| ش | ی | د | س | چ | پ | ج |
| 1 | ||||||
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 |
سورۀ ضحی مکّی و 11 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(وَالضُّحَى (١)وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى (٢)مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى (٣)وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى (٤)وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى (٥)أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى (٦)وَوَجَدَکَ ضَالا فَهَدَى (٧)وَوَجَدَکَ عَائِلا فَأَغْنَى (٨)فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ (٩)وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (١٠)وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ) (١١)
این سوره با موضوع و تعبیر و صحنه‌ها و سایه‌روشنها و آهنگهائی که دارد، پسوده‌ای است از مهر و عطوفت، نسیمی از رحمت، بخشی از مودّت و محبّت، دستی مهربان که بر دردها و رنجها کشیده می‌شود، و نسیم آسودگی و خشنودی و آرزو را وزان می‌سازد، و آرامش و اطمینان و یقین را به دلها می‌ریزد.
سراسر این سوره دربست با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم سخن می‌گوید. سراسر این سوره راز و نیاز پروردگار با او است. همۀ این سوره غمزدائی و دلداری و آسوده کردن و اطمینان دادن است. تمام این سوره نسیمهای رحمت و بارا‌نهای محبّت، و الطاف قربت، و لالایی و ناز کردن روح خسته و درون پریشان و دل دردناک است.
در روایتهای زیادی آمده است: مدّت زمانی نزول وحی بر پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم قطع شد، و جبرئیل علیه السّلام خدمتش نیامد. مشرکان گفتند: پروردگار محمّد به ترک محمّد گفته است! . . یزدان بزرگوار این سوره را بر او نازل کرد . . .
وحی آسمان و ملاقات جبرئیل و تماس با خدا، توشۀ راه پردرد و رنج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و چشمه‌سار او در گرمای داغ نیمروز کفر و الحاد، و آسایش و آرامش او در هنگامۀ شدّت و محنت تکذیب کردن و دروغگو خواندن بود. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با این چیزها در گرمای سوزان نیمروز زندگی می‌کرد که از انسانهای گریزان و نافرمان و کینه‌توز می‌دید. این گرمای سوزان شکنجه و آزار را از مکر و کید و نیرنگ مشرکان سرکش در بارۀ دعوت و ایمان و هدایت می‌چشید.
هنگامی که وحـی مدّتی نازل نگردید، توشۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به پایان رسید، و چشمه‌سارش خشکید، و دلش از معشوق ازلی تـرسید، و در برابر گرمای سخت نیمروز بدون توشه و آب ماند. بوی عطر و عبیر معشوق محبوب که بدان عادت گـرفته بود، به مشامش نرسید! این هم کاری بود از هر لحاظ مشکل‌تر از تحمّل همۀ سختیها و ناراحتیهائی که برشمردیم . . . بدین هنگام این سوره نازل گردید. این فیض و برکت مودّت و محبّت و رحمت و انس و الفت و قربت و آرزو و خشنودی و اطمینان و یقین نازل گردید . . .
(مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى (٣)وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى (٤)وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى) (٥)
پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمنت نداشته است و مورد خشم قرار نداده است. و فرجام (کار و زندگی) تو، بهتر از آغاز (آنها) است. و پروردگارت به تو (بهروزی و پیروزی و نعمت و قدرت) عطاء خواهد کرد، و تو خشنود خواهی شد.(ضحی/3-5)
پیش از این پروردگارت هیچ وقت به ترک تو نگفته است. هرگز قبل از این بر تو خشم نگـرفته است و دشمنت نداشته است، و تو را از مرحمت و لطف و رعایت و عنایت و پناه خود به دور نیفکنده است . . .
(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى (٦)وَوَجَدَکَ ضَالا فَهَدَى (٧)وَوَجَدَکَ عَائِلا فَأَغْنَى) (٨)
آیا خدا تو را یتیم نیافت و پناهت داد؟ و تو را سرگشته و حیران (در میان شرک بت‌پرستان و یـهودیان و مسیحیان، کفر کافران، فسق و فجور فاسقان و فاجران، ظلم و زور قلدران، کشت و کشتار قبائل به فرمان جاهلان، و خرافه‌پرستی اینان و آنان) نیافت و (در پرتو وحی آسمانی به یکتاپرستی یزدانی) رهنمودت کرد؟ و تو را فقیر و بی‌چیز نیافت و ثروتمند و دارایت کرد؟. (ضحی/6-8)
آیا مصداق این را در زندگانی خود نمی‌یابی؟ آیا پسودۀ این را در دلت نمی‌یابی؟ آیا تأثیر این را در واقعیّت زندگیت نمی‌بینی؟ نه . . . نه . . .
(مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى) (٣)
پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمنت نداشته است و مورد خشم قرار نداده است. (ضحی/٣)
خوبی و نیکی خدا از تو قطع نگردیده است و هرگز قطع نمی‌گردد .
(ولَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى) (٤)
و فرجام (کار و زندگی) تو، بهتر از آغاز (آنها) است. (ضحی/4)
بیش از این و بالاتر از این هم وجود دارد:
(وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى) (٥)
و پروردگارت به تو (بهورزی و پیروزی و نعمف و قدرت) عطاء خواهد کرد، و تو خشنود خواهی شد. (ضحی/5)
همراه این نسیمهای لطیف و خوشایند کار، نسیمهای لطیف و خوشایندی در عبارت و در آهنگ و در چهارچوب جهانی است که این حقیقت در آن قرار داده شده است:
(وَالضُّحَى (١)وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى) (٢)
سوگند به روز (در آن زمان که آفتاب بلند می‌گردد و همه جا را فرامی گیرد!). و سوگند به شب در آن هنگام که مـی‌آرامد (و تاریک مـی‌شود و همه جا را فرامی‌گیرد!). (ضحی/1و2)
«واقعاً تعبیر سخن، فضائی از مهر و عطوفت زیبا، و مرحمت و محبّت دلربا، و خشنودی فراگیر، و سرود و زمزمۀ دلنشینی را بیان داشته است:
(مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى (٣)وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى (٤)وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى) (٥)
پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمنت نداشته است و مورد خشم قرار نداده است. و فرجام (کار و زندگی) تو، بهتر از آغاز (آنها) است. و پروردگارت به تو (بهروزی و پیروزی و نعمت و قدرت) عطاء خواهد کرد، و تو خشنود خواهی شد. (ضحی/٣-٥)
(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى (٦)وَوَجَدَکَ ضَالا فَهَدَى (٧)وَوَجَدَکَ عَائِلا فَأَغْنَى) (٨)
آیا خدا تو را یتیم نیافت و پناهت داد؟ و تو را سرگشته و حیران (در میان شـرک بت‌پرستان و یهودیان و مسیحیان، کفر کافران، فسـق و فجور فاسقان و فاجران، ظلم و زور قلدران، کشت و کشتار قبائل به فرمان جاهلان، و خرافه پرستی اینان و آنان) نیافت و (در پرتو وحی آسمانی به یکتاپرستی یزدانی) رهنمودت کرد؟ و تو را فقیر و بی‌چیز نیافت و ثروتمند و دارایت کرد؟. (ضحی/6-٨)
این مهر و عطوفت، این مرحمت و محبّت، این خشنودی و رضا، و این آواز و سرود همه و همه برمی‌آید از لابلای عبارت منظّم و لطیف، و از واژگان ظریف، و از این موسیقی طنین‌انداز در تعبیر، موسیقی‌ای که نواها و آواهای زیبا، و بندهای موقّر و دلربا، و صداها و نغمه‌های دلنواز و انسان‌ساز دارد . . . وقتی که یزدان سبحان خواسته است چهارچوبی برای این مهر و عطوفت زیبا، و این رضا و خشنودی فراگیر، و این آواز و سرود دل‌آرا بسازد، این چهارچوب را از چـاشتگاه روشن روز، و از شب تاریک آرمیده برمیگزیند، دو زمانی که باصفاتر از همۀ اوقات شب و روز، و باصفاترین زمانی هستند که در آنها تدبّر و تفکّر گل می‌کند و صورت می‌پذیرد، و روح با هستی و آفریدگار هستی تماس پیدا می‌نماید، و عبادت و پرستش یزدان توسّط کلّ جهان را احساس می‌کند.
درمی‌یابد که سراسر جهان با تسبیح و تقدیس و شادی و صفا رو به خدا می‌کند. ایزد سبحان شب و روز را در واژگان مناسبی به تصویر کشیده است. چه شب:
(وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى) (٢)
شب در آن هنگام که می‌آرامد (و تاریک می‌شود و همه جا را فرامی‌گیرد).
دیگر شب به طور کلّی مراد نیست. چه شب گاهی تاریک و وحشت‌انگیز است. بلکه زمانی از شب مراد است که می‌آرامد و تاریک می‌شود و همه جا را فرامی‌گیرد. در این وقت، شب خوشایند و آرام و باصفا است. ابر نازکی از آهنگ صفا، و اندیشۀ زیبا شب را فرامی‌گیرد. فضائی به وجود می‌آید بسان فضای بی‌پدری و ناداری. سپس این ابر می‌پراکند و از میان می‌رود و جهان با روشنائی چاشتگاه زیبا و باصفا جلوه‌گر می‌آید و می‌آراید . . . بدین منوال رنگهای تصویر با رنگهای چهارچوب همساز می‌گردد، و هماهنگی و همآوائی به تمام و کمال می‌رسد»[1].
این نوآوری و نوآفرینی در کمال جمال بر صنعت و ساختار دلالت می‌کند، صنعت و ساختار یزدان، صنعت و ساختاری است که هیچ صنعت و ساختار دیگری با آن برابری نمی‌کند و همگون نمی‌گردد، و تقلید از آن ناممکن است!
*
(وَالضُّحَى (١)وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى (٢)مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى (٣)وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى (٤)وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى) (٥)
سوگند به روز (در آن زمان که آفتاب بلند می‌گردد و همه جا را فرامی‌گیرد). و سوگند به شب در آن هنگام که می‌آرامد (و تاریک می‌شود و همه جا را فرامی‌گیرد). پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمنت نداشته است و مورد خشم قرار نداده است. و فرجام (کار و زندگی) تو، بهتر از آغاز (آنها) است. و پروردگارت به تو (بهروزی و پیروزی و نعمت و قدرت) عطاء خواهد کرد، و تو خشنود خواهی شد.
خداوند سبحان به دو نشانۀ شناخت خود سوگند می‌خورد، نشانه‌های زیبا و الهام بخش. پدیده‌های نمایان جهان را با احساسات درون انسان پیوند می‌دهد. به دل انسان زندگی آگاه و هماهنگ با این هستی زیبای زنده را الهام می‌کند، هستی زیبائی که با هر زنده‌ای مهر و عطوفت دارد. در نتیجه دل انسان با این هستی در انس و الفت زندگی می‌کند. در این جهان نه می‌ترسد و وحشت می‌کند، و نه غریب و تنها می‌شود ... در این سوره مخصوصاً این انس و الفت تأثیر خود را دارد. ادامۀ انس و الفت مراد است. انگار یزدان سبحان به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم در همین سرآغاز سوره وحی می‌کند که پروردگارش پیرامون او انس و الفت را در این جهان پراکنده است، و بدین خاطر نه بدو جفا می‌شود و نه تک و تنها می‌ماند.
پس از این الهام و پیام جهانی، تأکید مستقیمی درمی‌رسد:
(مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى) (٣)
پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمنت نداشته است و مورد خشم قرار نداده است.
یروردگارت به ترک تو نگفته است و با تو جفا نکرده است، همان گونه که کسانی چنین گمان میبرند که می‌خواهند روح تو را بیازارند و دل تـو را به درد بیاورند و خاطر تو را پریشان کنند . . . او «پروردگار تو» است، و تو بندۀ او و منسوب بدو هستی، و به خداوندگاریش اضافه گردیده‌ای، و او تو را می‌پاید و در کنف حمایت و رعایت خویش محفوظ و مصونت می‌نماید. او نگاهدار و عهده‌دار تو است.
چشمه‌سار فضل و لطف و فیض و عطای او نمی‌خشکد. تو در پیشگاه خدا در آن سرا خیر و خوبی و نعمت و فضلی داری که بهتر از آن چیزی است که در دنیا به تو می‌دهد و بهره‌ات می‌سازد:
(وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الأولَى) (٤)
و فرجام (کار و زندگی) برای تو، بهتر از آغاز (آنها) است.
آغاز و انجام و سراسر زندگی تو، خوب و نیک خواهد بود...
پروردگارت برای تو می‌اندوزد چیزی را که تو را خشنود میگرداند. در کار دعوت تو را موفّق مـی‌کند. سدّها و مانعها را از سر راه تو برمیدارد. برنامۀ تو را چیره می‌کند، و حقّانیّت تو را ظاهر و پدیدار بگرداند . . . اینها کارهائی بود که دل پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به خود مشغول می‌د‌اشت، در آن حال و احوالی که با دشمنانگی و کینه‌توزی و تکذیب و اذیّت و آزار و مکر و کید و سرزنش مشرکان رویاروی بود:
(وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى) (٥)
و پروردگارت به تو (بهورزی و پیروزی و نعمت و قدرت) عطاء خواهد کرد، و تو خشنود خواهی شد.
*
روند سوره به پیش می‌رود. به یاد پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌آورد که پروردگارش از همان سرآغـاز راه با او چگو‌نه بوده است. تا به یاد بیاورد نیکوئی پروردگارش را. به یاد بیاورد چه نیکیها و نیکوهائی که پروردگارش با او کرده است، و چه مودّت و محتبّی که بدو روا داشته است، و چه فضل و فیضی بهره‌اش نموده است. تا با یادآوری موارد رحمت و مودّت و محبّت و انس و الفت الهی لذّت ببرد و خو‌ش باشد. این چنین خوشی و لذّتی بالاترین و والاترین خوشیها و لذّتها است، و یادآوری آن بدین شیوۀ بدیع و زیبا بیش از پیش بدان اوج میبخشد و رونق می‌دهد :
(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى (٦)وَوَجَدَکَ ضَالا فَهَدَى (٧)وَوَجَدَکَ عَائِلا فَأَغْنَى) (٨)
آیا خدا تو را یتیم نیافت و پناهت داد؟ و تو را سرگشته و حیران (در میان شـرک بت‌پرستان و یهودیان و مسیحیان، کفر کافران، فسق و فجور فاسقان و فاجران، ظلم و زور قلدران، کشت و کشـتار قبائل به فرمان جاهلان، و خرافه‌پرستی اینان و آنان) نیافت و (در پرتو وحی آسمانی به یکتاپرستی یزدانی) رهنمودت کرد؟ و تو را فقیر و بی‌چیز نیافت و ثروتمند و دارایت کرد؟.
به واقعیّت حال خود بنگر. گذشتۀ زندگی خود را پیش چشم بدار. . . آیا پروردگارت به ترک تو گفته است؟ و آیا پروردگارت بر تو خشم گرفته است و دشمنی ورزیده است؟ حتّی پیش از این که تو را پیغمبر کند و این عهد و پیمان را با تو ببندد تو را فراموش کرده است؟ آیا رعایت و عنایت یزدان یتیمی تو را دربر نگرفته است؟ آیا هدایت پروردگارت حیرت و سرگشتگی تو را درنیافته است و به دادت نرسیده است؟ آیا بذل و بخشش و عطاء پروردگارت فقر و تنگدستی تو را فرانگرفته است و به فریادت نرسیده است؟
تو یتیم به دنیا آمدی و خدا پناهت داد، و دلها را متوجّه تو کرد، حتّی دل عمویت ابوطالب را هر چند بر آئین تو نبود!
تو که فقیر و تنگدست بودی، ولی خدا دل تو را با قناعت ثروتمند کرد. خدا تو را با کسب و کارت و با اموال همسرت خدیجه - رضی الله عنها - ثروتمند و دارا کرد، به گونه‌ای که احساس فقر نکنی، و به ثروت و دارائی افراد پیرامون خود چشم ندوزی!
تو در میان جاهلیّت بزرگ شدی، جاهلیّتی که جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و عقیده‌ها و باورهای پریشانی داشت، و از گفتار و کردار و اوضاع و احوال منحرفی برخوردار بود. روح تو بدان جاهلیّت نیارامید و نگرائید. امّا تو راه روشن و ایمنی نیافتی. راه آشکاری را نه در پیش ساکنان جاهلیّت، و نه در پیش پیروان موسی و عیسی یافتی. پیروانی آئین آسمانی را تحریف کردند و آن را دگرگو‌ن نمودند و منحرف شدند و به کژراهه افتادند و سرگردان و حیران گشتند . . . در این حال و احوال یزدان سبحان به فریادت رسید و تو را هدایت داد و رهنمود و رهنمون کرد، در پرتو چیزی که به تو وحی فرمود، و با برنامه‌ای که تو را به خدا پیوند داد.
هدایت دادن و رهنمود و رهنمون کردن در میان سرگشتگی عقیده، و در میان گمراهی درّه‌های محیط، فضل و لطفی است که هیچ فضل و لطفی با آن برابری نمی کند. آسایش و آرامش و ایمنی از پریشانی و نابسا‌مانی است، پریشانی و نابسامانی‌ای که هیچ گونه پریشانی و نابسامانی‌ای به پای آن نمی‌رسد، و رستن و رهائی یافتن از درد و رنجی است که هیچ درد و رنجی با آن همتا و همطراز نیست. عظمت این هدایت وقتی خوب پدیدار می‌آید که پیش چشم بداریم درد و رنجی را که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در این دوره می‌دید. وحی قطع گردیده است. سرزنش مشرکان بالا گرفته است. گریز محبوب از محبوب پیش آمده است . . . در این اوضاع و احوال این آیات درمی‌رسد و بدو تذکّر و اطمینان می‌دهد که پروردگارش او را رها نکرده است و به ترک او نگفته است، و او را سرگردان در بیابان بدون وحی نگذاشته است. پیش از این هم پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را در حیرانی و سرگردانی رها ننموده است و در بیابان ویلانی به ترک او نگفته است.
*
به مناسبت یاد پناه دادن یزدان به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از دست یتیمی و بی‌پدری، و ذکر رهنمود و رهنمون کردن او برای، رهائی از ویلانی و سرگردانی، و نجات دادن او از فقر و تنگدستی، ایزد متعال او را و مسلمانان را که بعد از او به دنیا می‌آیند، راهنمائی می‌فرماید هر یتیمی را بپایند و بدو عنایت نمایند، و هر گدائی را کمک کنند و بی‌نیازش گردانند، و از نعمتهای فراوان و بزرگ خدا یاد کنند، و شکر نعمت او را بگو‌یند. در سرآغاز همۀ این نعمتها: رهنمود و رهنمون کردن بدین آئین است:
(فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ (٩)وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (١٠)وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ) (١١)
حال که چنین است، یـتیم را زبون مدار (و اموال و دارائی ایشان را با قهر و زور مگیر و تصرّف مکن). و گدا را با خشونت مران. بلکه نعمتهای پروردگارت را بازگو کن (و از آنها صحبت بدار، و شکر آنها را با بذل و بخشش بگزار).
این رهنمودهائی که به اکرام یتیم و دوری کردن از قهر و زورگوئی با او و شکستن دل او و خوار داشتن او، و بی‌نیاز کردن گدا و نرمش داشتن با او، و نگاهداری حرمت و احترام او - همان گونه که بارها گفته‌ایـم - از مهمّ‌ترین پیامهائی است که در محیط کفر و الحاد و دشمنانگی و ثروت‌اندوزی و پول‌پرستی است. محیطی که در آن حقّ ضعیفی رعایت نمی‌گردد که نتواند با شمشیر از خود دفاع کند. اسلام این چنین محیطی را با شریعت خود اوج داد، و به حقّ و حقیقت، عدل و عدالت، تقوا و پرهیزگاری و رعایت قوانـین خـدا رسانید. خدائی که از قوانین خود پاسداری می‌فرماید، و از قوانین خود جانبداری می‌نماید، و وقتی که به حقوق بندگان ضعیفش تجاوز و تعدّی بشود خشمگین می‌گردد، بندگان ضعیفی که نیروئی و شمشیری ندارند تا با آن از حقوق خود دفاع نمایند.
و امّا سخن گفتن از نعمت خدا - به ویژه نعمت هدایت و ایمان -شکلی و نوعی از اشکال و انواع شکـرگزاری کردن از بخشندۀ نعمت است. این شکل و نوع شکرگزاری را تکمیل می‌کند نیکی با بندگان یزدان که دهندۀ نعمت به انسان است. نیکی کردن با بندگان، نماد عملی شکرگزاری، و سخن بیصدا و سودمند و ارزشمند است . . .
*
[1] به نقل از کتاب: «التصویر الفنی فی القـرآن«. صفحۀ 105 چـاپ چهارم.