تفسیر سورۀ ‌بلد مکّی و ٢٠ آیه است

سورۀ ‌بلد  مکّی  و  ٢٠  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(لا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ (١)وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ (٢)وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ (٣)لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی کَبَدٍ (٤)أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ (٥)یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالا لُبَدًا (٦)أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ (٧)أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ (٨)وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ (٩)وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ (١٠)فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ (١١)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ (١٢)فَکُّ رَقَبَةٍ (١٣)أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ (١٤)یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ (١٥)أَوْ مِسْکِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ (١٦)ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (١٧)أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ (١٨)وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ (١٩)عَلَیْهِمْ نَارٌ مُؤْصَدَةٌ) (٢٠)

این  سورۀ ‌کوچک  دو  بال  خود  را  بر  مجموعه‌ای  از  حقائق  اساسی  موجود  در  زندگی  انسان  فراهم  می‌آورد  و  آنها  زیر  بال  و  پر  خود  می‌گیرد.  مجموعۀ  حقائقی‌ که  دارای  پیامهای  برانگیزنده  و  پیش ‌برنده‌،  و  پسوده‌های  الهامگرانه  و  پیام‌دهنده  است‌.  مجموعه‌ای  که  در  این  مکان ‌کوچک‌ گنجیده  است  مشکل  است  در  غیر  قرآن  مجید  بگنجد، ‌و  جز  با  اسلوب‌ منحصر به  فرد  قرآن  مجید  همچون  پسوده‌های  سریع  و  عمیقی  بر  تارهای  دل  انسان  نواخته  شود  .  .  .

*

این  سوره  با  اشاره  به  سوگند  بزرگی  بر  حقیقت  ثابتی  در  زندگی  انسان‌،  آغاز  می‌گردد:    

(لا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ (١)وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ (٢)وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ (٣)لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی کَبَدٍ) (٤)

سوگند  به  این  شهر  (‌مکّه  که  کعبه  در  آن  است‌)‌.  شهری  که  تو  ساکن  آنجا  هستی  (‌و  وجود  پرفیض  و  پربرکت  تو،  بر  شرافت  و  عظمت  آن  افزوده  است‌)‌.  و  سوگند  به  پدر،  و  فر‌زندی  که  به  وجون  می‌آورد‌!  ما  آد‌می  را  برای  رنج  و  محنت  آفریده‌ایم  (‌نه  برای  راحت  و  آسایش‌)‌.

«‌بلد»‌  یعنی  شهر،  مکّه  است‌. کعبه  است‌. کعبه  نخستین  خانه‌ای  است ‌که  برای  مردمان  در  زمین  ساخته  شده  است‌^[1] ،  تا  پناهگاه  و  مأوای  امن  و  امان  مردم  گردد.^[2]  مردمان  اسلحه‌های  خود  و  دشمنانگیها  و کینه‌توزیهای  خویش  را  در  آنجا کنار  می‌گذارند،  و  در  صلح  و  صفا  با  یکدیگر  برخورد  می‌کنند.  خون  یکی  بر  دیگری  حرام  است‌.  همچنین ‌کعبه  و  درختان  و گیاهان  و  پرندگان  و  همۀ  جانداران  آنجا  حر‌ام  و  قدغن  بشمار  می‌آیند.  گذشته  از  اینها کعبه  خانۀ  ابراهیم  پدر  اسماعیل  است‌،  اسماعیل که  نیای  عربها  و  جملگی  مسلمانان  است‌.

 یزدان  سبحان  پیغمبر  خود  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را گرامی  می‌دارد.  از  او  یاد  می‌کند،  و  بیان  می‌فرماید که  محمّد  صلّی الله علیه واه وسلّم  در  این  شهر  سکونت  و  اقامت  دارد.  این  سکونت  و  اقامت  را  مایۀ  افزایش  حرمت  این  شهر  اعلام  می‌نماید،  و  آن  را  باعث  افزایش  عظمت  آنجا  می‌شمارد.  این  اشاره‌ای  است ‌که  معنی  ژرف  خود  را  در  این  جایگاه  دارد.  مشرکان  حرمت  این  خانه  را  نگاه  نمی‌داشتند  و  حرمت‌ شکنی  می‌کردند.  چرا  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مسلمانان  آنجا  را  اذیّت  و  آزار  می‌رساندند.  این  خانه‌،  ارزشمند  و  محترم  و  مکرّم  است‌.  این‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آن  شهر  سکونت  و  اقامت  دارد  بر  ارزش  و  احترام  و  اکرام  آن  خانه  می‌افزاید.  وقتی ‌که  یزدان  سبحان  بدین  شهر  و  به  مقیم  در  آن  سوگند  می‌خورد،  بر  عظمت  و  حرمت  این  خانه  می‌افزاید،  و  موضعگیری  مشرکان  زشت  و  پلشت  جلوه‌گر  می‌آید  که  خود  را  پرده‌داران  کعبه  و  فرزندان  اسماعیل  می‌دانستند  و  خویشتن  را  بر  آئین  ابراهیم  می‌پنداشتند.  موضعگیری  همچون  مشرکانی  از  هر  لحاظ  زشت  و  پلشت  بود.

شاید  این  معنی  پیش ‌درآمدی  باشد  برای  اعتبار:

(وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ) (٣)

و  سوگند  به  پدر،  و  فرزندی  که  به  وجود  می‌آورد.

این  هم  اشارۀ  ویژه‌ای  به  ابراهیم‌،  یا  اسماعیل  -  علیهما  السّلام  -  است‌.  اضافه ‌کردن  سوگند  به  شهر  مکّه  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم که  در  آن  مقیم  است‌،  اشارۀ  دیگری  به  سازندۀ  نخستین‌ کعبه  و  فرزندش  می‌باشد  .  .  .  هر چند  هم  این  امر  این  را  نفی  نمی‌کند که  مراد  از  پدر  و  فرزندی ‌که  به  وجود  می‌آورد  به  طور کلّی  هر  پدری  و  هر  فرزندی  بوده‌،  و  اشاره  به  سرشت  پیدایش  بشریّت  باشد،  و  بر  زاد  و  ولد  تکیه  شود  به  عنوان  پیش‌ درآمد  سخن ‌گفتن  از  حقیقت  انسان‌،  حقیقتی ‌که  مادۀ  اساسی  و  بنیادین  این  سوره  است‌.

استاد  امام  شیخ  محمّد  عبده  در  این  مورد  نگرش  لطیف  و  دقیقی  دارد که  در  (‌جزء  عمّ‌)  هنگام  تفسیر  این  سوره  بیان  گردیده  است‌.  روح  مطالب  او  با  روح  (‌فی  ظلال  القرآن‌)  هماهنگی  دارد.  لذا  آن  را  در  اینجا  به  امانت  می‌گیریم  و  ذکر  می‌کنیم  .  .  .  او  -  رحمه الله  -  فرموده  است‌،‌:

« ‌آن  گاه  به  پدر  و  آنچه  به  دنیا  می‌آورد  سوگند  خورده  است‌،  تا  نگاه  ما  را  متوجّه  والائی  این  مرحله  از  مراحل  هستی  سازد  -  مرحلۀ  زاد  و  ولد  -  و  نگاه  ما  را  متوجّه  حکمت  و  فلسفۀ  بالا  و  استواری  و  پایداری  ساختار  و  سازندگی ‌گرداند،  و  ما  را  توجّه  دهد  به  رنج  و  زحمتی  که  پدر  و  فرزند  می‌کشند  برای  پدید  آوردن  و  پروردن  انسان  و  رساندن  انسان  به ‌کمال  و  به  رشد  و  نموّ  مقرّر  خودش‌.

وقتی ‌که  گیاه  را  پیش  چشم  نداری،  و  بیندیشی‌ که  دانه  در  مراحل  رشد  و  نموّ  چه  اندازه  سختی  مـی‌کشد،  از  قبیل‌:  مقاومت  در  برابر  فعل  و  انفعال  فضا،  تلاش  برای  مکیدن  غذا  از  عناصر  دور  و  بر  خود،  تا  تبدیل  می‌گردد  به  درخت  پر  شاخ  و  برگی‌،  و  آماده  می‌شود  دانه  یا  دانه‌های  دیگری  را  تولید  بکند،  دانه  یا  دانه‌هائی  که  کار  دانه  یا  دانه‌های  پیشین  را  انجام  بدهند،  و  با زیبائی  سیمای  خود  جهان  را  بیارایند،  وقتی ‌که  این  را  در  ذهن  و  اندیشۀ  خود  حاضر  آوری‌،  و  به  حیوان  و  انسان ‌که  بالاتر  از گیاه  هستند  توجّه‌ کنی‌،  مفهوم  پدر  و  فرزند  در  حیوان  و  انسان  برایت  پدیدار  می‌آید،  و  رنج  و  زحمتی  را  به  خاطر  می‌آوری‌ که  هر یک  از  پدر  و  فرزند  می‌کشند  در  راه  حفظ  انواع‌،  و  برای  پایدار  نمودن  زیبائی  جریان  به  شکلهائی‌ که  پیدا  می‌کند»  .  .  .  سخن  استاد  پایان  یافت  ...  چنین  سوگندی  را  بر  حقیقت  ثابتی‌ که  در  موجود  زندۀ  انسان  نام  موجود  است  یاد  می‌کند:

(لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی کَبَدٍ) (٤)

ما  آدمی  را  برای  رنج  و  محنت  آفریده‌ایم  (‌نه  برای  راحت  و  آسایش‌)‌.

انسان  را  برای  رنج  بردن  و  به  مشقّت  افتادن  و  به  تلاش  ایستادن  و  کوشش  نمودن  آفریده‌ایـم  .  .  .  همان  گونه  که  در  سورۀ  دیگری  فرموده  است‌:

(یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاقِیهِ) (٦)

هان‌!  ای  انسان‌!  تو  پـیوسته  با  تلاش  بی‌امان  و  رنج  فراوان  به  سوی  پروردگار  خود  رهسپاری  و  سرانجام  او  را  ملاقات  خواهی  کرد  (‌و  نتیجۀ  رنج  و  تلاش  خود  را  خواهی  دید)‌.(انشقاق/6)                                     

سلول  نخستین  به  محض  استقرار  در  رحم  به  رنج  و  زحمت  می‌افتد  و  به  تلاش  و  پویش  می‌پردازد  تا  برای  خود  شرائط  و  ظروف  سازگار  با  زندگی  و  غذا  را  -  بـا  اجازۀ  پروردگارش  -  فراهم  آورد.  این  رنج  و  زحمت  و  تلاش  و  پویش  پیوسته  ادامه  دارد  تا  به  مهبل  یا  لولۀ  واژن  می‌رسد  و  دچار  انقباضات  رحم  و  درد  زایمان  می‌گردد،  و  مادر  می‌چشد  آنچه  می‌چشد.  همین‌ که  جنین  نور  را  می‌بیند گرفتار  فشار  می‌آید  و  پرت  می‌گردد  تا  بدانجا که  در  مسیر  خروج  از  رحم  نزدیک  است  خفه  شود!

از  این  لحظه  به  بعد،  جدّ  و  جهد  سخت‌تر،  و  رنج  و  زحمت  تلخ‌تر  می‌آغازد.  جنین  دست‌اندر کار  تنفّس  و  استشمام  هوائی  می‌گردد که  برای  او  تازگی  دارد  و  بی‏سابقه  است‌.  دهانش  را  و  ریه‌هایش  را  برای  نخستین  بار  باز  می‌کند  تا  نفس  بکشد  و  دم  و  بازدم  بیاغارد  همراه  با  سر  و  صدائی ‌که  راه  می‌اندازد،  سر  و  صدائی  که  اشاره  به  رنج  و  مشقّت  آغاز  زندگی  است‌!  نقش  هاضمۀ  او  و  نقش ‌گردش  خون  او  به  کار  می‌پردازد،  کاری‌ که  برای  او  نامأنوس  و  غیرعادی  است‌!  به  تلاش  و  پویش  می‌ایستد  تا  موادّ زائد  را  دفع‌ کند  و  اندرونۀ  خود  را  برای  این ‌کار  تازه  به  تمرین  وادارد  و  بدان  عادت  دهد!  هر گامی  از  مراحل  زندگی  از  این  به  بعد  رنج  و  زحمت  است‌،  و  هر  حرکت  و  جنبشی  بعد  از  این  درد  و  مشقّت  است‌.  کسی‌ که‌ کودکی  را  می‌پاید  و  نگاه  می‌نماید که  لوکیدن  و  غیژیدن  می‌آغازد  و  چهار  دست  و  پا  راه  می‌افتد  و  می‌خواهد  تلوتلو  رهسپار  شود،  می‌فهمد  چه  اندازه‌ کودک  رنج  می‏‎برد  و  سختی  می‌کشد  تا  بدین  حرکت  ساده  اقدام‌ کند.

هنگام  دندان  درآوردن  رنج  و  زحمت  است‌.  وقت  راست  ایستادن  درد  و  مشقّت  است.  زمان  گام  برداشتن  راست  و  درست  رنج  و  زحمت  است‌.  هنگام  آموختن  و  یاد  گرفتن  درد  و  مشقّت  است‌.  وقت  اندیشیدن  سختی  و  گرفتاری  است‌.  در  هر  تجربه  جدیدی  و  آموزش  تازه‌ای  رنج  و  مشقّت  است  بسان  رنج  و  مشقّت  لوکیدن  و  غیژیدن  و  چهاردست  و  پا  راه  افتادن  و گام  به ‌گام  رفتن‌!  بعد  از  آن  راه‌ها  جدا  می‌شود.  رنجها گوناگون  می‌گردد.  این  با  عضلاتش  رنج  می‏‎برد.  آن  با  اندیشه‌اش  رنج  می‌کشد.  این  رنج  می‏‎برد  برای  به  دست  آوردن  لقمۀ  زندگی  و  جامه‌ای‌ که  بپوشد.  آن  زحمت  می‌کشد  تا  هزار  را  دو  هزار  و  ده  هزار کند  .  .  .  این  رنج  می‏‎برد  برای  حکمت  و  ملک  و  مملکت  یا  جاه  و  مقام‌.  آن  در  راه  خدا  زحمت  می‌کشد.  این  برای  شهوت  و  پرش  رنج  می‏‎برد.  آن  برای  عقیده  و  دعوت  درد  و  رنج  می‏‎برد.  این  برای  به  دوزخ  افتادن  تلاش  و کوشش  می‌کند.  آن  برای  رفتن  به  بهشت  سختی  و  مشقّت  تحمّل  می‌نماید  .  .  .  هر کسی  بار  خود  را  برمی‏دارد  و  فراز  و  نشیب  راه  را  می‌پیماید  و رو  به  سوی  پروردگارش  با  رنج  و  زحمت  می‌رود  و  سرانجام  بدو  می رسد!  در  آنجا  بزرگ‌ترین  رنج  و  زحمت  بهرۀ  بدبختان  می‌گردد،  و  سترگ‌ترین  آسودگی  و  آسایش  نصیب  خوشبختان  می‌شود.

رنج  و  زحمت  آمیزۀ  زندگی  دنیا  است‌.  سرشت  این  جهان  رنج  بردن  همگان  است‌.  رنج  بردن  و  زحمت  کشیدن  دارای  اشکال  مختلف  و  اسباب ‌گوناگون  است‌.  هر چه  هست  رنج  و  زحمت  است‌.  بدبخت‌ترین  و  زیانبارترین ‌کس  فردی  است  رنج  و  زحمت  دنیا  را  می‌چشد  تا  به  رنج  و  زحمت  سخت‌تر  و تلخ‌تر  در آخرت  دچار گردد.  و  خوشبخت‌ترین  و  رستگارترین  شخص  کسی  است  رنج  و  زحمت  می‌کشد  در  راهی‌ که  رو  به  پروردگارش  می‌رود.  او  می‌خواهد  با  صلاحیّتها  و  قا‌بلیّتهائی  پروردگارش  را  ملاقات ‌کند که  درد  و  رنج  زندگی  او  را  به  پایان  ببرند،  و  او  را  به  بزرگ‌ترین  آسودگی  و  آسایش  در  سایۀ  الطاف  پروردگار  برسانند.  گذشته  از  این‌،  در  خود  همین  زمین  برخی  از  سزاها  و  جزاهای  برخی  از  رنج  و  زحمت  و  تلاش  و کوشش  داده  می‌شود. کسی‌ که  برای‌ کار  بزرگ  زحمت  می‏کشند،  مثل  کسی  نیست ‌که  برای ‌کار  ناچیز  رنج  می‏‎برد.  این  چنین  کسی‌ که  برای‌ کار  حقیر  رنج  و  زحمت  می‌کشد،  با  آن  چنان ‌کسی ‌که  برای‌ کار  بزرگ  جدّ  و  جهد  می‌کند،  از  لحاظ  آرامش  دل  و  خوشحال  شدن  از  بذل  و  بخشش  و  جان‌نثاری  و  فداکاری‌،  یکسان  نیست‌.  آن  کسی‌ که  رنج  می‏‎برد  و  آزاد  از  جاذبه‌های  زمین  و گل  و  لای  آن  است‌،  یا  رنج  می‏‎برد  تا  از  جاذبه‌های  زمین  و گل  و  لای  آن  رها  شود،  بسان ‌کسی  نیست ‌که  رنج  می‏‎برد  تا  همچون  حشره‌ها  و کرمها  به ‌گل  و  لای  فرو رود  و  به  زمین  بچسبد.  کسی ‌که  در  راه  دعوت  می‌میرد،  بسان  کسی  نیست‌ که  در  راه  پرش  می‌میرد  .  .  .  چنین‌ کسی  بسان  چنان ‌کسی  نیست  از  لحاظ  آگاهی  و  شعو‌ری ‌که  از  جدّ  و  جهد  و  رنج  و  زحمت  خود  دارد.

*

یزدان  سبحان  بعد  از  بیان  این  حقیقت  از  سرشت  زندگی  بشری‌،  به  نقد  برخی  از  ادّعاها  و  اندیشه‌هائی  می‌پردازد  که  (‌انسان‌)  دارد،  ادّعاها  و  اندیشه‌هائی  که  اقوال  و  اعمال  انسان  بیانگر  آنها  است‌:

(أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ (٥)یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالا لُبَدًا (٦)أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ) (٧)

آیا  انسان  (‌با  وجود  این  همه  درد  و  رنجی  که  بدان  گرفتار  است  و  نشانۀ  ضعف  او  است‌)  گمان  می‌برد  هرگز  کسی  بر  او  توانائی  ندارد  و  بدو  دست  نمی‌یابد؟  (‌لذا  هر کاری  را  بکند  بازخواست  نمی‌شود  و  از  قلمرو  مجازات  در  امن  و  امان  است‌!)‌.  می‌گوید:  من  دارائی  فراوانی  را  (‌در  راه  خوشگذرانیها  و  لذائذ  خرج  نـموده‌ام  و)  نابود  و  تباه  کرده‌ام‌.  آیا  گمان  می‌برد  کسـی  او  را  ندیده  است‌؟  (‌بی‌خبر  است  که  اگر  کسی  هم  از  آفریدگان  ندیده  و  ندانسته  است‌،  خدا  دیده  و  دانسته  است  که  او  این  اموال  را  از  کجا  به  دست  آورده  است  و  در  چه  راهی  مصرف  کرده  است  و  نیّت  وی  چه  بوده  است‌)‌.

این  «‌انسان‌«  آفریده  شده  در  رنج  و  زحمت‌،  انسانی‌ که  از  رنج  تلاش  و  پویش  و  درد کار  و کوشش  نجات  پیدا  نمی کند  و  رهائی  ندارد،  حقیقت  حال  خود  را  فراموش  می‌کند‌،  و گول  مقدار  قدرت  و  قوّت  و  دارائی  و کالا  و  متاعی  را  می‌خورد که  آفریدگار  بدو  عطاء  می‌کند.  این  است  همچون  کسی  رفتار  می‌کند  که  گمان  نمی‏برد  در  برات  کارش  گرفتار  مـی‌آید،  و  انتظار  ندارد  قادر  و  توانائی  بر  او  قدرت  و  توان  داشته  باشد  و  به  حساب  و  کتاب  او  برسد  و  به  دادگاهیش  بپردازد  .  .  .  بدین  سبب  طغیان  و  سرکشی  می‌آغازد  و  به  غارت  نمودن  و  دزدی  کردن  می‌پردازد،  و  در  راه  گردآوری  اموال  و  افزایش  ثروت  ایلغار  می‌تازد،  و  فسق  و  فجور  و  بزه  و گناه  می‌آغازد،  بدون  این‌ که  بترسد  و  بدون  این‌ که  از  زشتیها  و  پلشتیها  بپرهیزد  .  .  .  این  صفت  و  صفات ‌کسی  است  که  دلش  تهی  از  ایمان  باشد.

گذشته  از  این  وقتی ‌که  به  خیر  و  خیرات  و  بذل  و  بخشش  -  در  مثل  جاهائی‌ که  در  این  سوره  ذکر  شده‌اند  .  -  فراخوانده  می‌شود،  می‌گوید:

(أَهْلَکْتُ مَالا لُبَدًا) (٦)

من  دارائی  فراوانی  را  (‌در  راه  خوشگذرانیها  و  لذائذ  خرج  نموده‌ام  و)  نابود  و  تباه  کرده‌ام‌.

چیز  زیادی  را  خرج‌ کرده‌ام  و  هزینه  نموده‌ام‌.  آنچه  خرج  و  هزینه  کرده‌ام  و  بذل  و  بخشش  نموده‌ام  برای  من‌ کافی  و  بسنده  است‌!

(أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ) (٥)

آیا  گمان  می‌برد  کسی  او  را  ندیده  است‌؟  (‌بی‌خبر  است  که  اگر  کسی  هم  از  آفریدگان  ندیده  و  ندانسته  است‌،  خدا  دیده  و  دانسته  است  که  او  این  اموال  را  از  کجا  به  دست  آورده  است  و  در  چه  راهی  مصرف  کرده  است  و  نیّت  وی  چه  بوده  است‌)‌.

او  فراموش  می‌کند  که  چشمان  یزدان  نظاره‌گر  او  است‌،  و  علم  و  آگاهی  خدا  او  را  احاطه ‌کرده  است  و  دربر  گرفته  است‌.  خدا  می‏‎بیند  آنچه  را که  او  خرج  می‌کند  و  هزینه  می‌نماید،  و  چرا  خرج  می‌کند  و  هزینه  می‌نماید.  امّا  این  «‌انسان‌«  انگار  این  حقیقت  را  فراموش  می‌کند،  و  چنین  گمان  می‌برد  که  او  از  دیدگان  یزدان  نهان  و  پنهان  است‌!

* 

در  برابر  این  گول  خوردن  و  غروری‌ که  به  ذهن  انسـان  می‌اندازد که  او  دارای  قدرت  و  قوّت  است  و  توان  دفاع  از  خود  و  دور کردن  بلاها  و  ناگواریها  از  خویشتن  را  دارد،  و  در  برابر  تنگچشمی  و  بخلی‌ که  راجع  به  دارائی  و  اموال  دارد،  ولی  ادّعاء  می‌کند  که  او  اموال  زیادی  را  بخشیده  است  و  خرج  و هزینه ‌کرده  است‌،  قرآن  به  مقابله  می‌پردازد  و  او  را  رویاروی  می‌کند  با  نعمتهای  فراوانی  که  خدا  از  لحاظ  وجود  بدو  بخشیده  است‌،  و  در  اصل  پیکر  و  هستیش  به  ودیعت  نهاده  است‌،  و  استعدادها  و  ویژگیهائی  را  بدو  داده  است  و  در  نهادش  سرشته  است‌.  او  این  نعمتها  را  سپاس  نگفته  است  و  حقّ  ماندن  آنها  را  در  پیش  خود  اداء  نکرده  است‌:

(أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ (٨)وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ (٩)وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ) (١٠)

مگر  ما  برای  او  دو  چشم  را  ترتیب  نداده  و  نساخته‌ایم‌؟  و  زبانی  و  دو  لب  را  نیافریده‌ایم‌؟  (‌و  او  را  به  دو  پستان  رهنمود  نکرده‌ایم‌؟‌)  و  راه  خیر  و  شرّ  را  بدو  ننموده‌ایم‌؟‌. 

انسان  با  قوّت  و  قدرتش  می‌نازد  و گول  می‌خورد،  در  حالی‌ که  خدا  این  قوّت  و  قدرت  را  بد‌و  داده  است‌.  انسان  راجع  به  مال  و  متاع  بخل  می‌ورزد  و  تنگچشمی  می‌کند،  در  حالی‌ که  خدا  این  مال  و  متاع  را  بد‌و  داده  است‌.  انسان  راهیاب  نمی‌گردد  و  سپاس  نعمت  را  نمی‌ید،  در  حالی‌ که  خدا  بدو  حواسّی  داده  است‌ که  وی  را  در  جهان  محسوسات  رهنمود  و  رهنمون  می‌گردد:  برای  انسان  دو  چشم  را  ساخته  است  با  دقّت  و  ظرافت  ساختاری ‌که  دارند  و  برای  دیدن  آماده  و  توانایند.  خدا  انسان  را  با  نیروی‌ گفتار  ممتاز کرده  است‌.  و  ابزار  محکم  و  استوار  سخن‌ گفتن  را  بدو  بخشیده  است‌:

(وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ) (٩)

و  زبانی  و  د‌و  لب  را.

زبانی  و  دو  لب  را  بدو  داده  است‌،  و گذشته  از  اینها  در  دل  و درونش  قدرت  درک  و  فهم  خیر  و  خوبی  و  شرّ  و  بدی  را،  و  تشخیص  هدایت  و  راهیابی  و  ضلالت  و  گمراهی  را،  و  جداسازی  حقّ  از  باطل  را  به  ودیعت  نهاده  است‌:

(وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ) (١٠)

(‌و  او  را  به  دو  پستان  رهنمود  نکرده‌ایم‌؟‌)  و  راه  خیر  و  شرّ  را  بدو  ننموده‌ایم‌؟‌.

راه  خیر  و  راه  شرّ  را  بدو  نموده‌ایم  تا  هر کدام  را  می‌خواهد  برگزیند.  در  سرشت  انسان  استعداد  مزدوج  است‌.  می‌تواند  هر یک  از  این  دو  راه  را  انتخاب  کند  و  آن  را  بسپرد.  «‌نجد»  راه  فراز  و  رو  به  ارتفاع  است‌.  اراده  و  مشیّت  خدا  بر  آن  رفته  است‌ که  به  انسان  قدرت  حرکت  در  هر یک  از دو  راه  را  بدهد.  انسان  را  با  سرشت  مزدوج  آفریده  است  مطابق  حکمتی ‌که  خداوند  متعال  خودش  برای  انسانها  خواسته  است‌.  خداوند  متعال  به  هر چیزی  آفرینشی  بخشیده  است‌،  و  راه  انجام  وظیفه‌اش  را  در گسترۀ  این  هستی  برایش  ساده  و  آسان  و  امکان‌پذیر کرده  است‌.

این  آیه  پرده  برمی‏دارد  از  حقیقت  سرشت  بشریّت،  گذشته  از  آن‌،  این  آیه  و  آیه‌های  دیگری  در  سورۀ  شمس  قاعدۀ  «‌دیدگاه  روحانی  اسلامی‌«  را  به  تصویر  می‌کشند:

(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (٧)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (٨)قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩)وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا) (١٠)

سوگند  بـه  نفس  آدمی‌،  و  به  آن  که  او  را  ساخته  و  پرداخته  کرده  است  (‌و  قوای  روحی  وی  را  تعدیل‌،  و  دستگاههای  جسمی  او  را  تنظیم  نموده  است‌!)‌.  سپس  بدو  گناه  و  تقوا  را  الهام  کرده  است  (‌و  چاه  و  راه  و  حسن  و  قبح  را  توسّط  عقل  و  وحی  به  او نشان  داده  است‌.  قسم  به  همۀ  اینها!)  کسی  رستگار  و  کامیاب  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  را  (‌با  انجام  طاعات  و  عبادات‌،  و  ترک  معاصی  و  منهیّات‌)  پاکیزه  دارد  و  بپیراید  (‌و  آن  را  با  هویدا  ساختن  هویّت  انسانی  رشد  دهد  و  بالا  برد)‌.  و  کسی  ناامید  و  ناکام  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  (‌و  فضائل  و  مزایای  انسانیّت  خود  را  در  میان  کفر  و  شرک  و  معصیت‌)  پنهان  بدارد  و  بپوشاند،  و  (‌به  معاصی‌)  بیالاید. (‌شمس‌‌/7-10) 

شرح  و  بسط  این  آیه‌ها  را  به  جای  دیگری  در  سورۀ  شمس  حواله  می‌کنیـم‌،  زیرا  د‌ر  آنجا گسترۀ  سخن  فراخ‌تر  است‌.

این  نعمتهائی ‌که  یزدان  سبحان  آنها  را  به  انسان  بخشیده  است  و  در  خود  پیکرش  و  در  اصل  هستیش  سرشته  است‌،  میبایستی  انسان  را  در  راه  رسیدن  به  هدایت  کمک ‌کند:  چشمانش  چیزهائی  را  می‌بیند که  در  صفحات  و  نواحی  این  هستی  پراکنده  و  جلوه‌گرند.  چیزهائی  که  دلیل  قدرت  و  موجب  ایمان  آوردن  هستند.  زبان  و  لبهایش‌ که  ابزار  سخن‌ گفتن  و  تعبیر کردن  هستند،  و  انسان  با  آنها  می‌تواند  کارهای  زیادی  را  انجام  بدهد.  واژه  گاهی  به  جای  شمشیر  و  توپ  و  بالاتر  از  آنـها  می‌نشیند.  گاهی  هم  واژه  گویندۀ  خود  را  روانۀ  دوزخ  می‌گرداند  و  بدان  می‌اندازد.  زمانی  هم  واژه  گویندۀ  خود  را  بالا  می‌کشاند.  یا  او  را  پائین  می‌اندازد.  پائین  می‌اندازد  به  همین  آتش  دوزخ  .  .  .  «‌از  معاذ  پسر  جبل  رضی الله عنه  روایت  شده‌ که ‌گفته  است‌:  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  سفری  بودم‌.  روزی  بدو  نزدیک  گردیدم‌.  بدان  هنگام ‌که  داشتیم  راه  می‌رفتیم‌.  بدو  عرض  کردم‌:  ای  پیغمبر  خدا  مرا  از کاری  آگاه  فرما که  اگر  آن  را  انجام  دهم  من  را  به  بهشت  ببرد،  و  از  دوزخ  به  دور گرداند.  فرمود:

(‌سألتَ  عَن  عَظیم  وَ  إنّهُ ‌لَیَسیرٌ  علی  مَن  یَسّرهُ ‌اللهُ  علیه‌‌:  تَعبُدُ  الله ‌وَ  لاتُشرکُ  به  شَیئاً‌،  وَ  تَقیم ‌‌الصّلاه ‌وَ  تُوتی  الزّکاه ‌وَ  تَصُومُ  رَمضانَ  وَ  تَحُجّ  البیتَ‌)‌.

از  چیز  بزرگی  پرسش  نمودی‌.  امّا  این  چیز  برای  کسی  که  خدا  آن  را  برایش  میسّر  فرماید  و  امکان‌پذیر  نماید  سهل  و  ساده  خواهد  بود:  خدا  را  می‌پرستی  و  چیزی  را  انباز  او  نمی‌گردانی‌،  و  نماز  را  می‌خوانی‌،  و  زکات  را  می‌دهی‌،  و  ماه  رمضان  روزه  می‌گیری‌،  و  به  حجّ  خانۀ  خدا  می‌روی‌.

سپس  فرمود:

 (‌ألا أدُلّکَ  علی ‌أبواب  الخیر؟‌)‌.

آیا  تو  را  به  درگاه‌های  خیر  و  خوبی  رهنمود  و  رهنمون  گردانم‌؟‌.

گفتم‌:  بلی  ای  پیغمبر  خدا.  فرمود:

(‌الصّومُ ‌جُنّهٌ‌،  و الصّدقهُ  تُطفی  الخَطیئه ‌کما  یُطفی  الماءُ  النّار،‌ َو  صلاه ‌الرّجُل  فی  جَوف  اللّیل  شعارُ  الصّالحین‌)‌.         

روزه  سپر  است‌.  صدقه  گناه  را  از  میان  می‌برد  همان  گونه  که  آب  آتش  را  خاموش  می‏‎گرداند.  نماز  شخص  در  دل  شب  پیشۀ  صالحان  و  شایستگان  است‌.  سپس  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  را  تلاوت  فرمود: 

(‌تتَجافی  جنُوبُهم ‌عَن  ا‌لمضاجع  .  .  .  )‌.

پهلوهایشان  از  بسترها  به  دور  مـی‌شود  (‌و  خواب  شیرین  را  ترک  گـفته  و  به  عبادت  پروردگارشان  می‌پرد‌ازند)  ...  . (سجده/16)                                             سپس‌ فرمود:            

(‌ألا  أ‌خبرُک  بر‌أس  الأمر  وَ  عَمُوده  وَ  ذروه  سنامه‌؟‌)‌.

آیا  تو  را  از  رأس  کار  و  ستون  آن  و  بالای  کوهان  آن  آگاه  گردانم‌؟‌.

گفتم‌:  بلی  ای  پیغمبر  خدا.  فرمود:

(‌کُفّ  عَلَیکَ  هذا)‌.

این  چیز  خود  را  محفوظ  و  مصون  بدار.

اشاره  فرمود  به  زبان  خودش  .  .  .گفتم‌:  ای  پیغمبر  خدا،  مگر  در  برابر  سخنانی ‌که  می‌گوئیم  ما  مؤاخذه  می‌گردیـم  و گرفتار  می‌آئیم؟  فرمود:

(‌ثکلَتکَ  أمّکَ‌!  وَ  هَل  یَکُبّ  النّاسَ  فی  النّار  علی  وُجُوههم‌^[3]  الّا  حَصائد  ألسنَتهم‌؟‌)‌.

مادرت  به  عزایت  بنشیناد!  مگر  جـز  درویده‌های  زبانهای  مردمان  ایشان  را  سرنگون  به  آتش  دوزخ  می‌اندازد؟‌.

احمد  و  ترمذی  و  نسائی  و  ابن  ماجه‌،  آن  را  روایت  کرده‌اند.

خدا  نیروی  درک  و  فهم  خیر  و  شرّ،  و  شناخت  راه  بهشت  و  راه  دوزخ  را  به  انسان  عطاء  فرموده  است‌،  و  با  اعطاء  این  رهنمود  و  رهنمون  بدو کمک  نموده  است  .  .  .  همۀ  این  نعمتها  این  «‌انسان‌«  را  به  گردنۀ  رهائی  از  شقاوت‌،  و  رسیدن  به  سعادت  نزده  است‌،  گردنه‌ای  که  میان  او  و  میان  بهشت  سدّ  و  مانع  گردیده  است‌.  یزدان  سبحان  برای  انسان  این‌ گردنه  را  در  این  آیه‌ها  روشن  می‌گرداند:

(فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ (١١)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ (١٢)فَکُّ رَقَبَةٍ (١٣)أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ (١٤)یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ (١٥)أَوْ مِسْکِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ (١٦)ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (١٧)أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ) (١٨)

(‌ما  که  دو راه  پیش  پای  انسان  نهاده‌ایم‌،  آن‌ کس  که  ناسپاس  است‌)  او  خویشتن  را  به  گردنۀ  (‌رهائی  از  شقاوت  و  رسیدن  به  سعادت‌) ‌نمی‌زند  (‌و آن  را  پشت  سر  نمی‌گذارد)‌.  تو  چه  می‌دانی  آن  گردنه  چیست‌؟  آزاد  کردن  برده  و بنده  است‌.  یا  خوراک  دادن  در زمان  گرسنگی  (‌قحطی  و  خشکسالی‌)  است‌.  (‌خاصّه‌)  به  یتیمی  خویشاوند.  یا  به  مستمندی  خاک‌نشین‌.  گذشته  از  اینها،  او باید  از زمرۀ  کسانی  باشد  کـه  ایمان ‌می آورند  و  همدیگر  را  به  صبر  و  شکیبائی  توصیه  می‌کنند،  و  بـه  ترحّم  و مهربانی  سفارش  می‌نمایند.  آنان  (‌که  دارای  چنین  صفات  و  خصالی  هستند)  سمت  راستیها  و  اهل  سعادتند)‌.

این‌ گردنه‌ای  است‌ که  انسان  خود  را  بدان  نمی‌زند،  مگر  کسی ‌که  از  ایمان  کمک  بگیرد.  این ‌گردنه‌ای  است‌ که  میان  او  و  میان  بهشت  سدّ  و  مانع  می‏‎گردد.  اگر  انسان  از  این ‌گردنه  بگذرد  به  مقصود  می رسد!  به  تصویر کشیدن  این‌ گردنه  برانگیزندۀ  نیرومند  و  محرّک  قوی  است‌.  دل  انسان  را  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.  انسان  را  بر  آن  می‌دارد که  خود  را  به ‌گردنه  بزند.  این‌ گردنه  روشن  گردیده  است  و  پدیدار  آمده  است‌.  با  روشن  شدن  این  گردنه‌،  حائل  و  مانع  موجود  میان  انسان  و  میان  این  حاصل  بزرگ  و  سترگ  روشن  می‏‎گردد  و  پد‌یدار  می‌آید.  .  .

(فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ) (١١)

او  خویشتن  را  به  گردنۀ  (‌رهائی  از  شقاوت  و  رسیدن  به 

سعادت‌)  نمی‌زند!. 

در  همچون  روندی‌،  تشویق  و  ترغیب  و  به  پیش  راندن  است‌! 

آن‌ گاه  بزرگد‌اشت  این  شأن  و  مقام  سر  می‌رسد:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ) (١٢)

تو  چه  می‌دانی ‌آن  گردنه  چیست‌؟‌!.

مراد  بزرگ  حجم‌ گردنه  نیست‌.  بلکه  هدف  بزرگ  بودن  آن  در  پیشگاه  خدا  است‌.  با  ذکر  این  عظمت‌،  «‌انسان‌«  را  بر آن  می‌دارد که  خود  را  بدان‌ گردنه  بزند  و  از آن  فرا رود  و  بگذرد،  هر اندازه  هم  جدّ و  جهد  بطلبد  و  رنج  و  زحمت  داشته  باشد.  جدّ  و  جهد  و  رنج  و  زحمت  بگذار  لازم  باشد  و  خستگی  و درماندگی  دست  بدهد،  چه  باک !  وقتی ‌که  انسان  آنها  را  برای  خود  را  به‌ گردنه  زدن  و  گردنه  را  طیّ ‌کردن  انجام  می‌دهد  و  بر  خود  می‌پذیرد،  ثمرۀ  لازم  را  می دهد  و  عوض  جدّ و  جهد  و  درد  و  رنج  کسی  داده  می‌شود که  بی‌باکانه  خود  را  به ‌گردنه  زده  است  و  آن  را  پشت  سر گذاشته  است‌.  زحمت  او  هدر  نمی‌رود  و  رنج  او  برایش ‌گنج  مـی‌شود.  پس  بگذار  هر چه  پیش  می‌آید  پیش  بیاید  و  خستگی  و کوفتگی  غوغا  نماید،  چه  باک!

این ‌گردنه  پیدا  و  هویدا  می‌آید،  و  سرشت  آن  نمودار و  پدیدار  می‌گردد،  با  دستوری ‌که  داده  می‌شود.  دستوری  که  محیط  ویژۀ  آن  روزی  بد‌ان  سخت  نیاز  داشت‌،  محیطی‌ که  دعوت  با  آن  رویاروی  می‌گردید:  نیاز  شدید  بود  بردگان  زحمتکش  و  رنجدیده  آزاد  شوند.  طعام  و  خوراک  داده  شود  به  ضعیفانی‌ که  سخت  به  طعام  و  خوراک  احتیاج  داشتند،  و  محیط  کافر  و  مال‌دوست  و  آزمند  بدیشان  ظلم  می کرد،  و  بر  آنان  سخت  می‌گرفت‌،  و  با  ایشان  سنگدل  بود.  این  دستور  از  مرز  زمان  و  مکان  آن  روزی  فراتر می‌رود،  و تنها  مربوط  به  محیط  ویژه‌ای  و  زمان  خاصّی  نمی‏گردد.  بلکه  این  فرمان  با  هـمۀ  انسانها  رویاروی  می‌شود،  انسانهائی ‌که  می‌خواهند  از گردنه  بگذرند  و  به  نجات  برسند:

(ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ) (١٧)

گذشته  از  اینها،  او  باید  از  زمرۀ  کسانی  باشد  که  ایمان  مـی‌آورند  و هـمدیگر  را  به  صبر  و  شکـیبائی  توصیه می‌کنند،  و  به  ترحّم  و  مهربانی  سفارش  می‌نمایند.

در  روایت  است‌ که  «‌فکّ  رقبَه‌«  مشارکت  در  آزاد کردن  است‌،  ولی  «‌عتق‌«  خود  آزاد کردن  است  .  .  .  مقصود  هر چه  باشد  نتیجه‌ای ‌که  حاصل  می‌گردد  یکی  است‌.

این  نصّ  وقتی  نازل ‌گردیده  است‌ که  اسلام  در  مکّه  در  محاصره  بوده  است‌،  و  دولت  و  حکو‌متی  نداشته  است‌،  دولت  و  حکو‌متی ‌که  بر  شریعت  اسلام  استوار  باشد.  بردگی  و  بندگی  در  جزیره العرب  و  در  جهان  پیرامون  آن  عامّ  و  همگانی  بود.  به  طور کلّی  با  بردگان  و  بندگان  معامله  و  رفتار  طاقت‌فرسا  و  جان‌کاهی  می‌شد.  وقتی‌ که  برخی  از  بردگان  و  بندگان  همچون  عمّار  پسر  یاسر  و  خانواده‌اش‌،  و  بلال  پسر  رباح‌،  و  صهیب‌،  و  افراد  دیگری  بسان  ایشان  -‌ رضی  الله  عنهم  جمیعاً  - ‌ایمان  آوردند،  از  جانب  آقایان  آنان  بلای  سختی  بدیشان  رساندند  و  سخت  ایشان  را  شکنجه  دادند،  و  آنان  را  تسلیم  عذاب  و  عقاب  طاقت‌فرسائی‌ کردند.  چنین  به  نظر  رسید که  راه  نجات  ایشان  آزاد کردن  آنان  با  خریدن  ایشان  از  آقایان  و  صاحبان  سنگین‌ دل  و  سختگیرشان  است‌.  ابوبکر  رضی الله عنه همان‌ گونه ‌که  عادت  همیشگی  او  بود  در گوش  به  فرمان  دادن  و  اجراء  امر  یزدان  پیشقدم  و  پیشتاز گردید،  و  ثابت‌قدم  و  استوار  و  با  اطمینان  خاطر  و  با  استقامت‌،  دست‌اندر کار  خریدن  و  آزاد  کردن  بردگان  و  بندگان  مؤمن  شد.

ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  «‌بلال  غلام  اـوبکر  -  رضی ‌الله‌ عنهما  -‌متعلّق  به  بنی‌جمح  و  عربی  از  نژاد  غیرعربی  ایشان  بود.  مسلمان  راستینی  بود.  دل  پاکی  داشت‌.  امیّه  پسر  خلف  پسر  وهب  پسر  حذافه‌،  پسر  جمح‌،  وقتی ‌که  هوا  هنگام  ظـهر گرم  می‌شد  بلال  را  بیرون  می‌آورد  و  در  خارج  مکّه  او  را  بر  پشت  می‌خواباند.  سپس  دستور  می‌داد  صخره  سنگ  بزرگی  را  می‌آوردند  و  بر  سینه‌اش  می‌نهادند.  آن‌ گاه  امیّه  بدو  می‌گفت‌:  همیشه  این  چنین  خواهی  ماند  تا  خواهی  مرد  یا  به  ترک  دین  محمّد  خواهی ‌گـفت  و لات  و عزّی  را  خواهی  پرست‌.  بلال  در  حین  این  شکنجه  و  بلا،  می‌گفت‌:  أحدٌ !  أحدٌ!  .  .  خدا  یکی  است‌!  خدا  یکی  است‌!..  روزی  ابوبکر  صدّیق  رضی الله عنه  از کنار  بلال  گذشت.  خانۀ  ابوبکر  در  میان  خانه‌های  بنی‌جمح  بود.  ابوبکر  به  امیّه  پسر  خلف ‌گفت‌:  آیا  از  خدا  نمی‌ترسی  این  بیچاره  را  شکنجه  می‌دهی‌؟  این  شکنجه  تا کی‌؟  امیّه ‌گفت‌:  تو  هستی‌ که  او  را  تباه‌ کرده‌ای‌،  پس  نجاتش  بده  از  چیزی  که  می‌بینی.  ابوبکر گفت‌:  چنین  کنم‌.  من  غلام  سـیاهی  دارم ‌که  از  بلال  چابک‌تر  و نیرومندتر  است  و  بر آئین  تو  است‌.  او  را  به  تو  می‌دهم‌،  تو  هم  بلال  را  به  من  بده.  امیّه  گفت‌:  پذیرفتم.  ابوبکر گفت‌:  او  مال  تو  است‌.  ابوبکر  صدّیق  رضی الله عنه  غلام  سیاه‌پوست  خود  را  به  امیّه  داد،  و  بلال  را  از  او گرفت  و  آزادش ‌کرد.

ابوبکر  پیش  از  مهاجرت  به  مدینه‌،  شش  نفر  برده  را  در  برابر  مسلمان  شدن  آزاد کرد که  بلال  نفر  هفتم  آنان  بود:  عامر  پسر  فهیره‌ که  در جنگ  بدر  شرکت کرد  و  روز  بئر  معونه  شهید  شد.  ام  عبیس‌.  زنیره‌.  زنیره  وقتی ‌که  ابوبکر  او  را  آزاد کرد  چشم  زنیره  آزار  دید.  قریشیان‌ گفتند:  چشم  او  را  جز  لات  و  عزّی  از  میان  نبرده  است  و کور  نکرده  است‌.  زنیره‌ گفت‌:  به  بیت‌الله  سوگند  لات  و  عزّی  زیان  نمی‌رسانند  و  نفع  هم  نمی‌رسانند.  یزدان  سبحان  چشمان  او  را  برگرداند  و  سالم  فرمود:  ابوبکر  نهدیه  و  دخترش  را  آزاد کرد.  این  دو  نفر  برده  زنی  از  قبیله  بنی‌عبدالدار  بودند.  ابوبکر  از کنار  نهدیه  و  دخترش‌ گذر  کرد.  زنی‌ که  صاحب  آنان  بود  ایشان  را  همراه  با  مقداری  از  آرد  خود  به  جائی  فرستاده  بود.  آن  زن ‌گفته  بود:  به  خدا  سوگند  هرگز  نهدیه‌ و  دخترش  را  آزاد  نمی‌کنم‌.  ابوبکر  رضی الله عنه ‌گفت‌:  ای  مادر  فلانی  کفّارۀ  سوگند  را  بده‌.  آن  زن  پاسخ  داد:  باشد کفّارۀ  سوگند  را  می‌دهم‌.  تو  آنان  را  تباه ‌کرد‌ه‌ای  پس  ایشان  را  آزاد  کن‌.  ابوبکر گفت‌:  آن  دو  نفر  را  چند  می‌فروشی‌؟‌ گفت‌:  بدین  مبلغ  و  بد‌ان  مبلغ‌.  ابوبکر گفت‌:  آن  دو  را  خریدم‌.  آنان  آزادنـد.  به  نهدیه  و  دخترش  فرمود:  آرد  او  را  به  خودش  برگردانید.  نهدیه  و  دخترش ‌گفتند:  ای  ابوبکر  آیا کار  را  بکنیم  و  سپس  آرد  را  بدو  برگردانیم‌؟‌ گفت‌:  این ‌کار  را  بکنید  اگر  می‌خواهید.

ابوبکر  از کنار کنیز  بنی  مؤمّل ‌که  از  قبیله  بنی‌عدی  بود  گذر کرد.  آن‌ کنیز  مسلمان  شده  بود.  عمر  پسر  خطّاب ‌که  هنوز  از  زمرۀ  مشرکان  بود  او  را  می‌زد،  تا  خسته  می‌شد.  وقتی ‌که  خسته  می‌شد  بدو  می‌گفت‌:  عذر مرا  بپذیر.  به  ترک  تو  نگـفته‌ام  مگر  به  خاطر  خستگی!  آن‌ کنیز  می‌گفت‌:  خدا  این  چنین  در  حقّ  تو  روا  دارد!  ابوبکر  آن  کنیز  را  خرید  و  او  را  آزاد کرد.

ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  محمّد  پسر  عبدالله  پسر  ابوعتیق‌،  برایم  از  عامر  پسر  عبدالله  پسر  زبیر  از  فردی  از  اهالی  خانواده‌اش  روایت  کرده  است  که  ابوقحافه  به  ابوبکر  گفت‌:  فرزند  عزیزم  می‏بینم  بردگان  و  بندگان  ضعیف  را  آزاد  می‌کنی‌.  اگر  تو  این  کار  را  می‌کنی  که  کرده‌ای  مردان  قوی  را  آزاد گردان  تا  از  تو  دفاع‌ کنند  و  تو  را  نپایند  و  مصون  نمایند)  ابوبکر  ـرضی الله عنه گفت‌:  ای  پدر  من  کاری  را که  می‌خواهم  بکنم  برای  خدا  می‌کنم  و  بس  ...»‌.  ابوبکر  رضی الله عنه  خود  را  بدین ‌گردنه  می‌زد.  بردگان  و  بندگان  زحمتکش  و  رنج‌ دیده  را  برای  رضای  خدا  آزاد  می‌کرد  ...  شرائط  و  ظروف  حاضر  در  محیط‌،  این  عمل  را  به  گونه‌ای  درمی‌آورد که  در  سرآغاز گامها  و  جهشهای  خود  را به ‌گردنه  زدن  در  راه  خدا  می‌گرداند.       

(أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ (١٤)یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ (١٥)أَوْ مِسْکِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ) (١٦)

با  خـوراک  دادن  در  زمان  گرسنگی  (‌قحطی  و  خشکسالی‌)  است‌.  (‌خاصّه‌)  به  یتیمی  خویشاوند.  یا  به  مستمندی  خاک‌نشین‌.

«‌‌مَسغَبه‌«‌: ‌گرسنگی‌.  زمان  قحطی  و  خشکسالی  است‌ که  در  آن  غذا  و  خوراک  سخت  عزیز  و  بسیار  مهمّ ‌است‌،  و  در  چنین  موقعی  طعام  دادن  و  ایثار کردن  نشانۀ  باور  راستین  و  محکّ  حقیقت  ایمان  است‌.  یتیمان  در  محیط  جاهلی  کافر  مال ‌دوست‌،  ظلم  و  زور  می‌دیدند  و  زیان ‌خورده  می‌شدند.  حتّی  اگر  یتیمان  خویشاوند  می بودند  مورد  ظلم  و  ستم  قرار  می‌گرفتتد.  قرآن  اهمّیّت  ویژه‌ای  به  وصیّت  برای  یتیمان  دارد.  این  اهمّیّت  بیانگر  سنگدلی  محیط  در  حقّ  یتیمان  است‌.  سفارشها  در  حقّ  یتیمان  پیاپی  در  سوره‌های  مدنی  ذکر  می‌شود،  و  در  مناسبات  قانونگذاری  برای  میراث  و  وصیّت  و  ازدواج  مکرّر  می‌گردد.  بسیاری  از  این  توصیه‌ها  و  سفارشها  در  سورۀ  نساء  مخصوصاً‌،  و  در  سورۀ  بقره  و  سوره‌های  دیگر  ذکر گردیده  است‌.  همچنین  خوراک  دادن  به  یتیم  خاک‌نشین  -‌یعنی  یتیمی ‌که  از  بیچارگی  بر  زمین  می‌نشیند  و  از  شدّت  ناراحتی  به  خاک  می‌چسبد  -‌ در  زمان  قحطی  و  خشکسالی  را  روند  قرآنی ‌گامی  در  راه  خود  را  به ‌گردنه  زدن  می‌شمارد،  زیرا  خوراک  دادن  به  همچون  یتیمی  محکّ  داشتن  احساسات  ایمانی  از  قبیل  رحم  و  شفقّت  و  مهر و  عطوفت  و  ضمانت  اجتماعی  و  فداکاری  و  از  خود گذشتگی‌،  و  حاضر  و  ناظر  دانستن  خدا  در کاری  و  رفتاری‌ که  انسان  مؤمن  با  اهل  و  عیال  خود  در زمان  شدّت  و  سختی  و قطحی  و گرسنگی  و  نیازمندی  دارد.  این  دو گام‌:  آزاد کردن  بردگان  و  بندگان،  و  خوراک  و  طعام  دادن‌،  برگرفته  از  پیامهای  محیط  است‌،  پیامهائی‌ که  خود  را  با  اصرار  و  پافشاری  تحمیل  و  به ‌گوش  همگان  می‌رسانیدند.  اما  باید  دانست ‌که  این  دو  چیز  عمومیّت  دارد  و  همگانی  است‌.  بدین  خاطر  این  دو  را  زودتر  و  جلوتر  ذکر  می‌کند.  سپس  جهش  فراگیر  بزرگتر  را  به  دنبال  آنها  می‌آورد:

(ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ) (١٧)

گذشته  از  اینها،  او  باید  از  زمرۀ  کسانی  باشد  که  ایمان  می‌آورند  و  همدیگر  را  به  صبر  و  شکیبائی  توصیه  می‌کنند،  و  به  ترحّم  و  مهربانی  سفارش  می‌نمایند.

واژۀ  «‌‌ثمّ»  به  معنی  سپس‌،  در  اینجا  برای  ترتیب  زمانی  نیست‌.  بلکه  برای  ترتیب  معنوی  است‌.  بدین  معنی ‌که  دائرۀ  این  مرحله  فراخ‌تر  و  فراگیرتر،  و  افق  ویرانه  آن  بلندتر  و  والاتر  است‌.  چرا که  آزاد کـردن  بردگان  و  بندگان  و  خوراک  دادن  به  یتیمان  و  بیچارگان،  بدون  داشتن  ایمان  سودی  نمی‏‎بخشد.  ایمان  داشتن  واجب  است  و  باید  پیش  از  آزاد کردن  بردگان  و  بندگان  و  خوراک  دادن  به  یتیمان  و  ببچارگان‌،  صورت  پذیرد  و  حاصل  آید.  ایمان  است ‌که  به ‌کار  خوب  در  ترازوی  خدا  ارزش  می‌دهد  و  بهاء  می‌بخشد.  ایمان  است ‌که ‌کار  را  با  برنامۀ  ثابت  و  مستمرّ  پیوند  می‌دهد.  در  نتیجه‌ کار  خوب  یک  جهش  ناگهانی  و  ناخود آگاه  نیست‌، که  برای  خشنود  گرداندن  سرشت  زیر و رو  شونده‌،  یا  برای  تعریف  و  تمجید  محیط‌،  و  یا  برای  مصلحت  زودگذر کاری  از  کارهای  این  جهان  صورت  بگیرد.  انگار  خداوند  فرموده  است‌:  آزاد  کردن  برده  و  بنده  است‌،  یا  خوراک  دادن  در  زمان‌ گرسنگی  (‌قحطی  و  خشکسالی‌)  است‌.  (‌خاصّه‌)  به  یتیمی  خویشاوند،  یا  به  مستمندی  خاک‌ نشین  .  .  .  و  بالاتر  از  آن  او  باید  از  زمرۀ  کسانی  باشد که  ایمان  می‌آورند  و  همدیگر  را  به  صبر  و  شکیبائی  توصیه  می‌کنند،  و  به  ترحّم  و  مهربانی  سفارش  مـی‌نمایند  .  .  .  زیرا  «‌ثم‌ّ»  در  اینجا  برای  بیان  برتری  و  والائی  است‌.  صبر  و  شکیبائی  عنصر  ضروری  به  طور  عامّ  برای  ایمان  داشتن‌،  و  به  طور  خاصّ  برای  خود  را  به ‌گردنه  زدن  است‌.  توصیه  و  سفارش  به  صبر  و  شکیبائی  بیانگر  مرتبه‌ای  است‌ که  فراتر  از  خود  صبر  و  شکیبائی  کردن  است‌.  مرتبۀ  پیوستگی  و  ارتباط  مجموعۀ  مؤمنان‌،  و  توصیه  و  سفارش  همدیگر  آنان  به  صبر  و  شکیبائی‌،  و  همکاری  و  همیاری  ایشان  در  انجام  وظائف  ایمان  است‌.  مجموعۀ  مؤ‌منان  جملگی  باید  احساس  یگانه‌ای  نسبت  به  رنج  و  مشقّت  جهاد  داشته  باشند،  و  سختیها  و  دشواریهای  آن  را  به  جان  بخرند،  برای  این‌ که  بتوانند  ایمان  را  در  زمین  تحقّق  بخشند  و  پیاده‌ کنند.  آنان  باید  وظائف  و  تکالیف  ایمان  را  برعهده  بگیرند،  و  همدیگر  را  به  صبر  و  شکیبائی  بخوانند  و  معنی  استقامت  و  پایداری  را  به  یکدیگر  تفهیم‌ کنند،  و  در  انجام  وظائف  و  تکالیف  ایمان  همیار  و  همدست‌ گردند  و  به‌ کمک  و  یاری  همدیگر  بشتابند.  زیرا  مؤمنان  اعضاء  یکدیگرند،  اعضائی‌ که  همدرد  و  همصدا  و  پاسخ  و  همآوایند.  هم  باید  همدیگر  را  به  صبر  و  شکیبائی  در  حمل  بار  سنگین  مشترک  فرابخوانند،  و  یکی  دیگری  را  ثابت ‌قدم  و  استوار  بدارند  تا  مجموعۀ  مؤمنان  خوار  و  پست  نگردند  و  ذلّت  و  رسوائی  نبینند.  باید  همدیگر  را  تقویت  و  پشتیبانی  بکند  تا  شکست  نخورند.  این  هم ‌کاری  جدای  از  صبر  و  شکیبائی  فردی  است‌،  هر چند  که  این  صبر  و  شکیبائی  همگانی‌،  متّکی  بر  صبر  و  شکیبائی  فردی  است‌.  این  امر  به  مؤمن  پیام  می‌دهد  که  وظیفه‌اش  در  جمع ‌گروه  مؤمنان  چیست‌.  وظیفه‌اش  این  است  که  عنصری  نباشد که  خوار  بدارد  و  تضعیف  بکند،  بلکه  باید  عنصری  باشد که  ثابت  و  استوار  بدارد  و  تقویت  بکند.  مؤمن  نباید  به‌ گریز  و  دوری  از  وظیفه  مؤمنان  را  فرا بخواند.  بلکه  مؤمن  باید  مؤمنان  را  به  بینایی  و  دلیری  فرابخواند.  مؤمن  نباید  مایۀ  جزع  و  فزع  شود.  بلکه  مؤمن  باید  مایۀ  اطمینان  و  آرامش‌ خاطر گردد.  توصیه  و  سفارش  به  ترحّم  و  مهربانی  نیز  این  چنین  است‌.  توصیه  و  سفارش  به  ترحّم  و  مهربانی  هم  فراتر  از  ترحّم  و  مهربانی  است‌.  توصیه  و  سفارش  به  تـرحّم  و  مهربانی  پخش‌ کردن  احساس  وظیفۀ  رحم  و  شفقّت  در  میان  صفهای‌ گروه  مؤمنان  از  راه  توصیه  و  سفارش  و  تشویق  و  ترغیب  بدان  است‌،  و  باید  آن  را  وظیفۀ  فردی  و  هم  وظیفۀ  جمعی  معرّفی‌ کرد  و  دانست‌،  و  باید کاری  کرد که  همگان  بدان  آشنا  و  خوگر  بشوند،  و  جملگی  در  این  وظیفه  همدیگر  را کمک  بکنند  و  یاری  بدهند.

معنی‌ گروه  بودن  و  جماعت‌ گردیدن‌،  در  این  رهنمود  و  رهنمون‌،  بارز  و  برجسته  است‌.  این  معنی‌ای  است‌ که  قرآن  و  همچنین  احادیث  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آن  را  آشکار  و  برجسته  می‌دارند  به  خاطر  اهمّیّتی‌ که  در  پیاده  کردن  این  آئین  دارد.  چه  این  آئین  دین  جماعت  و گروه  است‌،  و  برنامۀ  ملّت  است‌،  و  مسؤولیّت  فردی  و  حساب  و کتاب  شخصی  در  آن‌ کاملاً  روشن  و  پدیدار  است  .  .  .  آنان ‌کسانیند  که  خود  را  به ‌گردنه  می‌زنند  -  همان‌ گونه  که  قرآن  آن  را  آشکارا  توصیف‌ کرده  است  و کاملاً  مشخّص  داشته است  -  و  فرموده  است‌:

(أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ) (١٨)

آنان  (‌که  دارای  چنین  صفات  و  خصالی  هستند)  سمت  راستیها و اهل سعادتند.

آنان یاران سمت راست هستند، همان گونه که در جاهای دیگری آمده است.^[4] یا آنان صاحبان میمنت و برکت و بهره و خوشبختی هستند... هر دو معنی در مفهوم ایمانی ، مربوط و متّصل به یکدیگرند.

*

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ (١٩)عَلَیْهِمْ نَارٌ مُؤْصَدَةٌ) (٢٠)

کسانی که آیات ( کتابهای آسمانی و دلائل گسترده در گسترۀ جهانی) ما را نپذیرند، ایشان سمت چپیها و اهل شقاوتند. آتشی آنان را در بر خواهد گرفت که سرپوشیده و دربسته است!

در اینجا نیازی دیده نشده است که اوصاف و صفات دیگری از گروه سمت چپیها گفته شود. خدا بدین بسنده فرموده است که بگوید:

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا).

کسانی که ایات ( کتابهای آسمانی و دلائل گسترده در گسترۀ جهانی) ما را نپذیرند...

چون صفت کفر جایگاه همه چیز را می گیرد. هیچ خیر و خوبی با وجود کفر در میان نیست. هیچ شرّ و بدی نیست مگر این که کفر آن را در ضمن دارد یا آن را دربر می گیرد. پس ضرورتی ندارد گفته شود کافران کسانیند که بردگان و بندگان را آزاد نمی کنند ، و به درماندگان و بیچارگان خوراک نمی دهند. گذشته از اینها آنان آیات ما را نمی پذیرند... هرگاه کسانی کافر شوند هیچ چیزی از اینها برایشان سودمند نمی افتد و بدیشان سود نمی رساند ، اگر هم انها را انجام دهند!

آنان یاران سمت چپ ، و اهل شقاوت ، و بدبیار و بدبخت هستند ، و شوم و نحوست دارند... چه یاران سمت چپ ، و چه اهل شقاوت و نحوست معنی شود ، هر دو معنی در مفهوم ایمانی نزدیک به همدیگرند. این سمت چپیها و بدبختیها کسانیند که در آن سوی گردنه مانده اند و خود را به گردنه نزده اند!

 (عَلَیْهِمْ نَارٌ مُؤْصَدَةٌ) (٢٠)

 آتشی آنان را دربر خواهد گرفت که سرپوشیده و دربسته است!.

یعنی آتشی که دربسته است... چه مراد معنی متبادر به ذهن باشد که بسته شدن درهای دوزخ است. بدین معنی که درهای آتش دوزخ بر روی ایشان بسته شده است و آنان در عذاب محبوس و زندانی هستند. و چه معنی ملازم این معنی نزدیک به ذهن مراد باشد. بدین معنی که ایشان از آتش دوزخ بیرون نمی آیند و در آن می مانند. چون درها بر روی آنان بسته شده است ممکن نیست بتوانند از آنجا بیرون بیایند و به ترک آن محلّ بگویند... این دو معنی ملازم یکدیگرند...

*

این حقائق اساسی و بنیادینی در زندگی انسان ، و در جهان بینی ایمانی است. این حقائق اساسی و بنیادین ، در این مکان کوچک ، با این نیرومندی و با این روشنی ، عرضه می شود... این هم ویژگی تعبیر شگفت و منحصر به فرد قرآنی است...

*

---

^[1] مراجعه شود به سورۀ آل عمران‌، آیۀ ٩٦ (‌مترجم‌) 

^[2]‌مراجعه شود به  سورۀ بقره‌، آیۀ ١٢٥ (‌مترجم‌) 

^[3]بجـای «‌علی وجوههم‌» بر رخساره‌هایشان «‌علی مناخرهم‌» بر  سوراخهای بینیهایشان هم  روایت شده است . . . این بخـش در اصل  متن بود آن را به حاشیه آورده‌ایـم‌. (‌مترجم‌)

^[4] نگا: واقعه /38و90و91، و مدّثّر/39.(مترجم)