوظ داشتیم. این (امور مذکوره، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و نظم دقیق، برجوشیده از) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است. (استواء)که مصدر فعل «استوی« است در اینجا به معنی قصد است. قصدکردن از جانب خدای بزرگوار، مراد توجه و اراده نمودن است. واژه «ثُمّ: سپس،گاهی برای ترتیب زمانی نیست، و بلکه برای ارتقاء معنوی
است.[5] «السماء»: آسمان. از لحاظ ذهن و شعور، به جایگاه بالاتر و والاتر میگویند.
(ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ ) .
سپس اراده آفرینش آسمان کرد، در حالی که دود (گونه، و به شکل سحابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده) بود.
اعتقاد بر این است که پیش از آفرینش ستارگان، چیزی وجود داشته است‌که آن را سحابی میگویند. این سحابی‌گاز بوده است . . . یعنی دود.
«سحابیها - چه روشن و چه تیره - گاز و غبار موجود در آن، آثار باقیمانده آفرینش ستارگان بوده است و بس. نظریه آفرینش چنین است:کهکشان ازگاز و غبار تشکیل گردیده است. از انباشته شدن گاز و غبار، ستارگان تشکیل شده‌اند. مقداری از گاز و غبار مانده است. از این باقیمانده‌گاز و غبار در این کهکشان فراخ باقی مانده است. گاز و غبار باقیمانده برابر است با مقدارگاز و غباری‌که ستارگان از آن تشکیل گردیده‌اند. پیوسته ستارگان از این بخش گاز و غبار برجای مانده، با نیروی جاذبه به سوی خود می‌کشند، و آسمان را خوب ازگاز و غبار جارو میکنند. ولیکن این جاروکنندگان هرچندکه تعدادشان به صورت وحشتناکی فراوان است، ولی نسبت به‌گستره‌هائی‌که باید آنجاها را جاروکنند، کم و اندک هستند».[6]
این سخن چه بسا درست باشد، چون نزدیک‌ترین‌گفته به مدلول و مفهوم حقیقت قرآنی است:
(ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ ).
سپس اراده آفرینش آسمان کرد، در حالی که دود (گونه، و به شکل سحابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده) بود.
آن گاه اندکی در جلو این حقیقت هراس انگیز می‌ایستیم:
« فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ ».
به آسمان و زمین فرمود: چه بخواهید و چه نخواهید، پدید آئید (و شکل گیرید). گفتند: فرمانبردارانه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای).
اشاره شگفتی به فرمانبرداری این جهان از قانون یزدان، و به تماس حقیقت این جهان با آفریدگار خود است، تماسی که تماس اطاعت از فرموده خدا، و تسلیم اراده و مشیت او شدن است. در این صورت هیچ چیزی جز انسان در میان نیست مگر اینکه با خواست خود در برابر قانون هـمگانی خداکرنش میبرد و از آن فرمانبردارانه اطاعت می‌کند، مگر انسان که در برخی از اوقات وادار به‌کرنش بردن و اطاعت‌کردن از قانون همگانی خدا می‌شود. انسان قطعاً در برابر این قانون هـمـگانی الهی‌کرنش و فرمان میبرد. او نمی‌تواند از دائره آن بیرون رود. انسان سپر بسیارکوچکی در گردونه این جهان بس بزرگ و سترگ است. قوانین همگانی جهان بر انسان ساری و جاری می‌گردد چه بخواهد و چه نخواهد. ولیکن تنها او است‌که بسان اطاعت آسمان و زمین اطاعت نمی‌کند. بلکه می‌خواهد بگریزد، و از مسیر خوش و بیدرد سر منحرف شود. این است‌که با قوانینی برخورد پیدا می‌کندکه حتماً آن قوانین بر او چیره می‌گردد و او را شکست می‌دهد - و گاهی او را در هم میکوبد و خردش می‌کند - آن وقت غیر فرمانبردارانه کرنش میبرد و به زانو درمی‌افتد. مگر بندگان خدا، آن کسانی که دلهایشان، وجودشان، حرکاتشان، تصوراتشان، اراده‌هایشان، علائق و رغائبشان، و رویکردهایشان در صلح و صفا است . . . در صلح و صفا است با قوانین همگانی الهی . . . این است‌که آنان مطیعانه سر بر خط فرمان می‌نهند، و آرام و آسان باگردونه جهان بزرگ و سترگ به راه می‌افتند و راه را می‌سپرند. باکاروان جهان بـه سوی پروردگارشان رهسپار می‌کردند، و با تبام نیروهای موجود در این‌کاروان پیوند پیدا میکنند . . . بدین هنگام است که شگفتیها می‌آفرینند، و خوارق عاداتی انجام میدهند، چون با قانون خدا در صلح و صفایند، و از نیروی شگرف آن قانون استمداد می‌نمایند، و آنان با آن قانون هستند و آن قانون در راه به سوی خـدا مشتمل بر ایشان است، و همگان: «طائعین»: مطیعان یزدان می‌باشند، و دلبخواه فرمانبرداری میکنند.
ما ناخواسته کرنش میبریم و اطاعت می‌کنیم. کاش ما فرمانبردارانه کرنش می‌بردیم و اطاعت می‌کردیم. ای‌کاش‌که ما همچون لبیک زمین و آسمان لبیک می‌گفتیم. با رضا و رغبت، و با شادی و شادمانی ملاقات با یزدان، سر بر خط فرمان ایزد سبحان می‌نهادیم، و با روح جهان‌کرنش‌برنده و مطیع و لبیک گوینده و تسلیم ایزد منان و خداوندگار جهانیان، همگام و همراه می‌شدیم.
ماگاه‌گاهی حرکات خنده‌آوری از خود نشان می‌دهیم ... گردونه قضا و قدر در راه خود می‌چرخد، و با سرعت خود می‌گردد، و جهت خود را می‌سپرد، و جملگی هستی را با خود می‌گرداند و میبرد، مطابق قوانین و سننی‌که در میان است . . . ما می‌آئیم و می‌خواهیم سرعت بگیریم، و یا کندی‌کنیم. ما در میان این‌کاروان بزرگ وکوکبه سترگ هستیم.گـاهی غم و اندوه و پریشانی و شتاب و خودپرستی و آز و طمع و علاقه و رغبت و ترس و هراس، به ما دست می‌دهد - و آن وقتی است‌که ما ازگردونه جهان می‌گسلیم و از خط سیر جهانی منحرف می‌گردیم - بدین هنگام اینجا و آنجا می‌گریزیم، در حالی که کاروان جهان وکوکبه کیهان به راه خود ادامه می‌دهد. با این سپر و با آن سپر برخورد می‌کنیم و به درد می‌آئیم و به ناله می‌افتیم. در اینجا و آنجا به مانع می‌خوریم و تصادف می‌کنیم و درهم می‌شکنیم. در حالی‌که‌گردونه جهان با سرعتی‌که دارد در راه خود و رو به هدف خویش می‌چرخد و به پیش می‌رود. نیروهایمان و تلاشهایمان همه و همه هدر می‌رود و هرز و بیهوده می‌شود . . . امّا زمانی‌که دلهایمان واقعاً ایمان داشته باشد، و حقیقتاً تسلیم خدا باشد، و به راستی با جان هستی تماس پیداکند، ما در این صورت نقش اصلی خود را می‌شناسیم، و میان گامهایمان و میان‌گامهای قـضا و قدر همسوئی و هماهنگی برقرار می‌گردانیم، و در لحطه مناسبی با سرعت مناسبی، درگستره مناسبی به حرکت درمی‌آئیم. با جملگی نیروی هستی حرکت می‌کنیم، نیروئی‌که از آفریدگار هستی استمداد میطلبد و یاری می‌خواهد. عملاً کارهای بزرگی را انجام می‌دهیم، بدون این که غرور به ما دست بدهد. زیرا ما منبع قدرتی را خواهیم شناخت‌که با مدد و یاری او این‌کارهای بزرگی را انجام خواهیم داد. اطمینان و یقین پیدا می‌کنیم که این قدرت، قدرت خودمان نیست. بلکه قدرت مایه چنین کرده است متصل به قدرت بزرگ یزدان جهان بوده است.
وای چه رضا و خشنودی‌ای! وای چه خوشبختی و سعـادتی! وای چه آسودگی و آسایشی! وای چه آرامشی‌که دلهایمان را فرا می‌گیرد در آن روز و روزگاری‌که درکوچ کوتاه خود هستیم! کوچی‌که بر این ستاره فرمانبردار و لبیک‌گوی پروردگار داریم، ستاره‌ای‌که در این کوچ بزرگی‌که به سوی خداوندگار این ستاره داریم، در پایان این گشت وگذار با ما همراه و همسفر است!
چه صلح و صفائی‌که بر جانهایمان می‌ریزد در آن حال و احوالی‌که ما در جهانی زندگی می‌کنیم‌که دوست ما است، جـهانی‌که با تمام وجود تسدم فرمان پروردگارش می‌باشد، و ما نیز با آن تسلیم فرمان پروردگارمان میباشیم. گامهایمان ازگامهای جهان جدا نمی‌گردد، و با ما دشمنی نمی‌ورزد و ما با آن دشمنی نمی‌ورزیم. چون ما ازآنیم، و با آن هم جـهت و همسوئیم:
(قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ ).
گفتند: فرمانبردارانه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای).
(فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ).
آنگاه آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند.
(وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا).
و در هر آسمانی فرمان لازمه‌اش را صادر (و نظام و تدبیر خاصی مقرر) فرمود (و مخلوقات و موجودات متناسب بـا آنجا را آفرید).
دو روز چه‌بسا مراد دو دوره‌ای باشد که ستارگان از سحابیها تشکیل شده‌اند. یا در آنها هستی پیدایش پیدا کرده است آن‌گونه‌که خدا می‌داند و بس. وحی و پیام فرمان در هر آسمان، اشاره به روان کردن قوانین لازم در آن است، برابر رهنمون و رهنمودی که خدا فرموده است. امّا آسمان مقصود، کدام است، ما نمی‌توانیم آن را معین و مشخص داریم. چه‌بسا فاصله دوری، آسمان بشمار آمده است. یاکهکشانی آسمانی نام‌گرفته است. و چه‌بسا هم کهکشانهائی که فاصله‌های متفاوتی داشته‌اند آسمانها بشمار آمده‌اند ... و چیزهای دیگری جز اینها،که واژه آسمان برداشت آنها را دارد، و چنین چیزهائی بسیارند.
(وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً) .
آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی (از ستارگان درخشان و تابان) بیاراستیم و (آن را کـاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین) محفوظ داشتیم.
«السماء الدنیا »: نزدیک‌ترین آسمان . . . این هم مدلول و مفهوم واحد و مشخصی ندارد. چه‌بسا نزدیک‌ترین کهکشانها به ما مراد باشد که بدان جاده کاه‌فروش میگویند. [7] اندازه قطر کهکشان ما صد هزار میلیون سال نوری است! چه بسا مراد از آسمان چیزی جز این هم باشد، چـیزی از چیزهائی‌که واژه آسمان می‌تواند بر آن منطبق‌گردد. در آن ستارگان و سیارگانی هستندکه بسان چراغها در جلو دیدگان ما می‌درخشند.
(حفظاً ): نگاهداری. مراد حفظ از شیاطین است . . . همان‌گونه‌که در جاهای دیگری از قرآن مفاهیمی دال بر این معنی آمده است . . . ما نمی‌توانیم در باره شیاطین چیز زیادی را بگو‌ئیم، و بیش از اشاره‌های گذرائی را بیان بداریم‌که در قرآن آمده‌اند. این اشاره‌ها ما را بس است.
( ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ) .
این (امور مذکوره، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و نظم دقیق، برجوشیده از) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است.
آیا اینها را مقدر و مقرر و اندازه‌گیری می‌کند، و سراسر هستی را نگاهداری می‌نماید، و همه جهان را می‌گرداند و می‌چرخاند و اداره کند، کسی جز خداوند چیره و نیرومند و توانا؟ و جز خداوند بسیار آگاه و مطلع از موارد و مصادر نظام هستی؟
*
بعد از این چرخش وگردش جهانی شگفت‌انگیز، موضع کسانی‌که‌کفر می‌ورزند و خدا را نمی‌پذیرند و برای او انبارها قرار میدهند چگ‌نه خواهدبود؟ وقتی که آسمانس‌و زمین به پروردگارشان عرض میکنند:
« أَتَیْنَا طَائِعِینَ ».
فرمانبردارانـه پدید آمدیم (و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای).
آخر این مورچه کوچک درمانده انسان نام که روی زمین می‌لغزد و حرکت می‌کند، چگونه با تکبر و بیشرمی خدا را انکار می‌کند؟
( فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ (13) إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ (14) فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ (15) فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ (16) وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (17) وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ ).
اگر (مشرکان مکه از پذیرش ایمان) رویگردان شدند، بگو : شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقه عاد و ثمود می‌ترسانم. زمانی (صاعقه گریبانگیر قوم عاد و ثمود شد) که پیغمبران از پیش رو و پشت سر (و از هر سو و جهات دیگر) به نزدشان آمدند (و به عناوین مختلـف و به شیوه‌های گوناگون پندشان دادند و ارشادشان کردند و گفتند:) جز خدا را پرستش نکنید. پاسخ دادند که: اگر خدا مـی‌خواست پیغمبرانی روانه دارد فرشتگانی را (به عنوان پیغمبر) فرو می‌فرستاد (نه انسانهائی مانند خود ما). ما قطعاً به آن چیزهائی باور نداریم که با خود آورده‌اید. و امّا قوم عاد در زمین به ناحق بزرگی فروختند (و مغرورانه) گفتند: چه کسی از ما قدرت بیشتری دارد؟ مگر آنان نمی‌دانستند که خداوندی که ایشان را آفریده است از آنان نیرومندتر است؟! آنان (بر اثر این پندار بی‌اساس) پیوسته آیه‌های ما را انکار می‌کردند و نمی‌پذیرفتند. سرانجام باد تند و پرصدا و سخت سردی را در روزهـای شومی به سویشان وزان کردیم، تا عذاب خوار و پست‌کننده‌ای در زندگی همین دنیا بدیشان بچشانیم. (تازه این عذاب دنیا است) و عذاب آخرت خوار و پست‌کننده‌تر (از عذاب دنیوی ایشان) است. و آنان اصلاً (از سوی کسی) یاری و کمک نمی‌شوند. و امّا قوم ثمود، ما ایشان را رهنمود کردیم (و راه خیر و راه شـر را بدیشان نمودیم) و آنان کوردلی (و گمراهی) را بر هدایت (و رهنمود الهی) ترجیح دادند، و لذا به سبب کارهائی که می‌کردند، صاعقه عذاب خوارکننده‌ای ایشان را فروگرفت. وکسانی را که مومن ومتقی بودند نجات دادیم (و از عذاب درامان و از دست کفار متکبر رهائی بخشیدیم).
این تهدید و بیم هراسناک و هراس‌انگیزی‌که می‌فرماید:
« فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ » .
بگو: شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقه عاد و ثمود می‌ترسانم.
مناسب با زشتی‌گناه و پلشتی بزه، و با خودبزرگ‌بینی و تکبری است که مشرکان می‌ورزیدند، و در سرآغاز این سوره حکایت گردیده است. همچنین مناسب با انحراف و کجروی‌ای است که کفار آدمیان در کاروان بزرگی مرتکب می‌شده‌اندکه پیش از این تهدید و بیم بیان شده است.
ابن‌اسحاق داستانی از این تهدید و بیم را روایت کرده است وگفته است: یزید پسر زیاد از محمّد پسرکعب قرظی نقل نموده است‌که اوگفته است: برایم نقل شده است، عتبه پسر ربیعه‌که رئیسی بود، روزی در مجلس قریشیان نشسته بود، و پیغمبرخدا (ص) تک و تنها در مسجدالحرام نشسته بود، عتبه رو به قریشیان کرد وگفت: ای‌گروه قریشیان آیا برنخیزم و به پیش محمّد بروم و با او سخن بگویم و چندکاری را بدو پیشنهاد بکنم. بدان امیدکه برخیها را بپذیرد و یکی از آنها راکه بخواهد بدو بدهیم و از ما دست بکشد؟ - این وقتی بودکه حمزه (رض) ایمان آورده بود و دیدند یاران و پیروان پیغمبر (ص) فزونی می‌یابند و افزایش پیدا میکنند.گفتند: بلی ای ابو ولید، بلند شو و به پیش او برو و با وی سخن بگو. عتبه خاست و به پیش پیغمبر خدا (ص) رفت و درکنارش نشست و بدو گفت: ای برادرزاده‌ام! تو می‌دانی در میان ما چه مکانت و منزلتی داری. جزو عشیره ما هستی و از حسب و نسب والائی برخورداری. توکار بزرگی را برای قوم خود آورده‌ای، و با آن میانشان تفرقه افکنده‌ای. خردهایشان را بیخردی قلمداد کرده‌ای، و از خدایانشان عیبجوئی نموده‌ای و دینشان را ننگین دانسته‌ای. آئینشان را نمی‌پذیری و بدان گردن نمی‌نهی، آئینی‌که پدران و نیاکانشان بر آن بوده‌اند و بر آن رفته‌اند. از من بشنو تا چه می‌گویم. من‌کارهائی را به تو پیشنهاد می‌کنم، بنگرکه در باره آنها نظرت چیست. شاید تو برخی از آنها را پذیرفتی . . . پیغمبر خدا (ص) فرمود:
( قل یا أبا الولید أسمع ) ٠
«ای ابو الولـید بگو، می‌شـوم».
عتبه گفت: ای برادرزاده‌ام! اگر تو از این چیزی‌که با خود آورده‌ای مقـصودت مال و دارائی است، از اموال و دارائیهای خود آن اندازه برایت جمع می‌کنیم و به تو می‌دهیم تا ثروتمندترین ما خواهی شد. اگر هم از این کار مرادت ریاست است، تو را بر خود رئیـس می‌کنیم و هیچ‌کاری را بدون فرمان تو انجام نمی‌دهیم. اگر نیز منظورت فرمانروائی و شاهی است، تو را بر خود فرمانروا و شاه می‌کنیم. اگر هم جن به پیش تو می‌آید و او را می‌بینی و نمی‌توانی او را از خود برانی، ما پزشکانی را دعوت می‌کنیم، و در این راه اموالی راکه داریم خرج مینمائیم تا تو را از دست او می‌رهانیم. چه‌بسا جن برکسی غالب می‌شود تا وقتی‌که مداوا می‌گردد و از دست او نجات داده می‌شود . . . و سخنان دیگری‌که‌گفته است . . . پیغمبر خدا (ص)گوش به سخنان عتبه فراداشته بود و چیزی نفرمود تا او خاموش گردید. آنگاه فرمود:
(أفر‌غت یا أبا الولید؟ ) .
«ای ابو ولید آیا تمام شدی«
عتبه‌گفت: بلی. پیغمبر (ص) فرمود:
«فاستمع منّی ».
«پس از من بشـو».
عتبه‌گفت: چنین‌کنم . . . فرمود:
(بسم الله الرحمن الرحیم .حم . تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ . کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ . بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ) .
به نام خداوند بخشنده مهربان. حا. میم. (این کتابی است که) از طرف خداوند بخشایشگر مهرورز نازل شده است. کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است (و واضح و روشن گشته است. یعنی) قرآن که به زبان عربی است، برای قومی (فهم معانی آن آسان) است که اهل دانش باشند. قرآن بشارت‌دهنده (مومنان به نعمتهای فراوان و جاویدان) و ترساننده (کافران به عذاب دردناک و سرمدی یزدان) است. ولی (تشویق و تهدید قرآن در دل متعصبان لجوج بی‌اثر است) و اکثر آنان (از حق و حقیقت) رویگردانند و این است که (روح شنوائی و پذیرائی حقائق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و) هیچ نمی‌شنوند.
سپس پیغمبر (ص) به قرائت بقیه آیات این سوره ادامه داد و آنها را بر عتبه خواند. وقتی‌که عتبه گوش می‌کرد، ساکت و خاموش‌گوش بدان آیات می‌داد، و دستهایش را بر پشت خودگرفته بود و بر آنها تکیه زده بود. به سخنان پیغمبر (ص)گوش می‌داد تـا فرموده‌هایش به آیه سجده در همین سوره رسید و سجده برد. سپس گفت:
(قد سمعت یا أبا الولید ما سمعت فأنت و ذاک ).
«ای ابو ولید شنیدی آنچه راکه شنیدی، این تو و این آن (خواهی بپذیر و خـواهی نپذیر).
عتبه برخاست و به پیش یارانش برگشت. یارانش به یکدیگرگفتند: به خدا سوگند می‌خوریم ابو ولید با چهره‌ای به سویتان برگشته است که جدای از چهره‌ای است‌که با آن از پیشتان رفته است. وقتی که عتبه در کنارشان نشست‌گفتند: ای ابو ولید چه به دنبال داری و خبر چیست؟ گفت: آنچه به دنبال دارم و از آن بـاخبر گردیده‌ام این است به خدا سوگند سخنی را شنیده‌ام‌که هرگز همانند آن را نشنیده‌ام. به خدا همچون سخنی سحر نیست، و شعر هم نیست، و غیبگو‌ئی نیز نیست. ای‌گروه قریشیان از من اطاعت‌کنید وکار را به من واگذارید . . . میان این مرد و میان آنچه در صدد آن است راه را بازگذارید و رهایش سازید. به خدا سوگند سخنی راکه من از او شنیده‌ام خبری به دنبال دارد. اگر عربها بدو دسترسی پیداکنند و نابودش‌کنند، توسط دیگران از شر او رهائی یافته‌اید. اگر هم بر عربها پیروز شود، حکو‌مت و فرمانروائی او حکو‌مت و فرمانروائی شما است، و عزت و عظمت او عزت و عـظمت شـما است، و شما خوشبخت‌ترین مردمان در سایه او خواهید بود . . .گفتند: به خدا سوگند ای ابو ولید او با زبانش تو را جادوکرده است! عتبه گفت: این رای و نظر من بود، هرچه به نظرتان رسیده است انجام دهید.
بغوی در تفسیر خودحدیثی را با استنادی‌که دارد و آن را از محمّد پسر فضیل، و او آن را از اجلح -که پسر عبدالله کندی کوفی است - ابن‌کثیرگفته است: تا اندازه‌ای ضعیف به حساب آمده است - و اجلح آن را از زبال پسر حرمله، و او آن را از جابر پسر عبدالله (رض)کرده اسث. تا میرسد به:
( فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ) ٠
اگر (مشرکان مکه از پذیرش ایمان) رویگردان شدند، بگو: شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقه عاد و ثمود می‌ترسانم.
عتبه دست بر دهان پیغمبر (ص)گذاشت، و او را به صله رحم سوگند داد، و به میان اهل و عیال خود برگشت و بیرون نیامد و به پیش قریشیان برنگشت، و از ایشان‌کناره‌گیری نمود و خود را در منزل زندانی کرد. . .تاآخر. . .
بعدهاکه در این باره با عتبه سخن‌گفتند،گفت:
(دست بر دهانش‌گذاشتم و او را به صله رحم سوگند دادم‌که دست بردارد و بس کند. شما که می‌دانید محمّد وقتی‌که چیزی راگفته است دروغ نگفته است. من ترسیدم‌که عذاب را بر شما نازل‌گرداند . . .).
این تصویری از تاثیر همچون تهدید و بیمی از دهان پیغمبر خدا (ص) بر دل مردی است‌که ایمان نیاورده است! به ترک این روایت نمی‌گوئیم پیش از اینکه توقف‌کوتاهی در جلو سیمای پیغمبر (ص) و ادب و اخلاق بزرگوارانه و آرامش دل با ایمان او نداشته باشیم. او به عتبه گوش می‌دهد و عتبه این اندیشه‌های کوچک و پیشنهادهای بی‌ارزش را به عرض مبارکش می‌رساند. در حالی که دل پیغمبر (ص) به چیزی
سرگرم است‌که بسی والاتر و بزرگتر از اینها است. وقتی‌که این اندیشه‌ها و پیشنهادهای چندش‌آور و مایه نفرت مطرح می‌شود، پیغمبر(ص) شکیبایانه آنها را می‌شنود، و بزرگوارانه بدانها گوش فرامی‌دارد، و آرام و متین و مهربانانه می‌نشیند، و از عتبه نمی‌خواهدکه زودتر این اندیشه‌ها و پیشنهادها را بگوید و بدانها پایان دهد. وقتی هم عتبه سخن رابه پایان میبرد، آرام و خویشتن نگاهدار و محترمانه بدو می‌فرماید:
(أفر‌غت یا أبا الولید؟ ) .
«ای ابو ولید آیا سخنانت به پایان آمد؟»
عتبه میگوید: بلی . . . پس بدو می‌فرماید:
«فاستمع منّی ».
«پس به من‌گوش‌کن و از من بشنو».
هرچه زودتر به عتبه پاسخ نـمی‌دهد و شتابان نمی‌فرماید: چنین می‌کنم. بلکه با آرامش خاطر و با روح بزرگ، فرموده خداوندگار خود را نه سخن خود را بر او می‌خواند: (بسم الله الرحمن الرحیم .حم. . . ) . این سیمائی است‌که به دل شوکت و حرمت، یقین و اطمینان، مودّت و محبّت، می‌اندازد . . . بدین خاطر بود که دلهای شنوندگان خود را جذب می‌کرد و بر آنها چیره می‌گردید . . . دلهای شنوندگانی‌که نخست قصد تمسخر او را داشتند، و یا پیشاپیش‌کینه او را به دل می‌گرفتند، و بعد به خدمتش می‌رفتند!
درود و مرحمت خدا بر او باد . . . خداوند بزرگوار راست فرموده است:
( الله‌أعلم حیث یجعلُ رسالتهُ ) .
خداوند بهتر می‌داند که (چه کسـی را برای پیامبری انتـخاب و) رسالت خویش را به چه کسی حوالت میدارد. (انعام/124)
پس از این توقف‌کوتاه به نص قرآن مجید برمی‌گردیم:
( فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ ...).
این هم چرخش وگردشی بر محلهای هلاک شدن و نقش زمین‌گردیدن‌گذشتگان است‌که پس از چرخش و گردش در آسمانها و زمین به میان می‌آید. چرخش و گردشی است که دلهای خودبزرگ‌بین را از دیدن محلهای هلاک‌گردیدن و نقش زمین شدن مستکبرین، به لرزه وتکان‌درمی‌اورد:
(إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ) .
زمانی (صاعقه گریبانگیر قـوم عاد و ثمود شد) که پیغمبران از پیش رو و پشت سر (و از هر سو و جهات دیگر) به نزدشان آمدند (و به عناوین مختلف و به شیوه‌های گوناگون پندشان دادند و ارشادشان کردند و گفتند:) جز خدا را پرستش نکنید.
این سخنی است‌که جملگی پیغمبران آن را با خود به ارمغان آورده‌اند، و بنیاد هر آئینی بر آن استوارگردیده است.
(قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ).
پاسخ دادند که: اگر خدا می‌خواست پیغمبرانی روانـه دارد، فرشتگانی را (به عنوان پیغمبر) فرو می‌فرستاد (نه انسانهائی مانند خود ما). ما قطعاً به آن چیزهائی باور نداریم که با خود آورده‌اید.
این شبهه تکراری‌ای‌که به هر پیغمبری‌گفته شده است. هیچ پیغمبری نمی‌تواند انسانها را مخاطب قرار دهد و با ایشان به سخن بپردازد مگر اینکه خودش انسان باشد. ایشان را بشناسد و آنان او را بشناسند. در او سرمشق واقعی خود را بیابند، و او را الگوی خویش بکنند. او همان رنج و دردی را بچشد، و با همان مسائل و قضایائی روبرو بشودکه ایشان می‌چشند و با آنها روبرو میشوند. امّا عاد و ثمودکفرشان را در حق پیغمبرانشان اعلان و اعلام‌کـردند، بدان علت که پیغمبران انسان بودند و فرشته نشدند، آن‌گونه که ایشان پیشنهاد می‌کردند!
تا بدینجا سرنوشت عاد و ثمود را رویهم خلاصه می‌کند وگرد می‌آورد، چون هر دوگروه عاد و ثمود سرنوشت یگانه‌ای داشته‌اند. چه هم اینان و هم آنـان کارشان به صاعقه کشیده است و آذرخش آسمان دمار از روزگارشان برآورده است. سپس داستان هریک را تا اندازه‌ای از همدیگر جدا می‌سازد:
(فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً ).
و امّا قوم عاد در زمین به ناحق بزرگی فروختند (و مغرورانه) گفتند: چه کسی از ما قدرت بیشتری دارد؟. حق این است که بندگان در برابر یزدان کرنش برند، و در زمین خودبزرگ‌بینی نکند و بزرگی نفروشند. آنان با مقایسه با عظمت مخلوقات خدا،کیستند و چیستند؟ آنان همانهائی هستند که هستند. آفریده‌های کوچک انسان نامی درگستره هستی هستند و بس. لذا هرگونه تکبری در زمین به ناحق است و نادرست می‌باشد. آنان تکبر ورزیدند و مغرور شدند وگول خوردند.
( وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً ؟) .
گفتند: چه کسی از ما قدرت بیشتری دارد؟.
این یک احساس دروغین است که طاغیان و یاغیان دارند. احساس می‌کنندکه نیروئی در زمین وجود ندارد که در برابر نیروی ایشان بایستد. آنان فراموش میکنند:
(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً).
مگر آنان نمی‌دانستند خداوندی که ایشان را آفریده است از آنان نیرومندتر است؟.
این چیز ابتدائی آشکار و مساله ساده روشنی است . . . کسی‌که در اصل ایشان را آفریده است، از آنان قدرت بیشتری دارد. زیرا او است که این مقدار قدرت مـحدودی را هـم که دارند بدیشان داده است و در وجودشان سرشته است. امّا طاغیان و یاغیان چنین چیزی را یاد نمی‌کنند، و بلکه آن را فراموش میکنند:
« وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ » .
آنان (بر اثر این پندار بی‌اساس) پیوسته آیه‌های ما را انکار می‌کردند و نمی‌پذیرفتند.
بدان هنگام که آنان زور بازوان خود را در این صحنه به نمایش می‌گذارند، و از بزرگی و عظمت خود دم می‌زنند، ناگهان صـحنه بعدی در آیه بعدی می‌آغازد، صحنه‌ای‌که محل هلاک و نقش زمین شدن را نشان می‌دهد و مناسب با این خودپسندی پست و رسواگرانه است:
« فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ».
سرانجام باد تند و پرصدا و سخت سردی را در روزهای شومی به سویشان وزان کردیم، تا عذاب خوار و پست‌کننده‌ای در زندگی همین دنیا بدیشان بچشانیم.
این‌گردباد و طوفان کج و ویجی است‌که هر چیزی را با خود جارو می‌کند و میبرد، و سخت سرد است. در روزهای شوم و بدی وزیدن‌گرفته است. خواری و رسوائی را در زندگی دنیا به وجود آورده است، خواری و رسوائی‌ای‌که سزاوار متکبرانی است که به خود مـی‌بالند و بر بندگان فخرفروشی میکنند و می‌نازند.
این تازه در زندگی این جهان است . . . آنان در آخرت به حال خود رها نمی‌شوند. بلکه:
(وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ) .
(تازه این عذاب دنیا است) و عذاب آخرت خوار و پست‌کننده‌تر (از عذاب دنیوی ایشان) است. و آنان اصلاً (از سوی کسی) یاری و کمک نمی‌شوند.
(وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى) .
و امّا قوم ثمود، ما ایشان را رهنمود کردیم (و راه خیر و راه شر را بدیشان نمودیم) و آنان کوردلی (و گمراهی) را بر هدایت (و رهنمود الهی) ترجیح دادند.
چنین به نظر میرسد این بند اشاره باشد به رهنمون و رهنمود کردن ایشان، پس از وقوع معجزه شتر ماده. آنان در سایه همچون معجزه‌ای راهیاب گردیده‌اند، ولی
بعد از دین برگشته‌اند و مرتدگردیده‌اند وکفر را برگزیده‌اند. کوردلی را بر هدایت و راهیابی ترجیح داده‌اند. روشن است گمراهی پس از راهیابی و هدایت الهی سخت‌ترین و بدترین کوری وکوردلی است!
« فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ ».
و لذا به سبب کارهائی که می‌کردند، صاعقه عذاب خوارکننده‌ای ایشان را فروگرفت.
خواری مناسب‌ترین فرجام است. چه خواری فقط عذاب نیست و بس، و تنها نابود شدن نیست و بس. و بلکه خواری سزای‌کوردلی پس از ایمان داشتن است.
(وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ) .
و کسانی را که مومن و متقی بودند نجات دادیم (و از عذاب درامان و از دست کفار متکبر رهائی بخشیدیم).
چرخش وگردش بر محلهای هلاک و نقش زمین گردیدن عاد و ثمود به پایان می‌آید، و بیم دادن از این محلهای هلاک و نقش زمین‌گردیدن هراسناک و هراس‌انگیز خاتمه می‌پذیرد. سلطه و قدرت خدا برایشان روشن و جلوه‌گر می‌شود، سلطه و قدرتی‌که هیچگونه قدرت و قوتی نمی‌تواند آن رابرگرداند، و هیچگونه دژی نمی‌تواند کسی را از دست آن مصون و محفوظ دارد، و مثلاً متکبر سرکشی را در خود پناه دهد و درامان از عذاب یزدان دارد.
*
هم اینک‌که برایشان از سلطه و قدرت موجود خدا در سرشت جهان، و از سلطه و قدرت موجود خدا در تاریخ انسانها، پرده برداشته است، ایشان را آگاه و مطلع می‌گرداند بر سلطه و قدرت خدا در وجـود خودشان، وجود خودشان‌که هیچ چیزی از آن متعلق به خودشان و در اختیار خودشان نیست، و هیج چیزی از اندامهایشان را نمی‌توانند از سلطه و قدرت خدا محفوظ بد‌ارند و دور نگاه دارند. حتی گوشهایشان و چشمهایشان و پوستهایشان در جایگاه دادگاه قیامت از آنان سرشتی و نافرمانی می‌کند، و برخی ازگواهانی خواهند شدکه بر ضد ایشان گوافی میدهند:
(وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ . حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ . وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ . وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَلَا أَبْصَارُکُمْ وَلَا جُلُودُکُمْ وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیراً مِّمَّا تَعْمَلُونَ . وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ . فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ) .
روزی دشمنان خدا (یعنی کفار و مشـرکان همه ملتها) به سوی آتش دوزخ رانده و بر لبه آن گرد آورده میشوند (و دسته‌های پیشین را نگاه می‌دارند تا گروههای پسین را بدانان ملحق گردانند). هنگامی که در کنار دوزخ گرد آمدند، گوشها و چشمها و پوستهای ایشان بر کارهائی که (در دنیا) می‌کرده‌اند، گواهی میدهند. آنان به پوستهای خود میگویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ پاسخ میدهند: خداوندی ما را به گفتار درآورده است که همه چیز را گویا نموده است، و همو در آغاز شما را (از عدم) آفریده است و (در پایان زندگی و بعد از ممات، دوباره جامه حیات به تنتان کرده و برای حساب و کتاب) به سوی او برگردانده شده‌اید. شما اگر گناهانتان را پنهان می‌کردید نه از این جهت بـود که از شهادت گوشها و چشمها و پوستهایتان بر ضد خود بیم داشته باشید (چرا که اصلاً باور نمی‌کردید روزی اینها به سخن درآیند و بر ضد کسی گواهی دهند.) بلکه گمان می‌بردید خدا بسـیاری از اعمالی را که (مخفیانه) انجام می‌دهید نمی‌داند. این گمان بدی که در باره پروردگارتان داشته‌اید شما را به هلاکت انداخته است، و لذا از زمره زیانکاران شده‌اید. اگر آنان شکیبائی کنند (یا نکنند، یکسان است و) آتش دوزخ جایگاه ایشان است (و راه نجاتی از آن ندارند). اگر هم تقاضای رضایت و درخواست عفو (الهی) کنند (به جائی نمی‌رسد و پذیرفته نمیشود) و مورد عفو قرار نمی‌گیرند.
رویاروئی هراسناک و شگفتی است‌کـه در جـایگاه همایش همگان و در دادگاه ایزد سبحان پیش می‌آید. در آنجائی که اندامهای بدنهای بزهکاران از سلطه و قدرت یزدان اطاعت می‌کند و به‌گفتار درمی‌آید و به پرسشها پاسخ میگوید، در جایگاهی که صاحبان اندامها دشمنان خدا نامیده میشوند و با این نام، ننگین میگردند. راستی باید سرنوشت دشمنان خدا به کجا بینجامد و چه باشد؟ آنان راگرد می‌آورند، و اولشان را به آخرشان می‌رسانند و بسان گله گوسفندان جمع می‌گردانند! به سوی‌کجـایشان می‌برند؟ به سوی آتش دوزخ؟ وقتی‌که به‌کنار آتش دوزخ رسیدند و حساب و کتاب درگرفت، ناگهان گواهان بر ضد ایشان گواهی میدهند، گواهانی که حسابی برای آنان باز نمی‌شد و گمان سر زدن همچون کاری از ایشان نمی‌رفت. زبانهایشان بسته است و به سخن درنمی‌آید، همان زبانهائی‌که در دنیا دروغ می‌گفت و تهمت می‌زد و یاوه‌سرائی می‌کرد و به تـمسخر می‌نشست. امّا گوشهایشان و چشمهایشان و پوستهایشان بر ضدّ ایشان به میدان درمی‌آیند تا به پروردگارشان پاسخ دهند و اطاعت‌کنند و تسلیم شوند، و از بزهکاران بگویند و روایت‌کنند آنچه راکه آنان راز گمان میبردند و نادانسته می‌شمردند. آنان خود را از خدا پنهان می‌داشتند، وگمان می‌کردند که خدا ایشان را نمیبیند، و می‌توانند رازهایشان را نهان دارند، و گناهانشان را مخفی کنند. آنان اگر هم از مردمان رازهایشان را نهان وگناهانشان را پنهان داشته‌اند، امّا نتوانسته‌اند رازها و گناه‌ها را از چشمانشان و گوشهایشان و پوستهایشان نهان و پنهان کنند. چگونه می‌توانسته‌اند این کار را بکنند، مگر نه این است که چشمها وگوشها و پوستهایشان جزو اندامهایشان بوده است؟ آهای این چشمها وگوشها و پوستهایشان است که برملا و رسوا میکنند چیزی راکه بزهکاران آن را پنهان و نهان از جملگی مردمان می‌دانستند! و حتی آن را از پروردگار جهانیان پنهان و نهان می‌انگاشتند! وای از این رویاروبی شگفتی‌که با سلطه و قدرت مخفی خدا پیدا میکنند. هم اینک همان سلطه و قدرت بر اندامهایشان چیره می‌گردد و اندامهایشان به فرمان یزدان لبیک میگویند و پاسخ میگویند!
(وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا ؟) .
آنان به پوستهای خود میگویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟.
ناگهان پوستهایشان بدون هرگونه‌کلک و نیرنگ و ساخت و پاختی، حقیقتی را رو در رویشان می‌گویندکه برای آنان پنهان بوده است:
(قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ ).
پاسخ میدهند: خداوندی ما را به گفتار درآورده است که همه چیز را گویا نموده است.
آیا خدا نیست‌که زبان‌ها راگویاکرده است؟ خدا می‌تواند غیر زبان‌ها را نیزگویا گرداند. او همه چیز را گویاکرده است. این است‌که امروز هـمه چیز صحبت می‌کند و سخن میگوید و روشنگری می‌نماید.
(وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ) .
و همو در آغاز شما را آفریده است و (در پایان زندگی و بعد از ممات دوباره جامه حیات به تنتان کرده وبرای حساب و کتاب) به سوی او برگردانده شده‌اید.
آفرینش و پیدایش نخستین و واپسین از او است، و سرنوشت و بازگشت همگان دردست او و به سوی او است. نه در اولی و نه در دومی‌گریزی از قبضه قدرت اونیست.
این چیزی است‌که قبلاً با وجود داشتن خردها آن را نپذیرفته‌اند و انکارش کرده‌اند، ولی امروز پوستها بر حقیقت آن گواهی میدهند.
بقیه سخن می‌تواند حکایت اقوال برخی از ایشان بدیشان باشد، و می‌تواند پیروی بر موضعگیری شگفت آنان باشد:
(وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَلَا أَبْصَارُکُمْ وَلَا جُلُودُکُمْ) .
شما اگر گناهانتان را پنهان می‌کردید نه از این جـهت بود که از شهادت گوشها و چشمها و پوستهایتان بر ضد خودتان بیم داشته باشید (چراکه اصلاً باور نمی‌کردید روزی اینها به سخن درآیند و بر ضد کسی گواهی دهند).
شماکه به دلتان نمی‌گذشت و خطور نمی‌کردکه‌گوشها و چشمها وپوستهایتان بر ضد شما قـیام میکنند و گواهی میدهند. تازه اگر هم مـی‌خواسـتید از آنـها خویشتن را پنهان دارید نمی‌توانستید چنین‌کنید و خود را نهان دارید.
(وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیراً مِّمَّا تَعْمَلُونَ).
بلکه گمان می‌بردید خدا بسیاری از اعمالی را که (مخفیانه) انجام می‌دهید نمی‌داند.
این گمان جاهلانه بزهکارانه، شما راگول زده است و شما را به سوی دوزخ رانده است:
(وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ).
این گمان بدی که در باره پروردگارتان داشته‌اید شما را به هلاکت انداخته است و لذا از زمره زیانکاران شده‌اید.
آنگاه واپسین پیرو درمی‌رسد:
(فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ ).
اگر آنان شکیبائی کنند (یا نکنند، یکسان است و) آتش دوزخ جایگاه ایشان است، و لذا از زمره زیانکاران شده‌اید.
وای چه تمسخری! چه اکنون صبر و شکیبابی‌کردن، بر آتش صبر و شکیبائی نمودن است. این صبر و شکیبائی آن صبر و شکیبائی‌ای نیست‌که‌گشایش به دنبال داشته باشد و پاداش نیک مترتب بر آن‌گردد. این صبر و شکیبائی، صبر و شکیبائی‌ای است‌که پاداشش آتش است! سزای آن ماندن و قرارگرفتن در آتش است! و چه بد ماندنی و قرارگرفتنی است!
(وَ إِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ).
اگر هم تقاضای رضایت و درخواست عفو (الهی) کنند (به جائی نمی‌رسد و پذیرفته نمیشود) و مورد عفو قرار نمی‌گیرند.
در آنجا درخواست عتاب و سرزنش فائده‌ای ندارد. در آنجا توبه و پشیمانی سودی نمیبخشد. عادت چنین است کسی درخواست عتاب[8] و سرزنش را داردکه به دنبالش چشم به راه عفو و رضایت می‌گردد بعد از آن که اسباب و علل جفا و ستم از میان رفته است. امّا امروز بر روی عتاب و سرزنش دربسته شده است. عفو و رضایتی هم در میان نمانده است، عفو و رضایتی‌که به دنبال عتاب و سرزنش می‌آید.
*
آنگاه دیگر باره برایشان از سلطه و قدرت خدا بر دلهایشان، پرده برمی‌دارد، در حالی که آنان هـنوز در دنیا هستند، و خویشتن را بزرگتر از آن می‌دانندکه به خدا ایمان بیاورند. خدا برایشان - چون مطلع بر فساد دلهایشان است - همنشینان و همدمان بدی از جن و انس ترتیب داده است. این همنشینان و همدمان بد، کارهای زشت و پلشت را در نـظرشان می‌آرایند، و ایشان را به کاروانهای کسانی ملحق می‌گردانند که زیانباری بر ایشان نوشته شده است و واجب گردیده است، و فرمان عذاب در باره آنان لازم و ثابت‌گردیده است:
(وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ ؟) .
ما برای آنان همنشینان (زشت‌سیرتی از جن و انس) ترتیب داده‌ایم (و این دوستان تبهکار، ایشان را از هر سو احاطه میکنند و افکارشان را می‌دزدند و چنان بر آنـان چیره میشوند) که کار دنیا و آخرت را در نظرشان می‌آرایند (و اقدام به محرمات و ترک عبادات را و همچنین عقاب و عذاب دوزخ را برایشان سهل و ساده جلوه‌گر می‌نمایید. تا بدانجا که به آسانی به گرداب فساد فرو می‌روند) و فرمان عذاب الهی در باره آنان ثابت و صادر می‌شود و بـه سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انسی گرفتار می‌کردند که پیش از ایشان بوده‌اند (و همچون ایشان کرده‌اند. جملگی) اینان و آنان مسلمّاً زیبانبار شده‌اند.
باید بنگرند چگونه آنان در قبضه خداوندی گرفتارند که خود را بزرگتر از آن می‌دانندکه به پرستش و عبادتش بپردازند. باید بنگرند چگونه دلهایشان که در درونشان است ایشان را به سوی عذاب و زیانباری می‌کشاند و رهنمود می‌گرداند. خدا همنشینان و همدمانی برای آنان ترتیب داده است و حاضر آورده است‌که به وسوسه‌کردن ایشان می‌پردازند، و هرگونه کار بدی را در نظرشان می‌آرایند که پیرامون ایشان یافته می‌شود، وکارهایشان را برایشان زیبا جلوه‌گر میدهند، و این است‌که زشتی و پلشتی موجود در کارهایشان را احساس نمی‌کنند و بدان پی نمی‌برند. سخت‌ترین بلا و بدترین مصیبت این است که انسان احساس زشتی و پلشتی اعمال خود را از دست بدهد، و به بدی و نابهنجاری انحراف خویش پی نبرد، و چنین بینگارد هرکاری و هر چیزی‌که او می‌کند و او دارد زیبا و برازنده است! این هلاک و نابودی است. این سراشیبی و لغزشگاهی است‌که پیوسته به هلاک و نابودی سر می‌کشد و منتهی می‌شود. ناگهان خود را در میان‌گله بدی می‌بینند. خویشتن را در میان ملتهائی از جن و انس می‌یابندکه وعده خدا در باره ایشان تحقق پیدا کرده است و پیاده شده است، و آنان‌گله زیانبارانند:
( إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ ) .
(جملگی) اینان و آنان مسلماً زیبانبار شده‌اند.
از جمله آراستن همنشینان و همدمان برای ایشان این است‌که آنان را به مبارزه با این قرآن برمی‌انگزند و به پیش می‌رانند، بدان هنگام که احساس میکنند چه سلطه و قدرتی در قرآن است:
«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ » .
کافران (به همدیگر) میگویند: گوش به این قرآن فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و) شما پیروز گردید.
این سخنی بودکه بزرگان قریش به همدیگر می‌گفتند و یکدیگر را بدان سفارش می‌کردند. بدین وسیله عامّه مردمان را بدان‌گول می‌زدند. امّا آنان از مقابله با غلبه قرآن و تاثیر آن در درونهایشان و در درون عامّه مردمان درمانده گردیدند و شکست خوردند.
(لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ ) .
گوش به این قرآن فرا ندهید.
آنان ادعاء می‌کردند که این قرآن ایشان را جادو می‌کند، و بر خردهایشان چیره می‌شود، و زندگانیشان را تباه می‌سازد، و میان پدر و پسر جدائی می‌اندازد، و شوهر و همسر را از یکدیگر دور و جدا می‌گرداند. بلی که قرآن جدائی می‌اندازد، ولیکن آن جدائی که یزدان میان ایمان وکفر، و میان هدایت و ضلالت، انداخته است. خدا دلهائی را مخلص و آویزه این قرآن می‌کرد. همچون دلهائی هیچگونه پیوندی را نمی‌پذیرفت مگر پیوند قرآنی را. این است‌که قرآن فرقان است. یعنی جداسازنده حقگرایان از باطلگرایـان، و گمراهان از راهیابان است . . .
(وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ ).
و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائـی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و) شما پیروز گردید.
این سخن، یاوه‌سرائی و پریشان‌گوئی است و سـزاوار انسان واقعی نیست. امّا درماندگی از رویاروئی با حجت و برهان، و ناتوانی از پاسخ دلیل با دلیل، سر به
یاوه‌سرائی و پریشان‌گوئی می‌کشد، توسط کسی که خویشتن را بزرگتر از پذیرش ایمان می‌بیند.
یاوه‌سرائی و بیهوده‌گوئی مـی‌کردند از جمله با نقل داستانهای رستم و اسفندیار. همانگونه که مالک پسر نضر چنین می‌کرد تا مردمان را از قرآن بازدارد و دور نگاه دارد. با داد و بیداد و جار و جنجال نیز به کار یاوه‌سرائی و پریشان‌گوئی می‌پرداختند. با بیان سخنان مسجع و خواندن اشعار رجز نیز بدین کار دست می‌یازیدند و بیهوده‌گوئی می‌کردند. امّا همه اینها بر باد رفتند و قرآن پیروزگردید، چون راز پیروزی را با خود حمل می‌کرد، و قرآن حق بود، و حق پیروز است هرچند که باطلگرایان بکوشند و بجوشند و نخروشند.
برای پاسخ بدین گفتار زشتشان، تهدید و بیم مناسبی درمی‌رسد:
« فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذَاباً شَدِیداً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ .ذَلِکَ جَزَاء أَعْدَاء اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاء بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ ».
ما قطعاً (جنگ با قرآن را فـراموش نمی‌نمائیم و) به کافران عذاب سختی می‌چشانیم، و آنان را در برابر بدترین کاری که کرده‌اند (که مبارزه با قرآن است) جزا و سزا خواهیم داد. این کیفر دشمنان خدا است که آتش (سوزان جهنم) است. (امّا نه آتش موقتی و زودگذر، بلکه) سرای همیشگی ایشان در میان آن است. این هم بدان خاطر است که پیوسته آیات ما را (با وجود علم به واقعیت آنها) انکار می‌کرده‌اند.
چه زود ایشان را در آتش خواهیم یافت! چه زود خشم گول‌خوردگان را خواهیم دید، آن‌کسانی‌که همنشینان و همدمان ایشان چیزهائی را برایشان می‌آراستند و زیبا جلوه می‌دادند که حاضر و در دسترسشان بود و یا در آینده پیش می‌آمد و اتفاق می‌افتاد. و آنان را تشویق و ترغیب بدین مهلکه‌ای می‌کردند که گشت و گذرشان عاقبت سر بدان کشید.
« وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ ».
کافران (در میان دوزخ فریاد برمی‌آورند و) میگویند: پروردگارا! کسانی را از دو گروه انس و جن به ما نشان بده که ما را گمراه کرده‌اند، تا ایشان را زیر پاهای خود بگذاریم و لگدمالشان گردانیم و بدین وسیله از زمره پست‌ترین مردم (از لحاظ مقام و مکان) شوند!.
این خشم تندی است. آتـش انتقام است:
(نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا) .
تا ایشان را زیر پاهای خود بگذاریم و لگدمالشان گردانیم.
(لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ).
تا بدین وسیله از زمره پست‌ترین مردم (از لحاظ مقام و مکان) شوند!.
این خشم تند و درخواست لگدمال‌کردن، به دنبال دوستی و رفاقت و وسوسه‌کردن و آراستن و زیبا جلوه‌گر داشتن است!
*
این پیوند و رابطه‌ای بودکه پـیوند و رابطه وسوسه کردن وگول زدن است. پیوند و رابطه دیگری نیز در میان بوده است‌که پیوند و رابطه دلسوزی و مهرورزی و دوستی و رفاقت واقعی است. کسانی‌که همچون پیوند و رابطه‌ای با یکدیگر داشته‌اند مومنانند. آن کسانیدکه می‌گفتند: خدای ما الله است. سپس بر راستای راه منتهی به خدا در پرتو ایمان و عمل صالح می‌ماندند و راه را ادامه می‌دادند. خداوند بزرگوار برای چنین‌کسانی همدمان و همنشینان بدی از جن و انس را ترتیب نمی‌دهد. بلکه فرشتگانی را موظف و مکلف می‌فرمایدکه امن و امان و آرامش و اطمینان به دلهای مومنان بریزند و پدیدارگردانند، و ایشان را به بهشت مژده بدهند، و در زندگی دنیا و در زندگی آخرت ایشان را به دوستی بگیرند و عهده‌دار امورشان شوند:
( إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ . نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ . نُزُلاً مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ ).
کسانی که مـی‌گویند: پروردگار ما تنها خدا است، و سپس (بر این گفته خود که اقرار به وحدانیت است می‌ایستند، و آن را با انجام قوانین شریعت عملاً نشان میدهند، و بر این راستای خداپرستی تا زنده‌اند) پابرجا و ماندگار می‌مانند (در هنگام آخرین لحظات زندگی) فرشتگان به پپش ایشان می‌آیند (و بدانان مژده میدهند) که نترسید و غمگین نباشید و شما را بشارت باد به بهشتی که (توسط پیغمبران) بـه شما (مومنان) وعده داده می‌شد. (و فرشتگان بدیشان خبر میدهند که) ما یاران و یاوران شـما در زندگی دنیا و آخرت هستیم، و در آخرت برای شما هرچه آرزو کنید هست، و هرچه بخواهید برایتان فراهم است. اینها به عنوان پذیرائی از سوی خداوند آمرزگار و مهربان است.
ماندگاری بر سخن:
(ربُّنا الله‌ُ) .
پروردگار ما تنها خدا است.
ماندگاری بر آن چنان‌که باید و شاید است، و حق و حقیقت آن را مراعات‌کردن است. ماندگاری بر آن باید از لحاظ احساس و آگاهی درون، و از نظر رفتار و کردار زندگی بیرون باشد. ماندگاری بر آن، و صبر و شکیبائی بر تکالیف و وظائف آن، قطعاً‌کار دشوار و بزرگی است. بدین خاطر است که سزاوار این نعمت بزرگ و لطف سترگ در پیشگاه خدا است. شایان همنشینی و همدمی با فرشتگان و دوستی و رفاقت و مودت و محبت ایشان است. این چیزهائی است‌که در آن چیزی پدیدار و نمودار است که خدا در باره ایشان روایت می‌فرماید. فرشتگان به دوستان مومن خود میگویند: نترسید. غمگین نباشید. شما را مژده باد به بهشتی‌که به شما وعده داده می‌شد. ما یاران و یاوران شما در زندگی دنیا و در آخرت هستیم. آنگاه فرشتگان بهشتی را برایشان به تصویر می‌کشندکه بدیشان وعده داده می‌شد. به گونه‌ای بهشت را برایشان به تـصویر می‌کشندکه دوست برای دوستش چیزی را به تصویر می‌کشدکه می‌داند آگاهی از آن او را مسرور و خوشحال می‌کند، و دیدن بهره و نصیبی‌که دارد و چشم به راه آن است، او را شاد و شنگو‌ل می‌گرداند: برای شما هرچه آرزو کنید هست، و هرچه بخواهید برایتان فراهم است. بر جمال وکمال وکرامت و عظمت آن می‌افزایند و میگویند: اینها به عنوان پذیرائی از سوی خداوند آمرزگار و مهربان است. اینها از سوی خدا است. خدا شما را در پرتو مغفرت و مرحمت خود به آنجا نازل‌کرده است و در آنجا فرود آورده است. پس چه نعمتی فراتر از این نعمت است؟
*
این مرحله به پایان آورده می‌شود با ترسیم شکلی از . دعوت‌کننده به سوی خدا، و توصیف روح او وگفتار او، و بیان سخن او و ادب او. پیغمبر خود (ص) را و هر دعوت‌کننده‌ای از امّت او را متوجه این شکل می‌فرماید و او را بدان می‌خواند. سرآغاز این سوره در باره سنگد‌لی و جفاپیشگی و بی‌ادبی و خودبزرگ‌بینی زشت کسانی بودکه به سوی قرآن و اسلام دعوت می‌شدند. تا بدین وسیله به دعوت‌کننده به سوی خدا بگوید: این برنامه و راه تو است،کارها هرگونه‌که باشد:
(وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ . وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ .وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ . وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ) .
گفتار چه کسی بهتر از گفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند و کارهای شایسته می‌کند و اعلام میدارد که من از زمره مسلمانان (و منقادان اوامر یزدان) هستم؟ نیکی و بدی یکسان نیست. (هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی. بلکه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده. نتیجه این کار، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد. بـه این خوی (و خلق عظیم) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی (از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده) داشته باشند. هرگاه وسوسه‌ای از شیطان (در این مسیر) متوجه تو گردید (به هوش باش ودر مقابل آن مقاومت کن و) خود را به خداوند بسپار (و به سایه لطف او پناه ببر) که او بس شنوا و آگاه است (و تو را می‌پاید و محافظت می‌نماید).
به وظیفه دعوت به سوی خدا برخاستن، و به خاطر دعوت مردمان به سوی یزدان رویاروی شدن با کجرویهای انسانها، و نادانیهای آنان، و افتخارکردنشان بدانچه بدان الفت‌گرفته‌اند، و خود را بزرگتر از آن دانستن‌که بدیشان‌گفته شود: شما درگمراهی بسر میبرید و به کژراهه می‌روید، و حرص و آزشان بر شهوات و مصالحشان، و عشقشان به مقام و منزلتی‌که دارند و ببینند دعوت به سوی خدای یگانه آن مقام و منزلت را تهدید می‌کند، دعوتی‌که جملگی مردمان در پیشگاه او یکسان و برابرند، برخاستن به وظیفه دعوت در رویاروئی با چنین شراط و ظروفی،کار بس دشوار و سنگینی است. ولیکن‌کار بزرگ و سترگی است:
(وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ ).
گفتار چه کسی بهتر از گفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند و کارهای شایسته می‌کند و اعلام میدارد که من از زمره مسلمانان (و منقادان اوامر یزدان) هستم؟.
در این صورت سخن دعوت زیباترین و بهترین سخنی است‌که در زمین‌گفته می‌شود، و مقدم بر همه سخنهای پاک به سوی آسمان بلند می‌گردد و می‌رود. ولیکن سخن دعوتی‌که با عمل صالح همراه بشود و عمل صالح آن را تصدیق بکند، و همچنین سخن دعوتی‌که همراه بشود با تسلیم خدا شدن به‌گونه‌ای‌که ذات انسان با بودن آن نهان و پنهان‌گردد و خودی در میان نماند. در این وقت است‌که دعوت خالصانه و دربست ازآن خدا خواهدگردید و شخص دعوت‌کننده سهمی در آن جز تبلیغ نخواهد داشت.
بعد از آنکه دعوت با عمل صالح و تسلیم خدا شدن همراه گردید، دیگر برای دعوت‌کننده مسوولیتی نخواهد ماند اگر سخنش با رویگردانی و پشت‌کردن دیگران، یا با بی‌ادبی مردمان، و یا با خودبزرگ بینی و انکار این و آن رویاروی بشود. کاری که دعوت‌کننده می‌کند این است‌که زیبا و نیکو دست‌اندرکار بشود و با همگان خوب و پسندیده‌گفتار و رفتار داشته باشد. در این وقت است‌که او در مقام والا و بالا است، و غیر او که بد میگوید و بد رفتار می‌کند در مقام پائین و پست است:
(وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ).
نیکی و بدی یکسان و برابر نیست.
دعوت‌کننده به سوی یزدان را نسزدکه بدی را با بدی پاسخ بگوید. چه خوبی و نیکی تاثیر آن - همچنین ارج و ارزش آن - با بدی و پلشتی یکسان و برابر نیست. صبر و شکیبائی‌کردن، و صرف نظر وگذشت نمودن، و بزرگ‌منشی و بزرگواری، و بالاخره چیره شدن بر میل و رغبتی‌که نفس به مقابله بدی با بدی و پاسخ شر با شر دارد، مردمان سرکش وگریزپا را به صلح و صفا می‌کشاند و به آرامش و اطمینان برمی‌گرداند. آن وقت است‌که چنین کسانی از دشمنی به دوستی می‌گرایند، و از سرکشی وگریز به نرمش و آرامش درمی‌آیند وگام می‌گذارند:
(ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ) .
(هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی. بلکه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده. نتیجة این کار، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد.
این قاعده در اغلب اوقات و در بسیاری از حالات، صدق می‌کند. داد و بیداد به نرمش و آرامش، و خشم و کین به سکون و لین، و خودبزرگ‌بینی و عظمت فروختن به حیا و شرم، تبدیل می‌گردد، در برابرگفتن سخن خوب وزیبائی، و زمزمه و نغمه آرام و دلنوازی، و لبخند مهربانانه‌ای، رو در روی شخصی‌که به هیجان درآمده است و آتش خشم او را فرگرفته است، و خودخواهی و خودپرستی زمام اختیار ازکفش به در آورده است!
اگر با همچون شخصی مقابله به مثل می‌شد، هیجان و خشم و خودخـواهی و سرکشی او افزوده می‌گردید، و سرانجام حیا و شرم خود راکنار می‌گذاشت، و زمام خودپرستی را شل می‌کرد، و عزت‌گناه و بزهکاری او را فرامی‌گرفت.
امّا چنین بزرگواری و بزرگ‌منشی به دل بزرگی نیاز دارد، دلی که عطوفت و مهربانی‌کند و عفو وگذشت داشته باشد، در حالی که بتواند بدی کند و پاسخ دندان‌شکن بدهد. همچون قدرتی هم لازم است تا عفو وگذشت و بزرگواری و بزرگ‌منشی تاثیر خود را ببخشد، و زیبا رفتارکردن و خوبی نمودن در نزد شخص بدکاره و هرزه‌درا، ضعف بشمار نیاید. اگر شخص بدکردار احساس‌کند که این زیبا رفتارکردن و خوبی نمودن از ضعف سرچشمه می‌گیرد چنین‌کاری را ارج نمی‌نهد و برای آن احترام قائل نمیشود، و اصلاً زیبارفتارکردن و خوبی نمودن تاثیری نخواهد داشت. این عفو وگذشت و بزرگواری و بزرگ‌منشی هم محدود به اوقات و حالاتی است‌که بیتربیتی و بد و بیراه دیگران متوجه خود انسان دعوت‌کننده به سوی یزدان باشد. امّا اگر بیشرمی و بی‌ادبی و تجاوز و تعدی متوجه عقیده و برگرداندن مومنان از عقیده باشد، در این صورت باید مقاومت‌کرد و رزمید، و به هر شکلی از اشکال مبارزه به دفع پرروئی و بیتربیتی و بد و بیراه دیگران‌کوشید. یا صبر و شکیبائی ورزید تا خداوند به انجام برساندکاری‌که باید بشود.
این درجه، یعنی درجه دفع بدی با نیکی، و بزرگواری و گذشتی‌که بر انگیزه‌های خشم و غـضب برتری می‌گیرد و غالب می‌گردد، و خویشتنداری و توازن مراعات می‌شود، خویشتنداری و توازنی که معلوم است چه وقت بزرگواری و بزرگ‌منشی است و چه وقت دفع بدی با نیکی و پاسخ شـر با خوبی است . . . درجه بزرگ و والائی است‌که هر انسانی بدان دسترسی پیدا نمی‌کند. همچون مرتبت و منزلتی به صبرو شکیبائی نیاز دارد. همچنین این مقام والا و درجه اعلی، یک عطیه خدادادی است، یزدان مهربان آن را به بندگان خود عطاء می‌فرماید، بندگانی‌که به تلاش وکوشش می‌پردازند و در سایه سعی و عمل سزاوار دریافت آن میگردند:
«وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ ».
به این خوی (و خلق عظیم) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی (از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده) داشته باشند.
این مرتبت و منزلت، درجه و مقام والا و بالائی است، تا بدان اندازه پیغمبر خدا (ص) که هرگز برای نفس خود خشمگین نگردیده است، و زمانی هم‌که برای خدا خشمگین شده است‌کسی نتوانسته است در برابر خشمش مقاومت و ایستادگی‌کند، بدوگفته شده است، و به هرکسی‌که دعوت‌کننده به سوی خدا باشدگفته شده است:
(وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) .
هرگاه وسوسه‌ای از شیطان (در این مسیر) متوجه تو گردید (به هوش باش و در مقابل آن مقاومت کن و) خود را به خداوند بسپار (و به سایه لطف او پناه ببر) که او بس شنوا و آگاه است (و تو را می‌پاید و محافظت می‌نماید).
خشم‌گاهی انسان را به سوی‌گناه برمی‌انگیزد و به سوی بدی می‌خواند. گاهی خشم ناشکیبائی در برابر بی‌ادبی و بدی دیگران را به دل می‌اندازد. یا دل را تنگ می‌گرداند، و جائی در آن برای عفو وگذشت و بزرگواری و بزرگ‌منشی باقی نمی‌گذارد. پناه بردن به خدا از دست شیطان مطرود از رحمت خدا بدین هنگام انسان را محفوظ و مصون میدارد، و تلاشها و کوششهای اهریمن را بی‌اثر می‌گرداند، و نمی‌گذارد از خشم وکین، اهریمن لعین استفاده بکند و بهره ببرد، و از سوراخ آن به درون دل بخزد.
آفریدگار این دل بشری، آن آفریدگاری که راههای نفوذ و محلهای ورود به دل را می‌داند، و اندازه تاب و توان، و مقدار آمادگی آن را نیز می‌داند، و می‌داند اهریمن ازکجا به سوی او می‌دود و به درون او می‌رود، او دل دعوت‌کننده بـه سوی خدا را از انگیزه‌های خشم یا از وسوسه‌های اهریمن مصون و محفوظ میدارد، انگیزه‌ها و وسوسه‌هائی‌که بر سر راه او است و شخص بردبار را بر سر خشم می‌آورد.
واقعاً راه سخت و دشواری است، راه حرکت برای نفوذ به دلها و درونها و تاثیرگذاشتن در آنها. باید شیوه‌های گوناگون به کار برد و مسیرهای جوراجور را طی‌کرد، و از خارستانها گذشت، وگردنه‌ها را پشت سرگذاشت، تا دعوت‌کننده به سوی خدا بدان شیوه‌ها و از آن مسیرها و از آنجاها بتواند به دلها و درونها راه یابد و جایگاه رهنمود و رهنمون را پیدایند و نقطة راهنمائی و راهبری را بیابد.
[1] به نقل ازکتاب«مع الله فی السماء». تالیف: دکتر احمد زکی.
[2] جلد نهم، صفحه ٥١ (مترجم)
[3] به نقل ازکتاب: «مع‌الله فی السماء». تالیف: دکتر احمد زکی.
[4] مرجع سابق.
[5] «ثم»: سپس، در اینجا برای تاخیر بیانی است نه تاخیر زمانی. یعنی آفرینش آسمانها قبلاً صورت‌گرفته است‌و زمین بعد از آن. (مترجم)
[6] «مع‌الله فی السماء». تالیف: دکتر احمد زکی.
[7] در زبان فـارسی آن را کاهکشان یا کهکشان راه شیری میگویند. (مترجم)
[8] واژه « إِن یَسْتَعْتِبُوا » به معنی: طلب رضایت و گذشت کنند، است. یعنی درخواست «عُتبی» که به معنی رضایت است. ولی مولّف فرزانه به معنی: درخواست عتاب و سرزنش کنند، جمله را معنی فرموده است! . . (مترجم)
سوره‌ی فصلت آیه‌ی 54-37
( وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (37) فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ (38) وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (39) إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیَاتِنَا لَا یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (40) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ (41) لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (42) مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ (43) وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (44) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ (45) مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ (46) إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِن ثَمَرَاتٍ مِّنْ أَکْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ (47) وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ (48) لَا یَسْأَمُ الْإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ (49) وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ (50) وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ (51) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ (52) سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (53) أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ (54)
این مرحله تازه‌ای است‌که با دل انسان در جولانگاه دعوت می‌آغازد. باگردش و چرخشی در میان نشانههای جهانی شناخت خدا: شب و روز و خورشید و ماه، می‌آغازد. در میان مشرکان کسانی بوده‌اند که گذشته از خدا برای خورشید و ماه هم سجده می‌برده‌اند. در صورتی‌که خورشید و ماه هر دو تا از آفریده‌های خدایند. بر عرضه کردن این نشانههای شناخت خدا پیرو می‌زند بدین امریه اگر آنان خود را بزرگتر از پرستش خدا بدانند، کسانی هستند که از ایشان هم به خدا نزدیک‌ترند، خدا را پرستش میکنند. گذشته از آنان سراسر زمین به عبادت و پرستش خدا مشغول است، زمینی‌که حیات را از پروردگار خود دریافته است. کافران و مشرکان هم حیات را از خدا دریافته‌اند، ولی با آن حیات به سوی خدا حرکت نکرده‌اند. بلکه آنان نشانههای جهانی شناخت خدا را باور نمی‌دارند، و با آیه‌های قرآنی خدا نیز سر ستیز و جدال دارند، قرآنی‌که به زبان عربی است و آمیخته با غیر عربی نمی‌باشد. آنگاه ایشان را به سوی صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت میبرد. سپس ذات خودشان را لخت و عریان و با تمام ضعف و دگرگونی و فراموشی و حرص و آز بر خیر، و جزع و فزع از ضرر و زیان، به خودشان می‌شناساند. بعد از آن بدیشان میگوید که آنان خود را از شر و بلائی محفوظ نمی‌دارندکه در پیشگاه خدا گر‌یبانگیرشان می‌گردد. این سوره با
وعده‌ای پایان می‌یابدکه یزدان سبحان می‌دهد، مبنی بر اینکه خدا نشانههای شناخت خود را در آفاق جهان و در وجود خودشان بدیشان نشان می‌دهد تا برایشان روشن می‌گرددکه خدا حق است، و شک و تردیدی‌که در باره شناخت خدا در دلهایشان دارند کاملا از میان می‌رود.
*
(وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ) .
از نشانههای (قدرت) خدا، شب و روز و خورشید و ماه است. برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدائـی که آنها را آفریده است، سجده کنید، اگر واقعاً او را عبادت و پرستش می‌کنید.
این نشانه‌ها در معرض دید همگان اعم از دانا و نادان است. عالم و جاهل آنها را می‌بینند. به دل انسان بدون واسطه زیبائی می‌اندازند و جلوه‌گری می‌فروشند، اگر هم انسان چیزی از حقیقت علمی آنها را نداند. چه میان آن نشانه‌ها و میان پدیده بشری پیوندی ژرف‌تر از شناخت علمی است. میان آن نشانه‌ها و میان انسان این پیوند در آفرینش نخستین، و در فطرت، و در هستی برقرار است. انسان از آن نشانه‌ها، و آن نشانه‌ها از انسانند. هستی انسان هستی آن نشانه‌ها، و خمیرمایه انسان خمیرمایه آن نشانه‌ها، و فطرت انسان فطرت آن نشانه‌ها، و قانون حاکم بر انسان حاکم بر آن نشانه‌ها، و خدای انسان خدای آنها است . . . این است‌که انسان به تکان درمی‌آید و پذیرای آن نشانه‌ها می‌رود با احساس ژرفی‌که دارد، و مستقیماً منطق ژرف آنها را درک و فهم می‌کند.
بدین خاطر است‌که قرآن در اغلب موارد دل را متوجه آن نشانههای عظمت و قدرت یزدان می‌سازد، و دل را با دیدن آنها تلنگری می‌زند و از خواب غفلت بیدار می‌کند. این خواب غفلت‌گاهی به سبب طول انس و الفت بدان نشانه‌ها است، وگاهی بر اثر تراکم سدها و مانعها بر سر راه او است. این است‌که قرآن سدها و مانعها را از سر راه انسان برمی‌دارد، و دیده‌ها را دیگر باره بدان نشانه‌ها خیره می‌سازد تا سوسوی آنها را بنگرد و از نو برخیزد و هوشیارگردد و خود را تکان دهد و زنده و بیدار با این جهان دوست مهرورزی‌کند، و با همان سابقه آشنائی قدیم و ریشه‌داری‌که با جهان دارد از آن بشنود و بدان پاسخ گوید.
شکلی از شکلهای انحراف همان است‌که این آیه در اینجا بدان اشاره می‌کند. مردمانی بوده‌اند احساس منحرفانه وگمراهی در باره خورشید و ماه داشته‌اند، و در آن احساس مبالغه نموده‌اند، و خورشید و ماه را پرستیده‌اند، به عنوان اینکه خورشید و ماه زیباترین و درخشان‌ترین آفریده‌های خدا هستند! قرآن آمد تا ایشان را از این انحراف برگرداند، و تاری را از روی عقیده وارداتی ایشان بزداید و برطرف نماید، و بدیشان بگوید: اگر واقعاً خدا را می‌پرستید برای خورشید و ماه سجده نبرید.
(وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ) .
برای خدائی که آنها را آفریده است، سجده کنید.
تنها آفریدگار است‌که باید آفریدگان همه رو بدوکنند. خورشید و ماه مثل شما رو به آفریدگار خود میکنند، پس همراه با آنها روکنید به آفریدگار یگانه‌ای‌که سزاوار است‌که او را عبادت و پرستش‌کنید. قرآن ضمیری راکه به خورشید و ماه برمی‌گردد و باید «هما» باشد، در واژه «خلقهن» به صورت «هن»که برای جمع مونث است، ذکرکرده است، به اعتبار اینکه جنس آن دو و همسانهای آن دو در میان ستارگان و سیارگان مطرح و مورد نظر است. از آنها نیز با ضمیر جمع مونثی صحبت‌کرده است‌که برای انسان به‌کار می‌رود، بدین وسیله خلعت حیاف و عقل را به تن آنهاکند، و آنها را به شکل اشخاصی به تصـویرکشدکه دارای سیما و پیکرند!
اگر بعد از نشان دادن این نشانههای قدرت و عظمت، و بعد از این بیان، باز هم تکبّر ورزیدند و خود را فراتر از ایمان به یزدان دیدند، چه باک. این کار ایشان نه پیش می‌اندازد و نه به جلو میبرد، و بر چیزی نمی‌افزاید، و از چیزی نمی‌کاهد. زیرا دیگران هستندکه بدون تکبر و خودبزرگ‌بینی خدای را عبادت بکنند و بپرستند:
(فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ ) .
اگر (مشرکان) خود را بزرگتر از آن دیـدند (کـه به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند، باک مدار. چرا که) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند (که فرشتگان مقربند) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان (از این کار) خسته و درمانده نمیگردند.
نزدیک‌ترین چیزی‌که بر دل می‌گذرد، وقتی این بند از آیه ذکر می‌شود:
(الَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ).
آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند.
فرشتگان هستند. امّا چه‌بسا جدای از فرشتگان، بندگان مقرب دیگری باشند. مگر ما جز چیز اندکی و ناچیزی می‌دانیم و می‌شناسیم؟!
آنان که در پیشگاه پروردگار تو هستند، و درجات والا و مراتب بالائی دارند، و ایشان بزرگوار و برجسته‌تر از دیگرانند، تکبر نمی‌ورزند. و خویشتن را بالاتر از آن نمی‌دانندکه برای خدای خود عبادت‌کنند و او را پرستش نمایند، بدان‌گونه‌که این منحرفان گمراه و سرگشته در زمین تکبر می‌نمایند و خویشتن را بالاتر از عبادت و پرستش خدا می‌دانند. آنان‌که مقربان درگاه یزدانند با قربتی‌که به خدا دارند مغرور نمی‌شوند و گول نمی‌خورند، و شب و روز از تسبیح و تقدیس ایزد سبحان سست نمیگردند و درمانده نمی‌شوند:
« وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ » .
و آنان بـه هیچ وجه خسته و درمانده نمیگردند.
با چه چیز برابر است‌کسی‌که از سرنشینان زمین در حقیقت عبودیت و اصل بندگی خدا، برخلاف همگان عمل کند!
زمینی‌که آدمیان روی آن زندگی میکنند - زمینی‌که مادر ایشان است و آنان را خوراک و ارزاق می‌دهد - زمینی‌که آنان بر روی آن بسان مورچگانند، مورچگانی‌که روی آن حرکت میکنند، و نه خوردنی دارند و نه نوشیدنی، مگر خوردنی و نوشیدنی‌ای که آن را از زمین برگیرند . . . این زمین در برابر خدا کرنش میبرد و فروتن می‌ایستد، و از دستهای خدا حیات را دریافت میدارد: .
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).
و از نشانههای (قدرت) خدا این است که تـو زمین را خشک و برهوت می‌بینی، امّا هنگامی که (قطره‌های حیات‌بخش) آب بر آن فرو می‌فرستیم، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد (و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند). آن کس که این زمین خشک و برهوت را زنـده می‌کند، هم او مردگان را نیز (در قیامت) زنده می‌گرداند، چرا که او بر هر چیزی توانـا است.
لحظه‌ای در جلو دقت تعبیر قرآنی در هر موضع و موقعی می‌ایستیم. خشوع زمین در اینجا سکو‌نی است که زمین پیش از نزول آب دارد. امّا:
(فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ) .
هنگامی که (قطره‌های حیات‌بخش) آب بر آن فـرو می‌فرستیم، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد (و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند).
انگار این جنبش، حرکت شکرکردن و نمازگزاردن در برابر فراهم آمدن اسباب و علل حیات است. این بدان خاطر است که روندی که این آیـه در آن آمده است روند خشوع و عبادت و تسبیح است. در این صحنه، زمین به عنوان فردی از افراد صحنه آورده شده است، و او در این صحنه با احساس و درک و فهم مناسب و با حرکت و جنبش مناسب شرکت می‌کند.
در اینجا یک صفحه ازکتاب: (التصـویر الفنی فـی القرآن) را به امانت می‌گیریم‌که درباره هماهنگی هنری در مواردی بسان این تعبیر است:
« قرآن از زمین قبل از آنکه باران بر آن ببارد، و پیش از آنکه گیاهی در آن بروید وگیاهکها آن را بشکافند، گاهی با واژه «هامدة » تعبیرکرده است، وگاهی هم با واژه «خاشعة». برخی از مردم چنین برداشت می‌کنندکه این امر تنها برای‌گوناگونی در تعبیر است و بس. پس بنگریم و ببینیم این دو شکل و صورت چرا چنین آمده‌اند:
این دو شکل و صورت در دو روند مختلف آمده‌اند،
بدین شیوه:
واژه «هامدة» در این روند آمده است:
(یا أیها الناس إن کنتم فی ریب من البعث , فإنا خلقناکم من تراب , ثم من نطفة , ثم من علقة , ثم من مضغة مخلقة وغیر مخلقة . لنبین لکم ونقر فی الأرحام ما نشاء إلى أجل مسمى ; ثم نخرجکم طفلاً , ثم لتبلغوا أشدکم ; ومنکم من یتوفى , ومنکم من یرد إلى أرذل العمر , لکیلا یعلم من بعد علم شیئاً . وترى الأرض هامدة , فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزت وربت , وأنبتت من کل زوج بهیج).
ای مردم! اگر در باره رستاخیز (مردکان و زندگانی دوباره ایشان) تردید دارید، (بدین نکته توجه کنید تا به گوشهای از قدرت الهی پی ببرید و بـه خود آئید:) ما شما را از خاک می‌آفرینیم، سپس (این خاک پیش پا افتاده را) به نطفه، و بعد (نطفه، این پدیده اسرارآمیز فراهم آمده از اسپرم مرد و اوول زن را) به خون بسته (زالو مانند)، و پس از آن (این خون بسته را به چیزی شبیه) به یک قطعه گوشت (جویده شده) درمی‌آوریم که برخی (کامل و تام‌الخلقه و) بسامان، و برخی (ناتمام و ناقص‌الخلقه و) نابسامان است. (همه اینها) بدین خاطر است که برای شما روشن سازیم (که ما بر آفرینش و تغییر و تبدیل و هرگونه کاری، از جمله زندگی دوباره بخشیدن توانائیم). ما جنینهائی را که بخواهیم تا زمان خود در رحمها نگاه می‌داریم و آنگاه شما را به صورت کودک (پسر یا دختر، از شکم مادران) بیرون می‌آوریم، سپس (شما را تحت نظارت و رعایت خود می‌پائیم) تا به رشد جسمانی و عقلانی خود می‌رسید. برخی از شما (در این میان) می‌میرند و بعضی از شما به نهایت عمر و غایت پیری می‌رسند. تا بدانجا که چیزی از علوم خود را به خاطر نخواهند داشت (و دانسته‌های خویش را فراموش کرده و از یاد می‌برند، و درست همانند یک کودک میشوند. و دلیل دیگری بر قدرت خدا در همه چیز، به ویژه در باره مساله رستاخیز، این است که ای انسان در فصل زمستان) تو زمین را خشک و خـاموش می‌بینی، امّا هنگامی که (فصل بهار در میرسد و) بر آن آب می‌بارانیم، حرکت و جنبش بدان می‌افتد و رشد و نمو می‌کند و انواع گیاهان زیبا و شادی‌بخش را می‌رویاند. (حج/5)
و واژه (خاشعة) در این روند آمده است:
(ومن آیاته اللیل والنهار والشمس والقمر . لا تسجدوا للشمس ولا للقمر , واسجدوا لله الذی خلقهن , إن کنتم إیاه تعبدون . فإن استکبروا فالذین عند ربک یسبحون له باللیل والنهار , وهم لا یسأمون . ومن آیاته أنک ترى الأرض خاشعة , فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزت وربت).
از نشانههای (قدرت) خدا، شب و روز و خورشید و ماه است. برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدائی که آنها را آفریده است، سجده کنید، اگر واقعاً او را عبادت و پرستش می‌کنید. اگر (مشـرکان) خود را بزرگتر از آن دیدند (که به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند، باک مدار. چرا که) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند (که فرشتگان مقربند) شب و روز به تسبیح و تـقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان (از این کار) خسته و درمانده نمیگردند. و از نشانههای (قدرت) خدا این است که تو زمین را خشک و برهوت می‌بینی، امّا هنگامی که (قطره‌های حیات‌بخش) آب بر آن فرو می‌فرستیم، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد (و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند).
هنگامی‌که تند و سریع به این دو روند بیندیشیم و بدانها نگاه گذرائی بیفکیم، چهره هماهنگی در «هامدة» و «خاشعة» برای ما پدیدار و آشکار می‌گردد. در روند پیشین، فضای رستاخیز و زنده گرداندن و بیرون دادن است. پـس آنچه با چنین فضائی هماهنگی دارد و می‌خواند «هامدة» است‌که به معنی خشک و خاموش است، و در اینجا مراد زمین خشکیده و مرده‌ای است‌که بعدها به جنبش درمی‌آید و آماسیده و پفیده می‌شود و انواع‌گیاهان سبز و خرم و زیبا و شادی‌بخش را می‌رویاند. فضای روند دوم، فضای عبادت کردن و فروتنی نمودن و به سجده افتادن است. با آن چنین هماهنگی برقرار می‌گردد که زمین را «خاشعة« به تصویرکشیدکه به معنی‌کرنش‌کننده و فروتن است و مراد خشک و برهوت و ساکن و بدون حرکت اــت. زمانی‌که آب بر آن نازل‌گر‌دید و باران بارید، به جنبش درمی‌آید و آماسیده و پفیده می‌شود.
در اینجا بر جنب و جوش و آماسیده شدن و پفیده گردیدن، رویاندن و بیرون دادن اضافه نمی‌گردد، همانگونه که در روند نخستین افزوده شده است. زیرا در فضای عبادت و خشوع و سجود، برای آنها محل و جایگاهی نیست. در اینجا هم‌که این دو واژه ذکر شده‌اند:
(اهتزت وربت).
به جنبش درمی‌آید و تکان می‌خورد، و بالا مـی‌آید و آماسیده و پفیده می‌شود.
برای هدفی ذکر نگردیده‌اند که این دو واژه در آنجا برای آن آمده‌اند. این دو واژه در آنجا حرکت زمین را به دنبال خشوع به خیال می‌اندازند و به تصویر می‌کشند، ولی در اینجا خود این حرکت و جنبش مورد نظر است. چون هر چیزی‌که در این صحنه است در حال حرکت و جنبش عبادت و پرستش است. مناسب نیست‌که در این میان تنها زمین ساکت و ساکن بماند. پس زمین هم به حرکت درآمده است و به جنبش افتاده است تا در صف عبادت‌کنندگان و پرستشگران متحرک و پویا جای بگیرد و همچون آنان جنبش و پویش داشته باشد، و جزئی از اجزاء صحنه، ساکت و ساکن نماند، در حالی‌که همه اجزاء پیرامون آن بجنبد و حرکت بکند. این هم نوعی از دقت و تیزبینی و ریزبینی است‌که در هماهنگی حرکت و جنبش خیال‌انگیز است و بر هر تقدیری و تدبیری برتری دارد . . . ».[1] و . . . و . . . به سوی نص قرآنی برمی‌گردیم. میبینیم پیروی‌که در پایان آیه آمده است به زنده‌گرداندن مردگان اشاره می‌نماید، و زنده‌گرداندن زمین را مثالی و دلیلی بر آن می‌داند و می‌شمارد:
(إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) .
آن کس که این زمین خشک و برهوت را زنده می‌کند، هم او مردگان را نیز (در قیامت) زنده می‌گرداند، چرا که او بر هر چیزی توانا است.
نشان دادن همچون صحنه‌ای، و آن را به عنوان مثالی برای زنده‌گرداندن در آخرت آوردن، و به عنوان دلیلی بر قدرت‌گرفتن، در قرآن بارها تکرار می‌گردد. صحنه پیدایش حیات در زمین، به هر دلی نزدیک است. زیرا پیدایش حیات دلها را پیش از خردها می‌پساید و لمس می‌نماید. حیات هنگامی که در میان موات می‌جنبد و سر برمی‌زند، اشاره نهان و پنهانی به قدرتی داردکه می‌آفریند. این اشاره در ژرفاهای عقل و شعور به جنبش و پویش می‌افتد و با زبان حال با فطرت سخن میگوید. قرآن با فطرت از نزدیک‌ترین راه‌ها و به زبان خودش‌گفتگو می‌کند.
*
در برابر صحنه این نشانههای جهانی که دارای تاثیر ژرفی در عقل و شعور هستند، تهدیدکردن و بیم دادن کسانی پیش کشیده می‌شود که این نشانههای جهانی پدیدار و آشکار و دلربا و زیبای چهره را نمی‌پذیرند و آنها را انکار مـی‌کنند یا درباره آنها به سفسطه می‌نشینند و به غلط‌اندازی و نیرنگبازی می‌پردازند:
(إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیَاتِنَا لَا یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).
کسانی که آیات ما را مورد طعن قرار میدهند و به تحریف (حقائق و معانی) آن دست می‌یازند، بر ما پوشیده نخواهند بود (و کیفرشان را خواهیم داد). آیا کسی که به آتش دوزخ انداخته می‌شود بهتر است یا کسی که (در سایه ایمان) در نهایت امن و امان، روز قیامت (به عرصه محشر) مـی‌آید؟ هر کاری کـه می‌خواهید بکنید، او می‌بیند هرآنچه را که انجام می‌دهید.
تهدید و بیم نهانی و فشرده‌ای است و در عین حال هراس‌انگیز:
(لَا یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا) .
بر ما پوشیده نخواهند بود.
آنان برای علم خدا پدیدار و آشکارند. آنان در برابر کفر و الحادشان گرفتار می‌آیند وکیفر می‌بینند، هر اندازه هم سفسطه بکنند و دسیسه بچینند وکجی وکژی درپیش گیرند، وگمان برندکه از دست انتقام خدا می‌گریزند، بدانگونه که از دسترس حساب وکتاب مردمان با غلط‌اندازی و نیرنگبازی گاهی خویشتن را دور نگاه می‌دارند و خود را سالم از میدان به در می‌برند.
آنگاه آشکارا و بی‌پرده تهدیدو بیم در،میرسد:
(أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ ؟ ) .
آیا کسی که به آتش دوزخ انداخته می‌شود بهتر است یا کسی که (در سایه ایمان) در نهایت امن و امان، روز قیامت (به عرصه محشر) می‌آید؟.
این،گوشه زدن بدیشان است، وکنایه از چیزی است‌که در انتظارشان است، از قبیل درانداختن ایشان به آتش دوزخ، و ترس و هراس و جزع و فزعی‌که بر سر راهشان است. در مقابل اینان، مومنان در امن و امان به عرصه محشر می‌آیند و بسر خواهند برد.
این آیه به پایان می‌آید با تهدید و بیم فشرده و نهانی دیگـری:
(اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ . إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).
هر کاری که می‌خواهید بکنید، او می‌بیند هرآنچه را که انجام می‌دهید.
واویلا چه ترس و هراسی باید داشته باشدکسی‌که رها می‌شود هرچه می‌خواهد بکند و آیه‌ها و نشانههای قدرت و عظمت خدا را انکار نماید! در حالی‌که خدا می‌بیند آنچه‌که او می‌کند!
*
آنگاه سخن را ادامه می‌دهد و به کسانی می‌پردازد که آیات قرآنی خدا را نمی‌پذیرند. قرآن‌کتاب خداوند چیره و توانا و والامقام است. هیچگونه باطلی، از هیچ جهتی و نظری، و نه در حال و نه در آینده، متوجه قرآن نمی‌گردد:
( إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ . لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ . مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ . وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ) .
کسانی که قرآن را انکار میکنند بدانگاه که به ایشان مـی‌رسد، (بر ما پوشیده نمی‌مانند و سـزای آن را می‌بینند). قرآن کتاب ارزشمند و بی‌نظیری است. هیچگونه باطلی، از هیچ جهتی و نظری، متوجه قـرآن نمی‌گردد، (نه غلطی و تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است، ونه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و پسینیان مخالف با آن، ونه دست تحریف به دامان بلندش میرسد. چرا که) قرآن فرو فـرستاده یزدان است که باحکمت و ستوده است (و افـعالش از روی حکمت است، و شایسته حمد و ستایش بسیار است). از طرف (کافران و منافقان و جاهلان) چیزی به شما گفته نمیشود، مگر همان چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است. (و چنین نسبتهای ناروائی و سخنان نازیبائی بدیشان داده شده است و گفته شده است. خلاصه نه دعوت تو به سوی یکتاپرستی مطلب تازه‌ای است، و نه تهمت و تکذیب مردمان بی‌دین و بی‌ایمان). مسلمّاً پروردگار تو دارای آمرزش فراوان (در حق مومنان) و دارای مجازات دردناک (در حق کافران) است. چنان که قرآن را به زبانی جز زبان عربی فرو می‌فرستادیم، حتماً می‌گفتند: اگر آیات آن (به عربی) توضیح و تبیین می‌کردید (چه می‌شد؟ در این صورت ما آن را روشن و گویا فهم می‌کردیم. و می‌گفتند:) آیا (کتاب) غیر عربی و (پیغمبر) عربی؟ بگو: قرآن برای مومنان مایه راهنمائی و بهبودی است. (ایشان را از راههای گمراهی و سرگشتگی می‌رهاند، و از بیماریهای شک و گمان نجات می‌بخشد) و امّا برای غیر مومنان، کری گوش های ایشان و کوری (چشمان) آنان است. (انگار) آنان کسانیند که از دور صدا زده میشوند. (این است که با وجود چشم باز و گوش باز، منادیگر را چنان که باید نمی‌بینند، و ندائی را که معلوم و مفهوم باشد نمی‌شنوند).
نص قرآنی ازکسانی سخن می‌گویدکه قرآن را نپذیرفته‌اند وقتی که بر آنان نازل گردیده است. دیگر نمی‌گوید آنان چه‌کسانی هستند و بر سر ایشان چه چیز خواهد آمد. خبری در این باره نمی‌دهد. یعنی مبتدا و نهاد، بدون خبر وگزاره می‌ماند:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ ...).
کسانی که قرآن را انکار میکنند بدانگاه که به ایشان میرسد ... .
انگارگفته می‌شود: کردارشان به سبب زشتی و پلشتی، شناسه‌ای ندارد که بتواند آن را بشناساند. خلاصه آن
اندازه زشت و پلشت است‌که نگ)
بدین جهت نص قرآنی خبر وگزارة «ان) را رها می‌کند و آن را بیان نمی‌نماید. به توصیف قرآنی ادامه می‌دهد که آن را نپذیرفته‌اند و بدان‌کفر ورزیده‌اند، تا چنان‌کار بدی را رسوا سازد و زشت و پلشت بنماید:
(وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ . لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ).
قرآن کتاب ارزشمند و بی‌نظیری است. هیچگونه باطلی، از هیح جهتی و نظری، متوجه قرآن نمی‌گردد، (نه غلطی و تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است، و نه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و پسینیان مـخالف با آن، و نه دست تحریف به دامان بلندش میرسد. چرا که) قرآن فرو فرستاده یزدان است که باحکمت و ستوده است (و افعالش از روی حکمت است، و شایستة حمد و ستایش بسیار است).
کی باطل می‌تواند بدین‌کتاب رویند، در حالی‌که این کتاب از سوی خدای حق آمده است، و آشکارا حق را فریاد میدارد، و با حقی پیوند داردکه آسمانها و زمین بر آن استوار و پایدارند؟
کی باطل می‌تواند بدین‌کتاب رو کند، کتابی که ارزشمند و بی‌نظیر و چیره و شکست‌ناپذیر است؟ کتابی‌که به فرمان خدا محفوظ و مصون است؟ خدائی که حفاظت و حراست از آن را خودش برعهده‌گرفته است وگفته است:
(إنا نحن نزلنا الذکر وإنا له لحافظون).
ما خودمان قرآن را فرو فرستاده‌ایم و خودمان پاسدار آن هستیم (و تا روز رستاخیز آن را از دستبرد دشمنان و از هرگونه تغییر و تبدیل زمان محفوظ و مصون می‌داریم). (حجر/9)
پژوهشگر این قرآن، در قرآن آن حقی را می‌یابدکه آن را با خود نازل‌کرده است و به ارمغان آورده است. آن حقی‌که قرآن آمده است تا آن را استقرار بخشد و استوار دارد. پژوهنده قرآن حق را در جان قرآن و در متن قرآن می‌یابد. آن حق را سهل و ساده می‌یابد، حقی که اطمینان‌بخش و یقین‌آور و فطری و سرشتی است. حقی‌که با ژرفاهای فطرت به سخن درمی‌آید، و فطرت را لبریز از حق می‌گرداند، و در آن تاثیر شگفت و شگرفی می‌نماید.
قرآن: (تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ).
فرو فرستاده یزدان است که باحکمت و ستوده است (و افعالش از روی حکمت است، و شایسته حمد و ستایش بسیار است).
حکمت در ساختار قرآن پدیدار است، و در رهنمود و رهنمونش آشکار است. حکمت در شیوه نزول قرآن نمایان، و در معالجه و مداوای دل بشری ازکوتاه‌ترین راه عیان است. خدائی‌که قرآن را نازل کرده است سزاوار حمد و ثنا است. در قرآن چیزهای فراوانی است که دل را به جوش و خروش و غل‌غل و قل‌قل حمد و ثنای بسیار یزدان می‌اندازد.
آنگاه روند سخن میان قرآن و سائر وحی پیشین آن در گذشت زمان، و میان پیغمبر خاتم (ص) و جملگی پیغمبران - صلوات الله علیهم - ارتباط برقرار می‌سازد، و خانواده نبوت را به طورکلی در یک‌کنگره و همایش گرد می‌آورد، خانواده یگانه‌ای که سخن یگانه‌ای را از پروردگارشان دریافت می‌دارند، و با همین سخن یگانه جانهایشان و دلهایشان پیوند پیدا می‌کند، و راه را در پـرتو آن می‌سپارند، و دعوت را در سایه آن می‌رسانند، و راه را و دعوت را با عشق آن ادامه میدهند و به پیش می‌روند. و این است‌که مسلمان واپسین احساس می‌کند که شاخه‌ای از آن درخت گشن پر شاخ و برگ سایه‌اندازی است‌که ریشه در ژرفاهای خاک دارد، و عضوی از اعضاء خانواده اصیل و قدیمی است که تاریخ کهن و دور و درازی دارد:
(مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ ).
از طرف (کافران و منافقان و جاهلان) چیزی به شما گفته نمیشود، مگر همان چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است. (و چنین نسبتهای ناروائی و سخنان نازیبائی بدیشان داده شده است. خلاصه نه دعوت تو به سوی یکتاپرستی مطلب تازه‌ای است، و نه تهمت و تکذیب مردمان بی‌دین و بی‌ایمان). مسلمّا پروردگار تو دارای آمرزش فراوان (در حق مومنان) و دارای مجازات دردناک (در حق کافران) است.
وحی و پیام یگانه‌ای است. رسالت و نبوت یگانه‌ای است. عقیده و باور یگانه‌ای است. این از یک سو، و از دیگر سو پذیره رفتن یگانه‌ای از سوی مردمان است. تکذیب یگانه‌ای است. و اعتراضهای یگانه‌ای . . . گذشته از اینها پیوند یگانه‌ای، شجره یگانه‌ای، خانواده یگانه‌ای، دردها و رنجهای یگانه‌ای، آزمونها و آزموده‌های یگانه‌ای، در نهایت کار هدف یگانه‌ای، و راه متصل و دور و دراز یگانه‌ای در میان است.
آیا این حقیقت چه احساس انس و الفت و قوت و قدرت و صبر و مقاومت و تصمیم و اراده‌ای می‌بخشد به کسانی‌که مردمان را به سوی آئین یزدان دعوت میکنند، آن کسانی‌که در راهی حرکت می‌کنندکه قبلاً نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد و جملگی برادران انبیاء ایشان - صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین - آن راه را پیموده‌اند؟
در برابر مشکلات و دشواریها و لغزشها و افتادنها و خارها وگردنه‌ها و ناهمواریهای راه چه احساس کرامت و عزت و عظمتی به دعوت‌کنندگان مردمان به سوی آئین یزدان دست می‌دهد وقتی‌که می‌دانند پیشینیان در این راه آن‌گروه و دسته برگزیده جملگی انسانها وگل سرسبد باغ خدا انبیاء هستند؟
این حقـیقت است:
(مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ).
از طرف (کافران و منافقان و جاهلان) چیزی به شما گفته نمیشود، مگر همان چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است.
این چیزی است‌که این قرآن آن را ساخته و پرداخته می‌کند، در آن حال و احوالی‌که مثل چنین حقیقت بزرگ و سترگی را بیان میدارد و آن را در دلها می‌کارد.
از جمله چیزهائی‌که به پیغمبران - صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین - و به محمّد (ص)که خاتم النبیین است،گفته شده است این است:
(إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ ).
مسلماً پروردگار تو دارای آمرزش فـراوان (در حق مومنان) و دارای مجازات دردناک (در حـق کافران) است.
این بدان خاطر است‌که نفس مومن راست برود و هماهنگ بشود و استقامت و توازن داشته باشد. درنتیجه شخص مومن به مرحمت و مغفرت خدا چشم طمع بدوزد و هرگز از مرحمت و مغفرت او مایوس و نومید نگردد. از عقاب و عذاب خدا بترسد و بپرهیزد و هرگز از آن غافل نشود.
این اعتدال و توازنی است‌که قالب اصیل اسلام است. آنگاه آنان را تذکر می‌دهد به نعمتی‌که خدا بدیشان روا دیده است. و آن اینکه این قرآن را به زبان عربی که زبان خودشان است برایشان فروفرستاده است. همچنین به راهی که درپیش گرفته‌اند اشاره می‌کند که راه‌کینه‌توزی و دشمنان وکفر و الحاد و مجادله و ستیز و تحریف حقائق است:
(وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ ؟ )
چـنان که قرآن را به زبانی جز زبان عربی فرو می‌فرستادیم، حتماً می‌گفتند: اگر آیات آن (به عربی) توضیح و تبیین می‌کردید (چه می‌شد؟ در این صورت ما آن را روشن و گویا فهم می‌کردیم. و می‌گفتند:) آیا (کتاب) غیر عربی و (پیغمبر) عربی؟.
آنان به قرآن چون عربی است‌گوش فرانمی‌دارند. زیرا ایشان از قرآن می‌ترسند چون عربی است و فطرت عربها را به زبان خودشان مخاطب قرار می‌دهد. بدین جهت آنان میگویند:
(لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ ؟ )
گوش به این قرآن فرا ندهید، و در (هنگام تلاوت) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید تا (مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه در باره مفاهیم آن از ایشـان گرفته شود و) شما پیروز گردید. (فصلت/26)
اگر هم خدا قرآن را به زبانی جز زبان عربی فرو می‌فرستاد، باز هم بدان اعتراض می‌کردند و می‌گفتند: چه می‌شد اگر قرآن به زبان عربی روان و فصیح می‌آمد و به همین زبان، دقیق شرح و بسط داده می‌شد؟ اگر هم خدا بخشی از قرآن را به زبان غیر عربی، و بخشی را به زبان عربی فرو می‌فرستاد، دوباره اعتراض می‌کردند و می‌گفتند: آیا غیر عربی و عربی با یکدیگر سازگار است؟!.. این کارها دشمنان و ستیزه‌گری و مجادله و بی‌دینی نام دارد و بس.
از فراسوی این جدال و ستیزی‌که پیرامون شکل ظاهری قرآن درگرفته است، حقیقتی خودنمائی می‌کند. آن حقیقت اینکه قرآن هدایت و شفای مومنان است. چه دلهای مومنان دلهائی است‌که سرشت و حقیقت قرآن را درک و فـهم می‌کند و در پرتو آن راهیاب می‌گردد و بهبودی حاصل مـی‌نماید. ولی کسانی‌که ایمان نمی‌آورند دلهایشان بسته و پوشیده است و خوشی و مزه این‌کتاب آمیزه آنها نمی‌گردد. این است که انگار قرآن درگو‌شهایشان سنگینی، و در دلهایشان کوری است، و بدین سبب آنان چیزی از قرآن را درک و فهم نمی‌کنند. آخر ایشان واقعاً چیزی از سرشت این کتاب را درک و فهم نـمی‌نمایند، و از سروشهای آن چیزی نمی‌شنوند:
(قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ) .
بگو: قرآن برای مومنان مایه راهنمائی و بهبودی است. (ایشان را از راههای گمراهی و سرگشتگی می‌رهاند، و از بیماریهای شک و گمان نجات می‌بخشد) و امّا برای غیر مومنان، کری گوشهای ایشان و کوری (چشمان) آنان است. (انگار) آنان کسانیند که از دور صدا زده میشوند. (این است که با وجود چشم باز و گوش باز، منادیگر را چنان که باید نمی‌بینند، و ندائی را که معلوم و مفهوم باشد نمی‌شنوند).
انسان مصداق این سخن را در هر زمانی و در هر مکانی و محیطی می‌یابد. مردمانی هستندکه این قرآن در نفسهایشان کارگر می‌افتد و نفسهایشان را رشد و نمو می‌بخشد و بدانها حیات ارزانی میدارد، و از آن نفسها و با آن نفسها بزرگانی را از ذات خودشان و از افراد پیرامونشان می‌سازد. مردمانی هم هستند که این قرآن برای گوشهایشان سنگینی و برای دلهایشان کوری است، و بر آنان جزکری وکوری نمی‌افزاید و بدانان ارمغان نمی‌نماید. قرآن تغییر پیدا نکرده است، ولیکن دلها تغییر پیداکرده‌اند . . خداوند بزرگوار راست فرموده است.
*
به موسی وکتابش و به اختلافات قومش در باره‌کتابش اشاره می‌کند. به موسی اشاره می‌کند به عنوان نمونه‌ای از پیغمبرانی که قبلا چکیده‌وار ذکر ایشان شده است. خداوند داوری در باره اختلافشان را به وقت مناسب خود واگذار فرموده است، و قبلاً فرمان خود را در این باره صادر نموده است، و داوری را در باره همه این کارها به روز بزرگ داوری حوالت‌کرده است:
( وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ)
ما به موسی کتاب (آسمانی تورات) دادیم و در آن (از طرف بنی‌اسرائیل) اختلاف گردید (و دسته دسته و پراکنده شدند. این هم سنت همیشگی در میان همه ادیان و اقوام است. قوم تو نیز از این قاعده مستثنی نیست). اگر سخن پروردگارت از پیش بر این نرفته بود (که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا روز رستاخیز به تاخیر انداخته شود) در میان (قوم تو نیز با نابود کردن کافران و برجای داشتن مومنان) ایشان داوری می‌کردید. چرا که آنان در باره قرآن به شک و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند (واز حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند).
همچنین سخن پروردگارت از پیش بر این رفته است‌که داوری را در باره مساله رسالت واپسین رهاکند تا آن روز فرا می‌رسدکه وعده فرا رسیدنش داده شده است. و بگذارد مردمان هرچه می‌خواهند بکنند، سپس در برابر چیزهائی‌که میکنند جزا و سزا داده شوند:
(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ)
هرکس که کار نیک بکند به نفع خود می‌کند، و هرکس که کار بد بکند به زیان خود می‌کند، و پروردگار تو کمترین ستمی به بندگان نمی‌کند.
این رسالت آمده است‌که رشد بشریت را اعلان دارد، و بر دوش انسانها سنگینی اختیار را بگذارد، و قانون مسوولیت فردی را اعلام‌کند. هرکس هرچه راکه می‌خواهد برگزیند و راهی را در پیش‌گیردکه می بیند:
(وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ)
پروردگار تو کمترین ستمی به بندگان نمی‌کند.[2]
*
به مناسبت اشاره‌کردن به سررسید عمر جهان، و بیان عدل و عدالت یزدان در آن زمان، مقرّر می‌داردکه‌کار و بار قیامت و اطلاع وآگاهی از آن به یزدان یگانه جهان واگذار می‌گردد. علم و دانش یزدان را نیز در برخی از جولانگاه‌های آن به‌گونه‌ای تصویر می‌کشد که الهام‌بخش بوده و ژرفاهای دلها را می‌پساید و لمس می‌نماید. بدان هنگام که درصدد نشان دادن صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت است، و در آن صحنه، مشرکان با یکدیگر به‌گفت و شنود و پرستـش و پاسخ در می‌آیند:
(إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِن ثَمَرَاتٍ مِّنْ أَکْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ (47) وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ)
آگاهی از وقوع قیامت بـه خدا بازمی‌گردد و بس (و کسی جز خدا نمی‌داند قیامت کی خواهد بـود). هـیچ میوه‌ای (بارور نمیشود و) از غـلاف خـود بیرون نمیآید (و پوسته خویش را نمی‌شکافد)، و هیچ ماده‌ای باردار نمی‌گردد و وضع حمل نمی‌کند، مگر در پرتو دانش او و با اطلاع او. روزی خداوند مشرکان را ندا می‌دهد: شریکها و انبازهائی که برای من می‌پنداشتید کجایید؟ پاسخ میدهند و میگویند: ما به تـو عرض کردیم که کسی از ما گواهی نمی‌دهد (که تـو دارای شریک و انباز هستی). و اثری از معبودهائی که قبلاً (در دنیا) به فریاد می‌خواندند و می‌پرستیدند نمی‌بینند، و یقین حاصل میکنند که هیچ گریزگاهی و راه فراری ندارند.
روز قیامت غیب بشمار می‌آید و به دل جهان مجهول فرو رفته است. میوه‌ها هم در پوسته و غلاف خود راز نادیدنی است. بارداری رحمها هم غیب و نـهان از دیدگان است. همه اینها به علم خدا واگذار است، و علم خدا محیط بر همه آنها است. دل می‌رود تا میوه‌ها را در پوسته‌ها و غلافهایشان دنبال‌کند و پژوهش نماید، و جنینها را در رحمها وارسی و بـررسی‌کند. به همه گوشه‌ها وکنارهای زمین سر می‌زند و پوسته‌ها و غلافها را ورانداز می‌کند، پوسته‌ها و غلافهائی‌که بیرون از شمارند. جنینهائی را به تصور درمی‌آوردکه خیال نمی‌تواند آنها را محصور و محدودگرداند! بر دل تصویر علم خدا شکل می‌بند‌د، دل انسان تاب تصور حقیقتی را نداردکه حدود و ثغوری ندارد.
گله انسانهای‌گمراه را به تصویر می‌کشدکه در برابر علمی ایستاده‌اند و دادگاهی می‌شوندکه هیچ پنهان و هیچ نهان و هیچ پوشیده‌ای بر او مخفی نمی‌ماند:
( وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی.)
روزی خداوند مشرکان را نـدا مـی‌دهد: شریکها و انبازهائی که برای من می‌پنداشتید کجایند؟.
در اینجا و در این روزی‌که جدال و ستیزی سودی نمیبخشد، و تحریف‌کلام و تبدیل سخن، و مکر و نیرنگ، فائده‌ای ندارد، آنان چه چیز را میگویند:
(قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ)
میگویند: ما به تو عرض کردیم که کسی از ما گواهی نمی‌دهد (که تو دارای شریک و انباز هستی ما هرگز به شریک معتقد نبوده‌ایم).
ما به تو اعلام‌کرده‌ایم، امروزکسی در میان ما یافته نمی‌شودکه گواهی بدهد برای تو شریک و انبازی است)
(وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ )
و اثـری از معبودهائی کـه قبلا (در دنیا) به فریاد می‌خواندند و می‌پرستیدند نمی‌بینند، و یقین حـاصل میکنند که هیچ گریزگاهی و راه فراری ندارند.
از ادعاهای سابقشان چیزی به یاد ندارند. به دلهایشان می‌گذردکه برایشان راه بیرون روی و بیرون شوی از آنچه در آن‌گرفتارند وجود ندارد. این نشانه غم و اندوهی است که انسان را فراموشکار می‌گرداند، و گذشته را سراپا از خاطر او محو می‌کند، و انسان گذشته را فراموش می‌نماید و به یـاد نـمی‌آورد جز چیزی راکه هم اینک در آن بسر میبرد.
*
این همان روزی است‌که احتیاط آن را نمی‌کردند، و خویشتن را از آن مصون و محفوظ نمی‌داشتند، هرچند که انسان بر خیر و صلاح خود بسیار حرص و آز دارد، و از زیان و ضرر بسیار می‌پرهیزد . . . در اینجا ایشان را برای خودشان به تصویر می‌کشدکه لخت و عریان از هرگونه جامه و پوششی هستند، و از هرگونه پرده‌ای به در آمده‌اند، و هیچ نوع مکر وکید و حیله و نیرنگی ندارند و عاطل و باطل مانده‌اند:
( لَا یَسْأَمُ الْإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ . وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ .وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ).
انسان (بی‌ایمان از طلبیدن دارائی و نعمت سیر نمی‌گردد و خسته نمیشود. ولی زمانی که بلا و سختی و فقر و ناقه بدو رو کرد، فورا دلسرد و ناامید می‌گردد (و از خود و زندگی بیزار و گریزان می‌شود). اگر ما به چنین انسانی، به دنبال ناراحتی و زیانی که بدو رسیده است، از سوی خود مرحمتی (همچون ثروت و صحت) روا داریم، گستاخانه خواهد گفت: این (ثروت و صحت) حق من است (و آن را در سایه تلاش و کوشش و علم و دانش خود به دست آورده‌ام) و اصلاً گمان نمی‌برم که قیامتی در کار باشد. اگر (به فرض، قیامتی هم در کار باشد و) من به سوی پروردگارم برگردم، حتما در پیشگاه او دارای مقام و منزلت خوبی هستم (چرا که ذاتاً محترمم، و همانگونه که در دنیا خدا گرامیم داشته است و به من قدرت و نعمت داده است، در آخرت نیز گرامیم میدارد و به من عزت و حرمت می‌بخشد) ما کافران را مسلمّا از کارهائی که کرده‌اند آگاه خواهیم کرد و حتما عذاب سخت و زیادی را بدیشان می‌چشانیم. هنگامی که ما به انسان نعمت دهیم رویگردان (از دینداری و شکرگزاری) می‌گردد و تکبّر و غرور می‌ورزد. و هنگامی که به بلا و گرفتاری و ناراحتی و بیماری دچار گردید، دعاهای عریض و طویلی سر می‌دهد (و به شکوه و گلایه می‌پردازد که چرا خدا نعمت خود را از او بازگرفته است و بدو ظلم کرده است).
این تصویر دقیق و صادقی از نفس انسان است، نفسی که در پرتو هدایت خدا راهیاب نمی‌گردد تا بر راستای راه، راست و درست بماند و برود . . . تصویری است که دگرگونی، ضعف و سستی، جدال و ستیز، دوست داشت خیر و خوبی، عشق به نعمت و ثروت، انکار نعمت، مغرور شدن و سرمست‌گردیدن در وقت خوشی و داشتن، و جزع و فزع نفس در برابر زیان و ضرر را به صورت دقیق و عجیبی نشان می‌دهد و پیش چشم میدارد.
این چنین انسانی از خواستار شدن خیر و خوبی و نعمت و ثروت سیر نمی‌گردد. او در دعا کردن اصرار می‌ورزد، و خواستار شدن را تکرار می‌کند. خـیر و خوبی و ثروت و قدرت را برای خودش می‌خواهد و از طلبیدن خسته و درمانده نمیشود. اگر هم شر و بلا چنین انسانی را بپساید و لمس نماید، بلی تنها او را بپساید و لمس نماید و بس، امید و آرزو را از دست می‌دهد.گمان می‌بردکه راه بیرون روی و بیرون شوی وجود ندارد . . . فرج وگشایشی درنمی‌رسد. همه اسباب و ابزار زندگی از دست او فرو می‌افتد و گسیخته می‌شود. غم و اندوهش می‌افزاید. از رحمت خدا مایوس می‌گردد و از رعایت و عنایت او ناامید می‌شود. این بدان جهت است که اعتماد و اعتقاد او به خدا اندک است، و پیوندش با او ضعیف و سست است! همچون انسانی، وقتی‌که خدا از جانب خود بدو بعد از آن ضرر و زیان رحمتی چشاند و نعمتی داد، شکر و سپاس را فراموش می‌کند، و رفاه و خوشی او را به پرواز درمی‌آورد، و در نتیجه از سرچشمه رحمت و منبع نعمت غافل می‌گردد، و میگوید: این مال من است. من با شایست و بایستگی خود بدان دست یافته‌ام و همیشه برای من خواهد ماند! آخرت را فراموش می‌کند، و بعید می‌داند آخرتی باشد:
( وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً)
و اصلاً گمان نمی‌برم که قیامتی در میان باشد.
باد به غبغب می‌اندازد و خویشتن را آماسیده و پفیده می‌کند. شروع به سوگند خوردن به خدا می‌نماید و قسمها می‌خورد. برای خود مرتبت و منزلتی در پیشگاه خداگمان میبرد، مرتبت و منزلتی‌که او را نسزد و آن را ندارد. در حالی‌که او آخرت را نمی‌پذیرد و خدا را قبول ندارد، با این وجودگمان میبرد اگر او به سوی
خدا برگردد دارای جاه و مقام و حرمت و احترام در پیشگاه خدا می‌گردد!
(وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى).
اگر (به فرض، قیامتی هم در کار باشد و) من به سوی پروردگارم برگردم، حتماً در پیشگاه او دارای مقام و منزلت خوبی هستم (چرا که ذاتاً محترمم، و همانگونه که در دنیا خدا گرامیم داشته است و به من قدرت و نعمت داده است، در آخرت نیز گرامیم میدارد و به من عزت و حرمت می‌بخشد).
این غرور و سرمستی است. این‌گول خوردن و فریب خوردن است . . . بدین هنگام تهدید و بیم درمی‌رسد و بجا هم درمی‌رسد و بر این غرور و سرمستی تاخت
میبرد
(فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ).
ما کافران را مسلماً از کارهائی که کرده‌اند آگاه خواهیم کرد و حتما عذاب سخت و زیـادی را بدیشان می‌چشانیم.
این چنین انسانی وقتی‌که خدا بدو لطف‌کرد و نعمت داد، خودبزرگ‌بینی می‌کند و خویشتن را بزرگ می‌شمارد و سرکشی و طغیان می‌کند. به حق و حقیقت پشت می‌نماید و دوشهایش را بالا می‌اندازد و سر را بالا می‌گیرد. ولی زمانی‌که شـر و بلا او را پسود و لمس نمود، خوار و ذلیل می‌شود و سقوط می‌کند و بر دست و پای می‌میرد و می‌افتد، وکوچک و ناچیز می‌گردد، و به تضرع و زاری درمی‌آید و از آن بس نمی‌کند، و دعاهای دور و درازی سر می‌دهد!
چه دقتی! چگو‌نه‌کوچک و بزرگ موجود در نفس انسان نگاشته شده است! خدا آفریدگار انسان است، آفریدگاری که انسان را می‌شناساند. خدا آفریدگار انسان است، آفریدگاری‌که با پیج و خمها و راه‌ها و جاده‌های نفس انسان آشنا است. خدا می‌داند که انسان در این راههای پرپیچ و خم وکج وکوله دور خواهد زد و ویلان و حیران خواهد شد، مگر اینکه به راه راست هدایت یابد . . . آن وقت است‌که راست و درست می‌رود و راستای راه را می‌سپرد . . .
در پیشگاه همین نفس لخت و عریان از هر نوع جامه و لباسی، و به در آمده از هرگونه پرده و حجابی، از ایشان می‌پرسد: اگـر ایـن چیزی‌که آن را تکذیب می‌دارید و دروغ می‌شمارید، از سوی خدا آمده باشد، و این وعده تهدید و بیم حق باشد، و شما خود را در معرض فرجام این تکذیب و دشمنان قرار دهید، در این صورت شما چه می‌کنید؟:
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ ؟ ) .
(ای محمّد) بگو: به من خبر دهید اگر این (قرآن) از سوی خداوند آمده باشد و آنگاه شما به آن ایـمان نداشته باشید، چه کسی گمراه‌تر خواهد بود از آن کسی که (با حق و حقیقت) سخت در مبارزه و مقابله باشد؟. این احتمالی است‌که سزاوار احتیاط است. آیا آنان چه چیزی را از وسائل احتیاط برگرفته‌اند و تا به‌کجا آینده‌نگری و دوراندیشی کرده‌اند؟
*
بعد از این ایشان را رها می‌کند تا بیندیشند و حساب خود را بکنند. به جهان بزرگ و هستی سترگ رو می‌کند. پرده برمی‌دارد از برخی از چیزهائی‌که در دنیای‌کبیر بیرون و همچنین در دنیای صغیر درون مقدر و معین‌گردیده است و به اندازه لازم و به‌گونه سنجیده یدیدار و نمودار آمده است
(سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ . أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ ) .
ما به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) هرچه زودتر دلائل و نشانههای خود را در اقطار و نواحـی (آسمانها و زمین، که جهان کبیر است) و در داخـل و درون خودشان (که جهان صغیر است) به آنان (کـه منکر اسلام و قرآنند) نشان خواهیم داد تا برای ایشان روشن و آشکار گردد که اسلام و قرآن حق است. آیـا (برای برگشت کافران از کفر و مشرکان از شرک) تنها این بسنده نیست که پروردگارت بر هر چیزی حاضرو گواه است؟ (چه حضور و شهادتی از این برتر و بالاتر که با خط تکوین، دلائل قدرت و حکمت خود را بر روی همه ذرات کائنات و وجود موجودات نگاشته است؟). آگاه باشید که ایشان درباره ملاقات با پروردگارشان (برای حساب و کتاب) در شک و تردیدند (و رستاخیز را باور نمی‌دارند). هان بدانید که خدا (علم و قدرتش) همه چیز را دربر گرفته است (و از هر چیزی آگاه و بر هر چیزی توانا است).
این واپسین نوا و آوا است. این نوا و آوای بلند و والائی است . . .
این وعده یزدان به بندگان خود - یعنی آدمیزادگان - است. وعده اینکه یزدان ایشان را هم بر چیزهائی از نهانیهای گستره این جهان، و هم بر پنهانیهای زوایای درونشان، مطلع و آگاه می‌سازد. بدیشان وعده می‌دهد که آیات و نشانههای شناخت و قدرت و عظمت خود را هم درکرانه‌های جهان بیرون، و هم درگوشه وکنارهای جهان درون خودشان، بدیشان نشان خواهد داد، تا برایشان روشن و محقق می‌گرددکه آن حق است. یعنی این آئین، و این‌کتاب، و این برنامه، و این سخنی که بدیشان میگوید . . . چه‌کسی راستگوتر از خدا است؟ خدا در وعده خود با ایشان راست بوده است. برای ایشان در طی جهارده قرنی‌که از این وعده سپری شده است، از آیات و نشانههای شناخت و قدرت و عظمت خود درکرانه‌های جهان، و درگوشه وکنارهای جهان درون خودشان، پرده برداشته است، و پیوسته در هر روزی برایشان از چیز تازه‌ای پرده برمی‌دارد.
انسان می‌نگرد و می‌بیندکه انسانها از آن زمان تاکنون واقعاً چیزهای فراوانی را کشف‌کرده‌اند و پی به رازها و رمزهای زیادی برده‌اند. آفاق و کرانه‌های جهان برایشان گشوده است و بازگردیده است، و پیچیدگیها و دشواریهای درونشان بدان اندازه‌که خدا خواسته است برایشان روشن و برطرف شده است.
آنان چیزهای زیادی را شناخته‌اند و به چیزهای فراوانی دست یافته‌اند. اگر آنان مـی‌دانستند چگونه آنها را شناخته‌اند و چگونه بدانها پی‌برده‌اند، خیر و خوبی زیادی برایشان دربر می‌داشت.
از آن زمان تاکنون پی برده‌اند زمینی‌که بر روی آن زندگی مـی‌کنند وآن را مرکزجهان هستی تصور می‌کرده‌اند، جز ذره‌کوچ نیست‌که جزو منظومه شمسی است. آنان دانسته‌اند که خورشید کره کوچکی است و از این‌گونه خورشیدها صدها میلیون در جهان وجود دارد. ایشان سرشت زمینشان، و سرشت خورشیدشان - و چه بسا سرشت جهانشان - را شناخته‌اند، اگر شناختی که پیدا کرده‌اند صحت داشته باشد.
آنان چیزهای بسیاری از ماده جهانی را شناخته‌اند که در آن زندگی میکنند، اگر صحیح باشدکه ماده‌ای در جهان وجود دارد. ایشان پی برده‌اند بنیاد ساختار این جهان اتم است. اطلاع هم پیداکرده‌اندکه اتم به پرتو تبدیل می‌گردد. در این صورت دانسته‌اندکه جهان جملگی از پرتو تشکیل‌گردیده است. پرتو نیز به صورتهای‌گوناگونی است، و پرتو است‌که از جهان این شکلها و حجمها را می‌سازد.
از ستاره زمینی کوچکشان چیزهای بسیاری را دانسته‌اند. اطلاع یافته‌اند که زمین کره‌ای یا بسان کره‌ای است. و پی برده‌اند زمین پیرامون خود و پیرامون خورشید می‌گردد. به قاره‌ها و اقیانوسها و رودبارهای زمین ـ برده‌اند. چیزهائی را از باطن و درون زمین کشف کرده‌اند. بسیاری از اقوات و ارزاق نهان در دل این ستاره را شناخته‌اند، و به این‌گـونه اقوات و ارزاق پراکنده در فضـای زمین نیز پی برده‌اند! وحدت قوانین و سننی را شناخته‌اندکه ستاره ایشان را با جهان بزرگ هستی پیوند می‌دهد، و این جهان بزرگ و سترگ را می‌گرداند و اداره می‌نماید. در میان انسانها کسانی هستندکه هدایت یافته‌اند و از راه شناخت قوانین و سنن به شناخت آفریدگار قوانین و سنن اوج گرفته‌اند و رسیده‌اند. در میان انسانها هم کسانی هستند که منحرف‌گردیده‌اند و به کژراهه افتاده‌اند و به ظواهر علم بسنده کرده‌اند. و از آن درنگذشته‌اند و پا فـراتر ننهاده‌اند. به هر حال انسانها بعد ازگمراهی وگریزی‌که در سایه علم پیداکرده‌اند، از راه علم هم شروع به بازگشت نموده‌اند، و دارند از همین راه پی می‌برند که خدا حق است.
آگاهیهای علمی و شناختهائی که مردمان از ژرفای درون انسان پیدا کرده‌اند، دست کمی از آگاهیها و شناختهای ایشان در باره پیکره جهان ندارد. مردمان به چیزهای زیادی از جسم انسان و ترکیب‌بند و ویژگیها و رازهای آن پی برده‌اند.
از ساختار و ترکیب‌بند بدن انسان اطلاع پیدا کرده‌اند، و عملکرد اندامها، بیماریها، غذاها و خورکیها، و نقش و وظیفه بدن انسان را شناخته‌اند. از اسرار عمل و حرکت بدن سر درآورده‌اند. خلاصه چیزهائی را از بدن انسان دانسته‌اند که خوارق عادات و معجزات بشمارند و کسی جز خدا آنها را نمی‌سازد و پدید نمی‌آرد.
چیزهائی را هم از روح انسان شناخته‌اند. ولی چنین شناختی به اندازه شناخت ایشان از جسم او نیست. زیرا عنایت یزدان سخت متوجه ماده این انسان و آلی بودن جسم او بوده است. این عنایت بیشتر متوجه تن انسان بوده است تا عقل و روح او . . . به هر حال چیزهائی‌که شناخته شده است اشاره دارد به اکتشافاتی که خواهد شد و به آگاهیهائی‌که دست خواهد داد . . .
انسان هنوز در راه رسیدن به کشفیات و دستیابی به اطلاعات است.
وعده خدا هم برقرار و ماندگار است:
« سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ».
ما به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) هرچه زودتر دلائل و نشانههای خود را در اقطار و نواحی (آسمانها و زمین، که جهان کبیر است) و در داخل و درون خودشان (که جهان صغیر است) به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) نشان خواهیم داد تا برای ایشان روشن و آشکار گردد که اسلام و قرآن حق است.
نیمه دوم این وعده طلیعه آن از سرآغاز این قرن به شکل قابل ملاحظه‌ای پدیدار و نمودار گردیده است.
چه کاروانیان ایمان از راههای گوناگون گرد می‌آیند. بسیاری از این کاروانیان از راه علم صرف مادی می‌آیند و درکوکبه ایمان جایگزین میشوند. دسته‌ها و گروه‌هائی در آن دوردستها دارند گرد می‌آیند و جمع میشوند . . . این امر با وجود موج الحاد وکفر طغیانگر و سرکشی است‌که نزدیک بوده است این‌کاروان را در گذشته فرا گیرد. ولیکن اکنون این موج فروکش می‌کند و واپس می‌کشد. بلی با وجود تمام ظواهری‌که مخالف چنین‌کاری است، این موج فروکش می‌کند و واپس می‌کشد، و چه‌بسا این قرنیه ما در آن هستیم به پایان نیاید. این موج کاملاً فروکش‌کند و واپس کشد و دامن فراهم چیند ان شاء‌الله، یا دست کم نزدیک بدین امر شود، و موج‌کفر و الحاد از میان رود تا وعده خدا محقق‌گردد و پیاده شود، وعده‌ای‌که قطعاً و حتماً بدان وفا می‌شود:
(أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ).
آگاه باشید که ایشان در باره ملاقات با پروردگارشان (برای حساب و کتاب) در شک و تردیدند (و رستاخیز را باور نمی‌دارند).
بدین خاطر است از ایشان روی می‌دهد آنچه روی می‌دهد. سبب آن هم شک و تردیدی است که در باره ملاقات خدا دارند. ملاقات مردمان با آفریدگارشان حتمی و قطعی است.
(أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ ) .
هان بدانید که خدا (علم و قدرتش) همه چیز را دربر گرفته است (و از هر چیزی آگاه و بر هر چیزی توانا است).
وقتی‌که خدا محیط بر همه چیز و آگاه از همه چیز و توانا بر همه چـیز است، به‌کجا می‌توانند بروند تا از ملاقات با خدا آزاد و رها شوند؟
پایان جزء بیست وچهارم
به دنبال آن جزء بیست و پنجم می‌آیدکه با سوره شوری آغاز می‌گردد.
[1] کتاب: «التصویر الفنی فی القرآن». چاپ چهارم. صفحه 98-100
[2] در اینجا جزء بیست و چهارم پایان می گیرد. ولی صلاح در آن دیدیـم که سوره فصلت راتا به آخر ادامه دهیم‌که چندان چیزی ازآن نمانده است.