تفسیر سوره‌ی علق

مکی و ۱۹ آیه است.

آیه‌ی ۱۹-۱:

﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّکَ ٱلَّذِی خَلَقَ١﴾[العلق: ۱]. «بخوان به نام پروردگارت، آن که (همۀ جهان را) آفریده است».

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ٢﴾[العلق: ۲]. «انسان را از خون بسته آفریده است».

﴿ٱقۡرَأۡ وَرَبُّکَ ٱلۡأَکۡرَمُ٣﴾[العلق: ۳]. «بخوان و پروردگارت بس گرامی است».

﴿ٱلَّذِی عَلَّمَ بِٱلۡقَلَمِ٤﴾[العلق: ۴]. «خدایی که (نوشتن) با قلم آموخت».

﴿عَلَّمَ ٱلۡإِنسَٰنَ مَا لَمۡ یَعۡلَمۡ٥﴾[العلق: ۵]. «به انسان آنچه را که نمی‌دانست آموخت».

﴿کَلَّآ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَیَطۡغَىٰٓ٦﴾[العلق: ۶]. «قطعاً انسان سر به طغیان برمی‌دارد».

﴿أَن رَّءَاهُ ٱسۡتَغۡنَىٰٓ٧﴾[العلق: ۷]. «هنگامی‌که خود را بی‌نیاز می‌بیند».

﴿إِنَّ إِلَىٰ رَبِّکَ ٱلرُّجۡعَىٰٓ٨﴾[العلق: ۸]. «به یقین بازگشت به‌سوی پروردگار توست».

﴿أَرَءَیۡتَ ٱلَّذِی یَنۡهَىٰ٩﴾[العلق: ۹]. «آیا به کسی‌که بازمی‌دارد نگریسته‌ای»؟.

﴿عَبۡدًا إِذَا صَلَّىٰٓ١٠﴾[العلق: ۱۰]. «بنده‌ای را چون به نماز ایستد».

﴿أَرَءَیۡتَ إِن کَانَ عَلَى ٱلۡهُدَىٰٓ١١﴾[العلق: ۱۱]. «به من بگو اگر بر راه هدایت می‌بود»؟.

﴿أَوۡ أَمَرَ بِٱلتَّقۡوَىٰٓ١٢﴾[العلق: ۱۲]. «یا این که به تقوا و پرهیزگاری دستور می‌داد».

﴿أَرَءَیۡتَ إِن کَذَّبَ وَتَوَلَّىٰٓ١٣﴾[العلق: ۱۳]. «به من بگو اگر تکذیب کند و روی‌گردان شود»؟.

﴿أَلَمۡ یَعۡلَم بِأَنَّ ٱللَّهَ یَرَىٰ١٤﴾[العلق: ۱۴]. «مگر ندانسته‌ است که خدا می‌بیند»؟.

﴿کَلَّا لَئِن لَّمۡ یَنتَهِ لَنَسۡفَعَۢا بِٱلنَّاصِیَةِ١٥﴾[العلق: ۱۵]. «نه! اگر بازنیاید پیشانی‌اش را خواهیم کشید».

﴿نَاصِیَةٖ کَٰذِبَةٍ خَاطِئَةٖ١٦﴾[العلق: ۱۶]. «پیشانی دروغگوی گناهکار».

﴿فَلۡیَدۡعُ نَادِیَهُۥ١٧﴾[العلق: ۱۷]. «پس باید اهل مجلسش را فرا بخواند».

﴿سَنَدۡعُ ٱلزَّبَانِیَةَ١٨﴾[العلق: ۱۸]. «ما نیز فرشتگان مأمور دوزخ را صدا می‌زنیم».

﴿کَلَّا لَا تُطِعۡهُ وَٱسۡجُدۡۤ وَٱقۡتَرِب۩١٩﴾[العلق: ۱۹]. «هرگز! از او اطاعت مکن و سجده ببر و (به خداوند) تقرب بجوی».

این اولین سوره قرآن است که بر پیامبر خداصنازل شده است. این سوره در آغاز دوران نبوت وقتی که پیامبر نمی‌دانست کتاب و ایمان چیست نازل شده است. پس در این وقت جبرئیل÷رسالت را برای او آورد و به او فرمان داد که بخواند، پیامبر عذر خواست و فرمود:من خواننده نیستم. سپس خداند نازل فرمود: ﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّکَ ٱلَّذِی خَلَقَ١﴾بخوان به نام پروردگارت که همه جهانیان را آفریده است.

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ٢﴾سپس به‌طور ویژه از میان آفریده‌ها به موضوع آفرینش انسان پرداخت و آغاز آفرینش انسان را که خون بسته‌ای آفریده شده است ذکر نمود. پس کسی‌که انسان را آفریده و به تدبیر او پرداخته است باید امرونهی کند و امر ونهی با فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب‌ها انجام می‌شود. بنابراین، بعد از امر به خواندن، آفرینش انسان را بیان کرد.

پس فرمود: ﴿ٱقۡرَأۡ وَرَبُّکَ ٱلۡأَکۡرَمُ٣﴾بخوان و پروردگارت بس گرامی است و دارای صفات بسیار است. جود و احسان او فراوان می‌باشد، و از بزرگواری و احسان او این است که انواع دانش‌ها را به انسان آموخته است.

﴿ٱلَّذِی عَلَّمَ بِٱلۡقَلَمِ٤ عَلَّمَ ٱلۡإِنسَٰنَ مَا لَمۡ یَعۡلَمۡ٥﴾خداوند انسان را از شکم مادرش بیرون آورد درحالیکه هیچ چیزی نمی‌دانست و برایش شنوایی و بینایی و دل قرار داد و اسباب دانش را برای او فراهم کرد پس به انسان قرآن و حکمت آموخت و به وسیله‌ی قلم به او چیزهایی آموخت قلمی که با آن دانش‌ها و حقوق ثبت می‌گردند و به وسیله‌ی آن برای مردم نامه نوشته می‌شود. پس خدا را ستایش می‌کنیم. خداوندی که نعمت‌هایی به بندگان داده است که توان شکرگزاری آن‌را ندارند. سپس با توانگر کردن آن‌ها و روزی فراوان بر آن‌ها منّت گذارده است.

ولی انسان به سبب نادانی و ستمگری‌اش وقتی خود را بی‌نیاز ببیند سرکشی می‌نماید و از پذیرفتن هدایت سرباز می‌زند و فراموش می‌کند که به‌سوی پروردگارش بازخواهد گشت. بلکه گاهی به جایی می‌رسد که هدایت را رها می‌کند و دیگران را به ترک گفتن آن فرا می‌خواند. بنابراین، از نماز خواند که بهترین اعمال ایمان است جلوگیری می‌کند. خداوند متعال به این سرکش متجاوز می‌فرماید:

﴿أَرَءَیۡتَ ٱلَّذِی یَنۡهَىٰ٩ أَرَءَیۡتَ إِن کَذَّبَ وَتَوَلَّىٰٓ١٣﴾ای کسی‌که بنده من را وقتی که نماز می‌گزارد باز می‌داری! به من بگو بنده نمازگزار که بر هدایت و شناخت حق و عمل کردن به آن است و دیگران را به پرهیزگاری امر می‌کند شایسته است بازداشته شود؟ آیا بازداشتن او بزرگترین مخالف با خدا و مبارزه با حق نیست؟ کسی از این اعمال نیک نهی می‌کند که خودش بر هدایت نیست و دیگران را به آنچه که خلاف پرهیزگاری است فرمان می‌دهد.

﴿أَرَءَیۡتَ إِن کَذَّبَ وَتَوَلَّىٰٓ١٣ أَلَمۡ یَعۡلَم بِأَنَّ ٱللَّهَ یَرَىٰ١٤﴾اگر بازدارنده حق را تکذیب کند و از فرمان الهی روی برتابد آیا از خداوند و کیفر او نمی‌ترسد؟ آیا نمی‌داند که خداوند آنچه را که او انجام می‌دهد می‌بیند؟ سپس خداوند او را تهدید کرد و فرمود: ﴿کَلَّا لَئِن لَّمۡ یَنتَهِ لَنَسۡفَعَۢا بِٱلنَّاصِیَةِ١٥﴾اگر از آنچه می‌گوید و انجام می‌دهد بازنیاید به شدّت پیشانی او را خواهیم کشید، و سزاوار چنین چیزی می‌باشد، چون آن ﴿نَاصِیَةٖ کَٰذِبَةٍ خَاطِئَةٖ١٦﴾پیشانی دروغگوی پرهیزگار است و در گفته‌هایش دروغ می‌گوید و کارهایش اشتباه و گناه است.

﴿فَلۡیَدۡعُ نَادِیَهُۥ١٧﴾کسی‌که عذاب بر او قطعی گردیده باید اهل مجلس و یاران و اطرافیانش را فرابخواند تا او را در رفع بلایی که بر وی فروده آمده یاری نمایند. ﴿سَنَدۡعُ ٱلزَّبَانِیَةَ١٨﴾و ما هم نگهبانان جهنم را برای فروگرفتن و کیفر دادن او فرا می‌خوانیم. پس باید دید که از دو گروه کدام یک قوی‌تر و تواناتر است؟ پس این است حالات کسی‌که نهی می‌کند و بازمی دارد و این است کیفر او.

اما کسی‌که از عبادت بازداشته می‌شود خداوند به او فرمان می‌دهد که به این نهی کننده گوش ندهد و از نهی او اطاعت نکند. پس فرمود: ﴿کَلَّا لَا تُطِعۡهُ وَٱسۡجُدۡۤ وَٱقۡتَرِب۩١٩﴾از او اطاعت مکن چون او جز به آنچه که زیان و ضرر هر دو دنیا است فرمان نمی‌دهد و برای پروردگارت سجده کن و با سجده و انواع عبادت‌ها خود را به او نزدیک گردان چون همه این‌ها انسان را به رضایت خدا نزدیک می‌نماید.

و این هر نهی کننده‌ای از خیر و هر آن که از آن نهی شده است شامل می‌گردد. گرچه این در مورد ابوجهل نازل شده است، وقتی که پیامبر خدا را از نماز خواندن نهی کرد و پیامبر را شکنجه و آزار داد.

پایان تفسیر سوره‌ی علق