سوره لقمان

سوره لقمان

Ayah: 1

الٓمٓ

الم [= الف. لام. میم].

Ayah: 2

تِلۡکَ ءَایَٰتُ ٱلۡکِتَٰبِ ٱلۡحَکِیمِ

این آیات کتاب حکیم است.

Ayah: 3

هُدٗى وَرَحۡمَةٗ لِّلۡمُحۡسِنِینَ

[که] هدایت و رحمتی برای نیکوکاران است.

Ayah: 4

ٱلَّذِینَ یُقِیمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَیُؤۡتُونَ ٱلزَّکَوٰةَ وَهُم بِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ یُوقِنُونَ

همان کسانی ‌که نماز برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به آخرت یقین دارند.

Ayah: 5

أُوْلَـٰٓئِکَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَـٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ

آنان از جانب پروردگارشان از هدایتی برخوردارند و آنان قطعاً رستگارند.

Ayah: 6

وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَشۡتَرِی لَهۡوَ ٱلۡحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ بِغَیۡرِ عِلۡمٖ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًاۚ أُوْلَـٰٓئِکَ لَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِینٞ

و در میان مردم کسی هست که در پیِ سخن یاوه است تا [دیگران را] از راهِ الله گمراه سازد و آن [آیات روشنگر] را به تمسخر می‌گیرد. آنان [که رفتارشان چنین است] عذابی خفت‌بار [در پیش] دارند.

Ayah: 7

وَإِذَا تُتۡلَىٰ عَلَیۡهِ ءَایَٰتُنَا وَلَّىٰ مُسۡتَکۡبِرٗا کَأَن لَّمۡ یَسۡمَعۡهَا کَأَنَّ فِیٓ أُذُنَیۡهِ وَقۡرٗاۖ فَبَشِّرۡهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ

و هنگامی که آیات ما بر او خوانده می‌شود، متکبرانه روی می‌گردانَد؛ گویی آن را نشنیده [و] گویی در گوش‌هایش سنگینی است؛ او را به عذابی درد‌ناک بشارت ده.

Ayah: 8

إِنَّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ لَهُمۡ جَنَّـٰتُ ٱلنَّعِیمِ

بی‌تردید، کسانی ‌که ایمان آورده‌اند و کار‌های شایسته انجام داده‌اند، باغ‌های پرنعمت [بهشت] برایشان است.

Ayah: 9

خَٰلِدِینَ فِیهَاۖ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٗاۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ

در آنجا جاودانند. وعدۀ الله راست است و او تعالی شکست‌ناپذیرِ حکیم است.

Ayah: 10

خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَیۡرِ عَمَدٖ تَرَوۡنَهَاۖ وَأَلۡقَىٰ فِی ٱلۡأَرۡضِ رَوَٰسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمۡ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَآبَّةٖۚ وَأَنزَلۡنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَنۢبَتۡنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوۡجٖ کَرِیمٍ

چنان که می‌بینید، [الله] آسمان‌ها را بدون ستون آفرید و کوه‌های استوار [و محکمی] در زمین پِی افکند تا [زمین] شما را نلرزانَد و از هر گونه جنبنده‌ای در آن پراکنده ساخت و آبی از آسمان فرستادیم و از هر گونه [گیاه زیبا و] سودمندى در آن رویاندیم.

Ayah: 11

هَٰذَا خَلۡقُ ٱللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ ٱلَّذِینَ مِن دُونِهِۦۚ بَلِ ٱلظَّـٰلِمُونَ فِی ضَلَٰلٖ مُّبِینٖ

این آفرینشِ الله است؛ اینک [ای مشرکان،] به من نشان دهید کسانی ‌که غیر از او هستند [و شما آنها را عبادت می‌کنید] چه آفریده‌اند؟ بلکه ستمکاران [مشرک] در گمراهی آشکارند.

---

Ayah: 12

وَلَقَدۡ ءَاتَیۡنَا لُقۡمَٰنَ ٱلۡحِکۡمَةَ أَنِ ٱشۡکُرۡ لِلَّهِۚ وَمَن یَشۡکُرۡ فَإِنَّمَا یَشۡکُرُ لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٞ

به راستی، ما دانش [فهم دین و تدبیر زندگی] به لقمان بخشیدیم [و به او گفتیم]: «شکر الله را به جای آور؛ و هر ‌کس شکر گزارد، تنها به سود خویش شکر گزارده است؛ و هر‌ کس ناسپاسی کند، [بداند که] بی‌تردید، الله بی‌نیازِ ستوده است.

Ayah: 13

وَإِذۡ قَالَ لُقۡمَٰنُ لِٱبۡنِهِۦ وَهُوَ یَعِظُهُۥ یَٰبُنَیَّ لَا تُشۡرِکۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّ ٱلشِّرۡکَ لَظُلۡمٌ عَظِیمٞ

و [یاد کن از] آنگاه که لقمان به پسرش [چنین] پند می‌داد: «پسرم، به الله شرک نیاور [و کسی یا چیزی را همتایش قرار نده؛ چرا که] یقیناً شرک، ستم بزرگی است».

Ayah: 14

وَوَصَّیۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَیۡهِ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ وَهۡنًا عَلَىٰ وَهۡنٖ وَفِصَٰلُهُۥ فِی عَامَیۡنِ أَنِ ٱشۡکُرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیۡکَ إِلَیَّ ٱلۡمَصِیرُ

ما انسان را [دربارۀ نیکویی] به پدر و مادرش سفارش کردیم [از آن رو که] مادرش او را با سستی [و ضعفِ] روزافزون باردار شد و [دوران شیرخوارگی و] بازگرفتنش از شیر دو سال به طول ‌می‌انجامد. [به او گفتیم] که: «شُکرِ من و پدر و مادرت را به جای آور [که] باز‌گشت [همه] به سوی من است.

Ayah: 15

وَإِن جَٰهَدَاکَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِکَ بِی مَا لَیۡسَ لَکَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ وَصَاحِبۡهُمَا فِی ٱلدُّنۡیَا مَعۡرُوفٗاۖ وَٱتَّبِعۡ سَبِیلَ مَنۡ أَنَابَ إِلَیَّۚ ثُمَّ إِلَیَّ مَرۡجِعُکُمۡ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ

و اگر آن دو [مشرک باشند و] تلاش کنند تو چیزی را شریک من قرار دهی که نسبت به آن دانشی نداری، [در این صورت] از آن‌ها اطاعت نکن و[لی] در دنیا با آنان به شایستگی [و نیکویی] رفتار کن و از راه کسی پیروی کن که [موحدانه] به سوی من بازآمده است؛ آنگاه بازگشتتان به سوی من است و شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌کنم».

Ayah: 16

یَٰبُنَیَّ إِنَّهَآ إِن تَکُ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٖ فَتَکُن فِی صَخۡرَةٍ أَوۡ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ أَوۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ یَأۡتِ بِهَا ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٞ

[لقمان گفت:] «پسرم، اگر [عمل نیک یا بد] همسنگِ دانۀ خردل باشد و درون تخته‌سنگی یا در [گوشه‌ای از] آسمان‌ها یا در زمین [نهفته] باشد، الله آن را [روز قیامت به حساب] می‌آورد. بی‌تردید، الله باریک‌بینِ آگاه است.

Ayah: 17

یَٰبُنَیَّ أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱنۡهَ عَنِ ٱلۡمُنکَرِ وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَآ أَصَابَکَۖ إِنَّ ذَٰلِکَ مِنۡ عَزۡمِ ٱلۡأُمُورِ

پسرم، نماز برپا دار و [مردم را] به نیکی فرمان بده و از کار ناپسند بازدار و بر آنچه [که از سختی‌های این کار] به تو می‌رسد، شکیبا باش. بی‌تردید، این از [جمله کارهایی است که نیازمند ارادۀ قوی و] عزم استوار است.

Ayah: 18

وَلَا تُصَعِّرۡ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمۡشِ فِی ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًاۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٖ

و [از روی غرور و تکبر] از مردم روی نگردان و مغرورانه در زمین راه نرو. به راستی که الله هیچ متکبر فخرفروشی را دوست ندارد.

Ayah: 19

وَٱقۡصِدۡ فِی مَشۡیِکَ وَٱغۡضُضۡ مِن صَوۡتِکَۚ إِنَّ أَنکَرَ ٱلۡأَصۡوَٰتِ لَصَوۡتُ ٱلۡحَمِیرِ

و [در منش و رفتارت] میانه‌رو باش و به آرامی سخن بگو [نه با صدای بلند؛ چرا که] قطعاً زشت‌ترین صدا، صدای خران است.

---

Ayah: 20

أَلَمۡ تَرَوۡاْ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَأَسۡبَغَ عَلَیۡکُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗۗ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یُجَٰدِلُ فِی ٱللَّهِ بِغَیۡرِ عِلۡمٖ وَلَا هُدٗى وَلَا کِتَٰبٖ مُّنِیرٖ

[ای مردم،] آیا ندیده‌اید که الله آنچه را در آسمان‌ها و زمین است، به خدمتتان گماشته و [بخششِ] نعمت‌های آشکار و پنهان خویش را بر شما تمام کرد؟ [با این حال،] از مردم کسی هست که بدون هیچ دانش و هدایت و کتابِ روشنگری، در [مورد] الله مجادله می‌کند.

Ayah: 21

وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ ٱتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ بَلۡ نَتَّبِعُ مَا وَجَدۡنَا عَلَیۡهِ ءَابَآءَنَآۚ أَوَلَوۡ کَانَ ٱلشَّیۡطَٰنُ یَدۡعُوهُمۡ إِلَىٰ عَذَابِ ٱلسَّعِیرِ

و هنگامی که به آنان گفته می‌شود: «از آنچه الله نازل کرده است پیروی کنید» می‌گویند: «[نه،] بلکه از چیزی پیروی می‌کنیم که پدرانمان را بر آن یافتیم». آیا اگر شیطان آنان را به سوی عذاب [آتش] سوزان دعوت کند [باز هم از پدرانشان پیروی می‌کنند؟]

Ayah: 22

۞وَمَن یُسۡلِمۡ وَجۡهَهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ فَقَدِ ٱسۡتَمۡسَکَ بِٱلۡعُرۡوَةِ ٱلۡوُثۡقَىٰۗ وَإِلَى ٱللَّهِ عَٰقِبَةُ ٱلۡأُمُورِ

هر کس [خالصانه] به الله رو کند و نیکوکار باشد، به راستی که به محکم‌ترین دستاویز چنگ زده است؛ و سرانجامِ کار‌ها به سوی الله است.

Ayah: 23

وَمَن کَفَرَ فَلَا یَحۡزُنکَ کُفۡرُهُۥٓۚ إِلَیۡنَا مَرۡجِعُهُمۡ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ

هر ‌کس کفر ورزید، کفرش تو را غمگین نسازد. بازگشت آنان به سوی ماست؛ آنگاه آنان را از آنچه کرده‌اند آگاه می‌سازیم. بی‌تردید، الله از [رازِ] دل‌ها آگاه است.

Ayah: 24

نُمَتِّعُهُمۡ قَلِیلٗا ثُمَّ نَضۡطَرُّهُمۡ إِلَىٰ عَذَابٍ غَلِیظٖ

آنان [= کافران] را اندکی [از نعمت‌های دنیا] بهره‌مند می‌سازیم؛ آنگاه آنان را به [تحمل] عذابی سخت دچار می‌کنیم.

Ayah: 25

وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ لَیَقُولُنَّ ٱللَّهُۚ قُلِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِۚ بَلۡ أَکۡثَرُهُمۡ لَا یَعۡلَمُونَ

و اگر از مشرکان بپرسی: «چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟» قطعاً می‌گویند: «الله». بگو: «سپاس [و ستایش] مخصوصِ الله است [که شما را از این حقیقت، آگاه نمود]»؛ بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند.

Ayah: 26

لِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِیُّ ٱلۡحَمِیدُ

آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آنِ الله است. بی‌تردید، الله بی‌نیازِ ستوده است.

Ayah: 27

وَلَوۡ أَنَّمَا فِی ٱلۡأَرۡضِ مِن شَجَرَةٍ أَقۡلَٰمٞ وَٱلۡبَحۡرُ یَمُدُّهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦ سَبۡعَةُ أَبۡحُرٖ مَّا نَفِدَتۡ کَلِمَٰتُ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٞ

اگر [همۀ] درختان روی زمین قلم شود و دریا [مرکب گردد] و هفت دریای دیگر به یاری‌اش بیاید [تا دانش الهی را بنویسند]، سخنان الله پایان نمی‌یابد. بی‌تردید، الله شکست‌ناپذیرِ حکیم است.

Ayah: 28

مَّا خَلۡقُکُمۡ وَلَا بَعۡثُکُمۡ إِلَّا کَنَفۡسٖ وَٰحِدَةٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِیعُۢ بَصِیرٌ

[ای مردم،] آفرینش و برانگیختن شما [در قیامت] همچون [آفرینش] یک نفر بیش نیست. بی‌تردید، الله شنوای بیناست.

---

Ayah: 29

أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَۖ کُلّٞ یَجۡرِیٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى وَأَنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ

آیا ندیدی که الله از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید و از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید؛ و خورشید و ماه را به خدمت [انسان] گماشته است ‌که هر یک تا زمانی معیّن در [مدار خود] در حرکت باشد؟ بی‌تردید، الله از آنچه می‌کنید آگاه است.

Ayah: 30

ذَٰلِکَ بِأَنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدۡعُونَ مِن دُونِهِ ٱلۡبَٰطِلُ وَأَنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡکَبِیرُ

این [تقدیر و تدبیر،] از آن روست که الله حق است و آنچه جز او [به یاری و دعا] می‌خوانند [همه] باطل است و الله است که بلندمرتبه [و] بزرگ است.

Ayah: 31

أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱلۡفُلۡکَ تَجۡرِی فِی ٱلۡبَحۡرِ بِنِعۡمَتِ ٱللَّهِ لِیُرِیَکُم مِّنۡ ءَایَٰتِهِۦٓۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَٰتٖ لِّکُلِّ صَبَّارٖ شَکُورٖ

آیا ندیدی که کشتی‌ها به [فرمان و] نعمت الله در دریا در حرکتند تا برخی از نشانه‌های خویش را به شما بنمایاند؟ بی‌تردید، در این امر، برای هر شکیبای سپاسگزار، نشانه‌هایی [از قدرت و لطف پروردگار] است.

Ayah: 32

وَإِذَا غَشِیَهُم مَّوۡجٞ کَٱلظُّلَلِ دَعَوُاْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِینَ لَهُ ٱلدِّینَ فَلَمَّا نَجَّىٰهُمۡ إِلَى ٱلۡبَرِّ فَمِنۡهُم مُّقۡتَصِدٞۚ وَمَا یَجۡحَدُ بِـَٔایَٰتِنَآ إِلَّا کُلُّ خَتَّارٖ کَفُورٖ

و آنگاه‌ که موجی کوه‌پیکر آنان را احاطه می‌کند، الله را در حالی خالصانه می‌خوانند که دین [و عبادت] را تنها ویژۀ او می‌دانند؛ اما چون آنان را [از مرگ] ‌رهاند و به خشکی ‌رساند، برخی از آنان میانه‌رو [می‌شوند، چنان که باید، سپاس نمی‌گزارند؛ در حالی ‌که برخی دیگر ناسپاسند]؛ و آیات ما را کسی جز پیمان‌شکنانِ ناسپاس انکار نمی‌کند.

Ayah: 33

یَـٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّکُمۡ وَٱخۡشَوۡاْ یَوۡمٗا لَّا یَجۡزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِۦ وَلَا مَوۡلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِۦ شَیۡـًٔاۚ إِنَّ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٞۖ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ

ای مردم، از پروردگار‌تان پروا کنید و از روزی بترسید که نه هیچ پدری برای فرزندش سودی دارد و نه هیچ فرزندی سودرسانِ پدر است. یقیناً وعدۀ الله [در مورد قیامت] حقیقت دارد؛ پس [هوشیار باشید که لذت‌های] زندگی دنیا شما را نفریبد و شیطان شما را نسبت به [تأخیر عذاب و شکیباییِ] الله فریب ندهد.

Ayah: 34

إِنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ ٱلۡغَیۡثَ وَیَعۡلَمُ مَا فِی ٱلۡأَرۡحَامِۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسٞ مَّاذَا تَکۡسِبُ غَدٗاۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسُۢ بِأَیِّ أَرۡضٖ تَمُوتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُۢ

بی‌تردید، آگاهی [از زمان وقوع] قیامت، [تنها] نزد الله است و [اوست که] باران نازل می‌کند و آنچه را که در رَحِم‌هاست می‌داند؛ و ‌کسی نمی‌داند فردا چه به دست می‌آورد و هیچ‌ ‌کس آگاه نیست که در کدام سرزمین می‌میرد. به راستی که الله دانای آگاه است.

---

Luqmān

سورة لقمان

سورة لقمان - سورة 31 - عدد آیاتها 34

بسم الله الرحمن الرحیم

1. الم

2. تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ

3. هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ

4. الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ

5. أُوْلَئِکَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

6. وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ

7. وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ

8. إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ

9. خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

10. خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ

11. هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُّبِینٍ

12. وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ

13. وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ

14. وَوَصَّیْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ

15. وَإِن جَاهَدَاکَ عَلَى أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ

16. یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ

17. یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ

18. وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ

19. وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ

20. أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُّنِیرٍ

21. وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ

22. وَمَن یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأُمُورِ

23. وَمَن کَفَرَ فَلا یَحْزُنکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

24. نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ

25. وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ

26. لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ

27. وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

28. مَّا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلاَّ کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ

29. أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ

30. ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِن دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ

31. أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُم مِّنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ

32. وَإِذَا غَشِیَهُم مَّوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلاَّ کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ

33. یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لّا یَجْزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ

34. إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ

سورة لقمان

به نام الله بخشندة مهربان

الم (الف. لام. میم). ﴿1﴾ این آیات کتاب حکیم است. ﴿2﴾ هدایت و رحمت برای نیکوکاران است. ﴿3﴾ کسانی‌که نماز را بر پا می‌دارند، و زکات را می‌پردازند،  و آن‌ها به آخرت یقین دارند. ﴿4﴾ اینان از جانب پرودگار‌شان بر هدایت هستند، و اینان رستگارانند. ﴿5﴾ و از مردم کسی هست که سخنان بیهوده را می‌خرد؛ تا به نادانی (مردم را) از راه الله گمراه سازد، و آن (آیات) را به ریخشند می‌گیرد، اینان برایشان  عذاب خوار کنندة است. ﴿6﴾ و هنگامی‌که آیات ما بر او خوانده شود، تکبر‌کنان روی می‌گرداند، گویا که آن را نشنیده است، گویا در گوش‌هایش سنگینی است، پس او را به عذابی درد‌ناک بشارت ده. ﴿7﴾ بی‌گمان کسانی‌که ایمان آوردند و کار‌های شایسته انجام دادند، برای آن‌ها باغ‌های پر نعمت (بهشت) است. ﴿8﴾ جاودانه در آن خواهند ماند، وعدة الله راست است، و او پیروزمند حکیم است. ﴿9﴾ (الله) آسمان‌ها را بدون ستون آفرید که می‌بینید، و در زمین کوه‌های استوار افکند تا شما را نلرزاند،  و از هرگونه جنبندة در آن بپراکند، و از آسمان آبی نازل کردیم، آنگاه در آن (زمین) هر جفت (گیاه) پر ارزش (و نیکو) رویاندیم. ﴿10﴾ این آفرینش الله است، پس به من نشان دهید کسانی‌که غیر او هستند، چه چیزی را آفریده‌اند؟! بلکه ستمکاران در گمراهی آشکاری هستند. ﴿11﴾و به راستی به لقمان حکمت دادیم، (و به او گفتیم) که: شکر الله را به جای آور؛ و هرکس شکر کند تنها به سود خود شکر کرده است، و هر کس که کفران کند، پس بی‌تردید الله بی‌نیاز ستوده است. ﴿12﴾ و (به یاد آور) هنگامی را که لقمان به فرزندش در حالی‌که او را پند می‌داد، گفت: «ای پسرک من! به الله شرک نیاور، بی‌گمان شرک، ستم بزرگی است. ﴿13﴾ و به انسان دربارة پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد، و از شیر باز گرفتنش در دو سال است، (آری، سفارش کردیم) که برای من و برای پدر و مادرت شکر به جای آور که باز‌گشت (همة شما) به سوی من است. ﴿14﴾ و اگر آن دو (مشرک باشند و) تلاش کنند که تو چیزی را که به آن علم نداری شریک من قرار دهی، پس از آنان اطاعت نکن، و در دنیا با آنان به شایستگی رفتار کن، و از راه کسی پیروی کن که (توبه‌کنان) به سوی من باز آمده است، سپس بازگشت (همة) شما به سوی من است، آنگاه شما را از آنچه انجام می‌دادید؛ آگاه می‌کنم. ﴿15﴾ ای پسرک من! اگر (عمل نیک یا بد) به‌اندازة سنگینی دانة خردل باشد، آنگاه در درون تختة سنگی یا در آسمان‌ها یا در زمین باشد، الله آن را (در روز قیامت برای حساب) می‌آورد، بی‌گمان الله باریک‌بین آگاه است. ﴿16﴾ ای پسرک من! نماز را بر پا دار، و امر به معروف کن و نهی از منکر کن، و بر هر آنچه به تو برسد صبر کن، بی‌تردید این از کار‌های سترگ است. ﴿17﴾ و با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه در زمین راه مرو، بی‌گمان الله هیچ متکبر خود‌ستای را دوست ندارد. ﴿18﴾ و در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن، و از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد نزن) زیرا زشت‌ترین صدا‌ها؛ صدای خران است. ﴿19﴾ آیا ندیدید که الله آنچه را که در آسمان‌ها و آنچه را که در زمین است؛ مسخر شما کرده است، و نعمت‌های خود را آشکار و پنهان (بطور فراوان) بر شما ارزانی داشته است؟! و از مردم کسی هست که بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری دربارة الله مجادله می‌کند. ﴿20﴾ و هنگامی‌که به آنان گفته شود: «از آنچه الله نازل کرده است؛ پیروی کنید» گویند: «(نه) بلکه ما از چیزی پیروی می‌کنیم که نیاکان خود را بر آن یافتیم». آیا حتی اگر شیطان آنان را به سوی عذاب (آتش) سوزان دعوت کند (باز هم ازآن‌ها  پیروی می‌کنند؟!) ﴿21﴾ و کسی‌که روی خویش را تسلیم الله کند در حالی‌که نیکو‌کار باشد، به راستی به دستگیرة محکمی چنگ زده است، و سرانجام (همة) کار‌ها به سوی الله است. ﴿22﴾ و کسی‌که کافر شود، پس کفر او تو را غمگین نسازد، بازگشت (همة) آنان به سوی ماست، پس آنان را از آنچه انجام  داده‌اند؛ آگاه خواهیم کرد، بی‌تردید الله به آنچه درون سینه‌هاست؛ دانا است. ﴿23﴾ آن‌ها را اندکی (از متاع دنیا) بهره‌مند می‌کنیم، سپس آن‌ها را به (تحمل) عذاب سختی ناگزیر سازیم. ﴿24﴾ و اگر از آن‌ها بپرسی: «چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفرید؟!» مسلماً می‌گویند: «الله». بگو: «حمد و ستایش مخصوصِ الله است» بلکه بیشتر آن‌ها نمی‌دانند. ﴿25﴾ آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آنِ الله است، بی‌گمان الله است که بی‌نیاز ستوده است. ﴿26﴾ و اگر (همة) درختان روی زمین قلم شود، و دریا (مرکب گردد) و هفت دریای دیگر به مدد آن بیاید، سخنان الله پایان نمی‌یابد، بی‌تردید الله پیروزمند حکیم است. ﴿27﴾ آفرینش و بر انگیختن (همة) شما (در روز قیامت) جز مانند (آفرینش و زنده کردن) یک تن بیش  نیست، بی‌گمان الله شنوای بیناست. ﴿28﴾   آیا ندیدی‌که الله شب را در روز داخل می‌کند، و روز را در شب داخل می‌گرداند، و خورشید و ماه را مسخر کرده‌که هر یک تا زمانی معین در حرکت است، و یقیناً الله به آنچه انجام می‌دهید؛ آگاه است. ﴿29﴾ این بدان (سبب) است که الله حق است، و همانا آنچه به جز او می‌خوانند؛ باطل است، و همانا الله است که بالا و بلند مرتبة بزرگ است. ﴿30﴾ آیا ندیدی که کشتی به (فرمان و) نعمت الله در دریا حرکت می‌کند، تا (الله) بخشی از نشانه‌های خود را به شما نشان دهد؟! بی‌گمان در این برای هر شکیبای سپاسگزار نشانه‌هایی است. ﴿31﴾ و هنگامی‌که (در دریا) موجی همچون سایه‌بان آن‌ها را بپوشاند، الله را با اخلاص می‌خوانند، پس چون آن‌ها را (با آوردن) به خشکی نجات داد، آنگاه بعضی از آنان راه اعتدال را پیش می‌گیرند. (و بر ایمان و عهد خود می‌مانند، در حالی‌که بعضی دیگر راه کفر را پیش می‌گیرند) و آیات ما را هیچ کس جز پیمان‌شکنان ناسپاس؛ انکار نمی‌کند. ﴿32﴾ ای مردم! از پروردگار‌تان بترسید، و از روزی بترسید که نه پدر کیفر فرزندش را به عهده می‌گیرید، و نه فرزند چیزی از کیفر (اعمال) پدرش را عهده دار می‌شود، یقیناً وعدة الله حق است، پس زندگی دنیا شما را نفریبد، و (شیطان) فریبکار شما را نسبت به الله نفریبد. ﴿33﴾ بی‌گمان علم (وقوع) قیامت نزد الله است، و (او) باران را نازل می‌کند، و آنچه را که در رحم‌هاست می‌داند، و هیچ کس نمی‌داند فردا چه چیز به دست می‌آورد، و هیچ کس نمی‌داند که در کدام سرزمین می‌میرد، یقیناً الله دانای آگاه است. ﴿34﴾

سوره لقمان

سُورَةُ لُقۡمَانَ

بسم الله الرحمن الرحیم

﴿ الٓمٓ ١ تِلۡکَ ءَایَٰتُ ٱلۡکِتَٰبِ ٱلۡحَکِیمِ ٢ هُدٗى وَرَحۡمَةٗ لِّلۡمُحۡسِنِینَ ٣ ٱلَّذِینَ یُقِیمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَیُؤۡتُونَ ٱلزَّکَوٰةَ وَهُم بِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ یُوقِنُونَ ٤ أُوْلَٰٓئِکَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَشۡتَرِی لَهۡوَ ٱلۡحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ بِغَیۡرِ عِلۡمٖ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًاۚ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِینٞ ٦ وَإِذَا تُتۡلَىٰ عَلَیۡهِ ءَایَٰتُنَا وَلَّىٰ مُسۡتَکۡبِرٗا کَأَن لَّمۡ یَسۡمَعۡهَا کَأَنَّ فِیٓ أُذُنَیۡهِ وَقۡرٗاۖ فَبَشِّرۡهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ ٧ إِنَّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَهُمۡ جَنَّٰتُ ٱلنَّعِیمِ ٨ خَٰلِدِینَ فِیهَاۖ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٗاۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ ٩ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَیۡرِ عَمَدٖ تَرَوۡنَهَاۖ وَأَلۡقَىٰ فِی ٱلۡأَرۡضِ رَوَٰسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمۡ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَآبَّةٖۚ وَأَنزَلۡنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَنۢبَتۡنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوۡجٖ کَرِیمٍ ١٠ هَٰذَا خَلۡقُ ٱللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ ٱلَّذِینَ مِن دُونِهِۦۚ بَلِ ٱلظَّٰلِمُونَ فِی ضَلَٰلٖ مُّبِینٖ ١١ ﴾

به نام خداوند بخشندۀ مهربان

الم. ﴿1﴾این آیت‌هاى کتاب با حکمت است. ﴿2﴾هدایت و بخشایش شده براى نیکوکاران. ﴿3﴾آنان‌که برپا می‌دارند نماز را و می‌دهند زکات را و ایشان به آخرت یقین مى‏دارند. ﴿4﴾این جماعت بر هدایت‏اند، آمده از پروردگار ایشان و این جماعت، ایشانند رستگار. ﴿5﴾و از مردمان کسى هست که مى‏ستاند سخنى را که براى بازى است [911]تا گمراه کند مردم را از راه خدا به غیر علم و تمسخر گیرد راه خدا را. این جماعت، ایشان راست عذاب خوارکننده. ﴿6﴾و چون خوانده شود برین شخص آیات ما، روى بگرداند تکبرکنان. گویا نشنیده است آن را، گویا در دو گوش وى گرانى است. پس خبر ده او را به عذاب درد دهنده. ﴿7﴾هرآیینه آنان‌که ایمان آوردند و کردارهاى شایسته کردند، ایشان راست بهشت‌هاى نعمت. ﴿8﴾جاویدان آنجا. وعده داده است خدا، وعدۀ راست و اوست غالب با حکمت. ﴿9﴾آفرید آسمان‌ها به غیر ستون‌ها که ببینید آن را و افکند در زمین کوه‌ها براى احتراز از آنکه بجنباند شما را و پراکنده کرد در زمین از هر نوع جانور، و فرود آوردیم از آسمان، آبى. پس رویانیدیم در زمین از هر جنس نیک. ﴿10﴾این است آفرینش خدا، پس بنمایید مرا چه چیز آفریدند آنان‌که بجز وى‏اند؟ بلکه ستمکاران در گمراهىِ ظاهرند. ﴿11﴾

﴿ وَلَقَدۡ ءَاتَیۡنَا لُقۡمَٰنَ ٱلۡحِکۡمَةَ أَنِ ٱشۡکُرۡ لِلَّهِۚ وَمَن یَشۡکُرۡ فَإِنَّمَا یَشۡکُرُ لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٞ ١٢ وَإِذۡ قَالَ لُقۡمَٰنُ لِٱبۡنِهِۦ وَهُوَ یَعِظُهُۥ یَٰبُنَیَّ لَا تُشۡرِکۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّ ٱلشِّرۡکَ لَظُلۡمٌ عَظِیمٞ ١٣ وَوَصَّیۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَیۡهِ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ وَهۡنًا عَلَىٰ وَهۡنٖ وَفِصَٰلُهُۥ فِی عَامَیۡنِ أَنِ ٱشۡکُرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیۡکَ إِلَیَّ ٱلۡمَصِیرُ ١٤ وَإِن جَٰهَدَاکَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِکَ بِی مَا لَیۡسَ لَکَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ وَصَاحِبۡهُمَا فِی ٱلدُّنۡیَا مَعۡرُوفٗاۖ وَٱتَّبِعۡ سَبِیلَ مَنۡ أَنَابَ إِلَیَّۚ ثُمَّ إِلَیَّ مَرۡجِعُکُمۡ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ ١٥ یَٰبُنَیَّ إِنَّهَآ إِن تَکُ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٖ فَتَکُن فِی صَخۡرَةٍ أَوۡ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ أَوۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ یَأۡتِ بِهَا ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٞ ١٦ یَٰبُنَیَّ أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱنۡهَ عَنِ ٱلۡمُنکَرِ وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَآ أَصَابَکَۖ إِنَّ ذَٰلِکَ مِنۡ عَزۡمِ ٱلۡأُمُورِ ١٧ وَلَا تُصَعِّرۡ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمۡشِ فِی ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًاۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٖ ١٨ وَٱقۡصِدۡ فِی مَشۡیِکَ وَٱغۡضُضۡ مِن صَوۡتِکَۚ إِنَّ أَنکَرَ ٱلۡأَصۡوَٰتِ لَصَوۡتُ ٱلۡحَمِیرِ ١٩ ﴾

و هرآیینه عطا کردیم لقمان را حکمت. گفتیم که شکر کن خدا را، و هر که شکر کند، پس جز این نیست که شکر می‌کند براى نفع خود و هر که ناسپاسى کند، پس هرآیینه خدا بى‌نیاز ستوده کار است. ﴿12﴾و یاد کن چون گفت لقمان به پسر خود و او پند مى‏داد آن پسر را: اى پسرک من! شریک مقرر مکن با خدا، هرآیینه شرک ستمى بزرگ است. ﴿13﴾و حکم فرمودیم آدمى را به نسبت پدر و مادر وى. در شکم برداشته است وی را مادر وى در حال سستى بالاى سستى دیگر [912]و از شیر باز کردن او را در دو سال است، [به این مضمون] که شکرگزارى کن مرا و پدر و مادر خود را. به سوى من است بازگشت. ﴿14﴾و اگر کوشش کنند با تو بر آنکه شریک مقرر کنى با من چیزى که نیست تو را به حقیقت آن دانش، پس فرمانبردارى ایشان مکن و صحبت دار با ایشان در معیشت دنیا به وجه پسندیده و پیروى کن راه کسی که رجوع دارد به سوى من، باز به سوى من است رجوع شما، پس بیاگاهانم شما را به آنچه می‌کردید. ﴿15﴾[گفت لقمان]: اى پسرک من! هرآیینه خطیه اگر باشد هم سنگ دانه‌ای از سپندان، پس باشد در میان سنگى یا در آسمان‌ها یا در زمین، به هر حال حاضر کند آن را خدا، هرآیینه خدا باریک بینِ خبردار است. ﴿16﴾اى پسرک من! برپادار نماز را و بفرما به کار پسندیده و منع کن از ناپسندیده و صبر کن بر هرچه برسد به تو، هرآیینه این مقدمه از کارهاى مقصود است. ﴿17﴾و متاب رخسارۀ خود را از طرف مردمان (یعنى به تکبّر) و راه مرو در زمین، خرامان، هرآیینه خدا دوست نمی‌دارد هر نازندۀ خودستاینده را. ﴿18﴾و میانه‌روى کن در رفتار خود و فرود آر آواز خود را، هرآیینه بدترین آوازها آواز خران است. ﴿19﴾

﴿ أَلَمۡ تَرَوۡاْ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَأَسۡبَغَ عَلَیۡکُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗۗ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یُجَٰدِلُ فِی ٱللَّهِ بِغَیۡرِ عِلۡمٖ وَلَا هُدٗى وَلَا کِتَٰبٖ مُّنِیرٖ ٢٠ وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ ٱتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ بَلۡ نَتَّبِعُ مَا وَجَدۡنَا عَلَیۡهِ ءَابَآءَنَآۚ أَوَلَوۡ کَانَ ٱلشَّیۡطَٰنُ یَدۡعُوهُمۡ إِلَىٰ عَذَابِ ٱلسَّعِیرِ ٢١ ۞وَمَن یُسۡلِمۡ وَجۡهَهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ فَقَدِ ٱسۡتَمۡسَکَ بِٱلۡعُرۡوَةِ ٱلۡوُثۡقَىٰۗ وَإِلَى ٱللَّهِ عَٰقِبَةُ ٱلۡأُمُورِ ٢٢ وَمَن کَفَرَ فَلَا یَحۡزُنکَ کُفۡرُهُۥٓۚ إِلَیۡنَا مَرۡجِعُهُمۡ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ ٢٣ نُمَتِّعُهُمۡ قَلِیلٗا ثُمَّ نَضۡطَرُّهُمۡ إِلَىٰ عَذَابٍ غَلِیظٖ ٢٤ وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ لَیَقُولُنَّ ٱللَّهُۚ قُلِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِۚ بَلۡ أَکۡثَرُهُمۡ لَا یَعۡلَمُونَ ٢٥ لِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِیُّ ٱلۡحَمِیدُ ٢٦ وَلَوۡ أَنَّمَا فِی ٱلۡأَرۡضِ مِن شَجَرَةٍ أَقۡلَٰمٞ وَٱلۡبَحۡرُ یَمُدُّهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦ سَبۡعَةُ أَبۡحُرٖ مَّا نَفِدَتۡ کَلِمَٰتُ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٞ ٢٧ مَّا خَلۡقُکُمۡ وَلَا بَعۡثُکُمۡ إِلَّا کَنَفۡسٖ وَٰحِدَةٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِیعُۢ بَصِیرٌ ٢٨ ﴾

آیا ندیدید که خدا رام گردانید براى شما آنچه در آسمان‌هاست و آنچه در زمین است و تمام فرود آورد بر شما نعمت‌هاى خود را آشکارا و پنهان؟ و از مردمان کسى هست که مکابره مى‏کند در باب خدا به غیر دانش و به غیر هدایت و به غیر کتاب روشن. ﴿20﴾و چون گفته شود به ایشان که پیروى کنید چیزی را که فرود آورد خدا، گویند: بلکه پیروى کنیم چیزى را که یافتیم بر آن پدران خود را. آیا پیروى مى‏کنند اگرچه شیطان می‌خواند ایشان را به سوى عذاب دوزخ؟. ﴿21﴾و هر که متوجه ساخت روى خود را به سوى خدا و وى نیکوکار است، پس هرآیینه دست زده است به دست آویزى محکم و به سوى خدا است بازگشت کارها. ﴿22﴾و هر که کافر شود، پس اندوهگین نکند تو را کفر وى. به سوى ماست رجوع ایشان، پس خبردار کنیم ایشان را به آنچه می‌کردند، هرآیینه خدا دانا است به خصلتى که در سینه‌ها باشد. ﴿23﴾بهره‏مند می‌سازیم ایشان را اندکى، باز به بیچارگى برانیم ایشان را به سوى عذاب سخت. ﴿24﴾و اگر سؤال کنى از ایشان: کیست که بیافرید آسمان‌ها و زمین را؟ البته بگویند: خدا آفرید. بگو: ستایش خدا راست. بلکه اکثر ایشان نمی‌دانند. ﴿25﴾خدای راست آنچه در آسمان‌ها و زمین است، هرآیینه خدا همان است بى‌نیاز ستوده. ﴿26﴾و اگر آنچه در زمین است از درختان، قلم‌ها شوند و دریا سیاهى بود، زیاده می‌کند آن را بعد از این دریا هفت دریاى دیگر، به پایان نرسند سخنان خدا. هرآیینه خدا غالب با حکمت است. ﴿27﴾نیست آفریدن شما و نه برانگیختن شما، الاّ مانند آفریدن و برانگیختن یک تن. هرآیینه خدا شنوای بیناست. ﴿28﴾

﴿ أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَۖ کُلّٞ یَجۡرِیٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى وَأَنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ ٢٩ ذَٰلِکَ بِأَنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدۡعُونَ مِن دُونِهِ ٱلۡبَٰطِلُ وَأَنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡکَبِیرُ ٣٠ أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱلۡفُلۡکَ تَجۡرِی فِی ٱلۡبَحۡرِ بِنِعۡمَتِ ٱللَّهِ لِیُرِیَکُم مِّنۡ ءَایَٰتِهِۦٓۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَٰتٖ لِّکُلِّ صَبَّارٖ شَکُورٖ ٣١ وَإِذَا غَشِیَهُم مَّوۡجٞ کَٱلظُّلَلِ دَعَوُاْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِینَ لَهُ ٱلدِّینَ فَلَمَّا نَجَّىٰهُمۡ إِلَى ٱلۡبَرِّ فَمِنۡهُم مُّقۡتَصِدٞۚ وَمَا یَجۡحَدُ بِ‍َٔایَٰتِنَآ إِلَّا کُلُّ خَتَّارٖ کَفُورٖ ٣٢ یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّکُمۡ وَٱخۡشَوۡاْ یَوۡمٗا لَّا یَجۡزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِۦ وَلَا مَوۡلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِۦ شَیۡ‍ًٔاۚ إِنَّ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٞۖ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ ٣٣ إِنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ ٱلۡغَیۡثَ وَیَعۡلَمُ مَا فِی ٱلۡأَرۡحَامِۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسٞ مَّاذَا تَکۡسِبُ غَدٗاۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسُۢ بِأَیِّ أَرۡضٖ تَمُوتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُۢ ٣٤ ﴾

آیا ندیدى که خدا در مى‏آرد شب را در روز و در مى‏آرد روز را در شب و رام گردانید آفتاب و ماه را، هر یکى می‌رود تا مدتى معین؟ و آیا ندیدى که خدا به آنچه مى‏کنید خبردار است؟. ﴿29﴾این کارها به سبب آن است که خدا همونست ثابت و به سبب آن است که آنچه مى‏پرستند بجز وى، بى‌اصل است و به سبب آن است که خدا همونست بلند مرتبۀ بزرگ قدر. ﴿30﴾آیا ندیدى که کشتى‌ها می‌رود در دریا به فضل خدا تا بنماید بعض نشانه‌هاى خویش. هرآیینه در این مقدمه نشانه‌هاست هر صبر کنندۀ سپاس دارنده را. ﴿31﴾و چون در گیرد ایشان را موج مانند سایبان‌ها، بخوانند خداى را خالص کرده براى او عبادت. پس آنگاه که نجات داد ایشان را به سوى بیابان، پس بعضِ ایشان میانه‏رو باشد. و انکار نمی‌کند آیات ما را مگر هر عهد شکنندۀ ناسپاس دارنده. ﴿32﴾اى مردمان! بترسید از پروردگار خویش و حذر کنید از روزی که کفایت نکند هیچ پدر به جاى پسر خویش و نه فرزندى کفایت کننده باشد به جاى پدر خود چیزى را. هرآیینه وعدۀ خدا راست است، پس فریب ندهد شما را زندگانى دنیا و فریب ندهد شما را در مقدمۀ خدا شیطان فریبنده. ﴿33﴾هرآیینه خدا نزدیک اوست علم قیامت و فرو می‌فرستد باران را و می‌داند آنچه در شکم حامله‏ها باشد، و نمی‌داند هیچ شخصى که چکار خواهد کرد فردا و نمى‏داند هیچ شخصى که به کدام زمین خواهد مرد. هرآیینه خدا دانای خبردار است. ﴿34﴾

[911] یعنی مثل قصۀ رستم و اسفندیار. [912] یعنی هر وقت سست‌تر می‌شود، والله اعلم.

تفسیر نور: سوره لقمان

تفسیر نور:
سوره لقمان آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ الم ‏

‏ترجمه : ‏
‏الف . لام . میم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الم‌ » : ( نگا : بقره‌ / 1 ) .‏

سوره لقمان آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ، آیات کتاب پرمحتوا و استوار ( قرآن ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تِلْکَ ءَایَاتُ . . . » : ( نگا : یونس‌ / 1 ) .‏

سوره لقمان آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هدایت و رحمت برای نیکوکاران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هُدیً وَ رَحْمَةً » : حال آیات می‌باشند .‏

سوره لقمان آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آن کسانی که نماز را چنان که باید می‌خوانند ، و زکات را می‌پردازند ، و به آخرت کاملاً ایمان دارند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الَّذِینَ » : صفت محسنین است .‏

سوره لقمان آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ أُوْلَئِکَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان هدایت پروردگارشان را فرا چنگ آورده‌اند و ایشان قطعاً رستگارند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أُولئِکَ عَلی هُدیً . . . » : ( نگا : بقره‌ / 5 ) .‏

سوره لقمان آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُواً أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در میان مردم کسانی هستند که خریدار سخنان پوچ و یاوه‌اند تا با چنین سخنانی ( بندگان خدا را ) جاهلانه از راه خدا منحرف و سرگشته سازند و آن را مسخره کنند . آنان عذاب خوار و رسوا کننده‌ای دارند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَهْوَ الْحَدیثِ » : سخنانی که انسان را غافل از چیزهای سودمند دنیوی و اخروی کند . مانند : خرافات ، افسانه‌های بیفایده ، حرفهای مضحک ، و آوازهای جلف .‏

سوره لقمان آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِراً کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هنگامی که آیات ما بر ایشان خوانده می‌شود ، مستکبرانه روی برمی‌گردانند و می‌روند . انگار آنها را نشنیده‌اند . گوئی در گوشهایشان سنگینی است . ایشان را به عذاب دردناکی مژده بده .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُسْتَکْبِراً » : متکبّرانه . خود بزرگ‌بینانه . « وَقْراً » : سنگینی .‏

سوره لقمان آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته و بایسته بکنند ، باغهای پرنعمت بهشت از آن ایشان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَنَّاتُ النَّعِیمِ » : ( مائده‌ / 65 ، حجّ‌ / 56 ) .‏

سوره لقمان آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقّاً وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏جاودانه در آن خواهند ماند . این وعده مسلّم الهی است ، وعده‌ای تخلّف‌ناپذیر . ( خداوند نه وعده دروغین می‌دهد ، و نه از وفای به وعده‌های خود عاجز است ، چرا که ) او عزیز و قدرتمند ، و حکیم و آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَعْدَاللهِ حَقّاً » : ( وَعْدَ ) و ( حَقّاً ) مفعول مطلق بوده و تقدیر چنین است : وَعَدَاللهُ ذلِکَ وَعْداً ، وَ أَحَقَّ ذلِکَ حَقّاً .‏

سوره لقمان آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏خداوند آسمانها را بدون ستونی که قابل رؤیت ( برای شما ) باشد آفریده است ، و در زمین کوههای استواری را پراکنده است ، تا زمین شما را نلرزاند و سراسیمه نگرداند ، و در زمین انواع جنبندگان را پخش و پراکنده کرده است . و از آسمان آب فرو فرستاده‌ایم و با آن اقسام گوناگونی از گیاهان پرارزش را رویانده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا » : ( نگا : رعد / 2 ) . « رَوَاسِیَ » : ( نگا : رعد / 3 ، نحل‌ / 15 ) . « أَن تَمِیدَ بِکُمْ » : ( نگا : نحل‌ / 15 ، انبیاء / 31 ) . « بَثَّ » : زیاد و فراوان و پخش و پراکنده کرد ( نگا : نساء / 1 ) . « زَوْجٍ » : صنف . نوع ( نگا : انعام‌ / 143 ) . « کَرِیمٍ » : زیبا و سودمند ( نگا : انفال‌ / 4 ) .‏

سوره لقمان آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اینها ( که می‌نگرید و می‌بینید ) آفریده‌های خدایند ، شما به من نشان دهید آنانی که جز خدایند چه چیز را آفریده‌اند ؟ ( تا شایسته پرستش و شراکت در الوهیّت را داشته باشند ) . بلکه ستمگران ( کفرپیشه ) در گمراهی آشکاری هستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هذا » : این مخلوقات و موجودات جهان هستی ، اعم از انسان و نبات و حیوان و زمین و سایر کرات . « مِن دُونِهِ » : بجز خدا . سوای خدا .‏

سوره لقمان آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما به لقمان فرزانگی بخشیدیم ( و بدو دستور دادیم ) که خدا را سپاسگزاری کن و ( بدان که ) هر کس سپاسگزاری کند ، به سود خویش سپاسگزاری می‌کند ، و هر کس ناسپاسی کند ( به خود زیان می‌رساند نه به خدا ) چرا که خدا بی‌نیاز و ستوده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لُقْمَانَ » : نام شخصی صالح و فهمیده و فاضل و آگاهی است که تاریخ زندگانی او روشن نیست . برخی او را پبغمبر پروردگار ، و گروهی وی را فرزانه‌ای پرهیزگار می‌دانند . « الْحِکْمَةَ » : نبوّت . فرزانگی . حکمت اصابه در قول و عمل ، و اتقان در امور است . به عبارت دیگر ، حکمت مجموعه فضائلی است که دارنده آن در پرتو آن هر کاری را در جای خود انجام می‌دهد و هر سخنی را در موقع مناسب اداء می‌کند . « أَنْ » : حرف تفسیریّه است . چرا که شکرگزاری عین حکمت ، و حکمت عین شکرگزاری است . « کَفَرَ » : کافر شد . کفران نعمت کرد . « حَمِیدٌ » : ستوده توسّط فرشتگان و همه ذرّات موجودات ( نگا : ابراهیم‌ / 8 ) .‏

سوره لقمان آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( یادآور شو ) زمانی را که لقمان به پسرش گفت - در حالی که او را پند می‌داد - پسر عزیزم ! ( چیزی و کسی را ) انباز خدا مکن ، واقعاً شرک ستم بزرگی است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بُنَیَّ » : مصغّر ابن است و به ( ی ) متکلّم اضافه شده است .‏

سوره لقمان آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کرده‌ایم ( که در حق ایشان نیک باشد و نیکی کند ، به ویژه مادر ، چرا که ) مادرش بدو حامله شده است و هر دم به ضعف و سستی تازه‌ای دچار آمده است . پایان دوران شیرخوارگی او دو سال است ( و در این دو سال نیز ، کودک شیر ، یعنی شیره جان مادر را می‌نوشد . مادر در این مدّت 33 ماهه حمل و شیرخوارگی ، مهمترین خدمات و بزرگترین فداکاری را مبذول می‌دارد . لذا به انسان توصیه ما این است ) که هم سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باش ، و ( بدان که سرانجام ) بازگشت به سوی من است ( و نیکان را جزا و بدان را سزا می‌دهم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حَمَلَتْهُ » : بدو حامله شده است و باردار گشته است . « وَهْناً » : ضعف و سستی . حال ( أُمّ ) است ، یعنی ذاتَ وَهْنٍ . یا مفعول مطلق فعل محذوف است و جمله حال است ، و تقدیر چنین است : تَهِنُ وَهْناً . « وَهْناً عَلی وَهْنٍ » : ضعفها و سستیهای پیاپی و پشت سرهم . « فِصَالُ » : از شیر بریدن . پایان دوران شیرخوارگی ( نگا : احقاف‌ / 15 ) . « عَامَیْنِ » : دو سال ( نگا : بقره‌ / 233 ) .‏

سوره لقمان آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِن جَاهَدَاکَ عَلى أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفاً وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هر گاه آن دو ، تلاش و کوشش کنند که چیزی را شریک من قرار دهی که کمترین آگاهی از بودن آن و ( کوچکترین دلیل بر اثبات آن ) سراغ نداری ، از ایشان فرمانبرداری مکن . ( چرا که در مسأله عقائد و کفر و ایمان همگامی و همراهی جائز نیست ، و رابطه با خدا ، مقدّم بر رابطه انسان با پدر و مادر است ، و اعتقاد مکتبی برتر از عواطف خویشاوندی است . ولی در عین حال ) با ایشان در دنیا به طرز شایسته و به گونه بایسته‌ای رفتار کن و راه کسانی را در پیش گیر که به جانب من ( با یکتاپرستی و طاعت و عبادت ) رو کرده‌اند . بعد هم همه به سوی من برمی‌گردید و من شما را از آنچه ( در دنیا ) می‌کرده‌اید آگاه می‌سازم ( و بر طبق اعمالتان پاداش و کیفرتان می‌دهم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« جَاهَدَاکَ » : اگر درباره تو به تلاش ایستادند و کوشش نمودند . « مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ » : آنچه تو از آن بی‌خبری و دلیلی بر وجودش نداری . یعنی چیزی که اصلاً وجود ندارد و در واقع محال و ناشدنی است . « مَعْرُوفاً » : نیک و پسندیده . صفت مصدر محذوفی است و تقدیر چنین است : صَاحِبْهُمَا فِی‌الدُّنْیَا صِحَاباً مَّعْرُوفاً . « أَنَابَ » : برگشت . مراد از رجوع کردن ، رو نمودن است . دو آیه ، از ( وَصَّیْنَا الإِنسَانَ ) تا ( تَعْمَلُونَ ) معترضه و تأکید بر نهی از شرک است .‏

سوره لقمان آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏پسر عزیزم ! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی ( عمل نیک یا بد انجام گرفته ) باشد و در دل سنگی ، یا در آسمانها ، و یا این که در میان زمین باشد ، خدا آن را حاضر می‌آورد ( و به حساب و کتاب آن رسیدگی می‌کند ) . چرا که خداوند بس دقیق و آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنَّهَا » : مرجع ( هَا ) خَصْلَة است اعم از نیک یا بد ، یا حسنات و سیّئات . « مِثْقَالَ حَبَّةٍ » : اندازه دانه‌ای . مراد سنگینی آن است . ( نگا : نساء / 40 ، یونس‌ / 61 ، انبیاء / 47 ) . « خَرْدَلٍ » : دانه خردل . سپندان . در کوچکی و حقارت ضرب‌المثل است . « صَخْرَةٍ » : سنگ بزرگ و سخت ( نگا : کهف‌ / 63 ) . مثال سختی است . « السَّمَاوَاتِ » : مثال دوری است . « الأرْضِ » : مثال نهانی است . « لَطِیفٌ » : ( نگا : انعام‌ / 103 ، یوسف‌ / 100 ) .‏

سوره لقمان آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای پسر عزیزم ! نماز را چنان که شاید بخوان ، و به کار نیک دستور بده و از کار بد نهی کن ، و در برابر مصائبی که به تو می‌رسد شکیبا باش . اینها از کارهای ( اساسی و مهمّی ) است که باید بر آن عزم را جزم کرد و ثبات ورزید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذلِکَ » : اشاره به ( صبر ) و سائر امور دیگر ، یعنی نهی از منکر و امر به معروف و اقامه نماز ، بر سبیل بَدَلیّت است . « عَزْمِ الأمُورِ » : ( نگا : آل‌عمران‌ / 186 ) .‏

سوره لقمان آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏با تکبّر و بی‌اعتنائی از مردم روی مگردان ، و مغرورانه بر زمین راه مرو ، چرا که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تُصَعِّرْ » : از مردم ، با تکبّر و بی‌اعتنائی روی مگردان . از ماده ( صَعَر ) به معنی بیماری گردن کجی و یا چهره یا گونه کژی است . مراد روی گردانی با بی‌اعتنائی و تکبّر است . « مَرَحاً » : شادمانی فراوان توأم با غرور و سرمستی است ( نگا : اسراء / 37 ) . « مُخْتَالٍ فَخُورٍ » : ( نگا : نساء / 36 ) .‏

سوره لقمان آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن ، و ( در سخن گفتنت ) از صدای خود بکاه ( و فریاد مزن ) چرا که زشت‌ترین صداها ، صدای خران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِقْصِدْ » : میانه‌روی کن . اعتدال داشته باش . مراد انتخاب میان تند و کند رفتن است . « أغْضُضْ » : بکاه . پائین بیاور . « الْحَمِیرِ » : جمع حِمار ، الاغها . خران . « إِنَّ أَنکَرَ الأصْوَاتِ . . . » : صدای خر در زشتی ضرب‌المثل است . چرا که این حیوان گاهی بی‌جهت و بدون هیچ گونه نیازی ، وقت و بی‌وقت عرعر می‌کند ، و زشتی آن بیشتر از نظر بلندی است ، و عربها هم به بلندی صدا افتخار می‌کردند .‏

سوره لقمان آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا کِتَابٍ مُّنِیرٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمین است مسخّر شما کرده است ( و در مسیر منافع شما به حرکت انداخته است ) ، و نعمتهای خود را - چه نعمتهای ظاهر و چه نعمتهای باطن‌ - بر شما گسترده و افزون ساخته است‌ ؟ برخی از مردم بدون هیچ گونه دانش و هدایت و کتاب روشن و روشنگری ، درباره ( شناخت و یکتائی ) خدا راه ستیز و جدال را پیش می‌گیرند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سَخَّرَ لَکُمْ . . . » : ( نگا : رعد / 2 ، حجّ‌ / 65 ) . « أَسْبَغَ » : فراوان و فراخ کرده است . اتمام بخشیده است و فراگیر نموده است . . « ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً » : آشکار و پنهان . نعمتهای ظاهر ، همچون : صحّت ، دارائی ، فرزندان خوب . نعمتهای باطن ، همچون عقل ، حسن تدبیر ، اطمینان قلب ، ایمان . حال هستند . « یُجَادِلُ فِی . . . » : ( نگا : حجّ‌ / 8 ) .‏

سوره لقمان آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هنگامی که بدانان گفته می‌شود : از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید ، می‌گویند : بلکه ما از چیزی پیروی می‌کنیم که پدران خود را بر آن یافته‌ایم . آیا ( از نیاکان خود پیروی می‌کنند ) ولو این که اهریمن ایشان را به عذاب آتش فروزان ( دوزخ ) فرا خواند ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَآ أَنزَلَ اللهُ » : مراد کتاب آسمانی و حق و هدایت است . « نَتَّبِعُ مَا . . . » : ( نگا : بقره‌ / 170 ) . « السَّعِیرِ » : آتش زبانه‌کش و فروزان ( نگا : نساء / 10 و 55 ، حجّ‌ / 4 ) .‏

سوره لقمان آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که ( دل به خدا دهد و ) مطیعانه رو به خدا کند ، در حالی که نیکوکار باشد ، به دستاویز بسیار محکمی چنگ زده است . سرانجام همه کارها به خدا بازگشت داده می‌شود ( و حسنات را پاداش ، و سیّئات را پادافره می‌دهد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُسْلِمْ وَجْهَهُ » : مراد خلوص در عبادت است ( نگا : بقره‌ / 112 ، نساء / 125 ) . « إِسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی‌ » : ( نگا : بقره‌ / 256 ) .‏

سوره لقمان آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَن کَفَرَ فَلَا یَحْزُنکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسی که کافر شود ( و این حقائق روشن را انکار کند ) کفر او تو را غمگین نسازد . بازگشت آنان به سوی ما است و ما ایشان را از کارهائی که کرده‌اند آگاه می‌سازیم ( و نتائج تلخ و شوم اعمالشان را بدیشان خواهیم چشاند ) . خدا مسلّماً از آنچه در درون سینه‌ها ( از نیّات و رازها ) است ، کاملاً آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذَاتِ الصُّدُورِ » : ( نگا : آل‌عمران‌ / 119 و 154 ) .‏

سوره لقمان آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما ایشان را اندکی ( در دنیا از زندگی ) بهره‌مند می‌سازیم ، سپس آنان را وادار ( به دخول ) به عذاب سخت و شدیدی می‌گردانیم ( و به آتش دوزخشان می‌کشانیم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلاً » : ( نگا : نساء / 77 ) . « نَضْطَرُّهُمْ » : وادارشان می‌کنیم . مجبورشان می‌گردانیم . « غَلِیظٍ » : سخت و شدید .‏

سوره لقمان آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هر گاه از آنان ( که معتقد به انبازها و شرکاء هستند ) بپرسی : چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است‌ ؟ حتماً می‌گویند : خدا . ( چرا که بتها و سایر انبازها سازنده چیزی نبوده و بلکه خودشان ساخته و مخلوقند ) . بگو : ستایش خدا را ( که مسأله آن اندازه روشن است که خودتان بدان اعتراف می‌کنید ) . ولی اکثر آنان ( چندان چیزی ) نمی‌دانند ( و این است که به مقتضی اعتراف خود عمل نمی‌نمایند و عبادت را تنها منحصر به خدا نمی‌کنند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ لَئِن سَأَلَتَهُمْ . . . » : ( نگا : عنکبوت‌ / 61 و 63 ) .‏

سوره لقمان آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏از آن خدا است آنچه در آسمانها و زمین است . لذا خدا بی‌نیاز ( از عبادت انسانها ) و ستوده ( از طرف همه آفریده‌های جهان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ » : ( نگا : بقره‌ / 267 ، حجّ‌ / 64 ) .‏

سوره لقمان آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَوْ أَنَّمَا فِی الْأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر همه درختانی که روی زمین هستند قلم شوند ، و دریا ( برای آن مرکّب گردد ) و هفت دریا کمک این دریا شود ( و با آن مخلوقات خدا یادداشت گردد ، قلمها می‌شکنند و مرکّبها می‌خشکند ، ولی ) مخلوقات خدا پایان نمی‌گیرند . خداوند عزیز و حکیم است ( می‌داند چه چیزها را باید بیافریند و چگونه بیافریند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَمُدُّهُ » : کمکش کند . یعنی مرکب گردد و بر آن بیفزاید ( نگا : کهف‌ / 109 ) . « مِن بَعْدِهِ » : مراد بعد از تمام شدن مرکّب دریا . « سَبْعَةُ أَبْحُرٍ » : هفت دریا . مراد کثرت است نه تحدید . یعنی دریاها و دریاها . « مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ » : سخنان خدا که بیانگر علم خدا است پایان نمی‌گیرد . آفریده‌های خدا به پایان نمی‌رسند ( نگا : کهف‌ / 109 ) . آیه درباره ترسیمی از علم نامتناهی خدا یا مخلوقات بی‌حدّ و حصر خدا است .‏

سوره لقمان آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ مَّا خَلْقُکُمْ وَلَا بَعْثُکُمْ إِلَّا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آفرینش شما ( در آغاز ) و زنده گرداندن شما ( در انجام ) جز همسان ( آفرینش و زنده گرداندن ) فردی نیست . خداوند شنوا و بینا است ( و اقوال و اعمال بندگان از او نهان نمی‌باشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« خَلْقُکُمْ » : آفریدن شما در ابتداء جهان . « بَعْثُکُمْ » : زنده گرداندن شما پس از مرگ در انتهای جهان . « کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ » : آفرینش یک انسان و زنده گرداندن او ، با آفرینش همه انسانها و زنده گرداندن ایشان هیچ تفاوتی ندارد ، و اصلاً مفاهیمی همچون « سخت‌ » و « آسان‌ » و « کوچک‌ » و « بزرگ‌ » در برابر قدرت بی‌انتهاء خدا معنی ندارد .‏

سوره لقمان آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا ندیده‌ای که خداوند شب را در روز ، و روز را در شب داخل می‌گرداند ، و خورشید و ماه را مسخّر کرده ( و در مسیر منافع انسانها به جریان انداخته است ) ؟ و این که هر کدام تا سرآمد معیّنی به حرکت خود ادامه می‌دهند ( و این نظم و نظام با پایان گرفتن دنیا ، پایان می‌یابد ) و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است‌ ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُولِجُ الَّیْلَ فِی . . . » : ( نگا : آل‌عمران‌ / 27 ) . « أَجَلٍ مُّسَمّیً » : مدّت محدود و معیّن که پایان این جهان و فرارسیدن آن جهان است .‏

سوره لقمان آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِن دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( آفریده‌های عجیب و غریبی را که می‌بینید ) دلیل بر آن است که خداوند حق است ، و آنچه را که بجز او به فریاد می‌خوانید و عبادت می‌نمائید باطل است ، و خداوند والا مقام و بزرگوار ( و بالاتر و برتر از آن ) است ( که به توصیف درآید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ » : این بدان سبب است که خدا حق است . اینها بیانگر آن است که خدا حق است . یعنی چون خدا حق است چنین عجائب و غرائبی را آفریده است . یا این که آفرینش اینها دلیل بر حقّانیّت خدا است .‏

سوره لقمان آیه 31
‏متن آیه : ‏
‏ أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُم مِّنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا ندیده‌ای کشتیها بر صفحه دریاها به فرمان الله ، و در پرتو نعمت خدا حرکت می‌کنند ، تا او گوشه‌ای از نشانه‌های ( قدرت ) خود را به شما بنمایاند . قطعاً در این ( گشت و گذار کشتیها در گستره دریاها ) نشانه‌های بزرگی ( بر قدرت خدا ) است برای کسانی که بس شکیبا و بسیار سپاسگزار باشند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِنِعْمَةِ اللهِ » : در پرتو احسان خدا . چرا که آبها را با وزن مخصوص و کشتیها را با مشخّصات محدود بیافریده است و شرائط حرکت آنها را فراهم فرموده است .‏

سوره لقمان آیه 32
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا غَشِیَهُم مَّوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( منکران خدا ) هنگامی که ( سوار کشتی می‌شوند و ) موجهائی همچون کوه آنان را فرا می‌گیرد ، خالصانه خدا را به فریاد می‌خوانند و عبادت را خاصّ او می‌دانند . ولی هنگامی که آنان را نجات داده و سالم به خشکی رساندیم ، برخی از ایشان میانه‌روی را در پیش می‌گیرند ( و بر ایمان خود وفادار و پایدار می‌مانند ، و تعداد زیادی دوباره خدا را فراموش کرده و راه کفر در پیش می‌گیرند ) . آیه‌های ما را هیچ کسی جز خیانت پیشگان ناسپاس ، انکار نمی‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الظُّلَلِ » : جمع ظُلَّة ، سایه‌بانها . مراد کوهها ( نگا : اعراف‌ / 171 ، هود / 42 ) ، یا ابرها است . « دَعَوُا اللهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ » : ( نگا : اعراف‌ / 29 ، یونس‌ / 22 ، عنکبوت‌ / 65 ) . « مُقْتَصِدٌ » : معتدل . میانه‌رو . مراد کسی است که بین خوف و رجا بسر می‌برد و راه افراط و تفریط در پیش نمی‌گیرد ( نگا : مائده‌ / 66 ) . « خَتَّارٍ » : غدّار . مراد عهدشکن ستم‌پیشه‌ای است که عهود خدا با خود را مراعات نمی‌دارد . « کَفُورٍ » : بسیار ناسپاس . کسی که نسبت به نعمتهای خدا سخت کفران می‌ورزد .‏

سوره لقمان آیه 33
‏متن آیه : ‏
‏ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْماً لَّا یَجْزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ای مردمان ! ( از خشم و عذاب ) خدا بپرهیزید ، و از روزی بترسید که نه پدری مسؤولیّت اعمال فرزندش را می‌پذیرد و کاری برای او برآورده می‌کند ، و نه فرزندی اصلاً مسؤولیّت اعمال پدرش را می‌پذیرد و کاری برای او برآورده می‌سازد . وعده خدا ( به فرا رسیدن قیامت ) حق است . پس زندگانی دنیا شما را گول نزند و ( مال و مقام و نفس امّاره و اهریمن ) فریبکار شما را درباره خدا نفریبد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لایَجْزی‌ » : برآورده نمی‌کند . سزا و جزای او را به عهده نمی‌گیرد ( نگا : بقره‌ / 48 و 123 ) . « جازٍ » : برآورده کننده و به عهده گیرنده . « الْغَرُورُ » : هر چیز که انسان را گول زند ، از قبیل : اهریمن ، نفس امّاره . دارائی . مقام . شهوات و لذّات .‏

سوره لقمان آیه 34
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَداً وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آگاهی از فرا رسیدن قیامت ویژه خدا است ، و او است که باران را می‌باراند ، و مطّلع است از آنچه در رحمهای ( مادران ) است ، و هیچ کسی نمی‌داند فردا چه چیز فراچنگ می‌آورد ، و هیچ کسی نمی‌داند که در کدام سرزمینی می‌میرد . قطعاً خدا آگاه و باخبر ( از موارد مذکور ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عِلْمُ السَّاعَةِ » : آگاهی از وقوع قیامت . « یُنَزِّلُ الْغَیْثَ » : مراد این است که تنها خدا می‌داند در چه موقع باران می‌بارد و کدام منطقه را زیر پوشش قرار می‌دهد و دقیقاً چه مقدار در دشت و بیابان و کوه و درّه می‌بارد . « یَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ » : مراد آگاهی از تمام خصوصیّات و جزئیّات کودک است . از قبیل پسر و دختر بودن ، و استعدادهای درونی و ویژگیهای بیرونی جنین و به طور کلّی کیفیّات روحی و صفات جسمانی و اوضاع حال و آینده او است‌ ؛ نه گوشه‌ای از احوال فعلی وی . « مَاذَا تَکْسِبُ غَداً » : مراد از کسب ، همه چیزهائی است که برای انسان حاصل می‌شود ، اعم از این که به سود او باشد یا به زیان او . همچون : خیر ، شرّ ، صحّت ، مرض ، و . . . مراد از ( غَداً ) زمان آینده است ولو این که لحظه‌ای بعد باشد ( نگا : کهف‌ / 23 ) . خلاصه مراد از عدم آگاهی مردم از امور پنجگانه مذکور در آیه ، خصوصیّات و جزئیّات هر یک از موارد است .‏

تفسیر سوره‌ی لقمان آیه‌ی 19-1

سوره‌ی لقمان آیه‌ی 19-1

سورۀ لقمان  مکّی ‌و  شامل   34 آیه  است‌.

بسم الله الرحمن الرحیم

(الم (١)تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (٢)هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (٣)الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (٤)أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٥)وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (٦)وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٧)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٩)خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ (١٠)هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (١١)وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (١٢)وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ (١٣)وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (١٤)وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (١٥)یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ (١٦)یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ (١٧)وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ)(١٩)

این  قرآن  ارزشمند  آمده  است  تا  فطرت  بشری  را  با  منطق  خود  مخاطب  قرار دهد.  قرآن  را کسی  نازل‌ کرده  است ‌که  ایـن  فطرت  را  آفریده  است‌.  آن  کسی ‌که  می‌داند که  چه  چیز  شایستۀ  این  فطرت  است‌،  و  چه  چیز  آن  را  اصلاح  و  رو  به  راه  می‌کند.  و  او  می‌داند  چگونه  فطرت  را  مخاطب  قرار  دهد،  و  او  آگاه  از  راه های  نفو‌ذ  و  ورود  بدان،  و  مطّلع  از گوشه‌ها  و  لابلاهای  آن  است‌.  قرآن  آمده  است  و  حقیقتی  را  بدین  فطرت  عرضه می‌دارد که  قبلاً  در  آن  پنهان  و  نـهفته  بوده  است‌.  و  فطرت  پیش  از  این‌ که  با  این  قرآن  مخاطب‌ گردد  بـا  همچون  حقیقتی  آشنائی  داشته  است‌،  زیرا  فطرت  در  اصل  هستی  خود  بر آن  حقیقت  اسـتوار  است  .  .  .  این  است  حقیقت  اعترافی ‌که  فطرت  به  وجود  آفریدگار  و  به  یگانگی  دارد،  و  همراه  با  همۀ ‌کاروانیان  جهان  هستی‌ که  با  حمد  و  سپاس  و تسـبیح  و تـقدیس  روی  بـه  خدا  می‌دارند،  با  توبه  و  پرستش  روی  به  خدای  می‌دارد  .  .  .  ولی  لایه‌هائی  از  دود  این  زمین  فطرت  را  می‌پوشانند،  و  ضلالتها  و جهالتها  و  حیرتها  و غفلتهائی  بر اثر  جـهش  گوشت  و  جوشش  خون‌،  فطرت  را  دربر  مـی‌گیرند،  و  انگیزه‌هائی  از  هواها  و  هوسها  و  شهوتها  و  لذّتها  فطرت  را  از  راه  منحرف  می‌کنند.  در  اینجا  و  بدین  هنگام  است  که  این  قرآن  می‌آید  تـا  فـطرت  را  با  مـنطق  خودش  مخاطب  بسازد،  منطقی‌ که  فطرت  با  آن  آشنا  است  و  آن  را  می‌شناسد،  و  حقیقتی  را  بر  فطرت  عرضه  می‌دارد ‌که  از  آن  غفلت  ورزیده  است‌،  با  شیوه‌ای ‌که  فطرت  با  آن  انس  و  الفت  دارد.  قرآن  بر  اساس  همین  حقیقت  سراسر  برنامۀ  زندگی  را  برپای  می‌دارد  و  استوار  مـی‌سازد،  برنامه‌ای ‌که  با  عقیده  در  یک  راستا  است‌،  و  با  فطرت  در  یک  راستا  است‌،  و  راستای  راهی  را  می‌پیماید که  روی  به  سوی  آفریدگار  یگانه  و گردانندۀ  جهان  و  آگاه  از  همه  چیز  آن  دارد.

این  سورۀ  مکّی  نمونه‌ای  از  نمونه‌های  شیوه‌های  قرآنی  در  مخاطب  قرار  دادن  دل  بشری  است‌،  در  آن  حال‌ که  به  مسألۀ  عقیده  در  درونهای  مشرکان  می‌پردازد،  مشرکانی  که  از  این  حـقیقت  مـنحرف  گردیده‌اند.  ایـن  مسأله  قضیّه‌ای  است ‌که  سوره‌های  مکّی  به  شیوه‌های گوناگون  به  چاره‌جوئی  آن  می‌پردازد،  و  از  زوایای  مـختلف  به  چاره‌سازی  آن  می‌نشیند.  دل  بشری  را  از  همۀ  نواحـی  می‌پساید،  و  با  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذاریهای  گوناگونی  که  فــطرت  را  مخاطب  قـرار  مـی‌دهند  و  آن  را  بـیدار  و  هوشیار  مـی‌کنند  به  سـوی  جـوانب  دل  بشری  خـیز  برمی‌دارند،  و  به ‌گوش  دل  انسانها  نواهای  بپا  و  به  سوی  حقّ  بیا  را  زمزمه  می‌کنند.

این  مسألۀ  یگانه  -  مسألۀ  عقیده  -  در  اینجا  خلاصه  می‌گردد  در  توحید  آفریدگار  و  پرستش  او  به  یگانگی‌،  و  سپاسگزاری  کردن  از  نعمتهای  وی‌.  و  خلاصه  می‌گردد  در  یقین  و  ایمان  داشتن  به  آخرت  و  بدانچه  در  آن  از  حساب  و کتاب  دقیق  و  پاداش  و  پادافره  دادگرانه  است‌.  همچنین  خلاصه  می‌گردد  در  پیروی  از  آنچه  خدا  نازل  کرده  است‌،  و  دست  کشیدن  از  همۀ  چیزهائی  که  بدانها  خوی‌ گرفته‌اند  و  معتقد  شده‌اند  و  جدای  از  آن  و  مغایر  با  آن  است‌.

این  سوره  عرضه ‌کردن  این  مسأله  را  به  شیوه‌ای  برعهده  می‌گیرد که  برای  درک  و  فهم  اسلوب  شگفت  و  شگرف  قرآنی  در  مخاطب  قرار  دادن  فطرتها  و  دلها  انسان  را  به  تدبّر  و  تفکّر  می‌خواند.  هر کسی ‌که  دعوت کننده  و  فراخوان  به  سوی  خدا  است  نیاز  به  اندیشیدن  و  بررسی  این  اسلوب  دارد.

این  سوره  هـمچون  مسأله‌ا‌ی  را  در  جـولانگاه  عرضۀ  قرآنی  پیش  می‌کشد  و  نشان  می دهد،  جولانگاهی ‌که  این  جهان  بزرگ  است‌:  آسمان  و  زمین  آن‌،  خورشید  و  ماه  آن‌،  شب  و  روز  آن‌،  هواها  و  فضاها  و  دریاهای  آن‌،  موجها  و  بارانهای  آن‌، ‌گیاهان  و  درختان  آن  .  .  .  ایـن  جولانگاه  جهانی  در  قرآن  مجید  بارها  و  بارها  تکرار  می‌گردد  و  پیش  چشم  سر  و  دل  داشته  می‌شود،  و  سراسر  جــهان  هسـتی  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذارهای  گـویائی  می‌گردند،  و  نشانه‌های  پراکنده‌ای  در  اینجا  و  در  آنجای  هستی  برای  ایمان  آوردن  و  اخلاق  پسندیده  پیدا کردن  مـی‌شوند،  نشـانه‌هائی  که  با  دلهای  بشری  سخن  می‌گویند،  و  در  آنها  تأثیر  می‌نمایند  و  آنـها  را  زنـده  می‌کنند  و  حیات  می‌بخشند،  و  همۀ  راه‌هـا  را  بر  آنـها  می‌بندند،  و  تنها  راه  حقّ  و  حقیقت  را  بر‌ای  دلهـا  باز  می‌گذارند.

با  وجود  این‌ که  مسأله  یکی  است‌،  و  جولانگاه  عرضه  کردن  یکی  است‌،  امّا  در  مورد  سوره  چـهار  بـار  و  در  چهار  جولانگاه  عرضه  می‌گردد.  هر یک  از  این  دفعا‌ت  دل  انسان  را  در  آ‌ن  جولانگاه  فراخ  به‌ گشت  و گذار  می‌برد،  و  هر  بار  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذارهای  تازه‌ای  به  همراه  دارد،  و  شیوۀ  تازه‌ای  هم  در  عرضه ‌کردن  و  نشان  دادن  را  دنبال  می‌کند.  دنبال  کردن  این  چرخشها  و  گردشها که  به  شـیوۀ  شگفتی  مـی‌آغازند  و  به‌ گونۀ  شگرفی  به  پایان  می‌آیند  لذّت  دل  و  خرد  را  به  ارمغان  می‌آورند،  گذشته  از  این  که  انگیزه‌های  متأثّر گردیدن  و  پاسخ ‌گفتن  را  نیز  به  همراه  د‌ارند.

*

چرخش  و گـردش  نـخستین  پس  از  شروع  سـوره‌،  با  حروف  مقطّعه  می‌آغازد،  و  مقرّر  می‌دارد  که  آیات  این  سوره  از  نوع  همین  حروف  فراهم  آمـده  است  و  آیـات  کتاب  پرحکمت  قرآن  بوده  و  هـدایت  و  رحـمت  بـرای  نیکو‌کاران  هستند.  نیکو‌کاران  هم  عبارتند  از:

(الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (٤)

آن  کسانی  که  نماز  را  چنان  که  باید  می‌خوانند،  و  زکات  را  مـی‌پردازند،  و  به  آخرت  کاملاً  ایمان  دارند.

این  چرخش  و گردش  مسألۀ  باور کـامل  بـه  آخـرت  و  مسألۀ  عبادت  کردن  برای  یزدان  را  مقرّر  مـی‌دارد.  به  همراه  آن  انگیزۀ  روانی  چشمگیری  است‌،  و  آن  عبارت  است  از:

(أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)

آنـان  هـدایت  پـروردگارشان  را  فراچنگ  آورده‌انـد  و  ایشان  قطعاً  رستگارند.

چه  کسی  است‌ که  نخواهد  از  زمرۀ  رستگاران  باشد؟  .  .

 از  دیگر  سو گروهی  از  مردمان  هسـتند که  خریدار  سخنان  پوچ  و  یاوه‌اند  تا  با  چنین  سخنانی  بندگان  خدا  را  جاهلانه  از  راه  منحرف  و  سرگشته  سازند  و  آن  آیات  را  مسخره ‌کنند.  این  چرخش  و گردش  با  یک  انگیزۀ  روانی  هرا‌س‌انگیزی  با  ایشان  رویاروی  می‌شود که  با  تمسخر  کـردن  آنان  به  آیات  خدا  مناسبت  دارد:

(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ) (٦)

آنان  عذاب  خوار  و  رسواکننده‌ای  دارند.

آن ‌گاه  دربارۀ  بیان  حرکات  همچون ‌گروهی  جلو  می‌رود:  

(کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا ).

گوئی  در  گوشهایشان  سنگینی  است‌.

انگیزۀ  دیگــری  هـم  بـه  مـیان  مـی‌آید کـه  ایشـان  را  می‌ترساند،  و  در  شیوۀ  تعبیر  آشکـارا  تـمسخر  پـیدا  و  هویدا  است‌:

(فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)

ایشان  را  به  عذاب  دردناکی  مژده  بده‌.

در  مژده‌ای  که  در  اینجا  است  ریشخندی  که  باید  بـاشد  هویدا  است‌)  .  .  آن ‌گاه  ایـن  چـرخش  و گـردش  رو  به  مؤمنان  می‌کند  و  انـدکی  از  رستگاری  ایشـان  سـخن  می‌گوید،  رستگاری‌ای ‌که  در  سرآغاز  این  سوره  فشرده  و  چکیده  از  آن  ذکری  به  میان  آورده  بود.  پاداش  ایشان  را  در  آ‌خرت  روشن  می‌دارد،  همان‌ گونه  که  پـادافره  تمسخرکنندگان  خـودبزرگ‌بین  را  قبلاً  روشـن  داشـته  است‌.

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)

کسانی  که  ایمان  آورده  و  کارهای  شـایسته  و  بـایسته  بکنند،  بـاغهای  پـرنعمت  بـهشت  از آن  ایشان  است‌.  جاودانه  در  آن  خواهند  ماند.  این  وعدۀ  مسلّم  الهی  است‌،  وعـده‌ای  تـخلّف‌ناپذیر.  (‌خداوند  نـه  وعدۀ  دروغین  می‌دهد،  و  نه  از  وفای  به  وعده‌های  خود  عـاحز  است‌،  چرا  که‌)  او  عزیز  و  قدرتمند،  و  حکیم  و  آگاه  است‌.

در  اینجا  پهنۀ  جهان  بزرگ  را  نشـان  می‌دهد  و  آن  را  جولانگاه  برهان  و  دلیلی  می‌سازد که  از  هر  سو  به  فطرت  سرک  می‌کشد،  و  با  هر  زبانی  با  فطرت  سخن  می‌گوید،  و  فطرت  را  با  حقّ  و  حقیقت  بسـیار بزرگ ‌و  سترگی  رویاروی  می‌کند،  حقّ  و  حقیقت  بسیار  بزرگ  و  سترگی  که  مردمان  از کنار  آن  غافل  و  بی‏خبر  می‌گذرند:

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)

خداوند  آسمانها  را  بدون  ستونی  که  قابل  رؤیت  (‌بـرای  شما)  باشد  آفریده  است‌،  و  در  زمین  کوه‌های  استواری  را  پراکنده  است‌،  تا  زمین  شما  را  نلرزانـد  و  سـراسیمه  نگرداند،  و  در  زمین  انواع  جنبندگان  را  پخـش  و  پراکنده  کرده  است‌.. و  از  آسمان  آب  فرو  فرستاده‌ایـم  و  بـا  آن  اقسام  گوناگونی  از  گیاهان  پرارزش  را  رویانیده‌ایم‌. 

در  برابر  این  دلائل  و  براهین  جهانی‌ای ‌که  احساس  را  به  هراس  می‌اندازد  و  ناگهانی  با  شعور  رویاروی  می‌شود،  یقه‌های  دلهـای‌ گر‌یزان  و  رمـان  را  می‌گیرد،  دلهای  گریزان  و  رمانی  که  برای  خدا  انباز  قـرار  مـی‌دهند،  در  حالی ‌که  آفریدگان  هراس‌انگیز  بزرگ  خدا  را  می‌بینند: 

(هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)

اینها  (‌که  می‌نگرید  و  می‌بینید)  آفریده‌های  خدایند،  شما  به  من  نشان  دهـید  آنـانی  که  جز  خدایـند  چـه  چیز  را  آفریده‌اند؟  (‌تا  شایستۀ  پرستش  و  شراکت  در  الوهیّت  را  داشته  باشند)‌.  بلکه  ستمگران  (‌کـفرپیشه‌)  در  گمراهی  آشکاری  هستند.

در کنار  این  آهنگ  و  نوای  جهانی  و  سترگ  و  ژرف‌،  چرخش  و گردش  نخستین  مسأله‌ها  و  انگیزه‌های  خود  را  دربارۀ  پهنۀ  جهان  بزرگ  به  پایان  می‏‎برد.

و  امّا  چرخش  و گردش  دوم  با  عبور  از  لابلای  درونهای  آدمیان  می‌آغازد،  و  به  خود  همین  مسأله  در  همان  جولانگاه  خود،  با  شیوۀ  تازه‌ای  و  با  انگیزه‌های  تازه‌ای  می‌پردازد:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ ).

ما  به  لقمان  فرزانگی  بخشیدیم‌.

سرشت  این  فرزانگی  و  نماد  یگانه  آن ‌کدام  است‌؟  این  فرزانگی  در  روی ‌کردن  به  خدا  و  سپاسگزاری  از  او  خلاصه  می‌شود:

(أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ).

)‌بدو  دستور  دادیم‌)  که  خدا  را  سپاسگزاری  کن‌.

فرزانگی  این  است‌،  و  روی‌ کردن  حکیمانه  این  است  .  .  .  گام  بعدی  روی  آوردن  لقمان  به  پند  و  اندرز  پسـرش  است‌،  پند  و  اندرز  حکیمانه‌ای  به  پسرش ‌که  عبارت  است  از  پند  و  اندرز  پاک  و  زدوده  از  هر  عیب  و  ننگی،  و  به  خود  پند  و  اندرزگو  هم  فرزانگی  داده  شده  باشد.  همچون  پند  و  اندرزی  متّهم  به  چیزی  نمی‌گردد.  آخر پند  و  اندرز  پدری  به  پسرش  ممکن  نیست‌ متّهم  به  چیزی  شود  و کمترین‌ گمان  بدی  بدان  رود.  این  پند  و  اند‌رز  مسألۀ  توحید  و  یگانه‌پرستی  را  مطرح  می‌کند،  مسأله‌ا‌ی  که  چرخش  و گردش  نخستین  از آن  سخن‌ گفته  بود  و  آن  را  مقرّر  داشته  بود.  همچنین  مسألۀ  آخرت  را  پـیش  می‌کشد،  همراه  با  این  انگیزه‌های  روانـی‌،  و  هـمراه  بــا  انگیزه‌های  تازۀ  دیگری‌.

(وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ) (١٣)

(‌یادآور  شو)  زمانی  را  که  لقمان  بـه  پسـرش  گفت‌:  -‌ در  حالی  کـه  او  را  پند  مـی‌داد  -‌پسر  عـزیزم‌!  (‌چیزی  را  و  کسی  را)  انباز  خدا  مکن‌.  واقعاً  شرک  ستـم  بزرگی  است‌.  این  مسأله  را  با  ا‌نگیزۀ  دیگری  تأکید  می‌کند،  و  پـیوند  پدری  و  مادری  را  با  شیوه‌ای  بیان  می‌دارد که  لبربز  از  عطوفت  و  رحمت  و  مهر  و  رأفت  است‌:‌

(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ ).

ما  به  انسان  دربارۀ  پدر  و  مادرش  سفارش  کرده‌ایم  (‌که  در  حقّ  ایشان  نیک  باشد  و  نیکی  کند،  به  ویژه  مادر،  چرا  که‌)  مادرش  بدو  حامله  شده  است  و  هر دم  به  ضـعف  و  سســتی  تــازه‌ای  دچـار  آمـده  است‌.  پــایان  دوران  شیرخوارگی  او  دو  سال  است  (‌و  در  این  دو  سـال  نیز،  کودک  شیر،  یعنی  شیرۀ  جان  مادر  را  می‌نوشد.  مادر  در  این  مـدّت  ٣٣  مـاهۀ  حمل  و  شیرخوارگـی‌،  مـهمّ‌ترین  خدمات  و  بزرگ‌ترین  فداکاری  را  مبذول  می‌دارد)‌.  مسألۀ  سپاسگز‌اری  از  خدا  را  همراه  مـی‌گردانـد  با  سپاسگز‌اری  از  پدر  و  مادر،  ولی  سپاسگز‌اری  از  خدا  را  بر  سپاسگزاری  از  پدر  و  مادر  مقدّم  می‌گرداند:

(أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ ).

(‌به  انسان  توصیۀ  ما  این  است‌)  که  سپاسگزار  من  و  هم  سپاسگزار  پدر  و  مادرت  باش‌.

آن‌ گاه  پـایۀ  نخستین  را  در  مسألۀ  عقیده  بنیان‌گذاری  می‌کند،  و  آن  این  است ‌که  پیوند  عقیده  نخستین  پیوند  است  و  مقدّم  بر  پیوند  حسب  و  نسب  و گوشت  و  خون  است‌،  هر چند  هم  این  پیوند  دارای  گرایش  و  نیرو  است‌،  ولی  بعد  از  پیوند  پیشین  قرار  دارد‌:

(وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ).

هر گاه  آن  دو،  تلاش  و  کوشش  کنند  که  چیزی  را  شریک  مـن  قـرار  دهـی  کـه  کمترین  آگاهی  از  بـودن  آن  و  (‌کوچکترین  دلیل  بر  اثبات  آن‌)  سراغ  نداری‌،  از  ایشان  فرمانبرداری  مکن‌،  (‌چـرا  که  در  مسألۀ  عقائد  و  کـفر  و  ایمان  همگامی  و  همراهی  جائز  نیست‌،  و  رابطۀ  بـا  خدا،  مقدّم  بر  رابطۀ  انسـان  بـا  پدر  و  مـادر  است‌،  و  اعتقاد  مکتبی  برتر  از  عواطف  خویشاوندی  است‌.  ولی  در  عین  حال‌)  با  ایشـان  در  دنـیا  به  طرز  شـایسته  و  بـه  گونۀ  بایسته‌ای  رفتار  کن‌،  و  راه  کسانی  را  درپیش  گیر  که  بـه  جانب  من  (‌با  یکتاپرستی  و  طاعت  و  عبادت‌)  رو  کرده‌اند.  به  همراه  ان‌،  مسألۀ  آخرت  را  پیش  می‌کشد:

(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)

بعد  هم  همه  به  سوی  من  بـرمی‌گردید  و مـن  شـما  را  از  آنچه  (‌در  دنیا)  می‌کرده‌اید  آگاه  مـی‌سازم  (‌و  بر  طبق  اعمالتان  پاداش  و  کیفرتان  می‌دهم‌)‌.

این  مسأله  را  با  انگیزۀ  هراس‌انگیزی  دنبال  می‌کند،  و  آن  به  تصویر کشیدن  بزرگی  و  فراخی  دانش  خدا  و  دقت  و  فراگیری  و  احاطه  آن  است‌،  تصویری‌ که  وجدان  بشری  از  آن  به  لرزه  می‌افتد،  بدان‌ گاه ‌که  انسان  آن  تصویر  را  در  جولانگاه  فراخ  هستی  پی  می‌گیرد: 

(یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)

پسر  عزیزم‌!  اگر  به  اندازۀ  سنگینی  دانـۀ  خردلی  (‌عمل  نیک  یا  بـد  انـجام  گرفته‌)  بـاشد  و  در  دل  سنگی،  یـا  در  آسمانها،  و  یا  این  که  در  مـیان  زمـین  بـاشد،  خدا  آن  را  حـاضر  مـی‌آورد  (‌و  بـه  حسـاب  و  کتاب  آن  رسیدگی  می‌کند)‌.  چرا  که  خداوند  بس  دقیق  و  آگاه  است‌.

آن‌ گاه  لقمان  سفارش  خود  را  خطاب  به  پسـرش  دنـبال  می‌کند  و  تکالیف  و  وظائف  عقیده  را  برمی‌شمرد،  از  قبیل‌:  امر  به  معروف  و  نهی  از  منکر،  و  شکیبائی  داشتن  و  استقامت  ورزیدن  بر  هر  آنچه  این‌ کار  در  پی  دارد،  و  گرفتاریها  و  اذیّت  و  آزارهائی  که  به  یار  و  یاور  عقیده  روی  می‌آ‌ورد  و  رویاروی  می‌گردد،  وقتی ‌کـه  یار  و  باور  عقیده‌ گامهای  طبیعی  عقیده  را  به  جلو  برمی‏دارد  و  به  پیش  می‌کشاند،  و  عقیده  را  از  خود  فراتر  می‏‎برد  و  به  گوش  دیگران  می‌رساند  و  بدیشان  ابلاغ  می‌دارد:

(وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ) (١٧)

و  در  برابر  مصائبی  که  به  تو  می‌رسد  شکیبا  باش‌.  اینها  از  کارهای  (‌اساسی  و  مهمّی‌)  است  که  باید  بر  آن  عزم  را  جزم  کرد  و  ثبات  ورزید.

همراه  با  امر  به  معروف  و  نهی  از  منکر  و شکیبای  بر  مـصائب‌،  ادب  لازم  باید  داشت‌،  ادبی‌ که  شـایـستۀ  دعوت کنندۀ  به  سوی  خدا  است‌.  دعوت‌کننده  نـباید  بر  مردمان ‌گردن  افرازد  و  خویشتن  را  بالاتر  از  ا‌یشان‌ گیرد.  چون  اگر  چنین‌ کند  آنچه  را که  با گفتار  اصلاح  می‌کند،  با  کردار  تباه  می‌سازد،  و  نمونه  بودن  و  سرمشق  شدن  خود  را  می‌بازد:

(وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) (١٩)

با  تکبّر  و  بی‌اعتنائی  از  مردم  روی  مگردان،  و  مغرورانه  راه  مرو،  چرا  که  خداوند  هیچ  متکبّر  مغروری  را  دوست  نمی‌دارد.  و  در  راه  رفتنت  اعتدال  را  رعـایت  کـن‌،  و  (‌در  سخن  گفتنت‌)  از  صدای  خود  بکاه  (‌و  فریاد  مزن‌)  چرا  که  زشت‌ترین  صداها،  صدای  خران  است‌.

انگیزۀ  روانی  تحقیر  روی‌ گردانی  و  باد  به  غبغب  دمیدن‌،  در  تعبیر  سخن  مورد  نظر  است‌.  با  این‌ کار،  چرخش  و  گردش  دوم  هم  پایان  می‌پذیرد،  چرخش  و گردشی ‌که  به  همان  مسأله  در گسترۀ  شناخته  شدۀ  خود  با  انگیزه‌های  نوین  و  با  شیوۀ  تازه‌ای  پرداخته  است‌.

سپس  چرخش  و گردش  سوم  می‌آغازد  .  .  .  با  عـرضه  کردن  مسألۀ  پـیشین  در  جولانگاه  آسـمانها  و  زمـین  می‌آغازد،  مسأله‌ای  که  همراه  با  انگیزه‌ای  از  پـیوند  انسان  با  آسمانها  و  زمین  و  با  آنچه  در آنها  از  نعمت  خدا  برای  مردمان  است  و  آنان  آن  را  سپاس  نمی‌گویند،  برگرفته  شده  است‌:

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ) (٢٠)

آیا  ندیده‌اید  که  خداوند  آنچه  را  که  در  آسمانها  و  زمـین  است  مسخّر  شما  کرده  است  (‌و  در  مسیر  منافع  شما  به  حـرکت  انداخته  ا‌ست‌)  و  نعمتهای  خود  را  -‌ چه  نعمتهای  ظاهر  و  چه  نعمتهای  باطن  -‌ بر  شما  گسترده  و  افزون  ساخته  است‌؟  برخی  از  مردم  بـدون  هـیچ ‌گونه  دانش  و  هدایت  و  کتاب  روشن  و  روشنگری،  دربارۀ  (‌شناخت  و  یکتائی‌)  خدا  راه  ستیز  و  جدال  را  پیش  می‏‎گیرند.

در  سایۀ  این  انگیزه‌،  فطرت‌ستیز  و  مجادلۀ  دربارۀ  خدا  را  زشت  می‌شمرد،  و  دلهای  سالم  آن  را  نمی‌پسندند  و  دور  می‌اندازند  .  .  .  آن ‌گاه  زشت  شمردن  موضعگیری ‌کفر  و رکود  را  دنبال  می‌کند:

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ).

هنگامی  که  بدانان  گفته  می‌شود:  از  آنچه  خدا  نازل  کرده  است  پیروی  کنید،  می‌گویند:  بلکه  مـا  از  چیزی  پـیروی  می‌کنیم  که  پدران  خود  را  بر  آن  یافته‌ایم‌.

این  هم  موضعگیری  نابخردانه  کورکورانـه‌ای  است‌.  آن  را  با  انگیزۀ  هراس‌انگیزی  دنبال  می‌کند:

(أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)

آیا  (‌از  نیاکا‌ن  خود  پیروی  می‌کنند)  ولو  این  که  اهـریمن  ایشان  را  به  عذاب  آتش  فروزان  (‌دوزخ‌)  فراخواند؟‌. 

بدین  خاطر  مسألۀ  جزا  و  سزای  آخرت  را  مـرتبط  با  مسألۀ  ایمان  و  کفر  عرضه  می‌دارد:

(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ (٢٢)وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا).

کسی  که  (‌دل  به  خدا  دهد  و)  مطیعانه  رو  به  خدا  کند،  در  حالی  که  نیکوکار  باشد،  به  دسـتاویز  بسـیار  مـحکمی  چنگ  زده  است‌.  سرانجام  همۀ  کارها  به  خدا  بازگشت  داده  می‌شود  (‌و  حسنات  را  پاداش‌،  و  سیّئات  را  پادافره  می‌دهد)‌.  کسی  که  کافر  شود  (‌و  ایـن  حقائق  روشـن  را  انکار  کند)  کفر  او  تو  را  غمگین  نسازد.  بازگشت  آنان  به  سوی  ما  است  و  ما  ایشان  را  از  کارهائی  که  کرده‌انـد  آگاه  مــی‌سازیم  (‌و  نـتائج  تـلخ  و  شـوم  اعمالشان  را  بدیشان  خواهیم  چشاند).

به  دانش  فراخ  و  فراوان  و  دقیق  خدا  اشاره  می‌نماید: 

(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (٢٣)

خدا  مسلّماً  از  آنچه  در  درون  سینه‌ها  (‌از  نیّات  و  رازها)  است‌،  کاملاً  آگاه  است‌.

(نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) (٢٤)

مــا  ایشـان  را  انـدکی  (‌در  دنـیا  از  زنـدگی‌)  بــهره‌مند  می‌سازیم‌،  سپس  آنـان  را  وادار  (‌بـه  دخول‌)  بـه  عذاب  سخت  و  شـدیدی  مـی‌گردانـیم  (‌و  بـه  آتش  دوزخشـان  می‌کشانیم‌)‌.

نزدیک  به  پایان  چرخش  و گردش‌،  ایشان  را  روبـروی  منطق  فطرت  می‌نشاند،  بدان‌ گاه‌ که  فطرت  با  این  جهان  هستی  رویاروی  می‌گردد،  و  چاره‌ای  جز  اقرار  و  اعتراف  به  وجود  آفریدگار  یگانۀ  بزرگوار  را  ندارد:

(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٢٥)

هر گاه  از  آنان  (‌که  معتقد  به  انـبازها  و  شـرکاء  هستند)  بپرسی‌:  چـه  کسـی  آسـمانها  و  زمـین  را  آفریده  است‌؟  حتماً  مـی‌گویند:  خدا.  (‌چرا  کـه  بـتها  و  سـائر  انـبازها  ســازندۀ  چـیزی  نــبوده  و  بلکه  خودشان  سـاخته  و  مخلوقند)‌.  بگو:  ستایش  خدا  را  (‌کـه  مسأله  آن  انـدازه  روشن  است  که  خودتان  بـدان  اعتراف  مـی‌کنید)‌.  ولی  اکثر  آنان  (‌چندان  چیزی‌)  نمی‌دانند  (‌و  ایـن  است  کـه  بـه  مقتضی  اعتراف  خود  عمل  نمی‌نمایند  و  عبادت  را  تـنها  منحصر  به  خدا  نمی‌کنند)‌.

ا‌ین  چرخش  و گـردش  را  با  صـحنه‌ا‌ی  از  صـحنه‌های  هستی  پایان  می‌بخشد،  صحنه‌ای  که  طول  دانش  خدا  را  تا  بی‌نهایت  به  تصویر  می‌کشد،  و  مشــیّت  و  ارادۀ  آزاد  خدا  را  در  آفریدن  و  پـدید  آوردن  بـدون  حـدّ  و  مـرز  ترسیم  می‌کند،  و  از  این  آفرینش  و  پیدایش‌،  یک  دلیل  جهانی  را  بر  رستاخیز  و  زندگی  دوباره،  و  بر  آفریدن  و  پدید  آوردن  ترتیب  می‌دهد:

(وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)

اگر  همۀ  درختانی  که  روی  زمین  هسـتند  قـلم  شوند،  و  دریا  (‌برای  آن  مرکّب  گردد)  و  هفت  دریا  کمک  این  دریا  شود  (‌و  بـا  آن  مـخلوقات  خدا  یـادداشت  گردد،  قلمها  مـی‌شکنند  و  مـرکّبها  مـی‌خشکند،  ولی‌)  مـخلوقات  خدا  پایان  نمی‏‎گیرند.  خداوند  عزیز  و  حکـیم  است  (‌مـی‌دانـد  چه  چیزها  را  باید  بیافریند  و  چگونه  بیافریند)‌.  آفرینش  شمـا  (‌در  آغاز)  و  زنده  گرداندن  شـما  (‌در  انجام‌)  جز  همسان  (‌آفرینش  و  زنده  گرداندن‌)  فردی  نیست‌.  خدا  شنوا  و  بینا  است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگان  از  او  نـهان  نمی باشد ).

چرخش  و گردش  چهارم  با  صحنۀ  جهانی‌ای  می‌آغازد  کـه  دارای  نوا  و  آوای  ویـژه‌ای  در  دل  بشری  است‌.  همچون  صحنه‌ای  صحنۀ  شب  است‌،  بدان  هنگام‌ که  دراز  می‌شود  و  به  پیکرۀ  روز  می‌خزد  و  امتداد  پیدا  می‌کند،  و  صحنۀ  روز  است‌،  بدان  هنگام ‌کـه  دراز  مـی‌شود  و  بـه  پـیکرۀ  شب  می‌خزد  و  امـتداد  پـیدا  می‌کند.  صحنۀ  خورشید  و  ماه  است‌،  خورشید  و  ماهی ‌که  در  مدار  خود  مسخّرند  و  در  حدّ  و  مرز  تـرسیم  شده  تـا  زمـانی  در  حرکت  و  جریان  هستند که  آفریدگار  آگاه  از  آنها  و  مطّلع  از  مردمان  و  از  هر  آنچه  آنان  می‌کنند  می‌داند:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٩)

آیا  ندیده‌ای  کـه  خداونـد  شب  را  در  روز،  و  روز  را  در  شب  داخل  می‏‎گرداند،  و  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  (‌و  در  مسیر  منافع  انسانها  به  جریان  انداخته  است‌؟‌)  و  این  که  هر  کدام  تا  سرآمد  معیّنی  به  حرکت  خود  ادامـه  می‌دهند  (‌و  این  نظم  و  نظام  با  پایان  گرفتن  دنـیا،  پـایان  می‌یابد)  و  خداوند  از  آنچه  انـجام  می‌دهید  آگاه  است‌؟‌.  این  صحنۀ  جـهانی  را  دلیل  فطری  بر  مسألۀ  پـیشین  می‌گیرد:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)

این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  آن  است  که  خداوند  حقّ  است  و  آنچه  را  که  بـجز  او  بـه  فـریاد  مـی‌خوانـید  و  عبادت  مـی‌نمائید  بـاطل  است‌،  و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  برتر  از  آن  است  که  به  توصیف  درآید)‌.

دلها  را  با  انگیزۀ  دیگری  از  نعمتهای  خـدا  بر  مـردمان  می‌پساید،  نعمتی  در  شکل‌ کشتیهائی  نمودار  می‌آید  که  در  دریاها  حرکت‌  می‌کنند:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ ).

آیا  پدیده‌ای  کشتیها  بر  صفحۀ  دریاها  به  فرمان  الله‌،  و  در  پـرتو  نـعمت  خدا  حرکت  می‌کنند،  تـا  او  گوشه‌ای  از  نشانه‌های  (‌قدرت‌)  خود  را  به  شما  بنمایاند.

بر  این‌ کار  پیروی  می‌زند  با  نگاه  داشتن  ا‌یشان  در  برابر  منطق  فطرت  بدان‌ گاه‌ که  فطرت  با  هول  و  هراس  دریـا  رویاروی  می‌گردد  و  از  هر گونه  غرور  نـیرو  و  دانشی  می‌پالاید که  او  را  از  آفریدگارش  به  دور  بدارد  .  .  .  از  ایـن  مـنطق  دلیلی  بر  مسألۀ  توحید  و  یکتاپرستی  برمی‌گیرد:

(وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)

(‌منکران  خدا)  هنگامی  کـه  (‌سـوار  کشـتی  مـی‌شوند  و)  موجهائی  همچون  کوه  آنان  را  فرا  می‏‎گیرد،  خالصانه  خـدا  را  بــه  فـریاد  مـی‌خوانـند  و  عبادت  را  خـاصّ  او  می‌دانند.  ولی  هنگامی  که  آنان  را  نجات  داده  و  سالم  بـه  خشکی  رساندیم،  برخـی  از  ایشان  میانه‌روی  را  درپیش  می‏‎گیرند  (‌و  بر  ایمان  خود  وفادار  و  پایدار  مـی‌مانند،  و  تعداد  زیادی  دوباره  خدا  را  فـراموش  کرده  و  راه  کـفر  درپــیش  مـی‌گیرند)‌.  آیــه‌های  مـا  را  هیچ  کسـی  جز  خیانت‌پیشگان  ناسپاس‌،  انکار  نمی‌کند.

به  مناسبت  موج  دریا  و  هول  و  هراس  آن‌،  ایشان  را  به  یاد  هول  و  هراس  بزرگ  قیامت  می‌اند‌ازد،  و  مسألۀ  آخرت  را  مطرح  می‌سازد،  هول  و  هراسی‌ که  پیوندهای  گوشتی‌ و  خونی  را  قطع  می‌کند،  پیوندهائی‌ که  در  دنیا  هیچ  هول‌ و هراسی  آنها  را  قطع  نمی‌نماید:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (٣٣)

ای  مـردمان‌!  (‌از  خشـم  و  عذاب‌)  خدا  بـپرهیزید،  و  از  روزی  بترسید  که  نه  پدری  مسؤولیّت  اعمال  فرزندش  را  می‌پذیرد  و  کاری  برای  او  می‌کند،  و  نه  فرزندی  اصلاً  مسؤولیّت  اعمال  پدرش  را  مـی‌پذیرد  و  کـاری  بـرای  او  برآورده  می‌سـازد.  وعدۀ  خدا  (‌بـه  فرارسـیدن  قیامت‌)  حقّ  است‌.  پس  زندگانی  دنیا  شما  را  گول  نزند  و (‌مال  و  مقام  و  نفس  امّاره  و  اهریمن‌)  فریبار  شما  را  نفریبد. 

در  این  بند،  و  با  این  انگیزه‌ای ‌که  وجود  انسان  از  آ‌ن  به  لرزه  و  تکان  درمـی‌آید،  سوره  را  با  آیه‌ای  پـایان  مـی‌بخشد که  مسـائلی  را  با  آهنگ  نـیرومند  ژرف  هراسناکی  مقرّر  می‌دارد که  به  همۀ  آنها  پرداخته  است‌: 

(إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

آگاهی  از  فرا  رسیدن  قیامت  ویژۀ  خـدا  است‌،  و  او  است  که  باران  را  می‌باراند،  و  مطّلع  است  از  آنچه  در  رحمهای  (‌مادران‌)  است‌،  و  هیچ  کس  نمی‌داند  فـردا  چـه  چیز  را  فراچنگ  می‌آورد،  و  هیچ  کسـی  نـمی‌دانـد  کـه  در  کدام  سرزمینی  می‌میرد.  قطعاً  خدا  آگاه  و  بـاخبر  (‌از  موارد  مذکور)  است‌. 

این  چرخشها  و گردشهای  چهارگانه  و  شیوه‌ها  و  انگیزه‌ها  و  رهنمودها  و  نشانه‌ها‌ی  آ‌نها  نمونه‌ای  ا‌ز  ا‌سلوب  قرآن  مجید  در  پرداختن  به  دلها  و  چاره‌سازی  آنها  است‌.  این  اسلوب  برگزیدۀ  آفریدگار  این  دلها  است  و  او کاملاً  مطّلع  از  رازها  و  رمزهائی  است  که  در  زوایا  و  لابلاهای  آنها  است‌،  و  بسی  آگاه  از  ا‌سلوبها  و  شیوه‌هائی  است  که  دلها  بدانها  اصلاح  می گردند  و  همچنین  آنها  سزوار  دلهایند.

هم  ا‌ینک  به  تفصیل  ا‌ین  چکـیده  می‌پردازیـم‌،  و  ا‌یـن  چرخشها  و  گردشهای  چهارگانه  را  در  دو  درس  بررسی  و وارسی می کنیم ، دو درسی که میان آنها پیوند و هماهنگی است.

*

(الم (١)تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (٢)هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (٣)الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (٤)أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)

الف‌.لام‌.میم‌.  این‌،  آیات  کتاب  پرمحتوا  و  استوار  (‌قرآن‌) است، هدایت و رحمت برای نیکوکاران است. آن کسانی  کــه  نـماز  را  چنان  کــه  بـاید  مـی‌خوانـند،  و  زکـات  را می پردازند، و به آخرت کاملاً ایمان دارند. آنان هدایت  پـروردگارشان  را  فراچنگ  آورده‌اند  و  ایشـان  قطعاً ‌رستگارند.

این حروف مقطّعه ، این سوره آغاز گردیده است:

(الم) (١) الف. لام. میم.

از این حروف خبر داده می شود آنها:

(تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ) (٢)

این‌،  آیات  کتاب  پرمحتوا  و  استوار  (‌قرآن‌)  است‌.

این  بدان  خاطر  است  که  یادآوری  گردد  این  آیات  کتاب از  جنس همین  حروف است – همانم گونه که در سوره هائی  گذشت  که  با  حروف  مقطّعه  آغاز  گردیده‌اند  -  توصیف  کتاب  در اینجا  با  حکمت،  بدان  جهت  است  که  حکمت در این سوره مکرّر می گردد، و لذا مناسب است که  این  توصیف  از  توصیفات  کتاب،  در  فضای  مناسب  خود  ذکر  شود  همان‌ گونه  که  شـیوۀ  قرآن  مجید  ا‌ست‌. 

توصیف ‌کتاب  با  حکمت  بر  آن  سایه‌های  حیات  و  زندگی  و  مشیّت  و  اراده  را  می‌افکند.  انگار  این ‌کتاب  موجود  زنده‌ای  است  و  متّصف  به  حکمت  در گفتار  و  رهنمود  خود  است‌،  و  از  چیزی ‌که  گوید  هدف  دارد،  و  از  چیزی ‌که  بدان  می‌گراید  و  به  سخن  درمی‌آید  قصد  و  هدف  دارد،  و  در  طرح  و  نقشه‌اش  جان  و  حیات  و  حرکت  است‌.  دارای  شش  مسـتقلّ  و  ممتاز  است‌.  در  آن  انس  و  الفت  است‌.  صحبت  و  همدمی  دارد.  کسانی  با  قرآن  زندگی  می‌کنند  و  در  سایۀ  آن  می‌آرامند،  و  با  آن  احساس  مهر  و  عطوفت  و  همآوائی  مـی‌نمایند،  درست  بدان  شکل‌ که  موجود  زنـده‌ای  با  موجود  زنـده‌ای  مهربانی  و  همآوائی  می‌کند،  و  دوست  با  دوست  مهر  می‌ورزد  و گفتگو  می‌نماید،  و  با  یکدیگر گفت  و  شنید  می‌نمایند!

این ‌کتاب  پرحکمت‌،  یا  آیات  آن‌:

(هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ) (٣)

هدایت  و  رحمت  برای  نیکوکاران  است‌.

این  حال  اصلی  و  همیشگی  قرآن  است  .  .  .  حال  اصلی  و  همیشگی  قرآن  هدایت  و  رحمت  برای  نیکو‌کاران  است‌.  هدایتی  است ‌که  ایشان  را  به  راهی  رهنمو‌د  می‌سازد که  روندگان  در  آن ‌گمراه  نـمی‌گردند.  رحـمت  است  چون  هد‌ایت‌،  آرامش  و  آسـایش  و  قرار  و  آرام  را  به  دل  می‌اندازد،  و  دل  را  به  سوی ‌کار  و کسب  و  خیر  و  خوبی  و  نـجات  و  رسـتگاری  سـوق  مـی‌دهد،  و  ارتـباطها  و  پیوندهای  میان  دلهـای  راهیافتگان  بدان  را  محکم  و  استوار  می‌سازد. گذشته  از  این‌،  میان  این  دلها  و  قوانین  جهانی‌ که  دلها  در  آن  می‌زیند،  و  میان  ارزشها  و  معیارها  و  احو‌ال  و  حوادثی  که  دلهای  راهیاب  بدانها  آشنایند،  و  فـطرتهای  سـالم  آنـها  را  می‌شناسند،  پـیوند  برقرار  می‌نماید.

*

نیکوکا‌ران  عبارتند  از:

(الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (٤)

آن  کسانی  که  نماز  را  چنان  که  باید  می‌خوانند،  و  زکات  را  می‌پردازند،  و  به  آخرت  کاملاً  ایمان  دارند.

خواندن  نماز  بدانگونه  که  شایسته  است  و  ادای  آن  به  تمام  و کمال  و  در  وقت  خود،  حکمت  نماز  و  تأثیر  نماز  را  در  احسـاس  و  شــعور  و  روش  و  رفـتار  برجای  می‌گذارد،  و  پیوند  اسـتواری  مـیان  دل  و  آفـریدگار  پدیدار  می‌آید،  و  بدان  انس  و  الفت  به  خدا  حاصل  می‌گردد،  و  چشش  شیرینی  و  حلاوتی  دست  می‌دهد که  دلها  را  آویزۀ  نماز  می‌سازد  .  .  .  پرداختن  زکات  برتری  نفس  را  بر  بخل  فطری  آن  چیره  می‌گرداند.  از  دیگر  سو  استوار  ماندن  نظام  زندگی  اجتماعی‌،  بر  ضمانت  اجتماعی  و  همکاری  و  همیاری  تکیه  می‌نماید،  و  در  آن  اجتماع‌،  ثروتمندان  و  فقیران  هر  دو  یقین  و  اطـمینان  و  مودّتها  و  محبّتهای  دلهائی  را  می‏یابند  که  خوشگذرانی  و  نا  امیدی  آنها  را  تباه  نساخته  است  .  .  .  اطمینان  به  آخرت  تضمین‌کننده  بیداری  دل  انسان‌،  و  چشم  دوختن  او  به  چیزی  است‌ که  در  پیشگاه  خدا  است‌،  و  برتری  یافتن  او  بر  دامها  و کمندهای  زمین‌،  و  والائی  پیدا کردن  او  بر کالاهای  زندگی  دنیا  است‌،  و  خدا  را  در  نظر  داشتن  در  پنهان  و  آشکار،  و  بر کارهای ‌کوچک  و  بزرگ،  و  وصول  به  د‌رجۀ  نیکی  و  خوبی  است‌،  درجه‌ای‌ که  از  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  آن  سؤال ‌گردید  و  فرمود:

(الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه فإن لم تکن تراه فإنه یراک ). ^[1]

نیکی  و  خوبی  این  است  که  خدا  را  به  گونه‌ای  پـرستش  کنی  انگار  او  را  می‌بینی‌،  و  اگر  تو  او  را  نمی‌بینی  او  که  تو  را  می‌بیند.

نیکان  و  خوبان‌ کسانیند که  کتاب  قـرآن  برای  ایشـان  هدایت  و  رحمت  می‌شود.  زیرا  چون  در  دلهایشان  گشایش  و  روشنی  است  در  مصاحبت  و  همدمی  ایـن  کتاب  آسایش  و  آرامش  و  یقین  و اطمینان  پیدا  می‌کنند،  و  با  هدایت  و  نوری  تماس  حاصل  می‌نمایند که  در  سرشت  این‌ کتاب  است‌،  و  اهداف  و  مقاصد  حکیمانۀ  آن  را  درک  و  فهم  می‌کنند،  و  جانهایشان  در  پرتو  این‌ کتاب  اصلاح  می‌شود  و  راه  صلاح  و  فلاح  درپیش  می‌گیرد،  و  همسازی  و  هماهنگی  و  همسوئی  را  احساس  می‌کند،  و  روشنی  راه  را  می‏‎بیند  و  راستای  آن  را  درپیش  می‌گیرد.  این  قرآن  به  هر  دلی  بدان  اندازه  بهره  می‌رساند که  در  آن  حسّاسیّت  و گشایش  و  درخشش  است‌،  و  بدان  اندازه  به  هر  دلی  ارمغان  می‌دارد  و  عطاء  می‌کند که  با  محبّت  و  انتظار  و  بزرگواری  بدین‌ کتاب  می‌گراید  و  بدان  روی  می‌آورد.  این‌ کتاب  زنده  است‌،  و  با  دلهای  دوست‌،  مهر  و  محبّت  می‌ورزد،  و  به  احساسهای  روی  آورنـده  به  خود  با  بال  و  پر گرفتن  به  سویش  و  عشق  و  شور  نشان  دادن  بدان،  پاسخ  می‌گوید  و  با  آنـها  همآوا  و  همنوا  می‌شود!

آنان‌ کسانیند که  نماز  را  چنان ‌که  باید  می‌خوانـند  و  زکـات  مـی‌دهند  و  به  آخرت  یقین  و  اطمینان  و  اعتقاد دارند:

(أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)

آنـان  هـدایت  پروردگارشان  را  فراچنگ  آورده‌انـد  و  ایشان  قطعاً  رستگارند.

کسی‌ که  هدایت  داده  شود  قطعاً  رستگار  می‌گردد.  چه  او  در  پرتو  نور  حرکت  می‌کند،  و  به  هدف  می‌رسد،  و  از  گمراهی  در  دنیا  نجات  می‏‎یابد،  و  در  آخرت  از  عواقب  و  پیامدهای  گمراهی  رهائی  پیدا  می‌کند.  او  در  کوچی  که  بر  این  ستاره  دارد  با  اطمینان  خاطر  و  یقین  کامل  حرکت  می‌کند،  و گامهایش  همگام  و  همراه  با  افلاک  و  قوانین  هستی  است‌.  ایـن  است ‌که  احسـاس  انس  و  راحت  و  همآوائی  با  هر  پدیده‌ای  در  هستی  می‌کند.

*

آنان ‌که  راهیاب  با  این‌ کتاب  و  آیات  آن  هستند،  و  نیکان  و  خوبان  بشمارند،  و  نماز  را  چنان ‌که  باید  می‌خوانند،  و  زکات  را  پرداخت  می‌کنند،  و  به  آخرت  یقین  و  اطمینان  و  ایمان  دارند،  ایشان  رستگارند  در  دنیا  و  در  آخرت  ...  در  مقابل  آنان  دسته  و گروهی  است‌:

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (٦)وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)

در  میان  مردم  کسانی  هستند  که  خریدار  سخنان  پوچ  و  یاوه‌اند  تا  با  چنین  سخنانی  (‌بندگان  خدا  را)  جـاهلانه  از  راه  خدا  مـنحرف  و  سـرگشته  سـازند  و  آن  را  مسـخره  کنند.  آنان  عذاب  خـوار  و  رسواکننده‌ای  دارند.  هنگامی  که  آیات  ما  بر  او  خوانـده  مـی‌شود،  مسـتکبرانـه  روی  برمی‌گرداند  و  می‌رود.  انگار  آنها  را  نشنیده  است‌.  گوئی  در  گوشهایش  سنگینی  است‌.  ایشـان  را  بــه  عـذاب  دردناکی  مژده  بده‌.

لهو  حدیث  هر گونه  سخنی  است ‌که  دل  را  غافل‌ کـند  و  وقت  را  بخورد،  و  نیکی  و  خوبی  را  به  بـار  نـیاورد،  و  نتیجه  و  محصولی  به  بار  نیاورد که  سزاوار  وظـیفه  و  تکلّف  انسان  جانشین  در  این  زمین  باشد،  انسانی  که  برای  آبادانی  زمین  با  خوبی  و  نیکی  و  عدالت  و  دادگری  و  اصلاح  در  زمین  جانشین‌ گردیده  است‌،  این  وظیفه  و  تکلیفی  است ‌که  اسلام  سرشت  و  حدود  و  وسائل  آن  را  مقرّر  و  مشـخّص  مـی‌دارد،  و  راه  را  برای  آن  تـرسیم  می‌کند.  ایـن  نصّ  عـام  است  در  به  تصویر کشـیدن  نمونه‌ای  از  مردمان ‌که  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  پدید  می‌آیند.  برخی  از  روایتها  اشاره  دارند  به  این  که  این  نصّ  تصویر  حادثۀ  مـعیّنی  را  در  اجتماع  اسـلامی  نخستین  پیش  چشم  می‌دارد.  نضر  پسر  حارث‌ کتابهائی  را  خریداری  می‌کرد که  داستانها  و  افسانه‌های  ایرانی  و  قهرمانان  و  جنگهای  آنان  را  دربر  داشت‌.  بـر  سـر  راه  کسانی  می‌نشست‌ که  برای  شـنیدن  قـرآن  بـه  خـدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   می‌رفتند.  تلاش  مـی‌ورزیدند  ایشـان  را  جلب  و  جذب  شنیدن  آن‌ گونه  داستانها  و  افسانه‌ها  سازد  و  ایشان  را  از گوش  فرا  دادن  به  داستانهای  قرآن  مجید  باز  دارد  .  .  .  ولی  این  نصّ  فراتر  و  فراگیرتر  از  ایـن  رخداد  ویژه  است‌،  اگر  هـم  ایـن  روایت  در  این  باره  صحیح  باشد.  این  نصّ ‌گروهی  از  مردمان  را  به  تصویر  می‌زند که  دا‌رای  نشانه‌های  روشـن  هسـتند،  و  در  هـر  زمانی  وجود  دارند.  آنان  در  روزگار  دعوت  نخستین  در  جامعۀ  مکّی  وجود  داشتند  و  این  آیات  دربارۀ  ایشـان  نازل  گردیده  است‌.

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ ).

در  میان  مردم  کسانی  هستند  که  خریدار  سخنان  پوچ  و  یاوه‌اند.

همچون  کسانی  خرافات  و  افسانه‌های  بیفائده  و  سخنان  پوچ  و  یاوه  را  با  اموال  خود  و  با  اوقات  خود  و  با  زندگی  خود  می‌خرند!  این  پولهای  ارزشمند  و  بـهاهای  والا  را  می‌دهد  به  لهو  و  لعب  بی‌ارزش  و  ناچیز،  و  به  سخنانی  که  انسان  را  غافل  از  چیزهای  سودمند  دنیوی  و  اخروی  می‌سازند.  عمر  محدود  خویش  را  در  راه  آن ‌گونه  چیزهای  ناچیز  و  بیسود  به  فنا  مـی‌دهند،  عـمری ‌که  برنمی‌گردد  و  برگردانده  نمی‌شود.  ایـن  لهو  و  لعب  و  شی‌ء  ناچیز  و  پوح  را  می‌خرند  تا:

(لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا ).

تا  با  چنین  سخنانی  (‌بندگان  خدا  را)  جاهلانه  از  راه  خدا  منحرف  و  سرگشته  سازند  و آن  را  مسخره  کنند.

آنان  نادانند  و  از  رحمت  خدا  در  پس  پـرده  هستند  و  بی‌بهره  از  لطف  خدایند.  ایشان  از  روی  علم  و  دانش  و  با  آگاهی  و  بینش  دست‌اندر کار  نمی‌شوند،  و  از  روی  حکمت  نشانه  نمی‌روند  و  به  هدف  نمی‌زنند.  آنان  بد  نیّت  و  بد  هدف  هستند،  و  می‌خواهند که  مـردمان  را  از  راه  خدا  منحرف  و  سرگشته‌ کنند.  ایشان  می‌خواهند که  خویـشتن  را  و  دیگران  را  با  همچون  سخنان  یاوه‌،  و  با  همچون ‌کارهای  پوچ  و  بـیسودی  سرگشته  و  مـنحرف  گـردانـند  و  زندگی  را  در  راه  آن  خرج ‌کنند!  آنـان  بی‌تربیت  و  بداخلاق  هستند  و  راه  خدا  را  به  تـمسخر  می‌گیرند،  و  برنامه‌ای  را  مورد  استهزاء  قرار  می‌دهند که  خدا  آن  را  برای  زندگی  و  برای  مردمان‌،  ترسیم  و  تنظیم  فرموده  است‌.  بدین  خاطر  قرآن  بدین ‌گروه  می‌پردازد  و  ایشان  را  خوار و  رسوا  می‌سازد،  و  با  تهدید  و  توبیخ  پیش  از  این ‌که  ترسیم  شکل  ایشان  را کامل کند  بر  آنان  می‌تازد:

(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ) (٦)

آنان  عذاب  خوار  و  رسواکننده‌ای  دارند.

موصوف‌ کردن  عذاب  به  این ‌که  خوار  و  رسـواکـننده  است‌،  در  اینجا  مورد  نظر  است  و  برای  پاسخ  به  بی‌ادبی  و  تمسخری  است‌ که  در  حقّ  برنامۀ  خدا  و  راه  آشکار  و  استوار  او  داشتند.

آن ‌گاه  در  راه  تکمیل  تصویر  آن‌ گروه  به  پیش  می‌رود: 

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا).

هنگامی  کــه  آیـات  مـا  بـر  ایشـان  خوانـده  مـی‌شود،  مستکبرانه  روی  برمی‌گردانند  و  می‌روند.  انگار  آنـها  را  نشنیده‌اند. 

این  صحنه‌ای  است ‌که  در  آن  حرکتی  است ‌که  هیئت  و  شکل  مستکبران  رویگردان  عیبجو ‌را  تـرسیم  می‌کند.  آن‌ گاه  نیش  خوارکننده‌ای  را  به  همچون‌ کسانی  می‌زند  و  چنین  هیئت  و شکلی  را  تحقیر  می‌نماید:

(کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا ).

گوئی  در  گوشهایش  سنگینی  است‌.

انگار  این  سنگینی ‌که  د‌ر گوشهایشان  است  ایشان  را  از  شنیدن  آیات  بزرگوار  یزدان  بازمی‌دارد،  والّا  کسی  که  انسان  باشد  و  به  قرآن ‌گو‌ش  فرادارد  و گوش  شنوا  داشته  باشد  بدین  صورت  نکوهیده  و  ناپسند  از  آن  روی  نمی‌گرداند  .  .  .  این  اشارۀ  تحقیرآمیز  را  با  ریشخند  مورد  ملاحظه‌ای  تکمیل  می‌کند:

(فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)

ایشان  را  به  عذاب  دردناکی  مژده  بده‌.

مژده  دادن  به  همچون  موضوعی  جز  نوعی  از  ریشخند  خــوار  و  رسـواکـننده  نـیست‌،  ریشخند  خوار  و  رسواکننده‌ای‌ که  سزاوار  متکبّران  تمسخرکننده  است‌!

* 

به  مناسبت  سخن  از کیفر کافرانی ‌که  تکبّر  می‌ورزند  و  از  حقّ  و  حقیقت  روی  می‌گردانند،  از  پاداش  مؤمنانی  صحبت  می‌دارد که ‌کار  می‌کنند  و  به  تلاش  می‌ایستند  و  اهل  عملند،  آن  کسانی  که  در  سرآغاز  سوره  از  ایشان  صـحبت ‌کر‌ده  است‌.  تـا  انـدازه‌ای  از کار  و  بار  رستگاریشان  سخن  می‌گوید،  رستگاری‌ای  که  در  آنجا  چکیده‌وار  از  آن  سخن ‌گفته  بود:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)

کسانی  که  ایمان  آورده  و  کـارهای  شـایسته  و  بایسته  بکنند،  بــاغهای  پـرنعمت  بــهشت  از آن  ایشــان  است‌.  جاودانه  در  آن  خواهند  ماند.  این  وعدۀ  مسلّم  الهی  است‌،  وعـده‌ای  تـخلّف‌ناپذیر.  (‌خداونـد  نه  وعـدۀ  دروغین  می‌دهد،  و  نه  از  وفای  به  وعده‌های  خود  عـاجز  است‌،  چرا  که‌)  او  عزیز  و  قدرتمند،  و  حکیم  و  آگاه  است‌. 

در  قرآن  مجید  هر کجا  سزا  و  جزا  ذکر  شد‌ه  است‌،  پیش  از  آن ‌کار  نیک  و  ایمان  بیان‌ گردیده  است‌.  چه  سرشت  این  عقیده  می‌طلبد که  ایمان  در  دل‌،  حقیقت  تـنهای  راکد  بیکارۀ  پنهانی  نباشد.  بلکه  ایمان  باید  حقیقت  زنـدۀ  کارای  پویائی  باشد.  همین ‌که  ایـمان  در  دل  جایگزین  شود  و  اتمام  پذیرد  و  تکمیل  شود،  باید  به ‌جنبش  و  پویش  درآید  تا  خود  را  تحقّق  بخشد  و  آشکارا  بـنماید  در کار  و  تـلاش  و کنش  و  روش‌،  و  بیانگر  سرشت  خویش  شود  در  آثار  برجسته‌ای  که  در  میدان  جـهان  واقعیّت  نمودار  و  پدیدار  می‌گرداند  و  خبر  از  آ‌ن  حقیقت  زندۀ ‌کارای  پویائی  بدهد کـه  در  جهان  درون  از  آن  تشکیل‌ گردیده  و  فراهم  آ‌مده  است‌.

آن ‌کسانی ‌که  اینان  آورده‌اند  و  اینان  خود  را  با  عمل  صالح  و کار  پسندیده  نشان  داده‌اند،  آ‌نان‌:

(لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا ).

برایشان  باغهای  پرنعمت  بهشت  است‌.

برایشان  این  باغهای  پرنعمت‌،  و  این  جاودانگی  است‌،  برای  تحقّق  بخشیدن  وعدۀ  راستین  خد:

(وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا ).

وعده‌ای  که  خدا  می‌دهد  تخلّف‌ناپذیر  است‌.  لطف  آفریدگار  نسبت  به  بندگان  بدان  درجه  است‌ که  نیکی  بدیشان  را  به  پاداش  نیکی  آنان  به  خودشان  نه  به  یزدان  سبحان،  بر  خویشتن  واجب  می‌فرماید!  آخر  یزدان  سبحان  بی‏نیاز  از  همگان  است!

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)

او  عزیز  و  قدرتمند،  و  حکیـم  و  آگاه  است‌.

خدا  توانا  است  بر  پیاده‌ کردن  و  تحقّق  بخشیدن  وعدۀ  خود،  و کاربجا  و  آگاه  در  آفرینش  و  وعده  دادن  و  پیاده  کردن  و  تحقّق  بخشیدن  است‌.

*

نشانۀ  قدرت  و  توان‌،  و  نشانۀ  حکـمت  و کـاربجائی  و  آگاهی‌،  و  دلیل  و  برهان  همۀ  مسائلی ‌که  در  روند  سوره  گذشت‌،  نشانۀ  همۀ  اینها  و  دلیل  و  برهان  همۀ  اینها  این  جهان  بزرگ  و  هراس‌انگیز  است‌،  جهان  سترگ  و  شگفت  و  هراس‌انگیز  و  هولناکی ‌که  هیچ  کسی  از  مـردمان  نمی‌تواند  ادّ‌عاء‌ کند که  او  آن  را  آفریده  است‌،  یـا  کس  دیگری  جز  او  آن  را  پدید  آورده  است  و  هستی  بخشیده  است  نه  خداوند  سبحان‌؛  جـهانی‌ که  بس  بزرگ  و  هراس‌انگیز  و  دارای  نظم  و  نظام  دقیق  و  همآوائـی  و  هماهنگی  شگفت  است  و  دل  را  شیدا  و  ویـلان  خود  می کند،  و  عقل  و  هوش  را  می‌رباید  و  مات  و مـبهو‌ت  خـویش  می‌نماید،  و  با  فطرت  بی‌پرده  و  آشکار  رویاروی  می‌شود،  و  فطرت  از  آن  نمی‌تواند  بگریزد  یا  از  آن  رویگردان  شود،  و  جز  تسلیم  وحدانیّت  آفریدگار  بزرگوار  چاره‌ای  نخواهـد  داشت‌،  و  جز  اعـتراف  به  گمراهی کسانی‌ که  خدایان  دیگری  را  شریک  آفریدگار  جهان  می‌کنـد،  و  به  حقّ  و  حقیقت  روشن  و  آشکار  ستم  می‌نمایند،  راهی  پیدا  نخواهد کرد:

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ (١٠)هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)

خداوند  آسمانها  را  بدون  ستونی  که  قابل  رؤیت  (‌بـرای  شما)  باشد  آفریده  است‌،  و  در  زمین  کوه‌های  استواری  را  پراکنده  است‌،  تا  زمین  شما  را  بلرزاند  و  سـراسـیمه  نگرداند،  و  در  زمین  انواع  جنبندگان  را  پخش  و  پراکـنده  کرده  است‌.  و  از  آسمان  آب  فرو  فرستاده‌ایم  و  با  آن  اقسـام  گوناگونی  از  گیاهان  پـرارزش  را  رویـانده‌ایـم‌.  اینها  (‌که  می‌نگرید  و  می‌بینید)  آفریده‌های  خدایند،  شما  به  من  نشان  دهید  آنانی  کـه  جز  خدایند  چـه  چیز  را  آفریده‌اند؟  (‌تا  شایستۀ  پرستش  و  شراکت  در  الوهیّت  را  داشته  باشند)‌.  بلکه  ستمگران  (‌کفرپیشه‌)  در  گمراهی  آشکاری  هستند.

این  آسمانها که  -  با  ظاهر  معنی  و  مدلولی ‌کـه  دارد،  و  بدون  ژرف‌نگری  و  پرداختن  به  پژوهشی  از  پژوهشهای  پیچیدۀ  علمی  -‌ با  چشم  و  احساس  رویاروی  می‌گردد،  هراس‌انگیز  و  فـراخ  و  بلند  است‌.  فـرق  نـمی‌کند  ایـن  آ‌سـمانها،  ایـن  ستاره‌ها  و  سیّاره‌ها  و کهکشانها  و  سحابیهای  شناور  در  فضائی  باشد که  راز  و  اندازۀ  آن  را  جز  خدا  کسی  نمی‌داند،  یا  مراد  این  قبّه  و  بارگاهی  باشد  که  چشمها  آن  را  مـی‌بینند،  و کسـی  نمی‌دانـد  واقعاً  چیست  و  چگونه  ا‌ست‌.  چه  مراد  از  آ‌سمانها  این  باشد  یا  آن  باشد،  آفریده‌های  بزرگ  و  سترگ  و  هراس‌انگیز  و  هولناکی  هستند که  بدون  ستونی‌ که  بر  آن  بلمند  و  تکیه  بدهند^[2] آویـزان  و  مـعلّق  هـستند،  و  مـردمان  آنـها  را  می‏بینند  تا  آنجا که  در  شب  و  روز  چشمانشان  می‌تواند  ببیند،  هر  اندازه  هم  بر  سطح  این  ستارۀ  سیّار  با  آ‌سمانها  فاصله  داشته  باشند.  ورانداز کردن  آسمانها  با  چشم  غیر  مسلّح‌،  و  وارسی‌ کردن  آن  بدون  درک  و  فهم  حقیقت  ستبری  و سترگی  آسمانها  هم  سرها  راگ یج  می‌کند،  برای  به  لرزه  انداختن  و  به  تکان  درآوردن  هستی  بشری  در  برابر  این  ستبری  و  سترگی  هـراس‌انگیز  بی‏نهایت  و  بدون  حدود  و  ثغور،  و  در  برابر  این  زیبائی  دلربائی ‌که  چشمها  را  به  خود خیره  می‌کند و چشـمها  را  مجذوب  خود  می‌دارد  بدون  این ‌که  چشمها  از  نگریستن  سـیر  و  خسته  شوند،  و  در  برابر  این  ربائی  دل‌انگـیز  دل  به  اندیشه  می‌ایستد  و  هرگز  خسته  و  درمانده  نمی‌گردد،  و  احساس  و  شعور  غرق  تامّل  و  تفکّر  می‌شود،  و  انگار  نمی‏خواهد  از  این  تامّل  و  تدبّر  د‌ور  و  دراز  گردد  و  دست  بکشد!  اگر  انسان  بداند که  هر  نقطه‌ای  از  ایـن  نقطه‌های‌ کوچک  درخشان  شناور  در  این  فضای ‌گسترده  هراس‌انگیز،  حجم  آنها  چندین  برابر  حجم  زمینی  است  که  او  بر  آن  زندگی  می‌کند،  و  وزن  آنها  میلیونها  برابر  زمین  است‌،  چه  حالی  پیدا  می‌کند؟

روند  قرآنی  از  این‌ کوچ  هراس‌انگیزی ‌که  در  اقطار  و  کرانه‌های  فضا  با  آهنگ  و  نوای  آن  ا‌شارۀ  سریعی ‌کـه  در پیش‌ گرفته  است  و  می‌فرماید:

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ).

خداوند  آسمانها  را  بدون  ستونی  که  قابل  رؤیت  (‌بـرای  شما)  باشد  آفریده  است‌.

برمی‏گردد  و  دل  بشری  را  به  زمین  عودت  می دهد.  دل  بشری  هم  بر  زمـین  اسـتقرار  مـی‌پذیرد،  ولی  انگار  نمی‌خواهد  بر  آن  آرام  بگیرد  و  سکونت  بپذیرد!  آخر  زمین  را کوچک ‌کوچک  می‌بیند،  بسان  ذرّه‌ای ‌که ‌گوئی  گرد  و  خاک  ناچیزی  در  میان  تودۀ  عظیم  جهان  هسـتی  است‌!  دل  بشری  چگونه  به  این  زمین  گردد؟  زمینی ‌که  انسان  آن  را  بزرگ  و  سترگ  و گسترده  و  فراخ  می‏‎بیند،  ولی  در  برابر کرات  بیشمار  جهان  هستی  ذرّه‌ای  بیش  نیست‌،  امّا  با  وجود  این  اگر کسی  در  تمام  عمر کوتاه  خود  روی  این  ستارۀ‌ کوچک  زمین  بگردد  و  به  سیر و  سیاحت  بپردازد  به  همۀ  اطراف  و اکناف  آن  نـمی‌رسد!  روند  قرآنی  دل  بشری  را  بدین  زمین  برمی‌گرداند  تا  با  چشمان  باز  و  بیدار  به  زمین  بنگرد،  و  ملالت  تکـرار  و  خستگی  الفت  با  صحنه‌های  شگفت  این  زمین  بزداید  و  از  آن  به  دور گردد:

(وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ ).

و  در  زمین  کوه‌های  استواری  را  پراکنده  است‌،  تا  زمین  شما  را  نلرزاند  و  سراسیمه  نگرداند.

«‌رَواسیَ‌»‌:  کوه‌ها  .  .  .  دانشمندان  لایه‌شناسی  می‌گویند:  کوه‌ها  بریدگیهائی  در  سطح‌ کرۀ  زمین  هستند که  از  سرد  شدن  درون  زمین  و  منجمد  شدن  گازهای  داخـل  آن  و  کاهش‌ گـازها  پـیدا  مـی‌شوند.  سطح  زمین  فروکش  می‌نماید  و  چین‌خوردگی  پیدا  می‌کند،  و  در  آن  بلندیها  و  پستیهائی  برابر  فـروکش ‌‌کـردنهای‌ گـازهائی  کـه  سـرد  می‌شوند  و  حجم  آنها کاستی  می‌پذیرد،  در  اینجا  و  آنجا  پدیدار  و  نمودار  می‌گردد.  این  نظریّه  چه  درست  باشد  و  چه  نادرست‌،  این  کتاب  مقرّر  می‌دارد  که  وجـود  ایـن  کوه‌ها  توازن  زمین  را  حفظ  می‌کند،  و در نتیجه  زمین  به  تکان  و  جولان  درنمی‌آید  و  به  رفت  و  برگشت  و  جنبش  نمی‌افتد.  چه  بسا  نظریّۀ  دانشمندان  زمین‌شناسی  درست  باشد  و  برجستگیهای  کوه‌ها  بـدین  شکـل  و  بـدین ‌گونه  توازن  زمین  را  مصون  و  محفوظ  دارد  بدا‌ن  هنگام ‌کـه  گازها  فروکش  می‌کنند  و  سطح  زمین  در  اینجا  و  آنجا  منقبض  می‌گردد،  و  برجستگیها  و  طاقدیسهای‌ کوه‌ها  در  اینجا،  با  فرو  رفتگیها  و  ناودیسهای  سطح  زمین  در  آنجا،  موازنه  برقرار  می‌سازد.  به  هر  حال  فرمودۀ  خـداونـد،  بـالاتر  و  والاتـر  ا‌ز  هـر  سـخن  دیگری  است‌،  و  خـدا  راستگوترین ‌گویندگان  است‌.

(وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ ).

و  در  زمین  انوا‌ع  جنبندگان  را  پـخش  و  پـراکنده  کرده است.

این  یکی  از  شگفتیهای  بزرگ  هستی  است‌،  وجود  حیات  بر  این  زمین  رازی  است‌ که‌ کسی  -  تا  به  امروز  - ‌ادّعاء  نکرده  است ‌که  آن  را  درک  و  فهم‌ کـرده  است  و  آن  را  تفسیر  و  تعبیر  نموده  است‌.  حیات  در  نخستین  شکلهای  خود،  در  یک  سلول  سادۀ کـوچک‌،  چگـونه  بـدین  راز  بزرگ  و  حیات  سترگ  تبدیل  می‌گردد،  و  حیات  چگونه  گوناگون  و  جوراجور  می‌شود  و  ترکیب  پـیدا  می‌کند  و  به  انواع  و  اقسام  و  اجناس  و  نژادها  و  نمونه‌های  بی‌شمار  تبدیل  می‌گردد  که  انسانها  از  آنها  چیزی  مـی‌دانـند  یـا  سرشماری  می‌نمایند؟  با  وجود  این  اکثر  مردمان  از کنار  این  شگفتیها  و  شگرفیها  چشم  بسته  و کوردل  می‌گذرند،  به  گونه‌ای ‌که  انگار  از کنار  یک  چیز  معمولی‌ که  جلب  توجّه  نمی‌کند  می‌گذرند.  در  حالی  که  آنان  در  بـرابـر  دستگاه  سادۀ ‌کوچک  ساختۀ  انسانها  شـیدا  و  حـیران  و  شگفت‌زده  می‌مانند،  دسـتگاهی  کـه  دارای  تشکـیلات  بسیار  ساده  ناچیزی  است  وقتی ‌کـه  با  یک  سـلول  از  سلولهای  زنده  مقایسه  می‌گردد  و  با  عـملکرد  دقیق  و  منظّم  و  عجیب  آ‌ن  سنجیده  می‌شود.  تازه  از  موجودا‌ت  زندۀ  پیچیده  نگو که  جای  خود  دارند.  از  انسـان  نگـو،  انسانی  که  پیکرش  صدها  کـارگاه  شیمیائی  شگـفت‌،  و  صدها  انبار  نگاهد‌اری  و  پخش،  و  صدها  مرکز  مخابرات  برای  پیام  دادن  و  پیام‌ گرفتن‌،  و  صـدها  وظیفه  و کار  پیچیده‌ای  دارد  که  جز  خدای  دانـا  و  آگـاه  راز  آنـها  را  نمی‌داند  و  از  آنها  سر  در  نمی‌آورد!!!

(وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)

و  از  آسـمان  آب  فـرو  فـرستاده‌ایـــم  و  بـا  آن  اقسام  گوناگونی  از  گیاهان  پرارزش  را  رویانده‌ایم‌.

نازل‌ کردن  آب  از  آسمان  یکی  از  شگفتیهای  جهان  است  که  ما  از کنار  آن  غافل  و  بی‌خبر  می‌گذریم‌.  این  آبی ‌که  جویبارها  و  رودخانه‌ها  از  آن  لبریزند،  و  دریاچه‌ها  از  آن  پرند،  و  چشمه‌سارها  آن  را  بـرمی‌جوشانند،  از  آسـمان  برابر  نظم  و  نظام  دقیقی  پائین  می‌آید که  با  تشکیلات  و  نظام  آسمانها  و  زمین‌،  و  با  نسبتها  و فاصله‌ها  و  سرشتها  و  هستیهائی ‌که  میان  آسمانها  و  زمین  است‌،  ارتباط  و  پیوند  دارد  .  .  .  رویاندن ‌گیاهان  از  زمین  به  دنبال  نزول  آ‌ب‌،  شگفتی  دیگری  است  که  پیوسته  جای  تعجّب  بوده  و  خـواهـد  بـود.  شگفتی  حیات‌،  و  شگفتی  تـنوّع  و  د‌گرگونی‌،  و  شگفتی  وراثت  ویـژگیهای  نهان  در  دانۀ  کوچکی  تا  بتواند  خود  را  در گیاه  کوچکی  و  در  درخت  بزرگی  نشان  و  برگشت  دهد،  و  بررسی  پخش  رنگها  در  گل  یک ‌گیاه‌،  دل‌ گشوده  و  باز  را  به  ژرفاهای  حیات  و  به  اعماق  ایمان  به  خدا،  یعنی  نو آفرین  این  حـیات‌،  سـوق  می‌دهد  و  می‌کشاند.

نصّ  قرآنی  مقرّر  می‌دا‌رد که  یزدان‌ گیاهان  را  به  صورت  زوج  آفریده  است  و  زوجیّت  بخشیده  است‌:

(مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)

اقسام  گوناگونی  از  گیاهان  پرارزش‌.

زوجیّت  در گیاهان  حقیقت  بزرگی  است ‌که  علم  به  تازگی  بر اثر  تجربه  بدان  پی  برده  است  و  مدّت  کمی  از کشف  ایـن  حـقیقت  بزرگ ‌گـذشته  است‌.  هـر گـیاهی  دارای  سلولهای  نر  و  سلولهای  ماده  است‌.  این  دو  بخش  گاهی  در  یک  گل‌ گرد  می‌آیند  یا  در  دو گل  یک  گیاه  جداگانه  وجود  دارند،  و  یا  در  دو گیاه  یا  دو  درخت  جداگانه  قرار  می‌گیرند،  یعنی‌ گیاهان  و  درختان‌،  یک  پایه  یا  دو  پـایه  هستند.  میوه  و  ثمره  جز  بعد  از  تلقیح  زوج  نـر  و  مـاده  امکان‏پذیر  نیست‌،  بدان‌ گونه ‌که  در  انسان  و  حیوان  حال  چنین  است‌.

توصیف  زوج  یا  جفت  با  واژۀ  «‌کریم  :  با  ا‌رزش‌»  سایه  روشن  ویژه‌ای  دارد  و  در  اینجا  مقصود  و  منظور  است  تا  سزاوار  این  باشد  که  بدان‌:

«  خَلْقُ  الله  »  .  آفریدۀ  خدا.

گفته  شود،  و  خدا  آن  را  بالا  ببرد  و  به  پـیش  چشـمان  مردمان  بدارد  و  بدان  اشاره  بفرماید:

(هَذَا خَلْقُ اللَّهِ ).

اینها  (‌که  می‌نگرید  و  می‌بینید)  آفریده‌های  خدایند.  و  ایشان  را  به  مبارزه  بطلبد  و  ادّعـاهای  بـی‌ارزش  و  سبکسرانۀ  آنان  را  پوچ  گرداند:

(فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ ).

شما  بـه  من  نشان  دهید  آنانی  که  جز  خدایند  چه  چیز  را  آفریده‌اند؟  (‌تا  شایستۀ  پرستش  و  شراکت  در  الوهیّت  را  داشته  باشند)‌. 

در  مناسب‌ترین  وقت  بـرای  ایـن  مبارزه‌طلبی  پـیرو  می‌زند:

(بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)

بلکه  ستمگران  (‌کفرپیشه‌)  در  گمراهی  آشکاری  هستند.  چه‌ گمراهی  بزرگی  و  چه  ستم  سترگی  فراتر  ا‌ز  این  شرک  است  در  ایـن  نـمایشگاه  مـات  و  مـبهوت‌کنندۀ  عـظیم  جهانی‌؟

هنگام  رسیدن  بدین  آهنگ  نیرومند،  نخستین  چرخش  و  گردش  در  سوره  پایان  می‌پذیرد  با  این  انگیزۀ  ژرفی‌ که  به  میان  می‌آید.

*

بعد  از  این‌،‌ گردش  و  چرخش  دوم  را  می‌آعازد.  آن  را  به  روش  و  روال  نوینی  می‌آغازد که  روش  و  روال  داستان  و  رهنمود  غیرمـسقیم  است‌.  به  مسأله  سـپاسگزاری  از  یزدان  یگانه  می‌پردازد،  و  او  را  از  هر گونه  شرکی  منزّه  می‌سازد.  از  مسألۀ  سرای  آخرت  و کار  و  سزا  و  جزا،  در  لابلای  داستان  سخن  به  میان  می‌کشد:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) (١٢)

ما  به  لقمان  فرزانگی  بخشیدیم  (‌و  بدو  دستور  دادیم‌)  که  خـــدا  را  سپاسگزاری  کـن  و  (‌بـدان  کـه‌)  هــر کس  سپاسگزاری  کند،  به  سود  خویش  سپاسگزاری  می‌کند،  و  هر کس  ناسپاسی  کند  (‌به  خود  زیان  می‌رساند  نه  بـه  خدا)‌.  چرا  که  خدا  بی‌نیاز  و  ستوده  است‌.

لقمانی‌ که  قرآن  او  را  برگزیده  است  تا  از  زبان  او  مـسألۀ  توحید  و  یکتاپرستی  را  و  مسألۀ  آخـرت  را  بیان  دارد،  روا‌یات  راجع  بدو گوناگون  است‌:  روایتی  می‌گوید  که  او  پیغمبر  بوده  است‌.  روایت  دیگری  می‌گوید که  او  بندۀ  شایسته‌ای  بوده  است  ولی  پیغمبر  نشـده  است‌.  بیشتر  راویان  سخن  دوم  را  می‌پسندند.  می‌گویند:  او  یک  بنده  حبشی  بوده  است‌.  همچنین  گفته‌اند:  او  اهل  نوبه^[3] ‌بوده  است‌.  بعضی‌ گفته‌اند:  او  در  میان  بنی‏اسرائیل  یکـی  از  قضات  ایشان  بوده  است  .  .  .  لقمان  هر که  و  هر چه  بوده  است‌،  قرآن  مقرّر  فرموده  است  که  او  مردی  بوده  است  که  خدا  بدو  حکمت  و  فرزانگی  عطاء‌ کرده  است‌،  حکمت  و  فرزانگی‌ای‌ که  شکر  و  سـپاس  خـدای  را  مـی‌طلبیده است:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ ).

ما  به  لقمان  فرزانگی  بخشیدیم  (‌و  بدو  دستور  دادیم‌)  که  خدا  را  سپاسگزاری  کن‌.

این  رهنمود  قرآنی  متضمّن  سپاسگزاری  از  خدا  است  به  پیروی  از  آن  مرد  فرزانۀ  برگزیده‌ای‌ که  قرآن  داستان  او  را  و گفتار  او  را  روایت  می‌کند.  در کنار  ایـن  رهنمود  ضمنی‌،  رهنمود  دیگری  است‌.  چه  سپاسگزاری  از  خدا  پشتوانۀ  اندوخته‌ای  برای  سپاسگزار  است  و  خود  او  از  آن  سـود  می‏‎برد.  زیـرا  خدا  بی‏نیاز  از  سـپاسگزاری  دیگران  است‌.  خدا  خود  به  خود  سپاس  او گفته  می‌شود  هر چند کسی  از  آفریدگان  یزدان  سپاس  او  را  نگوید:

(وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) (١٢)

هر کس  سپاسگزاری  کند،  به  سود  خویش  سپاسگزاری  مـی‌کند،  و  هر کس  ناسپاسی  کند  (‌به  خود  زیان  می‌رساند  نه  به  خدا)  چرا  که  خدا  بی‌نیاز  و  ستوده  است‌.

در  این  صورت  نادان‌ترین  نادانـان  کسـی  است‌ که  از  حکمت  سرباز  می‌زند،  و  با  فرزانگی  مخالفت  می‌ورزد،  و  همچون  پشتوانه‌ای  را  برای  خو‌د  اندوخته  نمی‌سازد. 

*

آن ‌گاه  مسألۀ  توحید  و یکتاپرستی  به  صورت  موعظه  و  اندرزی  از  سوی  لقمان  حکیم  به  فزندش  به  مـیان-می‌آید:

(وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ )(١٣)

(‌یادآور  شو)  زمانی  را  که  لقمان  بـه  پسـرش  گفت  -‌در  حالی  که  او  را  پند  می‌داد  -‌ پسر  عزیزم‌!  (‌چیزی  و  کسـی  را)  انباز  خدا  مکن‌،  واقعاً  شرک  ستم  بزرگی  است‌.

این  پند  و  اندرزی  است که  دور  از  هر گونه  تهمتی  است‌.  چه  پدر  برای  پسرش  جز  خیر  و  خوبی  نمی‌خواهد.  پدر  جز  دلسوز  پسرش  نمی‏باشد.  این  لقمان  حکیم  است ‌که  پسرش  را  از  شرک  نهی  می‌کند  و  بازمی‌دارد.  علّت  این  نهی  و  بازداشتن  را  این  می‌شمارد که  شرک  ستم  بزرگی  است‌.  دو  بار  هم  این  حقیقت  را  تأکید  می‌کند.  یک  بار  با  نهی  و  بازداشش  و  بیان  علّت  آن‌،  و  بار دیگر  با  حروف  «‌ان‌ّ»  و  «‌لَ‌»  .  .  .  ایـــن  هـمان  حـقیقتی  است ‌کــه  محمّد  صلّر الله علیه وآله وسلّم ‌آن  را  به قو‌م  خود گوشزد  می‌کند  و آنان  دربارۀ  آن  با  او  به  جدال  و  ستیز  می‌پر‌دازند  و  دربارۀ  هـدفی‌ که  در  پشت  سـر  آن  دارد  به  شکّ  و  تـردید  می‌افتند،  و  می‌ترسند که  او  هدفی ‌که  در  پشت  سر  آن  دارد  بیرون  کشیدن  قدرت  و  فرماندهی  از  دست  ایشان  باشد  و  بخواهد  بر  آنان  برتری  و  بزرگی‌ کند!  امّا  دیگر  چه  باید گفت  دربارۀ  لقمان  حکیم  بدان  هنگام ‌کـه  آن  حقیقت  را  به  پسـرش  مـی‌گوید و  او را  بدا‌ن‌ دسـتور  می‌دهد؟  پند  و  اندرز  پدر  به  پسرس  پاک  و  برکنار  از  هر  شبهه‌ای  است‌،  و  دور  از  هر گمانی  است‌.  این  حـقیقت‌،  یک  حقیقت  قدیمی  است  و  بر  زبان  هر کسی  از  مردهان  که  رفته  است  خدا  بد‌و  حکمت  و  فرزانگـی  بـخشیده  است‌.  مراد  از  این  حقیقت  خیر  محض  است‌،  و  مـرد  از  آن  چیز  دیگری  نیست  .  .  .  این  هم  یک  انگیزۀ  روانـی  مورد  نظر  است‌.

در  سایۀ پند  و  اندرز  پدر  به  پسرش‌،  پیوند  میان  والدین  با  اولاد  را  به  شیوۀ  مهربانانه‌ای  بیان  مـی‌دارد،  و  ایـن  پیوند  را  با  تصویر  الهامگرانه‌ای‌ که  د‌ر  آن‌ گرایش  و  عطوفت  است  به  تصویر  بکشد.  با  وجود  این‌،  پیوند  عقیده  مقدّم  بر آن  پیوند  استوار است:

(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (١٤)وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)

ما  به  انسان  در  بارۀ  پدر  و  مادرش  سفارش  کرده‌ایم  (‌که  در  حقّ  ایشان  نیک  باشد  و  نیکی  کند،  به ‌ویژه  مادر،  چرا  که‌)  مادرش  بدو  حامله  شده  است  و  هر دم  به  ضـعف  و  سسـتی  تـازه‌ای  دچــار  آمـده  است‌.  پـایان  دوران  شیرخوارگی  او  دو  سال  است  (‌و  در  این  دو  سـال  نیز،  کودک  شیر،  یعنی  شیرۀ  جان  مادر  را  می‌نوشد.  مادر  در  این  مـدّت  ٣٣  مـاهۀ  حمل  و  شـیرخوارگی‌،  مـهمّ‌ترین  خدمات  و  بزرگ‌ترین  فداکاری  را  مبذول  می‌دارد.  لذا  به  انسان  توصیۀ  ما  این  است‌)  که  هم  سپاسگزار  من  و  هم  سپاسگزار  پدر  و  مادرت  باش‌،  و  (‌بدان  که  سـرانـجام‌)  بازگشت  به  سوی  من  است  (‌و  نیکان  را  جزا  و  بدان  را  سزا  می‌دهم‌)‌.  هر گاه  آن  دو،  تلاش  و  کوشش  کنند  که  چیزی  را  شریک  من  قـرار  دهـی  کـه  کمترین  آگاهی  از  بـودن  آن  و  (‌کـوچک‌ترین  دلیـل  بـر  اثـبات  آن‌)  سـراغ  نداری‌،  از  ایشان  فرمانبرداری  مکن‌.  (‌چرا  که  در  مسألۀ  عقائد  و  کفر  و  ایمان  همگامی  و  همراهی  جائز  نیست‌،  و  رابطۀ  با  خدا،  مقدّم  بر  رابطۀ  انسان  با  پدر  و  مادر  است‌،  و  اعتقاد  مکتبی  برتر  از  عواطف  خویشاوندی  است‌.  ولی  در  عین  حال‌)  با  ایشان  در  دنیا  بـه  طـرز  شـایسته  و  بـه  گونۀ  بایسته‌ای  رفتار  کن‌.  و  راه  کسانی  را  درپیش  گـیر  که  به  جانب  من  (‌با  یکتاپرستی  و  طـاعت  و  عبادت‌)  رو  کرده‌اند.  بعد  هم  همه  به  سوی  من  برمی‌گردید  و  من  شما  را  از  آنچه  (‌در  دنیا)  می‌کرده‌اید  آگاه  مـی‌سازم  (‌و  بر  طبق  اعمالتان  پاداش  و  کیفرتان  می‌دهم‌)‌.

سفارش ‌کردن  فرزندان  در  حقّ  پدران  و  مادران  در  قرآن  مجید،  و  در  سفارشهای  پیغمبر  خدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  مکرّ‌ر  آمده  است‌،  ولی  سفارش  کردن  پدران  و  مادران  در  حـقّ  فرزندان  جز  مقدار  اندکی  نیامده  است‌.  بیشتر  آنها  هم  در  حالت  زنده  به  گور کردن  است‌،  و  آن  نیز  حالت  ویژه‌ای  در  شرائط  و  ظروف  ویژه‌ای  است‌.  این  بدان  خاطر  است  که  فطرت  به  تنهائی  رعایت  و  عنایت  پدران  و  مـادران  نسبت  به  فرزندان  را  تضمین  و  تأمین  می‌کند.  فطرت  پـدران  و  مـادران  را  برمی‌انگیزد  که  نسل  نـوزاد  و  نوخاسته  را  بپایند  و  بدیشان  برای  ادامۀ  حیات  عنایت  نمایند،  بدان‌ گونه  که  خدا  خواسته  است‌.  پدران  و  مادران  فدای  فرزندان  خود  می‌کنند  جسم  و  اعصاب  و  عمر  و  هر  چیز گرانبها  و گرامی  خود  را که  داشته  باشند،  بدون  این   که  آه  برکشند  و  ناله  سر دهند،  و  بلکه  بدون  ایـن‌ کـه  متوجّه  باشند  و  بدانند که  چه  چیزی  را  مبذول  می‌دارند! 

حتّی  آنچه  را که  فدا  می‌کنند  و  مـبذول  می‌نمایند  با  شادی  و  شادمانی  و  فرح  و  سـرور  بر  طبق  اخلاص  می‌گذارنـد!  انگار  خودشان  از  آنچه  به  فرزندان  می‏‎بخشند  و  تقدیم  می‌دارند  استفاده  می‌کنند  و  بهره  می‌برند!  لذا  فطرت  به  تنهائی  ضامن  سفارش  به  پدران  و  مادران  است  و  به  سفارش‌کنندگان  دیگری  نیاز  نیست‌.  ولی  فرزندان  به  سفارشهای  مکرّری  نیاز  دارند  تـا  به  نسلی  توجّه  و  التفات  داشته  باشند که  خویشتن  را  ندا  کرده‌انـد  و  پشت  به  زنـدگی  نموده‌انـد  و  بار  سفر  بربسته‌اند  و  در  حال  جهان  را  به  درود کردنند،  پس  از  آن‌ که  شیرۀ  عمر  و  روح  و  اعصاب  خود  را  به  جام  نسلی  ریخته‌اند که  رو  به  جهان  نـهاده‌اند  و  پـذیرۀ  حیات  رفته‌اند  و  به  آینده  خیره  گردیده‌اند!  اگر  فرزندان  همۀ  عمر  خود  را  وقف  خدمت  به  پدران  و  مادران ‌کنند  نمی‌توانند  برخی  از  آنچه  پدران  و  مادران  بذ‌ل  ایشان  کرده‌اند  جبران‌ کنند  و  جایگزین  آن  را  بدانان  دهند.  این  هم  تصویر  الهامگرانه‌ای  است  که  می‌فرماید:

(حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ ).

مادرش  بـدو  حـامله  شـده  است  و  هـر  دم  بـه  ضـعف  و  سســـتی  تــازه‌ای  دچـار  آمـده  است‌.  پــایان  دوران  شیرخوارگی  او  دو  سال  است  (‌و  در  این  دو  سـال  نـیز،  کودک  شیر،  یعنی  شیرۀ  جان  مادر  را  می‌نوشد.  مادر  در  این  مـدّت  ٣٣  مـاهۀ  حمل  و  شـیرخوارگـی‌،  مـهم‌ّترین  خدمات  و  بزرگ‌ترین  فداکاری  را  مبذول  می‌دارد)‌.

این  تصویر  الهـامگرانه  سایه‌روشنهای  ایـن  بذل  و  بخشش  بزرگوارانه  را  ترسیم  می‌کند.  مادر  با  سرشتی ‌که  دارد  قسمت  بیشتری  از  فداکاریها  را  تحمّل  می‌کند،  و  با  شوق  و  شور  والاتر  و  سخت‌تر  و  ژرف‌تر  و  مهربانانه‌تر  و  دوستدارانـه‌تری  وجود  خویشتن  را  فـدا  و  قربان  می‌کنند  .  .  .  حافظ  ابوبکر  برار  در  مسـند  خود  -‌ بـا  اسنادی‌ که  دارد  -  از  برید  و  او  از  پدرش  روایت‌ کرده  است‌ که  مردی  مادرش  را  در  طواف ‌کعبه  بر  دوش‌ گرفته  بود  و  او  را  دور کعبه  می‌گرداند  و  طواف  می‌داد.  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پرسید:  آیا  حقّ  او  را  اداء‌ کرده‌ام‌؟  فرمود: 

(‌لا.  وَ  لا  بِزَ فْرَةٍ  واحِدَةٍ‌)‌.

نه  .  .  .  و  نه  سزا  و  جزای  یک  ناله  را.

این ‌گونه  و  بس  .  .  .  نه  سزا  و  جزای  نــاله‌ای  را  داده‌ای‌،  ناله‌ای  که  در  حاملگی  یـا  در  زادن  سـر  داده  است  .  .  .  مادر  بدو  حامله  شده  است  و  باردار گشته  است  و  هر  دم  به  ضعف  و  سستی  تازه‌ای  دچار  آمده  است‌.

در  سایۀ  این  تصویر  مهربانانه‌،  به  سپاسگزاری  از  خـدا  کــه  نـخستین  نـعمت‌بخش  است  مـی‌گرایـد  و  تـوجّه  می‌نماید،  و  به  سپاسگزاری  از  پدر  و  مادر  می‌گراید  و  توجّه  می‌نماید که  نعمت  بخشندگان  بـعد  از  خـدایند.  آن ‌گاه  وظائف  و  تکـالیف  را  تـرتیب  مـی‌دهد  و  تـعیین  مــی‌کند.  نـخست  ســپاسگزاری  خــدا  و  بعد  از  او  سپاسگزاری  از  بدر  و  مادر  به  میان  می‌آید:

(أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ).

(‌توصیۀ  ما  به  انسان  این  است‌)  که  هم  سپاسگزار  من  و  هم  سپاسگزار  پدر  و  مادرت  باش‌.

با  این  حقیقت‌،  حقیقت  آخرت  پیوند  می‌خورد:

(إِلَیَّ الْمَصِیرُ) (١٤)

بازگشت  به  سوی  من  است  (‌و  نـیکان  را  جزا  و  بـدان  را  سزا  می‌دهم‌).

آن  روز،  پشتوانۀ  اندوختۀ  سپاسگزاری  سود  می‏بخشد.  پیوند  پدر  و  مادر  با  فرزند  -  با  همۀ  این‌ گرایشها  و  با  همۀ  این  بزرگداشتها  -  از  نظر  مراتب  پیوستگی  بعد  از  پیوند  عقیده  قر‌ار  دارد.  بقیّۀ  سفارش  به  انسان‌،  در  بارۀ  پیوند  او  با  پدر  و  مادرش  است‌.

(وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا).

هر گاه  آن  دو،  تلاش  و  کوشش  کنند  که  چیزی  را  شریک  مـن  قــرار  دهـی  کـه  کمترین  آگاهی  از  بـودن  آن  و  (‌کوچک‌ترین  دلیل  بر  اثبات  آن‌)  سراغ  نداری‌،  از  ایشان  فرمانبرداری  مکن‌،  (‌چـرا  که  در  مسألۀ  عقائد  و  کفر  و  ایمان  همگامی  و  همراهی  جائز  نیست‌،  و  رابطۀ  بـا  خدا،  مقدّم  بر  رابـطۀ  انسـان  بـا  پـدر  و  مـادر  است‌،  و  اعتقاد  مکتبی  برتر  از  عواطف  خویشاوندی  است‌)‌.

در  اینجا  وجوب  اطاعت  به  پایان  می‌آید،  و  پیوند  عقیده  بر  هر  پیوند  دیگری  برتری  دارد.  این  است‌ که  هر  اندازه  پدر  و  مادر  بکوشند  و  تلاش‌ کند  و  بخواهند  چیره  شوند  و  فرزند  را  قانع‌ کنند  و  او  را گول  بزنند که  بـرای  خـدا  چیزی  را  شریک  سازد،  چیزی‌ که  الوهیّت  او  را  نمی‌داند  -  هر  چیزی  هم  جز  خدا  الوهیّت  نـدارد  تـا  الوهـیّت  آن  شناخته  شود  -‌ از  سوی  خدا  به  فرزند  دستور  است ‌که  از  پدر  و  مادر  اطاعت  نکند،  و  در  این  باره  فرمان  یزدان  را  ببرد که  صاحب  حقّ  نخستین  در  اطاعت  است‌.

امّا  اختلاف  در  عقیده‌،  و  دستور  به  عدم  اطاعت  از  پدر  و  مادر  در  مخالفت  با  عقیده،  نباید  حقّ  پدر  و  مادر  را  در  رفتار  خوب  و  همدمی  بزرگوارانه  با  ایشان  ضائع  بکند: 

(وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا ).

بــا  ایشــان  در  دنــیا  بـه  طرز  شـایسته‌ای  و  بـه  گونۀ  بایسته‌ای  رفتار  کن‌. 

این ‌کوچ‌،  کوچ ‌کوتاه  مدّتی  بــر  ایـن  زمـین  است  و  در  حقیقت  اصلی  تأثیر  نمی‌گذارد:

(وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ).

راه  کسـانی  را  در  پــش  گـیر  کــه  بـه  جـانب  من  (‌با  یکتاپرستی  و  طاعت  و  عبادت‌)  رو  کرده‌اند. 

کسانی ‌که  رو  به  خدا کرده‌اند  مؤمنانند.

(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ ).

بعد  هم  همه  به  سوی  من  برمی‌گردید.

به  سـوی  مـن  بـرمی‌گردید  پس  از  ایـن ‌کـوچ  و  سـفر  محدودی‌ که  بر  روی  زمین  دارید.

(فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)

و  مـن  شما  را  از  آنــچه  (‌در  دنـیا)  مـی‌کرده‌ایـد  آگاه  مـی‌سازم  (‌و  بــر  طـبق  اعـمالتان  پـاداش  و  کیفرتان  می‌دهم‌)‌.

هر کسی  سزا  و  جزای  ناسپاسی  یا  سپاسگزاری  خود  را  دریافت  می‌دارد،  و کیفر  شرک  یا  پاداش  توحید  خویش  را  می‌گیرد.

روا‌یت  شده  است‌ که  ا‌ین  آیه  و  آیۀ  مشابه  آن  در  سورۀ  عنکبوت‌^[4] و  همچنین  در  سورۀ  احقاف‌^[5] ‌،  در  بارۀ  سعد  پســـر  ابـی‌وقاص  و  مــادرش  نـازل  گـردیده  است  -  همان ‌گونه ‌که  در  تفسیر  آن  در  جزء  بـیستم  در  سـورۀ  عنکبوت  گفتم  -  روایت  شده  است  که  این  آیه  دربـارۀ  سعد  پسر  مالک  نازل  گردیده  است‌.  طبرانی  در  مبحث  عشرت  -  با  اسنادی ‌که  دارد  -  از  داوود  پسر  ابوهند  آن  را  روایت  نموده  است‌.  در  صحیح  مسلم  از  قـول  سـعد  پسر  ابی‌وقّاص‌،  داسـتان  روایت  گـردیده  است‌.  ارجـح  اقوال  هم  همین  است‌،  ولی  مدلول  و  مـفهوم  آیـه  عـام  است  و  شامل  همۀ  حالتهای  همگون  آن  می‌شود.  مدلول  و  مفهوم  آیه  خویشاوندیها  و  پیوندها  را  و  همچنین  وظائف  و  تکالیف  را  ترتیب  می‌دهد  و  سامان  می‏بخشد.  پیوند  با  خدا  نخستین  خویشاوندی  و  ارتـباط  است‌،  و  وظیفه  و تکلیف  را‌جع  به  حقّ  خـدا  نـخستین ‌وظـیفه  و  تکلیف  است‌.  قرآن  مجید  این  قانون  و  قـاعده  را  مـقرّر  می‌دارد  و  آن  را  در  هر  مناسبتی  و  بـه  شیوه‌ها  و  بـه  صورتهای‌ گوناگونی  تأکید  می‌کند  تا  در  ذهن  و  شعور  فرد  مؤمن  پـیدا  و  هویدا  و  قـطعی  و  حـتمی‌ گـردد،  و  هیچ‌ گونه  شکّ  و  شـبهه  و  پـیچیدگی  و  ا‌بـهامی  در  آن نماند.

پس  از  ذکر  این  جملات  معترضه  در  روند  سفارش  لقمان  به  پسرش‌،  بخش  دوم  سفارش  او  به  فرزندش  به  مـیان  می‌آید  تا  مسألۀ  آخرت  و  حساب  و کتاب  دقیق  و  سزا  و  جزای  دادگرانۀ  آن  را  مـقرّر  و  بیان  دارد.  و لیکـن  ایـن  حقیقت  به  همین  سهل  و  سادگی  و  بدون  هر گونه  آرا‌یه  و  پیرایه‌ای  ذکر  نمی‌شود.  بلکه  این  حقیقت  در  جـولانگاه  فراخ  هستی  عرضه  می‌شود،  و  به  صورت  مؤثّری  بیان  می‌شود که  وجدان  از  آن  به  لرزه  و  جنبش  می‌افتد،  بدان  هنگام‌ که  علم  شامل  و  دقیق  و  لطیف  و  فراخ  و  فراگیر  و  شگفت  و  شگرف  خدا  را  مطالعه  می‌نماید:

(یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)

پسر  عزیزم‌!  اگر  به  اندازۀ  سنگینی  دانـۀ  خردلی  (‌عمل  نیک  یا  بد  انـجام  گـرفته‌)  بـاشد،  و  در  دل  سنگی،  یـا  در  آسمانها،  و  یا  این  که  در  مـیان  زمین  بـاشد،  خدا  آن  را  حـاضر  مـی‌آورد  (‌و  بـه  حسـاب  و  کـتاب  آن  رسیدگی  می‌کند)‌.  چرا  که  خداوند  بس  دقیق  و  آگاه  است‌.

هیچ  تعبیری  دربارۀ  دقّت  علم  خدا  و  فراگیری  ان‌،  و  راجع  به  قدرت  یزدان  سبحان‌،  و  در  بارۀ  دقّت  حساب  و  کتاب  و  دادگری  و  عدالت  تـرازو  بــه  پـای  ایـن  تـعبیر  تصویرگر  نمی‌رسد.  این  هم  شیوۀ  اعـجازانگـیز  و  زیبا  بیان  و  ژرف  آهنگ  قرآن  است‌^[6].  .  .  دانۀ  خـردلی‌،  کوچک  و  ناچیز  است  و  نه  وزنی  دا‌رد  و  نه  ارزشی‌. 

(فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ ).

در  دل  سنگی  باشد.

سنگی‌ که  سخت  است  و  دانۀ  خردل  در  وسّط  آن  فشرده  و  نهان ‌گردد  و  بدان  دسترسی  نباشد.

(أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ ).

یا  در  آسمانها  باشد.

در  آ‌سمانها که  هرا‌س‌انگیز  و  وسیع  است  و  به ‌گـونه ای  گسترده  و  فراخ  است‌ که  ستارۀ  بزرگی  که  دارای  حـجم  عظـیمی  است  همچون  نقطۀ  شناوری  یا  ذرّۀ  سرگشته‌ای  به  نظر  می‌آید.

(أَوْ فِی الأرْضِ ).

یا  این  که  در  میان  زمین  باشد.

در  میان  خاکها  و  سنگ‌ریزه‌ها  باشد که  پیدا  نیست‌. 

(یَأْتِ بِهَا اللَّهُ).

خدا  آن  را  حاضر  می‌آورد.

علم  خدا  بدان  مـی‌رسد،  و  از  دائـرۀ  قـدرت  او  بـیرون  نمی رود.

(إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)

چرا که خدا بس دقیق و آگاه است.

پیروی  ا‌ست  که  با  آن  صحنۀ  نهان  و  لطیف  و  ظریف  مناسبت دارد.

خیال  به  دنبال  آن  دانۀ  خردل  راه  می‌ا‌فتد  و  آن  را  در  آن  علم  خدا  را  ورانداز  می‌کند،  علمی  که  آن  دانۀ  خردل  را  می پاید و تعقیب می نماید، تا بدانجا که دل به کرنش می‌افتد  و  به  توبه  و  استغفار  می‌افتد  و  به  سوی  یـزدان  بس  آگاه  و  دقیق  و  مطّلع  از  نهانیهای  جهانهای  غیب  و  دنیاهای  ناپیدا  برمی‏گردد.  آن ‌گاه  آن  حقیقتی  که  قرآن  می‌خواهد  در  دل  جـایگز‌ین  گردد  حاصل  می‌آید  و  استقرار  می‌پذیرد،  آن  هم  با  این  شیوۀ  شگفت  و  شگرف‌.

*

روند  قرآنی  به  نقل  قول  لقمان‌ که  پسـرش  را  نـصیحت  می‌کند  ادامه  می‌دهد.  لقمان  با  پسرش  گامهائی  را  دربارۀ  عقیده  برمی‌دارد،  پس  ا‌ز  آن  که  عقیده  در  درون  پدیدا‌ر و استوار گردیده است ، و ایمان به خدای بدون انباز  استقرا‌ر  پذیرفته  است‌،  و  شکّ  و  شبهه‌ای  در  مسألۀ یقین و اطمینان به آخرت برجای نمانده است، و به دادگری  و  عدالت  سزا  و  جزای‌ کار  اگر  به  انـدازۀ  دانۀ خردلی هم باشد اعتماد حاصل شده است ... گام بعدی با نماز رو به خدا کردن، و با دعوت مردمان به سوی خدا بدیشان توجّه نمودن، و صبر و شکیبائی ورزیدن  بر  انـجام  وظـائف  و  تکالیف  دعـوت  و  مشکلات  و مشقّاتی است که قطعاً دعوت دارد و خواهد داشت:

یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ (١٧)

ای پسر عزیزم! نماز را چنان که شاید بخوان، و به کار نیک دستور بده و از کار بد نهی کن ، و در برابر مصائبی  که  به  تو  می‌رسد  شکیبا  باش‌.  اینها  از  کارهای  (‌اساسی  و  مهمّی‌)  است  که  باید  بر  آن  عزم  را  جزم  کـرد  و  ثبات  ورزید. 

این  راه  ترسیم  شدۀ  عقیده  است‌:  توحید  و  یکتاپرستی  خدا،  نظارت  و  مراقبت  خدا  را  در نظر  داشتن  و  احساس  کردن‌،  به  چیزی  چشم  امید  دوختن که  در  پیشگاه  یزدان  برای  مؤمنان  است‌،  ایمان  و  اعتقاد  به  عدالت  و  دادگری  خدا،  و  ترس  و  هراس  از  عذاب  و  عقاب  او  .  .  .  آن‌ گاه  به  دعوت  مردمان  و  اصلاح  حـالشان  پـرداخـتن‌،  امـر  بـه  معروف  و  نهی  از  مـنکر کردن‌،  یـعنی  مـردمان  را  به  کارهای  نیک  و  پسندیده  رهنمود  نمودن  و  ایشان  را  از  کارهای  بد  و  ناپسند  بازداشتن،  پیش  از  همۀ  اینها  توشه  برگرفتن  برای  مبارزه  و  پیکار  با  شرّ  و  بـدی  از  تـوشۀ  اصلی‌ که  توشۀ  عبادت  خدا  و  رو  بدو  نمودن  با  نـماز  خوانـدن  است‌.  گذشته  از  آن  شکیبائی  و  اسـتقامت  ورزیــدن  در  برابر  چـیزهائی  است  کـه ‌گـریبانگیر  دعوت‌کنندۀ  مردمان  به  سوی  یزدان  مـی‌شود،  از  قـبیل  کجرفتاری  برخی  از  انسانها  و  دشمنانگی  ایشان  با  حقّ  و  حقیقت،  و  انحراف  دلها  و  روی‌گردانی  آنـها،  و  اذیّت  و  آزاری  کــه  زبان‌ها  مـی‌رسانند  و  دسـتها  بـدان  دراز  می‌گردند،  و  امتحان  و  آزمون  با  مال  و  جان  وقتی ‌کـه  دعوت  خواهان  آن  است‌.

(إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ) (١٧)

اینها  از  کارهای  (‌اساسی  و  مهمّی‌)  است  که  بـاید  بـر  آن  عزم  را  جزم  کرد  و  ثبات  ورزید.

( عَزْمِ الأمُورِ):  آنچه  باید  در  راه  رسیدن  بدان  به  تلاش  ایستاد  و  جدّی  بود»‌:  به‌ کارهائی ‌گفته  می‌شود که  پس  از  تصمیم‌ گرفتن  بر  انجام  آنها  باید  راه  شکّ  و  تـردید  را  بست. 

* 

لقمان  در  ادامۀ  سفارش  خود  به  پسرش ‌که  قـرآن  آن  را  در  ایــنجا  بیان  مـی‌دارد  بـه  آداب  و  رسـوم  شـخص  دعوت‌کنندۀ  مردمان  به  سوی  یزدان  می پردازد.  چـه  در  دعوت  به  انجام ‌کارهای  خوب  و  پسندیده‌،  برتری‌ جوئی 

بر  مردمان  و  فخرفروشی  بر  ایشان  به  نام  رهبری  و  رهنمودشان  به  سوی  خوبیها  و  نیکیها،  درست  نیست‌.  به  طریق  اولی  برتری‌جوئی  و  فخرفروشی  بـدون  دعـوت  مردمان  به  سوی  خوبیها  و  نیکیها  زشت‌تـر  و  پست‌تر است:

(وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) (١٩)

با  تکبّر  و  بی‌اعتنائی  از  مردم  روی  مگردان،  و  مغرورانه  راه  مرو،  چرا  که  خداوند  هیچ  متکبّر  مغروری  را  دوست  نمی‌دارد.  و  در  راه  رفتنت  اعتدال  را  رعایت  کن‌،  و  (‌در  سخن  گفتنت‌)  از  صدای  خود  بکاه  (‌و  فریاد  مزن‌)  چرا  که  زشت‌ترین  صداها،  صدای  خران  است‌.

«‌صَعَر:  بیماری‌ گردن‌کجی  و  یا  چهره  یا گونه‌کژی‌»  یک  نوع  بیماری  است‌ که‌ گریبانگیر  شتران  می‌گردد  و گردن  آنـها  را کج  مـی‌سازد.  شـیوۀ  قـرآنی  ایـن  تعبیر  را  برمی‌گزیند  تا  مردمان  را  از  حرکت  مشابه  بیماری  صعر  گریزان  و  بیزار گرداند.  آن  حرکت  هم  حرکت  تکـبّر  و  کجروی‌،  و  رویگردانی  از  مردمان  بـا  برتری‌جوئی  و  خودبزرگ‌بینی  است‌.

راه  رفتن  مغرورانـه  بر  زمـین‌،  راه  رفـتن  با  تکبّر  و  خودبزرگ‌بینی  و  سـرمستانه  و  بدون  توجّه  کـردن  و  اهمّیّت  دادن  به  مردمان  است‌.  این  هم  حرکت  زشت  و  ناپسندی  است‌ که  یزدان  آن  را  دشمن  می‌دارد  و  مردمان  آن  را  زشت  می‌شمارند.  همچون  حرکتی  بیانگر  احساس  و  شعو‌ر  نابسامان  و  بیمار  است‌،  احساس  و  شعو‌ری‌ که  در  راه  رفتن  مغرورانه  و  سرمستانه  خودنمائی  می‌کند! 

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ) (١٨)

خداوند  هیچ  متکبّر  مغروری  را  دوست  نمی‌دارد.  همراه  با  نهی  از  راه  رفتن  مغرورانه  و  سرمستانه‌،  از  راه  رفتن  معتدلانه  هدفدار  سخن  می‌رود:

(وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ).

و  در  راه  رفتنت  اعتدال  را  رعایت  کن‌.

قصد که  مصدر  فعل  «‌اقْصِدْ»  است  در اینجا  بـه  معنی  میانه‌روی کردن  و  زیاده‌روی  نکردن‌،  و  هدر  ندادن  نیرو  و  توان  در  خودبزرگ‌بینی  و  سرمستانه  خم  و  چم  شدن  و  به  خود  بالیدن  است‌.  به  معنی  خود  قصد کردن  و  هدف  داشتن  نیز  می‏‎باشد.  زیرا  راه  رفتن  با  قصد  و  اراده  به  سوی  هدفی‌،  لنگ  لنگ‌ کردن  و  چمیدن  و  نـازیدن  و  تکبّر  و  فخرفروشی  ندا‌رد.  بلکه  سهل  و  ساده  به  سوی  هدف  راه  رفتن  انجام  می‌گیرد  و روان  و  آزاد  از  هر  قید  و  بندی  صورت  می‌پذیرد.

کاستن  از  صدا  و  پائین  آوردن  آن‌،  دارای  ادب  و  اعتماد  ،  اتّکاء  به  خود  در  صدق‌ گفتار  و  داشتن  تاب  و  تـوان  است‌.  فریاد  نمی‌زند  یا  درشت  نمی‌گوید  و  بلند  مخاطب  قرار  نمی‌دهد  مگر  شخص  بی‌ادب  و  بی‌تربیت‌،  یـا  شخصی ‌که  دربارۀ  ارزش ‌گفتار  خود  یا  دربا‌رۀ  ارزش  شخصیّت  خود،  شکّ  و  تردید  د‌ارد،  و  تلاش  می‌کند  این  شکّ  و  تردید  را  با  تندی  و  تیزی  و  داد  و  بیداد  و  هاف  و  هوف  و  فریاد  پنهان  دارد!  شیوۀ  قرآنی  این‌ کار  را  پست  و  زشت  مـی‌شمارد،  و  آن  را  به  شکل  چندش‌آور  و  پلشت  و  رسواگرانه‌ای  به  تصویر  می‌کشد،  بدان‌ گاه‌ که  با  این  فرموده‌اش  همچون  پیروی  بر  آن  می‌زند:

(إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) .

زشت‌ترین  صداها،  صدای  خرها  است‌.

بدین  وسیله  صحنۀ  خنده‌آوری  را  ترسیم  می‌کند که  سر  به  تمسخر  و  ریشخند  می‌کشد،‌ گذشته  از  نفرت‌انگیزی  و  زشتی  و  پلشتی ‌که  به  همراه  دارد.  هر  شخص  صاحب  احساس  و  شعوری  وقتی ‌که  این  صحنۀ  خنده‌آور  را  از  فراسوی  تعبیر  نـوآور  و  نـوآفرین  قرآن  پـیش  چشم  می‌دارد،  می‌کوشد  از  عرعر  این  الاغ  اندکی  بکاهد.  بدین  منوال  چرخش  و گردش  دوم  به  پایان  می‌آید،  بعد  از  آن ‌که  مسألۀ  نخستین  را  با  این ‌گوناگونی  عرضه  کردن  و  تارک  شیوه  چاره‌جوئی ‌کرده  است‌.

---

^[1] بخاری‌ و مسلم آن را در مبحث ایمان ذکر کرده اند. 

[2] «‌بغیر عمد ترونها» دارای دو معنی است‌: الف - آسمانها را می‌بینید که خداوند آنها را بدون ‌ستون  آفریده است‌. ب‌- آسمانها را آفـریده ‌و با ستونهای نامرئی‌ قوّۀ جاذبه به هم پیوند داده است‌.  یعنی دارای ستون ‌بوده ولی ستونها را نمی بینید.(‌مترجم‌)

^[3] ایالتی است در شمال شرقی ‌کشور سودان‌. (‌مترجم) 

^[4] آیۀ 8  (‌متر‌جم‌)

^[5] آیه  51 (‌مترجم‌)

^[6] مر‌اجعه شود به کتاب‌: «‌الـتصویر الفنی فی القـرآن‌» فصل‌: «‌طریقة القرآن‌«‌.