مکی و ۵۲ آیه است.
آیه‌ی۳-۱:
﴿الٓرۚ کِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَیۡکَ لِتُخۡرِجَ ٱلنَّاسَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡحَمِیدِ١﴾[إبراهیم: ۱]. «الف. لام. راء. این کتابی است که آن را بر تو فرو فرستاده‌ایم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکیها به‌سوی نور بیرون بیاوری، به‌سوی راه خداوندِ پیروزمند ستوده».
﴿ٱللَّهِ ٱلَّذِی لَهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِۗ وَوَیۡلٞ لِّلۡکَٰفِرِینَ مِنۡ عَذَابٖ شَدِیدٍ٢﴾[إبراهیم: ۲]. «خدایی که آنچه در آسمانها و زمین است از آن اوست، و وای بر کافران از عذاب سخت!».
﴿ٱلَّذِینَ یَسۡتَحِبُّونَ ٱلۡحَیَوٰةَ ٱلدُّنۡیَا عَلَى ٱلۡأٓخِرَةِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ وَیَبۡغُونَهَا عِوَجًاۚ أُوْلَٰٓئِکَ فِی ضَلَٰلِۢ بَعِیدٖ٣﴾[إبراهیم: ۳]. «کسانی‌که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح میدهند و مردم را از راه خدا باز می‌دارند و راه خدا را نادرست و کج نشان میدهند، ایشان در گمراهی دور (دراز)ی هستند».
خداوند متعال خبر می‌دهد که او کتابی بر پیامبرش محمد صفرو فرستاده است تا مردم را از تاریکیهای جهالت و کفر و اخلاق زشت و انواع گیاهان به‌سوی نور دانش و ایمان و اخلاق نیکو بیرون آورد. ﴿بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ﴾به حکم پروردگارشان. یعنی آنچه را که خداوند دوست دارد جز با اراده و یاری او نمی‌توانند به دست بیاورند. و این تحریک و تشویق بندگان است بر کمک گرفتن ازپروردگارشان. پس نوری را که این کتاب آنها را به‌سوی آن راهنمایی می‌نماید تفسیر نموده و می‌فرماید: ﴿إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡحَمِیدِ﴾به‌سوی راه (خداوند) پیروزمند ستوده. یعنی به‌سوی راهی که انسان را به خدا و بهشت الهی می‌رساند و مشتمل بر علم و آگاهی از حق و عمل کردن به آن است.
ذکر کردن ﴿ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡحَمِیدِ﴾بعد از بیان راهی که انسان را به خدا می‌رساند به خاطر دو چیز است، یکی اشاره باشد به این‌که هرکس آن راه را در پیش گیرد. به واسطۀ قدرت الهی قوی و نیرومند می‌گردد، گرچه جز خداوند هیچ باوری نداشته باشد، و در همۀ کارهایش خوب و ستودنی است و سرانجام نیکو خواهد داشت.
دیگر این‌که راه خدا بزرگ‌ترین دلیل است و این‌که خداوند صفت‌های کمال و جلال را دارد، و کسی که این راه را برای بندگانش نیرومند و ستوده می‌باشد و از خداوند و معبودی است که با انواع عبادت‌ها که هر کدام منزلی از منازل صراط مستقیم هستند مورد پرستش قرار می‌گیرد. و هم چنانکه مالک آسمانها و زمین است، اوست که می‌آفریند و روزی می‌دهد و امور زمین و آسمان را تدبیر می‌نماید، به همان شیوه مالک بندگان است و آنان را به انجام احکام دینی فرمان می‌دهد، چون آنها ملک او هستند و شایسته‌ی او نیست که بندگانش را بدون هدف رها نماید.
پس از آن که دلیل و برهان را بیان کرد، به سرنوشت کسانی پرداخت که از او فرمان نمی‌برند، و فرمود: ﴿وَوَیۡلٞ لِّلۡکَٰفِرِینَ مِنۡ عَذَابٖ شَدِیدٍ﴾و وای بر کافران از عذاب سختی که پیش رو دارند! که اندازۀ آن قابل سنجش و شدت آن قابل توصیف نیست.
سپس آنان را اینگونه توصیف نمود: ﴿ٱلَّذِینَ یَسۡتَحِبُّونَ ٱلۡحَیَوٰةَ ٱلدُّنۡیَا عَلَى ٱلۡأٓخِرَةِ﴾کسانی هستند که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح میدهند، بنابر این به زندگانی دنیا دل بسته و به آن راضی شده و انس گرفته و از جهان و سرای آخرت غافل مانده‌اند. ﴿وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ﴾و مردم را از راه خدا که برای بندگانش قرار داده و در کتاب‌هایش و بر زبان پیامبرانش آن را بیان کرده است. بارز می‌دارند، پس ایشان به مخالفت و مبارزه با پروردگارشان برخواسته‌اند، ﴿وَیَبۡغُونَهَا﴾و می‌خواهند راه خدا را نادرست و کج بنمایانند و می‌کوشند آنرا زشت و ناپسند نشان دهند تا مردم را از آن گریزان و متنفر گردانند، اما خداوند جز این‌که نور خویش را کامل کند چیزی دیگر را نمی‌پذیرد هر چند برای کافران ناخشنود باشد.
﴿أُوْلَٰٓئِکَ﴾کسانی که صفت‌شان بیان شد، ﴿فِی ضَلَٰلِۢ بَعِیدٖ﴾در گمراهی دور و درازی هستند، چون خود گمراه شده و دیگران را نیز گمراه نموده و با خدا و پیامبرش مخالفت کردهاند. پس چه گمراهی بزرگتر و ژرف‌تر از این وجود دارد؟ ولی مومنان بر عکس اینها به خدا و آیات او ایمان می‌آورند و آخرت را بر زندگی دنیا ترجیح میدهند و مردم را به اندازۀ توان خود به راه خدا دعوت میکنند و آن را زیبا ارائه داده و مستحکم و مستقیم می‌نمایانند.
آیه‌ی ۴:
﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوۡمِهِۦ لِیُبَیِّنَ لَهُمۡۖ فَیُضِلُّ ٱللَّهُ مَن یَشَآءُ وَیَهۡدِی مَن یَشَآءُۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ٤﴾[إبراهیم: ۴]. «و هیچ پیامبری را نفرستاده‌ایم مگر به زبان قوم خودش، تا (حقایق را به روشنی) برای آنان بیان کند، سپس خداوند هرکس را که بخواهد گمراه می‌سازد و هرکس را که بخواهد هدایت میکند و او پیروزمند فرزانه است».
و این لطف خداوند نسبت به بندگانش است که هیچ پیامبری را نفرستاده است، ﴿إِلَّا بِلِسَانِ قَوۡمِهِۦ لِیُبَیِّنَ لَهُمۡ﴾مگر این‌که به زبان قوم خودش سخن گفته است تا آنچه را که پیامبرش آورده است بیاموزند، زیرا اگر پیامبر به غیر از زبان آنان سخن می‌گفت می‌بایست زبانی را که پیامبر بدان سخن می‌گفت یاد بگیرند، و آنگاه سخنان او را می‌فهمیدند. پس وقتی پیامبر آنچه را که مردم بدان دستور داده شده‌اند و یا از آن نهی شده‌اند بیان کند، حجت و دلیل خدا بر آنان اقامه میشود.
﴿فَیُضِلُّ ٱللَّهُ مَن یَشَآءُ﴾سپس خداوند هرکس را که بخواهد گمراه می‌سازد، و هرکس را بخواهد هدایت میکند، همان کسانی که رحمت خویش را به آنان اختصاص داده‌است.
﴿وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ﴾و او نیرومند و فرزانه است. از جمله نیرومندی و قدرت او ا ین است که تنها او هدایت می‌نماید و گمراه می‌سازد، و دلها را به هر سو که بخواهد می‌گرداند. و از جمله حکمت الهی این است که هدایت نمودن و گمراه ساختن را در جایگاه مناسب آن قرار می‌دهد. یعنی هرکس که شایستگی هدایت یافتن را داشته باشد هدایت میکند و هرکس که شایستگی هدایت را نداشته باشد گمراه می‌سازد.
از این آیۀ کریمه استنباط میشود که آموزش و یادگیری علوم عربی که سبب روشن شدن مفهوم سخن خدا و پیامبر میشود امری مطلوب و مورد پسند خداوند می‌باشد، زیرا آنچه خداوند بر پیامبرش نازل نموده است. جز به وسیله این علوم درک نمی‌شود، مگر در شرایطی که مردم به این علم نیاز نداشته باشند و این وقتی است که عربی را تمرین کرده و از دوران کودکی با فراگیری این زبان آشنا شوند، و تبدیل به ملکه آنها گشته و به آن خوی بگیرند، پس در این هنگام نیازی نیست که برای یادگیری آن وقت و زمانی را صرف کنند و آنها صلاحیت خواهند داشت تا کلام خدا و پیامبرش را مستقیماً بفهمند، آن طور که اصحاب شآن را فهم کردند.
آیه‌های ۶-۵:
﴿وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا مُوسَىٰ بَِٔایَٰتِنَآ أَنۡ أَخۡرِجۡ قَوۡمَکَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ وَذَکِّرۡهُم بِأَیَّىٰمِ ٱللَّهِۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَٰتٖ لِّکُلِّ صَبَّارٖ شَکُورٖ٥﴾[إبراهیم: ۵]. «و همانا موسی را با نشانه‌های خود فرستادیم (و به او گفتیم): که قوم خویش را از تاریکیها به‌سوی نور بیرون آور و آنان را به نعمتها و مصیبت‌های خدا در روزهای الهی پند ده. بیگمان در این برای هر شکیبایی سپاسگزاری عبرت‌ها است».
﴿وَإِذۡ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِ ٱذۡکُرُواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ عَلَیۡکُمۡ إِذۡ أَنجَىٰکُم مِّنۡ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ یَسُومُونَکُمۡ سُوٓءَ ٱلۡعَذَابِ وَیُذَبِّحُونَ أَبۡنَآءَکُمۡ وَیَسۡتَحۡیُونَ نِسَآءَکُمۡۚ وَفِی ذَٰلِکُم بَلَآءٞ مِّن رَّبِّکُمۡ عَظِیمٞ٦﴾[إبراهیم: ۶]. «و آنگاه که موسی به قومش گفت: نعمت خدا را بر خویشتن به یاد آورید آن زمان که شما را از فرعونیان نجات داد که بدترین عذاب را به شما می‌رساندند، و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند، و در این امر آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود».
خداوند متعال خبر می‌دهد که موسی را با معجزه و نشانه‌های بزرگش فرستاد که بر راست بودن و صحت آنچه او آورده بود دلالت می‌نمود، و او را به انجام دادن چیزی مامور کرد که پیامبرش محمد صو سایر پیامبران را بدان فرمان داده بود : ﴿أَنۡ أَخۡرِجۡ قَوۡمَکَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ﴾که قوم خویش را از تاریکیها به‌سوی نور بیرون آور. یعنی از تاریکیهای جهالت و کفر و فروغ آن به‌سوی نور علم و ایمان و توابع آن. ﴿وَذَکِّرۡهُم بِأَیَّىٰمِ ٱللَّهِ﴾و نعمت و احسانی که خداوند نسبت به آنان ارزانی داشته و روزهای سختی که بر کافران سپری شده است را به آنان یادآوری کن تا سپاسگزاری نعمت‌هایش باشند و از عذاب او بپرهیزند. ﴿إِنَّ فِی ذَٰلِکَ﴾بیگمان در این روزهای الهی که بر بندگان سپری شده است، ﴿لَأٓیَٰتٖ لِّکُلِّ صَبَّارٖ شَکُورٖ﴾برای هر شکیبای سپاسگزاری نشانه‌هاست. یعنی کسانی که در سختیها و تنگندستی و ناخوشی شکیبایی می‌ورزند و در دوران برخورداری از خوشی و نعمت شکرگزارند.
همانا از طریق روزهای (خوشی و نا خوشی که) خدا (بر آنان آورده بود) بر کمال قدرت و احسان فراگیر و کمال عدالت و حکمت خدا استدلال میشود، بنابر این موسی دستور پروردگارش را اطاعت نمود و نعمت‌هایی را که خداوند به آنان داده بود به آنان گوشزد کرده و گفت: ﴿ٱذۡکُرُواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ عَلَیۡکُمۡ﴾با دل و زبانتان نعمتهای خدا را بر خویشتن یاد کنید. ﴿إِذۡ أَنجَىٰکُم مِّنۡ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ یَسُومُونَکُمۡ سُوٓءَ ٱلۡعَذَابِ﴾آنگاه که شما را از فرعونیان نجات داد که بدترین و سخت‌ترین عذاب را به شما می‌رساندند، و آن را اینگونه تفسیر نمود: ﴿وَیُذَبِّحُونَ أَبۡنَآءَکُمۡ وَیَسۡتَحۡیُونَ نِسَآءَکُمۡ﴾و پسرانتان را سر می‌بریدند و دخترانتان را زنده نگاه داشته و آنها را نمی‌کشتند. ﴿وَفِی ذَٰلِکُم﴾و در این (امر که عبارت است از) نجات دادن شما از عذاب، ﴿بَلَآءٞ مِّن رَّبِّکُمۡ عَظِیمٞ﴾نعمت بزرگی است از جانب پروردگارتان یا به عبارت دیگر این عذابی که شما از جانب فرعون و گروهش بدان مبتلا شدید آزمایش بزرگی از جانب خداوند بود تا روشن سازد که آیا پند می‌پذیرید یا نه؟
آیه‌ی ۷:
﴿وَإِذۡ تَأَذَّنَ رَبُّکُمۡ لَئِن شَکَرۡتُمۡ لَأَزِیدَنَّکُمۡۖ وَلَئِن کَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٞ٧﴾[إبراهیم: ۷]. «و آنگاه که پروردگارتان اعلام داشت که اگر سپاسگزاری کنید (نعمت و برکات) شما را افزون کنم و اگر کفر بورزید بیگمان عذاب من بسیار سخت است».
موسی با تحریک و تشویق نمودن آنان بر سپاسگزاری نعمتهای خداوند، به آنان فرمود: ﴿وَإِذۡ تَأَذَّنَ رَبُّکُمۡ﴾و به یاد آورید آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد و وعده داد که، ﴿لَئِن شَکَرۡتُمۡ لَأَزِیدَنَّکُمۡ﴾اگر سپاسگزاری کنید و شکر نعمت‌هایم را به جای آورید، نعمت خود را بر شما افزون می‌کنم و شما را از نعمتهای خویش بیشتر بهره‌مند می‌سازم، ﴿وَلَئِن کَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٞ﴾و اگر کفر بورزید بیگمان عذاب من بسیار سخت است. و از جملۀ عذاب الهی این است که نعمتی را که به آنها بخشیده است از دست آنان بگیرد. و شکر نعمت یعنی این‌که آدمی قلباً به نعمتهای خدا اعتراف کند و خدا را به خاطر آن ستایش نماید و آنها را در راه خشنودی خداوند متعال صرف کند و کفر نعمت بر عکس این است.
آیه‌ی ۸:
﴿وَقَالَ مُوسَىٰٓ إِن تَکۡفُرُوٓاْ أَنتُمۡ وَمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ٨﴾[إبراهیم: ۸]. «و موسی گفت: اگر شما و تمامی کسانی که در روی زمین زندگی میکنند همگی کفر بورزید، (بدانید) که خداوند بی‌نیاز و ستوده است».
﴿وَقَالَ مُوسَىٰٓ إِن تَکۡفُرُوٓاْ أَنتُمۡ وَمَن فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعٗا﴾و (به یاد آورید آنگاه که) موسی گفت: اگر شما و تمامی کسانی که در روی زمین به سر می‌برند همگی کفر بورزید، هرگز نمی‌توانید کمترین زیانی را به خدا برسانید. ﴿فَإِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ﴾زیرا خداوند بی‌نیاز و ستوده است. پس انجام طاعت و عبادت بر پادشاهی او نمی‌افزاید و نافرمانی و عصیان چیزی از سلطنت وی نمی‌کاهد. و او کاملاً بی‌نیاز است و در ذات و اسما و صفات و کا رهایش ستوده است و تمام صفت‌های خوب و کمال را داراست و تمام نام‌های نیک و کارهای زیبا از آن اوست.
آیه‌ی ۹:
﴿أَلَمۡ یَأۡتِکُمۡ نَبَؤُاْ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ وَٱلَّذِینَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا یَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَّهُۚ جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَیِّنَٰتِ فَرَدُّوٓاْ أَیۡدِیَهُمۡ فِیٓ أَفۡوَٰهِهِمۡ وَقَالُوٓاْ إِنَّا کَفَرۡنَا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ وَإِنَّا لَفِی شَکّٖ مِّمَّا تَدۡعُونَنَآ إِلَیۡهِ مُرِیبٖ٩﴾[إبراهیم: ۹]. «آیا خبر کسانی‌که پیش از شما بودند (مانند) قوم نوح، عاد، ثمود، و کسان دیگری که پس از ایشان آمدند (و) به جز خدا کسی از آنان خبر ندارد، به شما نرسیده است؟ پیامبرانشان با معجزات (فراوان) به نزد آنان آمدند آنگاه دستانشان را در دهانهایشان نهادند و گفتند: ما به آنچه شما بدان مأموریت یافته‌اید باور نداریم و از آنچه ما را بدان فرا می‌خوانید سخت در شک هستیم».
خداوند متعال بندگانش را بیم می‌دهد، و به بیان عذابهایی می‌پردازد که بر امت‌های تکذیب کننده وارد کرده است، آنگاه که پیامبرانشان به نزد آنها آمدند اما آنان را تکذیب کردند و خداوند در همین دنیا آنها را به عذابی که مردم آن را دیده و شنیده‌اند گرفتار نمود، پس فرمود: ﴿أَلَمۡ یَأۡتِکُمۡ نَبَؤُاْ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ﴾آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند مانند قوم نوح، عاد، ثمود که خداوند داستانشان را در کتباش بیان نموده و آن را شرح داده است به شما نرسیده است؟ ﴿وَٱلَّذِینَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا یَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَّهُ﴾و کسان دیگری که پس از ایشان آمدند و چون زیاد بودند سرگذشت آنان از میان رفته است و کسی جز خدا آنرا نمی‌داند. پس ایشان همه ﴿جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَیِّنَٰتِ﴾پیامبرانشان با دلایلی روشن که بر راستی آنچه آورده بودند دلالت می‌نمود که به نزدشان آمدند و خداوند هیچ پیامبری را نرستاده مگر این‌که به او نشانه‌ها و معجزاتی داده‌است که انسانها با مشاهدۀ چنان معجزاتی ایمان می‌آورند. پس هنگامی که پیامبرانش با معجزات و دلایل روشن به نزدشان آمدند فرمان نبردند بلکه با خود بزرگ بینی آن را رد نمودند. ﴿فَرَدُّوٓاْ أَیۡدِیَهُمۡ فِیٓ أَفۡوَٰهِهِمۡ﴾و دستانشان را در دهانهایشان نهادند یعنی به آنچه که پیامبران آورده بودند ایمان نیاوردند و لب به سخنی نگشودند که بر ایمانشان دلالت نماید. همچنانکه خداوند فرموده است: ﴿یَجۡعَلُونَ أَصَٰبِعَهُمۡ فِیٓ ءَاذَانِهِم مِّنَ ٱلصَّوَٰعِقِ حَذَرَ ٱلۡمَوۡتِ﴾[البقرة: ۱۹]. «انگشتان خود را از نهیبت آذرخش و بیم مرگ در گوش‌هایشان فرو می‌برند».
﴿وَقَالُوٓاْ﴾و به صراحت به پیامبران گفتند : ﴿إِنَّا کَفَرۡنَا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ وَإِنَّا لَفِی شَکّٖ مِّمَّا تَدۡعُونَنَآ إِلَیۡهِ مُرِیبٖ﴾بدون شک ما به آنچه بدان فرستاده شده‌اید باور نداریم و از آنچه که ما را به آن فرا می‌خوانید سخت در شک هستیم. اما آنها در این سخن دروغ می‌گفتند و بر خود ستم کردند. .
آیه‌ی ۱۰:
﴿قَالَتۡ رُسُلُهُمۡ أَفِی ٱللَّهِ شَکّٞ فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ یَدۡعُوکُمۡ لِیَغۡفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمۡ وَیُؤَخِّرَکُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗىۚ قَالُوٓاْ إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُنَا تُرِیدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَا فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِینٖ١٠﴾[إبراهیم: ۱۰]. «پیامبرانشان گفتند: آیا دربارۀ خداوند آفرینندۀ آسمانها و زمین شک و تردیدی وجود دارد؟! او شما را فرا می‌خواند تا گناهانتان را ببخشاید و تا مدتی معین شما را مهلت دهد. گفتند: شما جز انسانهایی همچون ما نیستید، می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند باز دارید، پس برای ما دلیلی آشکار بیاورید».
بنابراین پیامبرانشان به آنان گفتند: ﴿أَفِی ٱللَّهِ شَکّٞ﴾آیا در وجود خداوند شک و تردیدی هست؟! یعنی وجود خداوند آشکارترین و روشنترین موضوع است، پس هرکس در وجود خداند که آفرینندۀ آسمانها و زمین است شک کند، ﴿فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾خداوندی که هستی هر چیزی متکی به هستی اوست، چنین کسی به هیچ امر معروفی یقین ندارد و حتی امور محسوس را نیز انکار میکند. بنابر این پیامبران با آنان بر اساس سخن کسی سخن گفته‌اند که در وجود خدا تردیدی نداشته و در آن شک نمی‌کند. ﴿لِیَغۡفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمۡ وَیُؤَخِّرَکُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى﴾تا شما را به خاطر پذیرش دعوتش با برخوردار نمودنتان از پاداش دنیا و آخرت مورد عنایت قرار دهد. پس خداوند شما را فرا نمی‌خواند تا به خاطر عبادت شما سودی به وی برسد، بلکه سود و نفع آن به خود شما باز می‌گردد. ولی آنها پاسخ پیامبرانشان را همچون بی‌خردان دادند، ﴿قَالُوٓاْ﴾و گفتند: ﴿إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُنَا﴾شما هم انسانهایی مانند ما هستید پس چگونه افتخار نبوت و پیامبری را دارید؟ ﴿تُرِیدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَا﴾می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند باز دارید. پس چگونه نظرات و خط مشی آنان‌را به خاطر نظر شما رها کنیم؟ و چگونه از شما فرمان ببریم در حالی که شما انسانهایی همچون ما هستید. ﴿فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِینٖ﴾پس برای ما دلیلی آشکار بیاورید. منظورشان دلیل و حجتی بود که آنها خودشان پیشنهاد می‌کردند، وگرنه قبلاً بیان شد که پیامبرانشان با معجزه‌ها و دلایلی روشن نزد آنان آمدند.
آیه‌ی ۱۱:
﴿قَالَتۡ لَهُمۡ رُسُلُهُمۡ إِن نَّحۡنُ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُکُمۡ وَلَٰکِنَّ ٱللَّهَ یَمُنُّ عَلَىٰ مَن یَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦۖ وَمَا کَانَ لَنَآ أَن نَّأۡتِیَکُم بِسُلۡطَٰنٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡیَتَوَکَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١١﴾[إبراهیم: ۱۱]. «پیامبرانشان به آنان گفتند: ما جز بشری مثل شما نیستیم، ولی خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد، و ما را نسزد که جز به اذن خدا برای شما حجتی بیاوریم، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند».
﴿قَالَتۡ لَهُمۡ رُسُلُهُمۡ﴾پیامبرانشان در جواب پیشنهاد و اعتراض آنان گفتند : ﴿إِن نَّحۡنُ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُکُمۡ﴾درست است که مانند شما انسان هستیم، ﴿وَلَٰکِنَّ﴾اما انسان بودن ما نباید سبب شود حقی را که آورده‌ایم نپذیرید زیرا ﴿ٱللَّهَ یَمُنُّ عَلَىٰ مَن یَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِ﴾خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد، خداوند با وحی و رسالت خویش بر ما منت نهاده است و این فضل واحسان اوست و هیچ‌کس نمی‌تواند فضل الهی را محدود نماید و او را از این کار منع کند.
و به آنچه آورده‌ایم بنگرید، اگر حق بود آن را بپذیریم و اگر غیر از این بود که نپذیرند. و انسان بودن ما را دلیلی برای رد کردن آنچه آورده‌ایم قرار ندهید. و در خصوص این‌که می‌گویند: ﴿فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِینٖ﴾برای ما دلیلی آشکار بیاورید، باید بگوییم که این کار در دست ما نیست و ما اختیاری نداریم. ﴿وَمَا کَانَ لَنَآ أَن نَّأۡتِیَکُم بِسُلۡطَٰنٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِ﴾و برای ما ممکن نیست که دلیلی برایتان بیاوریم مگر به اجازۀ خدا پس اوست که اگر بخواهد آن را برایتان می‌آورد، و اگر نخواهد آن را نمیآورد، و او جز به مقتضای حکمت و رحمتش عمل نمی‌کند.
﴿وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡیَتَوَکَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ﴾و مؤمنان باید به خدا توکل کنند و بس، پس در جلب منافع و دفع آسیب و زیان باید به او تکیه نمایند، خداوند کافی است و قدرت و احسان فراگیر دارد، پس مومنان بر خدا توکل میکنند و گشایش امور خود را از وی می‌طلبند. و توکل مومنان به مقدار ایمانی است که از آن برخوردارند.
آیه‌ی ۱۲:
﴿وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى ٱللَّهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا سُبُلَنَاۚ وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَیۡتُمُونَاۚ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡیَتَوَکَّلِ ٱلۡمُتَوَکِّلُونَ١٢﴾[إبراهیم: ۱۲]. «و چرا بر خداوند توکل نکنیم، حال آنکه او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟! و قطعاً بر آزاری که به ما می‌رسانید شکیبایی می‌نماییم، و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند».
پس توکل واجب، و از لوازم ایمان و از عبادت‌های بزرگی است که خداوند آن را دوست دارد، چون سایر عبادت‌ها به آن وابسته‌اند. ﴿وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى ٱللَّهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا﴾و چه چیزی ما را باز میدارد که بر خدا توکل کنیم، حال آنکه او ما بر راه حق و هدایت هستیم؟ و هرکس که بر راه حق و هدایت باشد این امر موجب توکل وی میشود، نیز اطلاع داشتن از این‌که «خداوند عهده دار یاری رساندن و رزق دادن به شخص هدایت یافته می‌باشد». موجب می‌گردد که آدمی توکل داشته باشد. بر خلاف کسی که بر حق هدایت نباشد، چس خداوند ضامن هدایت او نیست. چرا که حال او با حال کسی که متوکل است، تناقض دارد.
پیامبران در این سخن به معجزه‌ی بزرگی اشاره می‌نمیاند و قوم خود را متوجه آن میسازند و آن این است که اغلب اقوام دارای قدرت و نیرو هستند، پس پیامبران آنها را به مبارزه می‌طلبند که ما بر خدا توکل نموده و خداوند توطئه و مکر شما را از ما دور می‌نماید. و یقین داریم که از ما حمایت میکند و خداوند پیامبران را از شر اقوامشان نجات داد هر چند که اقوامشان نهایت کوشش خود را کردند تا پیامبران را از بین ببرند و نور حق را خاموش کنند. همانند سخن نوح که به قومش گفت: [یونس: ۷۱]. ﴿یَٰقَوۡمِ إِن کَانَ کَبُرَ عَلَیۡکُم مَّقَامِی وَتَذۡکِیرِی بَِٔایَٰتِ ٱللَّهِ فَعَلَى ٱللَّهِ تَوَکَّلۡتُ فَأَجۡمِعُوٓاْ أَمۡرَکُمۡ وَشُرَکَآءَکُمۡ ثُمَّ لَا یَکُنۡ أَمۡرُکُمۡ عَلَیۡکُمۡ غُمَّةٗ ثُمَّ ٱقۡضُوٓاْ إِلَیَّ وَلَا تُنظِرُونِ﴾[یونس: ۷۱]. «ای قوم من اگر ماندن من و اندرز دادن من به آیات خداف بر شما گران آمده است، (پس بدانید که) بر خداوند توکل نموده‌ام. بنابر این در کارتان با شریکانتان همدست شوید و در کارتان تردید نداشته باشید، سپس هر اندازه برایتان امکان دارد در رساندن عقوبت و بدی به من دریغ نکنید و یک ساعت از روز نیز به من مهلت ندهید».
و سخن هود ÷ که گفت: ﴿. . . إِنِّیٓ أُشۡهِدُ ٱللَّهَ وَٱشۡهَدُوٓاْ أَنِّی بَرِیٓءٞ مِّمَّا تُشۡرِکُونَ٥٤ مِن دُونِهِۦۖ فَکِیدُونِی جَمِیعٗا ثُمَّ لَا تُنظِرُونِ٥٥﴾[هود: ۵۴-۵۵]. «من خدا را گواه می‌گیرم و شما (هم) گواه باشید که من از آنچه انباز خدا می‌کنید بیزارم. پس همگی علیه من مکر ورزید ومرا مهلت ندهید».
﴿وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَیۡتُمُونَا﴾همچنان که دعوت و پند و موعظۀ شما ادامه خواهیم داد، و به اذیتی که از جانب شما به ما میرسد عادت خواهیم کرد و با آن خواهیم ساخت، تا خداوند ما را مورد عنایت خویش قرار دهد و شاید شما را نیز هدایت نماید و موعظۀ مستمر باعث هدایت شما شود. ﴿وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡیَتَوَکَّلِ ٱلۡمُتَوَکِّلُونَ﴾و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل نمیاند، زیرا توکل بر خداوند کلید هر خیر و نیکی است. و بدان که توکل پیامبران †در بالاترین حد و مرتبه قرار دارد، و آن توکل بر خدا در اقامۀ دین و یاری کردن آن و هدایت بندگان خدا دور کردن گمراهی از آنان است، و این کامل‌ترین نمونه‌ی توکل می‌باشد.
آیه‌ی ۱۷-۱۳:
﴿وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لِرُسُلِهِمۡ لَنُخۡرِجَنَّکُم مِّنۡ أَرۡضِنَآ أَوۡ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَاۖ فَأَوۡحَىٰٓ إِلَیۡهِمۡ رَبُّهُمۡ لَنُهۡلِکَنَّ ٱلظَّٰلِمِینَ١٣﴾[إبراهیم: ۱۳]. «و کافران به پیامبرانشان گفتند: البته شما را از سرزمین خودمان بیرون می‌کنیم مگر این‌که به آیین ما باز آیید. پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتماً ستمکاران را نابود می‌کنیم».
﴿وَلَنُسۡکِنَنَّکُمُ ٱلۡأَرۡضَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡۚ ذَٰلِکَ لِمَنۡ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ١٤﴾[إبراهیم: ۱۴]. «و پس از آنان شما را در این سرزمین ساکن خواهیم کرد. این از آن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند».
﴿وَٱسۡتَفۡتَحُواْ وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٖ١٥﴾[إبراهیم: ۱۵]. «و کافران طلب پیروزی کردند و هر گردنکش باطل گرایی ناکام گشت».
﴿مِّن وَرَآئِهِۦ جَهَنَّمُ وَیُسۡقَىٰ مِن مَّآءٖ صَدِیدٖ١٦﴾[إبراهیم: ۱۶]. «پشت سر او جهنم است و از خونابۀ دوزخیان به او نوشانده میشود».
﴿یَتَجَرَّعُهُۥ وَلَا یَکَادُ یُسِیغُهُۥ وَیَأۡتِیهِ ٱلۡمَوۡتُ مِن کُلِّ مَکَانٖ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٖۖ وَمِن وَرَآئِهِۦ عَذَابٌ غَلِیظٞ١٧﴾[إبراهیم: ۱۷]. «آن را جرعه جرعه می‌نوشد و به هیچ وجه گوارایش نمی‌یابد و مرگ از هرسو به سراغش می‌آید، حال آنکه نمی‌میرد، و عذاب سختی فراروی اوست».
پس از آنکه خداوند متعال دعوت پیامبران و استمرار و خسته نشدن آنها را در امر دعوت متذکر شد، آخرین حالتی را که آنها در این مسیر با آن مواجه شدند بیان کرد و فرمود: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لِرُسُلِهِمۡ﴾و کافران پیامبرانشان را تهدید کردند و گفتند:﴿لَنُخۡرِجَنَّکُم مِّنۡ أَرۡضِنَآ أَوۡ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا﴾البته شما را از سرزمین خودمان بیرون می‌کنیم مگر این‌که به آیین ما باز آیید، و این نهایت انکار و عناد است، به گونه‌ای که دیگر امیدی به هدایت آنان نیست، چون آنها تنها به اعراض و روی گردانی از هدایت اکتفا نکردند، بلکه پیامبران را تهدید نمودند که آنها را از سرزمینشان بیرون خواهند کرد. و کافران سرزمین را از آن خود می‌دانستند و گمان بردند که پیامبران در آن حقی ندارند، و این بزرگ‌ترین ستم است، زیرا خداوند بندگانش را در زمین مستقر نموده و آنها را دستور داده است تا او را پرستش نمایند، و زمین و آنچه را که در آن وجود دارد برای بندگانش مسخر نموده است تا با است،اده از امکانات موجود در آن به عبادت خدا بپردازند و از آن برای عبادت الهی کمک بگیرند.
پس هرکس از امکانات موجود در زمین برای عبادت خدا مکمک بگیرد برای او حلال است و مورد پیگیری قرار نخواهد گرفت و هرکس از امکانات زمین در راستای کفر و ارتکاب گناهان کمک بگیرد، امکانات زمین تنها از آن او نیست و است،اده از آن برای وی جایز نمی‌باشد. پس دانسته شد که دشمنان پیامبر در حقیقت بهره‌ای از زمین ندارند تا او را تهدید کنند که وی را از آن بیرون کنندو اگر به عرف مردم باز گردیم می‌بینیم که پیامبران †ساکنان سرزمین اقوامشان بوده و جزئی از آن مردمان به حساب آمده‌اند، پس برای چه آنها را از حق صریح و روشن باز می‌دارند؟ آیا این جز ناجوانمردی و بی‌دینی کامل چیز دیگری می‌تواند باشد؟
بنابراین وقتی که علیه پیامبران چنین توطئه‌ای کردند چیزی جز این باقی نماند که خداوند فرمانش را اجرا نماید و دوستانش را یاری کند، ﴿فَأَوۡحَىٰٓ إِلَیۡهِمۡ رَبُّهُمۡ لَنُهۡلِکَنَّ ٱلظَّٰلِمِینَ﴾پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتماً ستمگران را با انواع عذابها نابود می‌کنیم. ﴿وَلَنُسۡکِنَنَّکُمُ ٱلۡأَرۡضَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡۚ ذَٰلِکَ﴾و همانا شما را پس از آنان در این سرزمین ساکن خواهیم کرد. این سرانجام نیکو که خداوند بر پیامبران و پیروانشان قرار داد، ﴿لِمَنۡ خَافَ مَقَامِی﴾پاداش کس است که از جاه و جلال من بترسند و همواره خداوند را طوری عبادت کند که انگار او را می‌بیند، و او را مراقب رفتار و کردار خویش می‌داند، ﴿وَخَافَ وَعِیدِ﴾و از آنچه که گناهکاران بدان تهدید کرده‌ام، بهراسد، و این هراسیدن باعث شود تا از آنچه که خدا می‌پسندد دست نگاه دارد و به انجام کارهایی که خداوند دوست دارد مبادرت ورزد.
﴿وَٱسۡتَفۡتَحُواْ﴾و کافران طلب پیروزی کردند، یعنی آنها بودند که در مورد فیصلۀ خداوند در میان دوستان و دشمنانش شتاب ورزیدند، پس آنچه را که خواستند به نزد آنها آمد. وگرنه، خداوند دانا و بردبار است و هرکس را که از او نافرمانی نماید زود عذاب نمی‌دهد. ﴿وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٖ﴾و هر گردنکش باطل گرایی ناکام گشت. یعنی هرکس که در مقابل خدا و حق و بندگان خدا گردنکشی کند و در زمین تکبر ورزد و با پیامبران در ستیز و مخالفت وارد شود، در دنیا و آخرت زیانمند خواهد شد.
﴿مِّن وَرَآئِهِۦ جَهَنَّمُ﴾و فراروی این گردنکش باطل گرای جهنم قرار دارد و حتماً وارد ان شده و عذاب سخت‌تر را می‌چشد. ﴿وَیُسۡقَىٰ مِن مَّآءٖ صَدِیدٖ﴾و از خونابۀ که آبی زرد رنگ و بدبو و بسیار داغ است به او نوشانده میشود.
﴿یَتَجَرَّعُهُۥ وَلَا یَکَادُ یُسِیغُهُ﴾از فرط تشنگی آن را جرعه جرعه می‌نوشد و نمی‌تواند آن را فرو ببرد، زیرا وقتی آن آب به چهره‌اش نزدیک میشود آن را کباب میکند و می‌سوزاند، و چون به شکمش برسد روده‌ها یش را تکه تکه می‌نماید، ﴿وَیَأۡتِیهِ ٱلۡمَوۡتُ مِن کُلِّ مَکَانٖ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٖ﴾و انواع عذاب سخت به سراغ او می‌آید و از بس که سخت و سهمگین می‌باشند او را تا سر حد مرگ می‌برند.
اما خداوند چنین تقدیر نموده که آنها نمی‌میرند همانطور که فرموده است: ﴿لَا یُقۡضَىٰ عَلَیۡهِمۡ فَیَمُوتُواْ وَلَا یُخَفَّفُ عَنۡهُم مِّنۡ عَذَابِهَاۚ کَذَٰلِکَ نَجۡزِی کُلَّ کَفُورٖ٣٦ وَهُمۡ یَصۡطَرِخُونَ فِیهَا﴾[فاطر: ۳۶-۳۷]. «مرگ به سراغشان نمی‌آید، و عذاب آنان تخفیق نمی‌یابد، و هر کافری را چنین عذاب می‌دهیم و آنان در جهنم فریاد سر میدهند». ﴿وَمِن وَرَآئِهِ﴾و فرا روی این گردنکش باطل گرای، ﴿عَذَابٌ غَلِیظٞ﴾عذاب سختی است. یعنی عذابی قوی و سخت که حالت و شدت آن را کسی جز خداوند نمی‌داند.
آیه‌ی ۱۸:
﴿مَّثَلُ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمۡۖ أَعۡمَٰلُهُمۡ کَرَمَادٍ ٱشۡتَدَّتۡ بِهِ ٱلرِّیحُ فِی یَوۡمٍ عَاصِفٖۖ لَّا یَقۡدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلَىٰ شَیۡءٖۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلضَّلَٰلُ ٱلۡبَعِیدُ١٨﴾[إبراهیم: ۱۸]. «مثال آنانکه به پروردگارشان کفر ورزیدند کردارشان همچون خاکستری است که تند بادی در یک روز طوفانی بر آن وزیده باشد، به چیزی از آنچه در دنیا انجام داده‌اند دست نمی‌یابند. این گمراهی دور (ودرازی) است».
خداوند متعال از اعمالی که کفار برای خدا انجام داده ند خبر می‌دهد، و این‌که آن اعمال در بطلان و از بین رفتن همانند خاکستری است که ریزترین و سبک‌ترین یچز است، هرگاه در روز طوفانی باد تندی بر آن بوزد آن را با خود می‌برد و نا بود میشود. پس بدین‌گونه اعمال کافران را از بین می‌برد. ﴿لَّا یَقۡدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلَىٰ شَیۡءٖ﴾به چیزی از آنچه در دنیا انجام داده‌اند دست نمی‌یابند، و حتی اعمالی که در دنیا انجام داده‌اند به اندازه‌ی ذره‌ای دستگیر آنها نمی‌شود، چون بر اساس کفر و تکذیب انجام گرفته است. ﴿ذَٰلِکَ هُوَ ٱلضَّلَٰلُ ٱلۡبَعِیدُ﴾این است گمراهی دور و دراز، زیرا کوشش آنها باطل گشت و کارشان از بین رفت و نابود شد. با منظور کارهایی است که کافران علیه اهل حق انجام می‌دادند و کوشش می‌کردند حق را در نطفه خفه کنند، اما مکرشان به خود آنان برگشت و آنها هرگز نتوانستند به خدا و پیامبران و لشکر حق زیانی برسانند.
آیه‌ی ۲۱-۱۹:
﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ بِٱلۡحَقِّۚ إِن یَشَأۡ یُذۡهِبۡکُمۡ وَیَأۡتِ بِخَلۡقٖ جَدِیدٖ١٩﴾[إبراهیم: ۱۹]. «آیا نمی‌بینی که خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است، اگر بخواهد شما را از میان می‌برد و آفرینش جدیدی را پدید می‌آورد؟!».
﴿وَمَا ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ بِعَزِیزٖ٢٠﴾[إبراهیم: ۲۰]. «و این کار برای خداوند مشکل نیست».
﴿وَبَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِیعٗا فَقَالَ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِینَ ٱسۡتَکۡبَرُوٓاْ إِنَّا کُنَّا لَکُمۡ تَبَعٗا فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا مِنۡ عَذَابِ ٱللَّهِ مِن شَیۡءٖۚ قَالُواْ لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَیۡنَٰکُمۡۖ سَوَآءٌ عَلَیۡنَآ أَجَزِعۡنَآ أَمۡ صَبَرۡنَا مَا لَنَا مِن مَّحِیصٖ٢١﴾[إبراهیم: ۲۱]. «و همه در برابر خداوند حاضر می‌شوند، پس ضعیفان به کسانی که خود را بزرگ می‌پنداشتند می‌گویند: ما پیروان شما بودیم، پس آیا می‌توانید چیزی از عذاب خداوند را از ما دفع کنید؟ می‌گویند: اگر خداوند ما ر اهدایت می‌کرد ما هم شما را هدایت می‌نمودیم، برای ما یکسان است چه بی‌تابی کنیم یا شکیبایی ورزیم هیچ پناهگاهی نداریم».
خداوند متعال بندگان را آگاه می‌سازد که ﴿أَنَّ ٱللَّهَ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ بِٱلۡحَقِّ﴾آسمانها و زمین را به حق آفریده است، تا مردم او را عبادت نمایند و بشناسند و آنان را امر و نهی کند، و با استناد به آفرینش آسمان و زمین و آنچه در میان این دو وجود دارد بر صفات کمال خود استدلال نماید. نیز تا مردمان بدانند آن کسی که آسمانها و زمین را با این گستردگی و بزرگی آفریده است می‌تواند آنها را از نو بیافریند تا آنان را به خاطر نیکیها و بدیهایشان جزا و سزا بدهد، و از انجام چنین کاری ناتوان نیست. بنابر این فرمود: ﴿إِن یَشَأۡ یُذۡهِبۡکُمۡ وَیَأۡتِ بِخَلۡقٖ جَدِیدٖ﴾احتمال دارد که معنی آیه چنین باشد: اگر خداوند بخواهد شما را از میان می‌برد و قومی دیگر را پدید می‌آورد که بیشتر از خداوند فرمان می‌برد و احتمال دارد منظور این باشد که اگر خداوند بخواهد نابودتان میکند سپس در روز رستاخیز شما را با آفرینش تازه‌ای باز می‌گرداند، و آنچه از حالات قیامت که پس از این می‌آید این احتمال را تقویت می‌نماید.
﴿وَمَا ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ بِعَزِیزٖ﴾و این کار برای خداوند غیر ممکن نیست. بلکه چنین کاری برای او خیلی آسان است. ﴿مَّا خَلۡقُکُمۡ وَلَا بَعۡثُکُمۡ إِلَّا کَنَفۡسٖ وَٰحِدَةٍ﴾[لقمان: ۲۸]. «آفرینش و زنده کردن پس از مرگتان مانند آفرینش یک نفر است».﴿وَهُوَ ٱلَّذِی یَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ ثُمَّ یُعِیدُهُۥ وَهُوَ أَهۡوَنُ عَلَیۡهِ﴾[الروم: ۲۷]. «و او ذاتی است که آفرینش را آغاز می‌نماید، سپس آن تکرار میکند و آفریدن دوباره برای او آسانتر است».
﴿وَبَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِیعٗا﴾و همه‌ی خلایق در برابر خداوند حاضر می‌گردند آنگاه که در صور دمیده میشود، پس مردم از قبرهایشان بیرون می‌آیند و در محضر پروردگار حاضر می‌گردند و در زمینی برابر و هموار و صاف می‌ایستند که هیچ فراز و نشیبی در آن نیست، و پیش خدا حاضر می‌شوند و هیچ‌کس نمی‌تواند از خدا پنهان شود، و چون حاضر شند به جر و بحث می‌پردازند و هریک از خود دفاع می‌نماید و می‌خواهد از سرنوشتی که برای او رقم خورده دفاع کند، ولی چگونه می‌تواند از آن سرنوشت محتوم رهایی یابد؟.
﴿فَقَالَ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِینَ ٱسۡتَکۡبَرُوٓاْ﴾و پیروان مقدلین به سانی که خود را بزرگ می‌پنداشتند و مردم از آنها پیروی می‌کردند و رهبران گمراهی و انحراف بودند، می‌گویند: ﴿إِنَّا کُنَّا لَکُمۡ تَبَعٗا﴾ما در دنیا پیروان شما بودیم، ما را به گمراهی دستور داده و آن را برای ما زیبا جلوه داده و ما را فریب دادید. ﴿فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا مِنۡ عَذَابِ ٱللَّهِ مِن شَیۡءٖ﴾پس آیا می‌توانید چیزی از عذاب خداوند را از ما دور کنید، گرچه به اندازۀ ذره‌ای باشد؟ ﴿قَالُواْ﴾کسانی که از آنها پیروی می‌شد و رئیس و پیشوا بودند، می‌گویند: ﴿أَغۡوَیۡنَٰهُمۡ کَمَا غَوَیۡنَا﴾[القصص: ۶۳]. «آنها را گول زدیم همانطور که خود فریب خوردیم» و ﴿لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَیۡنَٰکُمۡ﴾اگر خداوند ما را هدایت می‌کرد ما هم شما را هدایت می‌نمودیم، پس هیچ‌کس برای دیگری نمی‌تواند کاری بکند. ﴿سَوَآءٌ عَلَیۡنَآ أَجَزِعۡنَآ﴾برای ما یکسان است در مقابل عذاب چه بی‌تابی کنیم، ﴿أَمۡ صَبَرۡنَا﴾یا شکیبایی ورزیم. ﴿مَا لَنَا مِن مَّحِیصٖ﴾هیچ پناهگاهی نداریم که به آن پناه ببریم و از عذاب خدا به‌سوی آن بگریزیم.
آیه‌ی ۲۲:
﴿وَقَالَ ٱلشَّیۡطَٰنُ لَمَّا قُضِیَ ٱلۡأَمۡرُ إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَکُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ وَوَعَدتُّکُمۡ فَأَخۡلَفۡتُکُمۡۖ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیۡکُم مِّن سُلۡطَٰنٍ إِلَّآ أَن دَعَوۡتُکُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِیۖ فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُوٓاْ أَنفُسَکُمۖ مَّآ أَنَا۠ بِمُصۡرِخِکُمۡ وَمَآ أَنتُم بِمُصۡرِخِیَّ إِنِّی کَفَرۡتُ بِمَآ أَشۡرَکۡتُمُونِ مِن قَبۡلُۗ إِنَّ ٱلظَّٰلِمِینَ لَهُمۡ عَذَابٌ أَلِیمٞ٢٢﴾[إبراهیم: ۲۲]. «و هنگامی‌که کار به پایان رسید (و کار از کار گذشت) شیطان میگوید: خداوند به شما وعدۀ راستین داد و من به شما وعده دادم و با شما خلاف وعده کردم. و من هیچ سلطه‌ای بر شما نداشتم جز این‌که شما را دعوت نمودم و شما هم دعوتم را پذیرفتید. پس مرا سرزنش مکنید و خودتان را سرزنش نمایید، نه به من فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید، بیگمان به این‌که پیش از این شما مرا شریک خدا می‌دانستید کافرم. بیگمان ستمکاران عذاب دردناکی دارند».
﴿وَقَالَ ٱلشَّیۡطَٰنُ﴾و شیطان که به سبب هر شر و بدی است که در دنیا اتفاق اتاده یا می‌افتد، اهل جنم را خطاب میکند و از آن بیزاری می‌جوید، ﴿لَمَّا قُضِیَ ٱلۡأَمۡرُ﴾هنگامی که کار به پایان رسید و اهل بهشت وارد بهشت می‌شوند و اهل جهنم وارد جهنم می‌روند، می‌گویند: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَکُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ﴾خداوند از طریق پیامبرانش به شما وعدۀ راستین داد اما شما از او پیروی نکردیدف و اگر از او اطاعت می‌کردید به کامیابی بزرگی دست می‌یافتید، ﴿وَوَعَدتُّکُمۡ﴾و من به شما وعدۀ خیر و نیکی دادم، ﴿فَأَخۡلَفۡتُکُمۡ﴾ولی با شما خلاف وعده نمودم. یعنی آرزوهای پوچ و باطلی که در دل شما ایجاد کردم به دست نیامد و هرگز تحقق نیافت.
﴿وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیۡکُم مِّن سُلۡطَٰنٍ﴾و من هیچ دلیلی نداشتم که سخنم را تایید نمایم، ﴿إِلَّآ أَن دَعَوۡتُکُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِی﴾جز این‌که شما را دعوت نمودم و شما هم دعوت مرا پذیرفتید. یعنی شما را به‌سوی خودم فراخواندم و آن را برایتان زیبا جلوه دادم و شما از روی هوای نفس و پیروی از شهوت‌هایتان فراخوان مرا پذیرفتند. ﴿فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُوٓاْ أَنفُسَکُم﴾پس مرا سرزنش مکنید بلکه خویشتن را سرزنش نمایید، زیرا سبب گمراهیتان و موجب عقاب و عذاب خودتان بودید. ﴿مَّآ أَنَا۠ بِمُصۡرِخِکُمۡ﴾در این عذابی که شما در آن هستید من نمی‌توانم به فریادتان برسم، ﴿وَمَآ أَنتُم بِمُصۡرِخِیَّ﴾در این عذابی که شما در آن هستید من نمی‌توانم به فریادتان برسم.
﴿إِنِّی کَفَرۡتُ بِمَآ أَشۡرَکۡتُمُونِ مِن قَبۡلُ﴾از این مرا شریک خدا قرار می‌دادید تبری می‌جویم، چرا که من شریک خدا نیستم و اطاعت من واجب نیست.
﴿إِنَّ ٱلظَّٰلِمِینَ لَهُمۡ عَذَابٌ أَلِیمٞ﴾بیگمان آنان که با پیروی از شیطان بر خویشتن ستم کردهاند عذاب دردناکی دارند، ودر آن جاودانه می‌مانند.
و این لطف خداوند نسبت به بندگانش است که آنها را از اطاعت شیطان برحذر داشته و آنها را از درهایی که شیطان از آن وارد انسان میشود آگاه ساخته است و اهدافی را که شیطان در فراخوانی انسان به‌سوی خود دنبال میکند بیان نموده و خبر داده است که شیطان می‌خواهد انسان را وارد جهنم کند. و برای ما بیان نمود وقتی که شیطان و لشکریانش وارد جهنم می‌شوند شیطان اینگونه از آنها اظهار تنفر میکند و به شرک آنان کفر می‌ورزد. ﴿وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثۡلُ خَبِیرٖ﴾[فاطر: ۱۴]. «و هیچ‌کس تو را مانند خداوند آگاه خبر نمی‌دهد».
و بدان که خداوند در این آیه بیان داشته است که شیطان سلطه‌ای بر انسان ندارد. و در آیه‌ای دیگر فرموده است: ﴿إِنَّمَا سُلۡطَٰنُهُۥ عَلَى ٱلَّذِینَ یَتَوَلَّوۡنَهُۥ وَٱلَّذِینَ هُم بِهِۦ مُشۡرِکُونَ١٠٠﴾[النحل: ۱۰۰]. «همانا سلطۀ شیطان بر کسانی است که او را دوست می‌دارند، و بر کسانی است که او را دوست می‌دارند، و بر کسانی است که برای خدا شریک می‌گیرند». سلطه‌ای که خداود آن را نفی میکند سلطۀ حجت و دلیل است، پس شیطان برای توجیه آنچه که مردم را به‌سوی آن دعوت میکند اصلاٌ دلیلی ندارد، بلکه شبهات و گناهان را برای انسان می‌آراید، به گونه‌ای که بر ارتکاب گناه جرات می‌نمایند. اما جایی که می‌فرماید: شیطان بر دوستان خود و مشرکین سلطه دارد، شیطان بر دوستان خود و مشرکین سلطه دارد، منظور این است که دوستانش را فریب می‌دهد تا مرتکب گناه شوند و آنها را به‌سوی گناهان می‌کشاند و آنها از راه دوستی با شیطان و پیوستن به حزب و گروهش، وی را بر خود مسلط می‌نمایند، بنابر این شیطان بر مومنان و کسانی که بر پروردگارشان توکل می‌نمایند تسلطی ندارد.
آیه‌ی ۲۳:
﴿وَأُدۡخِلَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡۖ تَحِیَّتُهُمۡ فِیهَا سَلَٰمٌ٢٣﴾[إبراهیم: ۲۳]. «و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند به باغهایی در آورده می‌شوند که در زیر درختان آن جویبارها روان است، در آنجا به حکم پروردگارشان جاودانه‌اند، درودشان در آنجا سلام گفتن است».
هنگامی که سزا و عذاب ستمگران را بیان کرد، پاداش فرمانبرداران را نیز بیان نمود و فرمود: ﴿وَأُدۡخِلَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ﴾و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، یعنی در گفتار و عمل و عقیده دین اسلام راپیاده نمودند، ﴿جَنَّٰتٖ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ﴾به باغهایی در آورده می‌شوند که در زیر درختان آن جویبارها روان است، و در آن لذت‌ها و شادی‌ها یی است که هیچ چشمی مانند آن را ندیده و هیچ‌گوشی مانند آنرا نشنیده و به دل هیچ انسانی خطور نکرده است.
﴿خَٰلِدِینَ فِیهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ﴾در آنجا به حکم پروردگارشان برای همیشه می‌مانند. یعنی آنها با اراده و نیروی خود به آنجا نرفته‌اند بلکه به حول و قوه الهی به آن جا درآمده‌اند. ﴿تَحِیَّتُهُمۡ فِیهَا سَلَٰمٌ﴾درودشان در آنجا سلام است. یعنی به همدیگر سلام گفته و درود و سخن خوب رد و بدل میکنند.
آیه‌ی ۲۶-۲۴:
﴿أَلَمۡ تَرَ کَیۡفَ ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلٗا کَلِمَةٗ طَیِّبَةٗ کَشَجَرَةٖ طَیِّبَةٍ أَصۡلُهَا ثَابِتٞ وَفَرۡعُهَا فِی ٱلسَّمَآءِ٢٤﴾[إبراهیم: ۲۴]. «آیا نمی‌دانی که خداوند چگونه مثال می‌زند: سخن خوب و زیبا به درخت پاک و زیبایی می‌ماند که ریشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است».
﴿تُؤۡتِیٓ أُکُلَهَا کُلَّ حِینِۢ بِإِذۡنِ رَبِّهَاۗ وَیَضۡرِبُ ٱللَّهُ ٱلۡأَمۡثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ یَتَذَکَّرُونَ٢٥﴾[إبراهیم: ۲۵]. «حکم پروردگارش در هر زمانی میوۀ خود را می‌دهد، و خداوند این مثالها را برای مردم می‌زند تا پند پذیرند».
﴿وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٖ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ ٱجۡتُثَّتۡ مِن فَوۡقِ ٱلۡأَرۡضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٖ٢٦﴾[إبراهیم: ۲۶]. «و سخن پلید به درخت پلیدی می‌ماند که از روی زمین کنده شده و آن را هیچ قراری نباشد».
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ کَیۡفَ ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلٗا کَلِمَةٗ طَیِّبَةٗ﴾آیا ندانسته و ندیده‌ای که خداوند چگونه مثال می‌زند: سخن خوب را که عبارت است از «لا اله الا الله» و فروعات آن است، ﴿کَشَجَرَةٖ طَیِّبَةٍ﴾همچون درخت خوب خرما است، ﴿أَصۡلُهَا ثَابِتٞ﴾ریشه‌اش در زمین استوار است، ﴿وَفَرۡعُهَا فِی ٱلسَّمَآءِ﴾و شاخه‌اش در آسمان و فضا پخش شده است. و این درخت همواره فواید زیادی برای مردم دارد. ﴿تُؤۡتِیٓ أُکُلَهَا کُلَّ حِینِۢ بِإِذۡنِ رَبِّهَا﴾در هر زمانی میوۀ خود را به حکم پروردگارش می‌دهد. پس درخت ایمان نیز این چنین ریشه‌اش در قلب مومن استوار است، آنرا می‌شناسد و به آن باور دارد. و شاخه‌ی د رخت ایمان که سخن خوب و عمل صالح و اخلاق پسندیده و آداب نیکو است همواره در آسمان است، و کارها و گفتارهایی که درخت ایمان ببار می‌آورد و مومن و دیگران از آن بهره‌مند می‌شوند و به‌سوی خدا بالا میرود. ﴿وَیَضۡرِبُ ٱللَّهُ ٱلۡأَمۡثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ یَتَذَکَّرُونَ﴾و خداوند برای مردم مثالها می‌زند تا پند پذیرند و اوامر و نواهی او را به یاد می‌آورند، زیرا زدن مثال این فایده را دارد که مفاهیم معقول را به مثالهای محسوس نزدیک می‌نماید و معنایی را که خداوند اراده نموده است به بهترین وجه روشن و واضح می‌گرداند. و این از جمله رحمت الهی و حسن تعلیم اوست. پس کامل‌ترین و فراگیرترین ستایش از آن خدا است. این است حالت کلمۀ توحید و ثبات آن در قلب مؤمن.
سپس خداوند ضد کلمۀ طیبه را که کلمۀ کفر و فرع آن است بیان نمود و فرمود: ﴿وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٖ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ﴾و سخن پلید به درخت ناپاکی می‌ماند که طعم و مزه‌ی بد دارد و آن درخت هندوانۀ ابوجهل و امثال آن است. ﴿ٱجۡتُثَّتۡ مِن فَوۡقِ ٱلۡأَرۡضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٖ﴾این درخت ناپاک ضمن این‌که میوه‌اش طعم و مزه‌ای بد دارد از روی زمین بر کنده شده و آن را نیز قراری نباشد. یعنی ریشه‌ای ندارد که آن را نگاه دارد، و میوۀ خوبی ندارد که ببار آورد، بلکه فقط میوه‌ای بد می‌دهد. کفر و گناهان نیز متین و استوار نبوده و فایده‌ای برای قلب ندارند و فقط سخن و عمل به بار می‌آورند، و صاحبش را معذب میسازند. و کسی که درخت کفر و عصیان در قلبش ریشه روانیده است عمل شایسته‌اش به‌سوی خدا بالا نمی‌رود، و به خود او نیز فایده‌ای نمی‌رساند و کسی از او بهره‌مند نمی‌شود.
آیه‌ی ۲۷:
﴿یُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِی ٱلۡحَیَوٰةِ ٱلدُّنۡیَا وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَیُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِینَۚ وَیَفۡعَلُ ٱللَّهُ مَا یَشَآءُ٢٧﴾[إبراهیم: ۲۷]. «خداوند مؤمنان را در زندگانی دنیا و آخرت به سبب سخن استوار، پایدار نموده و ستمگران را گمراه و سرگشته ساخته، و هرچه بخواهد انجام می‌دهد».
خداوند متعال خبر می‌دهد که او بندگان مومنش را که ایمان کامل قلبی دارند پایدار میدارد. ایمان قلبی مستلزم اعمال جوارح است و اعمال جوارح نتیجۀ ایمان قلبی می‌باشد، پس خداوند مومنان را در زندگانی دنیا به هنگام رویارویی با شبهات هدایت نموده و به‌سوی یقین رهنمون ساخته و پایدار میدارد، و هنگام پیش رهنمون ساخته و پایدار میدارد، و هنگام پیش آمدن شهوات آنان را ارائه‌ای قطعی و راستین برخوردار می‌سازد تا آنچه را که خدا دوست دارد بر آنچه که هوای نفس است مقدم دارند و آنها را به هنگام مرگ بر دین اسلام و خاتمۀ نیک پایدار میدارد و آنها را در قبر و به هنگام سوال دو رشته ثابت قدم میدارد تا درست پاسخ بگویند. آنگاه که در قبر به مرده گفته میشود: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ و پیامبرت کیست؟ خداوند آنها را به‌سوی پاسخ درست هدایت می‌نماید تا بگوید: «الله» پرورگارمان است، و اسلام دین ماست، و محمد پیامبرمان می‌باشد. ﴿وَیُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِینَ﴾و خداوند ستمگران را در دنیا و آخرت از راه راست منحرف می‌سازد و خداوند بر آنها ستم نکرده است بلکه خودشان بر خویشتن ستم کردهاند.
این آیه بر فتنه و عذاب و نعمت قبر دلالت می‌نماید. همانطور که احادیث زیادی در مورد قبر و چگونگی آن و نعمت و عذاب آن به تواتر از پیامبر صنقل شده‌اند.
آیه‌ی ۳۰-۲۸:
﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ کُفۡرٗا وَأَحَلُّواْ قَوۡمَهُمۡ دَارَ ٱلۡبَوَارِ٢٨﴾[إبراهیم: ۲۸]. «آیا ندیده‌ای کسانی که نعمت خداوند را به ناسپاسی تبدیل کردهاند (چگونه خویشتن) و قومشان را به سرای نابودی در آورده‌اند؟!».
﴿جَهَنَّمَ یَصۡلَوۡنَهَاۖ وَبِئۡسَ ٱلۡقَرَارُ٢٩﴾[إبراهیم: ۲۹]. «(آن سرای نابودی) جهنم است که وارد آن می‌شوند و بد جایگاهی است».
﴿وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا لِّیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِهِۦۗ قُلۡ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِیرَکُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ٣٠﴾[إبراهیم: ۳۰]. «و برای خداوند همتایانی قرار دادند تا (مردم را) از راه او گمراه کنند، بگو: بهره و لذت ببرید، بیگمان بازگشتتان به‌سوی آتش جهنم است».
خداوند متعال در حالی که اوضاع و احوال و سرانجام کافران قریش را که پیامبرش را تکذیب کردهاند بیان میکند، می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ کُفۡرٗا﴾آیا ننگریستی به کسانی که نعمت خداوند را به ناسپاسی تبدیل کردند؟ (نعمت خدا فرستادن محمد به‌سوی آنها بود، واو آنان را به‌سوی خوبی‌های دنیا و آخرت و رهایی یافتن از شر و بدیهای دنیا و آخرت دعوت می‌کرد، اما آنها این نعمت را با نپذیرفتن و کفر ورزیدن به آن و جلوگیری کردن از آن پاسخ دادند، ﴿وَ﴾و دیگران را نیز از پذیرفتن آن بازداشتند، تا این‌که ﴿أَحَلُّواْ قَوۡمَهُمۡ دَارَ ٱلۡبَوَارِ﴾قومشان را به سرای نابودی داخل کردند که سرای جهنم است، زیرا کافران قریش باعث گمراه شدن قومشان شدند. بنابراین، عامل نابودی قومشان شدند در حالی که گمان می‌رفت کافران به آنان سود برسانند از جمله کفار قریش که بیرون رفتن برای جنگ بدر را برای قوم خود زیبا جلوه دادند تا با خدا و پیامبرش بجگند، ولی سرانجام هلاک شدند و بسیاری از بزرگان و روسای‌شان در این قطعه کشته شدند.
﴿جَهَنَّمَ یَصۡلَوۡنَهَا﴾آن سرای نابودی، جهنم است که وارد آن می‌شوند و در آن می‌سوزند. یعنی سوزش و گرمای جهنم آنان را از هر طرف احاطه می‌نماید، ﴿وَبِئۡسَ ٱلۡقَرَارُ﴾و چه بد جایگاهی است.
﴿وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا﴾برای خداوند شریکانی قرار دادند، ﴿لِّیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِهِ﴾تا به وسیلۀ همتایانی که برای خدا قرار دادند، و مردم را به‌سوی پرستش آنها فرا خواندند، بندگان را از راه خدا گمراه کنند، ﴿قُلۡ﴾با تهدید به آنها بگو: ﴿تَمَتَّعُواْ﴾مدت کمی از کفر و گمراهیتان بهره‌مند شوید، ﴿فَإِنَّ مَصِیرَکُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ﴾و این به شما فایده‌ای نخواهد رساند، زیرا بازگشت و سرانجام جایگاهتان جهنم است و بد سرنوشتی است!.
آیه‌ی ۳۱:
﴿قُل لِّعِبَادِیَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ یُقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِیَةٗ مِّن قَبۡلِ أَن یَأۡتِیَ یَوۡمٞ لَّا بَیۡعٞ فِیهِ وَلَا خِلَٰلٌ٣١﴾[إبراهیم: ۳۱]. «به بندگان مؤمنم بگو: باید نماز را برپا دارند و از آنچه بدیشان داده‌ایم مقداری را در پنهان و آشکار ببخشند پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن معامله و دوستی نیست».
﴿قُل لِّعِبَادِیَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ﴾بندگانم را به آنچه که به صلاحشان است فرمان بده تا فرصت را غنمیت بشمارند، قبل از آنکه انجام این کارها برایشان ممکن نباشد. پس به آنان بگو: ﴿یُقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾اعمال ظاری و باطنی نماز را بر پا دارند. ﴿وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِیَةٗ﴾و از نعمت‌هایی که به آنان بخشیده‌ایم مقداری را چه کم باشد یا زیاد در پنهان و آشکار انفاق نمایند. و این شامل نفقۀ واجب مانند زکات، و مخارج کسی که نفقه‌اش بر انسان واجب است، و نیز نفقۀ مستحب مانند صدقات و غیره می‌باشد. ﴿مِّن قَبۡلِ أَن یَأۡتِیَ یَوۡمٞ لَّا بَیۡعٞ فِیهِ وَلَا خِلَٰلٌ﴾پیش از آنکه روزی بیاید که در آن هیچ چیزی فایده نمی‌دهد، و راهی برای جبران آنچه که از دست رفته است وجود ندارد، و نمی‌توان آنچه را که از دست رفته با خرید و فروش یا بخشش و دوستی به دست آورد، بلکه در آن روز هرکس به فکر خویش است، پس انسان قبل از حضور در روز دادرسی بزرگ باید اعمال خود را عرضه دارد و خویشتن را محاسبه کند.
آیه‌ی ۳۴-۳۲:
﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِی خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزۡقٗا لَّکُمۡۖ وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلۡفُلۡکَ لِتَجۡرِیَ فِی ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِۦۖ وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلۡأَنۡهَٰرَ٣٢﴾[إبراهیم: ۳۲]. «خداوند ذاتی است که آسمانها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرو فرستاد، و با آن میوه‌های را پایدار کرد، و روزی شما گرداند، و کشتی را برایتان رام ساخت تا به حکم او در دریا روان شود، و رودخانه‌ها را برای شما مسخر نمود».
﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَیۡنِۖ وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلَّیۡلَ وَٱلنَّهَارَ٣٣﴾[إبراهیم: ۳۳]. «و خورشید و ماه را که پیوسته روانند برای شما رام گردانید و شب و روز را برایتان مسخر نمود».
﴿وَءَاتَىٰکُم مِّن کُلِّ مَا سَأَلۡتُمُوهُۚ وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآۗ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَظَلُومٞ کَفَّارٞ٣٤﴾[إبراهیم: ۳۴]. «و هر چه را از او خواستید به شما داد، و اگر نعمت خدا را برشمارید نمی‌توانید آنرا به شمار درآورید، همانا انسان (موجود) ستمگرِ ناسپاسی است».
خداوند متعال خبر می‌دهد تنها اوست که ﴿خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ﴾آسمانها و زمین را گستردگی و بزرگیشان را آفریده است. ﴿وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ﴾و از آسمان آبی فرو فرستاد، و آن بارانی است که خداوند از ابرها قرو می‌فرستد. ﴿فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ﴾و با آن میوه‌های مختلفی را پدیدار نموده است، ﴿رِزۡقٗا لَّکُمۡ﴾و آن را روزی شما و چهارپایانتان گردانیده است. ﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلۡفُلۡکَ﴾و کشتی را برایتان رام ساخته است. ﴿لِتَجۡرِیَ فِی ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِ﴾تا به حکم او در دریا روان باشند، پس اوست که ساختن کشتیها را برایتان ممکن نموده و توانایی ساختن و نگهداری آن رادر میان امواج دریا به شما داده است تا به شما و کالاهایتان را به مقصدتان برسانند. ﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلۡأَنۡهَٰرَ﴾و جویبارها را در اختیار شما قرار داده است تا کشتزارها و درختانتان را آبیاری نمایند و از آن بنوشید.
﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَیۡنِ﴾و خورشیدو ماه را که پیوسته به چرخش خود ادامه میدهند و حرکت‌شان کند نمی‌شود در جهت تأمین منافع و مصالح شما انسانها از قبیل حساب زمان و اوقات و مصالح جسم خودتان و حیوانات و کشتزارها و میوه‌هایتان برایتان رام نمود. ﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ ٱلَّیۡلَ﴾و شب را برایتان مسخر نمود تا در آن آرام گیرید و استراحت نمایید. ﴿وَٱلنَّهَارَ﴾و روز را برایتان مسخر نمود تا از روشنایی آن است،اده نموده و در آن فضل الهی را بجویید.
﴿وَءَاتَىٰکُم مِّن کُلِّ مَا سَأَلۡتُمُوهُ﴾و هر آنچه را که آرزوی داشتن نمودید و به آن نیاز داشتید از قبیل چهارپایان و وسایل و صنایع و غیره که با زبان «حال» یا زبان «قال» از خدا طلب نمودید، به شما داد. ﴿وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآ﴾و اگر نعمتهای خدا را برشمارید نمی‌توانید آنرا به شمار درآورید،چه رسد به این‌که بتوانید سپاس آن را به جای آورید. ﴿إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَظَلُومٞ کَفَّارٞ﴾همانا انسان موجود ستمگر ناسپاسی است. یعنی ستمگری طبیعت انسان است، و بر ارتکاب گناه جرأت می‌نماید و در به جای آوردن حقوق الهی کوتاهی می‌ورزد و شکر نعمتهای الهی را نمی‌گذارد و به آن اعتراف نمی‌کندف مگر کسی‌که خداوند او را هدایت نموده و شکر نعمت‌هایش را به جای آورد و حقوق پروردگارش را ادا کند.
در این آیات نعمتهای زیادی که خداوند به بندگانش عطا نموده به طور مجمل و مفصل بیان شده است، و خداوند با بیان آن، بندگان را به شکرگزاری و ذکر نعمت‌هایش فرا می‌خواند و بندگان را بر این کار تشویق و ترغیب میکند و آنها را وادار می‌نماید تا خداوند را در طول شب و روز فرا بخوانند. همانطور که در همۀ اوقات آنها را از نعمتهای الهی برخوردارند و نعمت خداوندی آنها را در می‌یابد.
آیه‌ی ۳۵:
﴿وَإِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِیمُ رَبِّ ٱجۡعَلۡ هَٰذَا ٱلۡبَلَدَ ءَامِنٗا وَٱجۡنُبۡنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعۡبُدَ ٱلۡأَصۡنَامَ٣٥﴾[إبراهیم: ۳۵]. «و به یاد آور آنگاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! این شهر را محل امن و امانی بگردان و مرا و فرزندانم را از این‌که بتها را بپرستیم دور بدار».
و ابراهیم ÷را در این حالت زیبا به یادآور که گفت: پروردگارا! شهر مکه و حرم را محل امن و امانی بگردان. و خداوند دعای او را پذیرفت و این شهر را شریعت و آیین خویش حرم قرار داد و اسباب حرمت آن را فراهم آورد تا جایی که هیچ ستمگری قصد سوء آن نکرده مگر این‌که خداوند او را شکست داده و از بین برده است. همانطور که با اصحاب فیل و دیگران چنین نمود. پس از آنکه ابراهیم برای امن و امان بودن سرزمینش دعا نمود برای خود و فرزندانش نیز دعا کرد تا خداوند آنان را از ان بر خوردار نماید و فرمود : ﴿وَٱجۡنُبۡنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعۡبُدَ ٱلۡأَصۡنَامَ﴾و من و فرزندانم را از این‌که بت پرست باشیم دور بدار. سپس علت ترس خویشتن و فرزندانش را از مبتلا شدن به عبادت بتها بیان کرد و فرمود: دلیلش این است که بسیاری از مردم گمراه شده و به عبادت بتها مشغول شده‌اند.
آیه‌ی ۳۶:
﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضۡلَلۡنَ کَثِیرٗا مِّنَ ٱلنَّاسِۖ فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُۥ مِنِّیۖ وَمَنۡ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٞ رَّحِیمٞ٣٦﴾[إبراهیم: ۳۶]. «پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند، پس هرکس از من پیروی کند او از من است، و هرکس از من نافرمانی کند بیگمان تو آمرزندۀ مهربانی».
﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضۡلَلۡنَ کَثِیرٗا مِّنَ ٱلنَّاسِۖ﴾پروردگارا! بسیاری از مردم به وسیلۀ این بتها گمراه شده‌اند، ﴿فَمَن تَبِعَنِی﴾پس هرکس از من پیروی کند و اهل توحید و اخلاص و عبادت خداوند پروردگار باشد، ﴿فَإِنَّهُۥ مِنِّی﴾همانا از من است، چون او کاملاً با من موافق می‌باشد، زیرا هرکس قومی را دوست بدارد و از آنان پیروی نماید از آنها خواهد بود. ﴿وَمَنۡ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٞ رَّحِیمٞ﴾و هرکس از من نافرمانی کند بیگمان تو آمرزندۀ مهربانی. و این از مهربانی ابراهیم خلیل است که برای گناهکاران دعای آمرزش و رحمت نموده و از خداوند خواست تا آنان را بیامرزد، و خداوند نسبت به بندگانش از او مهربانتر است، و هیچ‌کس را عذاب نمی‌دهد، مگر آن کس که سرکشی نماید.
آیه‌ی ۳۷:
﴿رَّبَّنَآ إِنِّیٓ أَسۡکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیۡرِ ذِی زَرۡعٍ عِندَ بَیۡتِکَ ٱلۡمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱجۡعَلۡ أَفِۡٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِیٓ إِلَیۡهِمۡ وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ یَشۡکُرُونَ٣٧﴾[إبراهیم: ۳۷]. «پروردگارا! من (یکی از) فرزندانم را در درّه‌ای بی‌کشت و زرع (و) در کنار خانۀ تو که آن ر احرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، پروردگارا تا این‌که نماز را برپا دارند، پس چنان کن که دلهای گروهی از مردم متوجه آنان گردد و از میوه‌ها به آنان روزی ده شاید که سپاسگزار باشند».
﴿رَّبَّنَآ إِنِّیٓ أَسۡکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیۡرِ ذِی زَرۡعٍ عِندَ بَیۡتِکَ ٱلۡمُحَرَّمِ﴾پروردگارا! من برخی از فرزندانم را در دره‌ای بی‌کشت و زرع (و) در کنار خانۀ تو که آنرا حرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، چرا که ابراهیم هاجر و فرزندش اسماعیل را از شام به مکه آورد، آنگاه که اسماعیل کودکی شیرخواره بود و هیچ‌کس در مکه سکونت نمی‌گزید و احدی در آنجا نبود. وقتی ابراهیم آنها را در مکه تنها گذاشت با زاری و توکل به درگاه خدا چنین گفت: ﴿رَّبَّنَآ إِنِّیٓ أَسۡکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی﴾پروردگارا یکی از فرزندانم را که عبارت است از اسماعیل ـ نه همۀ آنها را، چون اسحاق و دیگر فرزندانش در شام بودند ـ در مکه اسکان داده‌ام، ﴿بِوَادٍ غَیۡرِ ذِی زَرۡعٍ﴾در دره‌ای بی‌کشت و زرع ساکن کرده‌ام، زیرا مکه سرزمینی که قابلیت کشاروزی را نداشت. ﴿رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾خداوندا! آنها را موحود و یکتا پرست و نماز گزار بگردان، زیرا بر پا داشتن نماز یکی از بهترین عبادت‌های دینی است، پس هرکس آن را بر پا دارد دینش را بر پا داشته است. ﴿فَٱجۡعَلۡ أَفِۡٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِیٓ إِلَیۡهِمۡ﴾پس دلهای برخی از مردم را چنان کن که آنها را دوست بدارند وجایی را که آنها ساکن هستند دوست بدارند. خداوند دعای ابراهیم را پذیرفت و از نسل اسماعیل، محمد صرا پدید آورد که فرزندان اسماعیل را به دین اسلام و آیین پدرشان ابراهیم دعوت کرد و آنها دعوت وی را پذیرفتند و بر پا دارندۀ نماز گردیدند.
و خداند حج خانۀ کعبه را که ابراهیم، فرزندش را در محل آن سکونت داده بود فرض گردایند. و سر عجیبی در آن است که دلها را به‌سوی خود جذب می‌نماید، مردم به حج می‌روند اما هیچگاه از آن سیر نمی‌شوند بلکه هر اندازه بنده بیشتر به آنجا برود اشتیاق و علاقه‌اش افزونتر می‌گردد، و بیش از پیش مشتاق و شیفتۀ آن میشود و سبب این امر آن است که خداوند این خانه را به خود نسبت داده است. ﴿وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ یَشۡکُرُونَ﴾و از میوه‌ها به آنان روزی ده شاید که سپاسگزار باشند. و خداوند دعای او را پذیرفت و انواع میوه جات به آنجا برده میشود و در تمامی فصول میوه‌های فراوانی در مکه‌ی مکرمه یافت میشود، و روزی و خوراکی از هر طرف به‌سوی آن سرازیر است.
آیه‌ی ۳۸:
﴿رَبَّنَآ إِنَّکَ تَعۡلَمُ مَا نُخۡفِی وَمَا نُعۡلِنُۗ وَمَا یَخۡفَىٰ عَلَى ٱللَّهِ مِن شَیۡءٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِی ٱلسَّمَآءِ٣٨﴾[إبراهیم: ۳۸]. «پروردگارا! بیگمان تو آگاهی از آنچه پنهان می‌داریم و از آنچه آشکار می‌سازیم و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نمی‌ماند».
﴿رَبَّنَآ إِنَّکَ تَعۡلَمُ مَا نُخۡفِی وَمَا نُعۡلِنُ﴾خدایا! تو نسبت به ما از ما داناتری. پس از تدبیر و تربیت تو برای خود آن را می‌خواهیم که به مقتضای علم و رحمتت کارهای پیدا و پنهانمان را برایمان آسان بگردانی. ﴿وَمَا یَخۡفَىٰ عَلَى ٱللَّهِ مِن شَیۡءٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِی ٱلسَّمَآءِ﴾و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نمی‌ماند. و از آن جمله است این دعا که قصد ابراهیم خلیل ÷از آن جز خیر و شکر فراوان برای خداوند پروردگار جهانیان نبود.
آیه‌ی ۳۹:
﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى ٱلۡکِبَرِ إِسۡمَٰعِیلَ وَإِسۡحَٰقَۚ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ ٱلدُّعَآءِ٣٩﴾[إبراهیم: ۳۹]. «ستایش خداوندی را که در سن پیری اسماعیل و اسحاق را به من بخشید، بیگمان پروردگارم شنوای دعا است».
﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى ٱلۡکِبَرِ إِسۡمَٰعِیلَ وَإِسۡحَٰقَ﴾ستایش خداوندی را که با وجود پیری و سن زیاد اسماعیل و اسحاق را به من بخشید، این بزرگ‌ترین نعمت است، زیرا در حال پیری که ابراهیم فرزندی نداشت و خداوند به او فرزندی عطا کرد. نعمت بزرگتر این بود که فرزندان او صالح وپیامبر بودند. ﴿إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ ٱلدُّعَآءِ﴾بیگمان اجابت پروردگارم از کسی که او را می‌خواند نزدیک است. من او را فرا خواندم و امید مرا برآورد ساخت. سپس ابراهیم برای خود و فرزندانش دعا نمود و فرمود:
آیه‌ی ۴۱-۴۰:
﴿رَبِّ ٱجۡعَلۡنِی مُقِیمَ ٱلصَّلَوٰةِ وَمِن ذُرِّیَّتِیۚ رَبَّنَا وَتَقَبَّلۡ دُعَآءِ٤٠﴾[إبراهیم: ۴۰]. «پروردگارا! مرا و فرزندانم را نمازگزار قرار بده. پروردگارا! و دعا ونیایش مرا بپذیر».
﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لِی وَلِوَٰلِدَیَّ وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ یَوۡمَ یَقُومُ ٱلۡحِسَابُ٤١﴾[إبراهیم: ۴۱]. «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را بیامرز در آن روزی که حساب بر پا می‌گردد».
خداوند دعای او را در همۀ این موارد پذیرفت، بجز دعای ابراهیم در حق پدرش که پذیرفته نشد، و دعای ابراهیم برای پدرش به خاطر وعده‌ای بود که به و داده بود، اما وقتی برای ابراهیم روشن شد که پدرش دشمن خداست از او بیزاری جست.
آیه‌ی ۴۳-۴۲:
﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ غَٰفِلًا عَمَّا یَعۡمَلُ ٱلظَّٰلِمُونَۚ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمۡ لِیَوۡمٖ تَشۡخَصُ فِیهِ ٱلۡأَبۡصَٰرُ٤٢﴾[إبراهیم: ۴۲]. «و خداوند را از آنچه که ستمکاران میکنند بی‌خبر مپندار. جز این نیست که (کیفر) آنان‌را برای روزی که چشمان در آن خیره می‌شوند به تاخیر می‌اندازد».
﴿مُهۡطِعِینَ مُقۡنِعِی رُءُوسِهِمۡ لَا یَرۡتَدُّ إِلَیۡهِمۡ طَرۡفُهُمۡۖ وَأَفِۡٔدَتُهُمۡ هَوَآءٞ٤٣﴾[إبراهیم: ۴۳]. «شتابانند و در حالی‌که سر برافراشته‌اند و چشم بر هم نمی‌زنند و محل دلهایشان تهی است (به سوی ندا دهنده می‌روند)».
این تهدید شدیدی است برای ستمگران، و دلجویی و تسلیتی است برای ستم دیدگان، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ غَٰفِلًا﴾گمان مبر خداوند از کارهایی که ستمکاران میکنند بی‌خبر است. خداوند آنها را مهلت داده و روزی فراوانی را به‌سوی آنان سرازیر نموده است و در شهرها آرام و مطمئن به تفریح و گردش می‌پردازند. این دلیلی بر خوب بودن حالت آنها نیست، زیرا خداوند به ستمگران مهلت می‌دهد تا بیشتر گناه انجام دهند، اما وقتی که آنها را گرفت دیگر رهایشان نمی‌کنند: ﴿وَکَذَٰلِکَ أَخۡذُ رَبِّکَ إِذَآ أَخَذَ ٱلۡقُرَىٰ وَهِیَ ظَٰلِمَةٌۚ إِنَّ أَخۡذَهُۥٓ أَلِیمٞ شَدِیدٌ١٠٢﴾[هود: ۱۰۲]. «و این چنین است عذاب پروردگارت آنگاه که اهل آبادی‌ها در حالی که ستمگر بودند به عذاب خود گرفتار نمود، بیگمان مجازات او دردناک و سخت است». و ظلم در اینجا شامل ظلم بنده در حق پروردگار، و نیز ظلم او در حق بندگان خدا میشود. ﴿إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمۡ لِیَوۡمٖ تَشۡخَصُ فِیهِ ٱلۡأَبۡصَٰرُ﴾(کیفر) آنان‌را برای روزی که چشمان در آن خیره می‌شوند به تاخیر می‌اندازد. روزی که چشمان از حرکت باز مانده و از هراس و وحشت آن روز پلکها بر هم نهاده نمی‌شوند.
﴿مُهۡطِعِینَ﴾یک راست به‌سوی ندا دهندۀ محشر می‌شتابند و به منظور اجابت ندا دهنده آنگاه که آنان را برای حضور دربارگاه خداوند فرا می‌خواند، می‌شتابند و نمی‌توانند از حضور در آنجا امتناع ورزند، و پناهگاهی ندارند. ﴿مُقۡنِعِی﴾سرهایشان را بالا گرفته و دستانشان زیر زنخدان‌شان بسته است، بنابراین، سرهایشان بالا است، ﴿لَا یَرۡتَدُّ إِلَیۡهِمۡ طَرۡفُهُمۡۖ وَأَفِۡٔدَتُهُمۡ هَوَآءٞ﴾و چشمانشان فرو بسته نمی‌شود و محل دلهایشان تهی است و دلهایشان به حلقوم رسیده و آکنده از غم و ناراحتی و پریشانی است.
آیه‌ی ۴۵-۴۴:
﴿وَأَنذِرِ ٱلنَّاسَ یَوۡمَ یَأۡتِیهِمُ ٱلۡعَذَابُ فَیَقُولُ ٱلَّذِینَ ظَلَمُواْ رَبَّنَآ أَخِّرۡنَآ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِیبٖ نُّجِبۡ دَعۡوَتَکَ وَنَتَّبِعِ ٱلرُّسُلَۗ أَوَ لَمۡ تَکُونُوٓاْ أَقۡسَمۡتُم مِّن قَبۡلُ مَا لَکُم مِّن زَوَالٖ٤٤﴾[إبراهیم: ۴۴]. «و مردم را از روزی بترسان که عذاب به سراغشان می‌آید آنگاه که ستمکاران می‌گویند: «پروردگارا! ما را تا مدتی مهلت بده تا دعوتت را بپذیریم و از پیامبران پیروی کنیم. (به آنان گفته میشود): مگر پیش از این سوگند نخوردید که شما را زوالی نیست و از بین نمی‌روید؟».
﴿وَسَکَنتُمۡ فِی مَسَٰکِنِ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ وَتَبَیَّنَ لَکُمۡ کَیۡفَ فَعَلۡنَا بِهِمۡ وَضَرَبۡنَا لَکُمُ ٱلۡأَمۡثَالَ٤٥﴾[إبراهیم: ۴۵]. «و در منازل کسانی‌که برخودشان ستم کردند سکونت گزیدید، و برایتان روشن شد که با آنها چگونه رفتار کردیم، و مثالها برایتان زدیم».
خداوند متعال به پیامبرش محمد صمی‌فرماید: ﴿وَأَنذِرِ ٱلنَّاسَ یَوۡمَ یَأۡتِیهِمُ ٱلۡعَذَابُ﴾و مردم را از روزی بترسان که عذاب به سراغشان می‌آید. یعنی آن حالات را برایشان بیان کن و آنان را از اعمالی که موجب عذاب سخت و هولناک میشود بر حذر دار. ﴿فَیَقُولُ ٱلَّذِینَ ظَلَمُواْ﴾آنگاه کسانی که با ارتکاب کفر و تکذیب و انواع گناه برخود ستم کردهاند پشیمان شده و از خداوند می‌خواهند تا آنان‌را به دنیا باز گرداند، در حالی که چنین چیزی مقدور نیست. آنان می‌گویند ﴿رَبَّنَآ أَخِّرۡنَآ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِیبٖ﴾پروردگارا! ما را به دنیا برگردان به درستی که ما (حقیقت و صداقت گفتار شما را) مشاهده کردیم. ﴿نُّجِبۡ دَعۡوَتَکَ﴾تا دعوتت را بپذیریم، چون خداوند به بهشت و خانۀ امن دعوت میکند، ﴿وَنَتَّبِعِ ٱلرُّسُلَ﴾و از پیامبران پیروی کنیم. و اینها همه به خاطر آرزوی رهایی از عذاب دردناک است، وگرنه آنها در وعده‌ای که میدهند دروغ می‌گویند. [الأنعام: ۲۸]. ﴿وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾[الأنعام: ۲۸]. «و اگر چنانچه به دنیا باز گردانده شوند به آنچه از آن نهی شده‌اند باز می‌گردند». بنابر این مورد سرزنش قرار می‌گیرند و به آنها گفته می‌شوند: ﴿أَوَ لَمۡ تَکُونُوٓاْ أَقۡسَمۡتُم مِّن قَبۡلُ مَا لَکُم مِّن زَوَالٖ﴾مگر پیش از این سوگند یاد نکرده بودید که شما را زوالی نیست و به جهان آخرت برده نمی‌شوید؟ اما اکنون برایتان روشن شده که سوگندتان بیهوده و شکسته شده است و دروغ گفته‌اید.
﴿وَسَکَنتُمۡ فِی مَسَٰکِنِ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ وَتَبَیَّنَ لَکُمۡ کَیۡفَ فَعَلۡنَا بِهِمۡ﴾و در منازل و سرزمین کسانی که برخودشان ستم کردند سکونت گزیدید، و برایتان روشن شد که با آنان چگونه آنها را به انواع عذاب گرفتار ساختیم، آنگاه که آیات روشن الهی را تکذیب کردند. ﴿وَضَرَبۡنَا لَکُمُ ٱلۡأَمۡثَالَ﴾و مثالهای واضح را که کوچک‌ترین شک و تردیدی در دل باقی نمی‌گذارد، برایتان زدیم. این معجزات و نشانه‌ها در مورد آنان مفید واقع نشد بلکه همچنان بر باطل خود ماندند تا این‌که به روزی رسیدند که در آن هیچ عذری پذیرفتنی نیست.
آیه‌ی ۴۶:
﴿وَقَدۡ مَکَرُواْ مَکۡرَهُمۡ وَعِندَ ٱللَّهِ مَکۡرُهُمۡ وَإِن کَانَ مَکۡرُهُمۡ لِتَزُولَ مِنۡهُ ٱلۡجِبَالُ٤٦﴾[إبراهیم: ۴۶]. «و بیگمان آنان دسیسه و مکرشان را به کار بردند، و مکرشان با خدا است، هر چند مکرشان چنان شدید بود که کوهها به سبب آن از جای برکنده می‌شد».
﴿وَقَدۡ مَکَرُواْ مَکۡرَهُمۡ﴾و کسانی که پیامبران را تکذیب کردند مکر و نیرنگ نمودند، مکری که بر عملی کردن آن توانایی داشتند. ﴿وَعِندَ ٱللَّهِ مَکۡرُهُمۡ﴾و آگاهی و قدرت خداوند مکر و نیرنگ آنان را احاطه نموده و نیرنگ و مکرشان را به خودشان باز گرداند: ﴿وَلَا یَحِیقُ ٱلۡمَکۡرُ ٱلسَّیِّئُ إِلَّا بِأَهۡلِهِ﴾[فاطر: ۴۳]. «و مکر بد جز دامان صاحب‌شان را نمی‌گیرد». ﴿وَإِن کَانَ مَکۡرُهُمۡ لِتَزُولَ مِنۡهُ ٱلۡجِبَالُ﴾هر چند مکر و نیرنگ کافران که پیامبران را تکذیب می‌کردند چنان بزرگ بود که به سبب آن کوههای محکم از جای برکنده می‌شد. یعنی ﴿وَمَکَرُواْ مَکۡرٗا کُبَّارٗا٢٢﴾[نوح: ۲۲]. «مکر و نیرنگ بسیار بزرگی نمودند»، که میزان بزرگی آن قابل برآورده نیست. اما خداوند نیرنگشان را به خودشان باز گرداند. و این شامل هر مخالفی است که با پیامبران مخالف ورزد و برای یاری کردن باطل و یا ابطال حق مکر و نیرنگ نماید. خلاصۀ مطلب این‌که مکرشان چیزی را از آنان دور نساخت و فایده‌ای به آنان نرسانید و با مکر خود کوچک‌ترین زیانی را به خداوند نرساندند، بلکه به خودشان زیان وارد نمودند.
آیه‌ی ۴۸-۴۷:
﴿فَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ مُخۡلِفَ وَعۡدِهِۦ رُسُلَهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٞ ذُو ٱنتِقَامٖ٤٧﴾[إبراهیم: ۴۷]. «پس گمان مبر که خداوند وعده‌ای را که به پیامبرانش داده است خلاف میکند، بیگمان خداوند چیره و انتقام گیرنده است».
﴿یَوۡمَ تُبَدَّلُ ٱلۡأَرۡضُ غَیۡرَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُۖ وَبَرَزُواْ لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ٤٨﴾[إبراهیم: ۴۸]. «در آن روزی که زمین و زمین دیگری و آسمانها به آسمانهای دیگری تبدیل شده و بندگان برای محاسبه‌ی خداوند یگانۀ قهار از قبرهایشان خارج می‌شوند».
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ مُخۡلِفَ وَعۡدِهِۦ رُسُلَهُ﴾پس گمان مبر که خداوند وعده‌ای را که به پیامبرانش داده است مبنی بر این‌که آنها و پیروانشان را نجات می‌دهد و آنها را خوشبخت می‌نماید و دشمنان‌شان را در دنیا خوار می‌گرداند و در آخرت عذاب می‌دهد، خلاف میکند، بلکه حتماً این چیز به وقوع خواهد پیوست، زیرا خداوند صادق این وعده را داده، و این وعده بر زبان راستگوترین مخلوقاتش یعنی پیامبران اعلام شده است و این عالی‌ترین و درست‌ترین خبر است، به ویژه که با حکمت الهی و قوانین خداوند و عقلهای درست مطابق است. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٞ ذُو ٱنتِقَامٖ﴾بدون شک هیچ چیز خداوند را ن اتوان نمی‌کند، زیرا او چیره و انتقام‌گیرنده است.
و خداوند هرگاه بخواهد از کسی انتقام بگیرد بدون شک هیچ‌کس نمی‌تواند از دست او در رود و یا او را ناتوان نماید، و آن در روز قیامت است، ﴿یَوۡمَ تُبَدَّلُ ٱلۡأَرۡضُ غَیۡرَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُ﴾روزی که زمین و زمین دیگری و آسمانها به آسمانهای دیگری تبدیل می‌شوند، و دگرگونی در صفات و حا لت زمین و آسمان پدید می‌آید نه این‌که خود زمین و آسمانها و ماهیت آنها به چیزی دیگری تبدیل شود،زیرا در روز قیامت زمین همواره و صاف گشته و همانند چرم دباغ شده پهن میشود و کوهها و بلندی‌هایی که روی آن قرار دارد برداشته شده و زمین تبدیل به بیابان مسطح می‌گردد و هیچ فراز و نشیبی در آن وجود نخواهد داشت. و آسمان از شدت فجایع آن روز همانند مس ذوب می‌شوند، سپس خداوند با دست راست خویش آن را در هم می‌پیچد. ﴿وَبَرَزُواْ﴾و مردم از قبرهایشان بر می‌خیزند و به‌سوی رستاخیز و حشر می‌روند، و در محلی جمع می‌شوند که هیچ چیز از آنها بر خداوند پنهان نمی‌ماند.
﴿لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ﴾و مردم جهت محاسبه‌ی خداوند یگانۀ قهار از قبرهایشان خارج می‌شوند، و خداوندی که در عظمت و اسما و صفات و کارهایش یگانه و بی‌همتا است و بر همۀ آفریده‌های جهان چیره است و همه تحت تصرف و تدبیر او هستند. پس هیچ موجود زنده‌ای جز به اجازۀ او حرکت نمی‌کند.
آیه‌ی ۵۱-۴۹:
﴿وَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِینَ یَوۡمَئِذٖ مُّقَرَّنِینَ فِی ٱلۡأَصۡفَادِ٤٩﴾[إبراهیم: ۴۹]. «و گناهکاران را در آن روز می‌بینی که با هم در زنجیره‌ها بسته شده‌اند».
﴿سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٖ وَتَغۡشَىٰ وُجُوهَهُمُ ٱلنَّارُ٥٠﴾[إبراهیم: ۵۰]. «و لباس‌هایشان از «قطران» است و آتش چهره‌هایشان را می‌پوشاند».
﴿لِیَجۡزِیَ ٱللَّهُ کُلَّ نَفۡسٖ مَّا کَسَبَتۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَرِیعُ ٱلۡحِسَابِ٥١﴾[إبراهیم: ۵۱]. «تا خداوند هرکس را مطابق آنچه که انجام داده است کیفر می‌دهد، بیگمان خداوند حسابرس سریعی است».
﴿وَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِینَ﴾و کسانی را که جنایت کردن از ویژگی آنان بوده و زیاد گناه می‌کردند و در آن روز می‌بینی، ﴿یَوۡمَئِذٖ مُّقَرَّنِینَ فِی ٱلۡأَصۡفَادِ﴾که با هم در غل و زنجیره‌ها بسته شده‌اند. یعنی اهل هر معصیتی با زنجیرهای آتشین با هم بسته شده و در بدترین و خوارترین حالت به‌سوی عذاب برده می‌شوند. ﴿سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٖ﴾لباس‌هایشان از «قطران» است و این به خاطر شدت اشتعال و گرمی و بدبویی آن است. ﴿وَتَغۡشَىٰ وُجُوهَهُمُ ٱلنَّارُ﴾و چهره‌هایشان را که بهترین عضو بدنشان است آتش فرو می‌پوشاند و آن را احاطه می‌نماید و از هر طرف آن را می‌سوزاند و دیگر جاها را به طریق اولی می‌سوزاند، پس خداوند بر آنان ستم نمی‌کند، بلکه این عذاب، کیفر و سزای اعمالی است که مرتکب شده‌اند. بنابراین، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لِیَجۡزِیَ ٱللَّهُ کُلَّ نَفۡسٖ مَّا کَسَبَتۡ﴾تا خداوند هرکس را مطابق آنچه از خیر و شر انجام داده است با عدل و انصاف سزا و پاداش بدهد. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ سَرِیعُ ٱلۡحِسَابِ﴾بیگمان خداوند حسابرس سریعی است. همچنان که می‌فرماید: ﴿ٱقۡتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمۡ وَهُمۡ فِی غَفۡلَةٖ مُّعۡرِضُونَ١﴾[الأنبیاء: ۱]. «محاسبۀ مردمان نزدیک است و در حالی که آنان غافل و روی گردان می‌باشند». و احتمال دارد که معنی آیه چنین باشد: خداوند در محاسبۀ بندگانش سریع و تند است و در یک لحظه آنان را مورد محاسبه قرار می‌دهد، چنانکه در یک لحظه تدابیر زیادی را در مورد بندگانش اتخاذ میکند و انجام هیچ کاری او را از انجام کاری دیگر باز نمی‌دارد. و برای خداوند هیچ چیزی مشکل و سخت نیست.
آیه‌ی ۵۲:
﴿هَٰذَا بَلَٰغٞ لِّلنَّاسِ وَلِیُنذَرُواْ بِهِۦ وَلِیَعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ وَلِیَذَّکَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٥٢﴾[إبراهیم: ۵۲]. «این (قرآن) ابلاغی است برای مردمان تا بدان بیم یابند و بدانند که فقط او معبود یگانه است و تا خردمندان پند و اندرز گیرند».
پس از آنکه خداوند متعال به طور مبسوط در رابطه با این قرآن سخن گفت در مدح و ستایش آن فرمود: ﴿هَٰذَا بَلَٰغٞ لِّلنَّاسِ﴾این قرآن ابلاغی است برای مردم و می‌توانند از آن برای رسیدن به بالاترین مقام و بهترین ارزشها توشه برگیرند، زیرا اصول و فروع همۀ دانشهایی که بندگان بدان نیاز دارند در آن موجود است. ﴿وَلِیُنذَرُواْ بِهِ﴾و تا بدان بیم یابند، چون آدمی در قرآن از ارتکاب اعمال شر بر حذر داشته شده و عذابی کرده است. ﴿وَلِیَعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ﴾و تا بدانند که فقط او (خداوند) معبود یگانه است. و در آن قرآن دلایل و حجتهای فراوانی بر الوهیت و یگانگی خداوند به صورتهای گوناگون بیان شده است، تا جایی که این قضیه بسیار قطعی و روشن است. ﴿وَلِیَذَّکَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾و تا خردمندان و کسانی‌که دارای عقلهای کامل هستند پند و اندرز گیرند، و آنچه را که به سودشان می‌باشد انجام دهند و از آنچه که به زیانشان است دوری نمایند و هرگاه چنین کنند اهل عقل و خرد و بینش می‌شوند، زیرا به سبب پیروی از قرآن، معارف و اندیشه‌هایشان رشد نموده و افکارشان روشن می‌گردد. و قرآن آدمی را به والاترین اخلاق و بهترین اعمال فرا می‌خواند و در این راستا از قوی‌ترین و روشنترین دلایل است،اده میکند و هر گاه بنده در این مسیر بکوشد همواره راه ترقی و صعود را خواهد پیمود. «والحمد الله رب العالمین».
پایان تفسیر سوره‌ی ابراهیم
سوره ابراهیم
بسم الله الرحمن الرحیم
سوره‌ی ابراهیم آیه‌ی 27-1
الر کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (١) اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَوَیْلٌ لِلْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ شَدِیدٍ (٢) الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَى الآخِرَةِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا أُولَئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (٣) وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٤) وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٥) وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَیُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ (٦) وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ (٧) وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأرْضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (٨) أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ (٩) قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ (١٠) قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (١١) وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (١٢) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ (١٣) وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ (١٤) وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ (١٥) مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِیدٍ (١٦) یَتَجَرَّعُهُ وَلا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِیظٌ (١٧) مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَى شَیْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (١٨) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (١٩) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (٢٠) وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ (٢١) وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٢٢) وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ (٢٣) أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ (٢٤) تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٢٥) وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ (٢٦) یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ (٢٧)
(الر کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ. اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَوَیْلٌ لِلْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ شَدِیدٍ. الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَى الآخِرَةِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا أُولَئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ. وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.).
الف.لام.را. (این قرآن) کتابی است که آن را برای تو فرستاده‌ایم تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) با توفیق و تفضل پروردگارشان، از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری (یعنی که) به راه خدای چیره ستوده (درآوری). خدائی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ازآن او است. وای بر کافران که عذاب سختی (و مجازات شدیدی) دارند، (چرا که در چنگ خدای غالب بر هر چیز و مالک همه چیز گرفتارند). کسانی که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح میدهند، و مردمان را از راه خدا بازمی‌دارند، و راه خدا را نادرست نشان داده و کج و معوج می‌نمایانند، آنان در گمراهی سخت و ژرفی گرفتارند. (ای محمّد!) ما هیچ پیغمبری را نفرستاده‌ایم مگر این که به زبان قوم خودش (متکلم بوده است) تا برای آنان (احکام الهی را) روشن سازد (و حقائق را تبیین و تفهیم کند). سپس خداوند هرکس را که (به فرمان آسمانی گوش نکرده است) گمراه ساخته است و هر کس را که (برابر دستور آسمانی حرکت نموده است) رهنمود ساخته است و او چیره (بر هر کاری است که بخواهد، و کارهایش) دارای حکمت است.
الف.لام.را ... «کتابی است که آن را برای تو فرستاده‌ایم». این‌کتابی‌که از جنس همین حروف ساخته شده است، کتابی است‌که آن را برای تو فرستاده‌ایم. تو آن را پدید نیاورده‌ای و تالیف نکرده ای. آن را برای تو فرستاده‌ایم برای هدفی:
(لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بپرون بیاوری.
تا انسانها را از تاریکیها بیرون بیاوری، تاریکیهای وهم وگمان و پوچی و پوچ‌گرائی. تاریکیهای اوضاع و احوال و تقلیدهای کورکورانه و آداب ر رسوم جاهلانه. تاریکیهای سرگشتگی و سرگردانی در بیابان برهوت و بی‌نشان اربابان و خداگونگان گوناگون. و تاریکیهای دست و پا زدن در جهان‌بینیها و ارزشها و معیار ... تا مردمان را از همگی این تاریکیها بیرون بیاوری و به سوی نور رهنمود گردانی، نوری که این تاریکیها را می‌زداید. این تاریکیها را از جهان درون و از جهان اندیشه می‌زداید، و از واقعیت زندگی و ارزشها و اوضاع و احوال و تقالید کورکورانه آداب و رسوم جاهلانه پاک می‌نماید.
ایمان به یزدان نوری است‌که در دل می‌درخشد، و با آن هستی بشری درخشان میشود، هستی بشری که آمیزه‌ای ازگل غلیظ و از نفخه روح متعلق به خدا در او است. هرگاه وجود انسان از درخشش این نفخه یزدان خالی‌گردد، و هرگاه این درخشش در وجود انسان پنهان شود، انسان به گل سیاهی تبدیل میشود، گلی که همچون حیوان ازگوشت و خون است و بس. چه گوشت و خون به تنهائی از جنس‌گل و ماده زمین است. اگر این درخشش نباشدکه روح‌گفته میشود و خدا آن را به پیکر انسان دمیده است و او را به تکان و جنبش درانداخته است، انسان کی انسان است؟ ایمان است‌که این روح را صاف و روشن می‌گرداند و جلا و صفایش می‌بخشد، و در این وجود تاریک روان و منورش می‌سازد، و این وجود تاریک تن را نیز در پرتو آن درخشان و تابان می‌نماید.
ایمان به یزدان نوری است‌که نفس انسان در پرتو آن نورانی و رخشان میشود و راه را می‌بیند و راه را آشکار رو به خدا می‌بیند. دیگر همچون نفسی تاریکی با آن نمی‌آلاید، و تاریکیهای وهم وگمان و مه و ابر خرافات، یا تاریکیهای شهوات و مه و ابر طمعها و آزها، او را در چینها و لایه‌های خود نمی‌پیچد و در درون خود نهان نمی‌دارد. هرگاه همچون نفسی راه را دید در راستای هدایت حرکت میکند و به پیش میرود، بدون این‌که بلغزد و سکندری بخورد و پریشان و نابسامان‌گردد، و بدون این‌که متردد و حیران و سردرگم شود.
ایمان به یزدان نوری است‌که زندگی در پرتو آن درخشان و تابان میشود. با نور ایمان همه مردمان بندگان برابری می‌شوند، و پیوند خویشاوندیشان در ایمان به خدا به یکدیگر میرسد، وکرنش بردن و پرستشکردن ایشان خاص یزدان میشود، و برای کسی جز او انجام نمی‌شود، و لذا مردمان به دو دسته بندگان و طاغیان تقسیم نمی‌گردند. پیوند شناخت خدا ایشان را با هستی ارتباط می‌دهد، شناخت خدائی‌که این جهان و هرکس و هرچه در آن است با قانون و فرمان او در گشت وگذار است. در این صورت مردمان با جهان و با هرکس و هرچه در آن است در صلح و صفا و امن و امان بسر می‌برند.
ایمان به یزدان نوری است، نور عدل و داد، نور آزادی و آزادگی، نور شناخت، و نور انس و الفت در جوار خدا، و اطمینان به عدالت و رحمت و حکمت یزدان در شادی و نعمت، و در غم و زیان و ضرر مالی و بدنی. آن اطمینانی‌که به دنبال شکیبائی بر بلا و مصیبت، و به دنبال شکر بر نعمت و خوشی، در پرتو نور درک و فهم حکمت در بلا و غیربلا به انسان دست می‌دهد.
ایمان به خدا در الوهیت و در ربوبیت، برنامه کامل زندگی است نه فقط عقیده‌ای است‌که دل را فرا می‌گیرد و بدان نور می‌ریزد ... برنامه یک زندگی است‌که بر پایه بندگی یزدان یگانه جهان، و براساس کرنش بردن و پرستشکردن ایزد یگانه سبحان، و بر بنیاد رهائی از ربوبیت بندگان، و برتری پیدا نمودن بر حاکمیت ایشان، استوار و برقرار می‌گردد.
در این برنامه سازش با فطرت بشری، و سازگاری با نیازهای حقیقی این فطرت است، آن سازگاری و سازشی‌که زندگی را از سعادت و نور و آرامش و آسایش لبریز میکند، همانگونهکه در این برنامه استقرار و ثباتی وجود دارد که جامعه را از دگرگونیها و دست و پا زدنها محفوظ میکند، دگرگونیها و دست و پا زدنهائی‌که جامعه‌هائی بدان‌گرفتارندکه در برابر ربوبیت بندگان، و حاکمیت بندگان، و برنامه‌های بندگان برای سیاست و فرمانروائی و اقتصاد و اجتماع، و برای اخلاق و رفتار و آداب و رسوم،کرنش می‌برند و اطاعت میکنند ... گذشته از اینها، این برنامه الهی نمی‌گذارد نیرو و توان انسانها هدر شود و هرز رود در خدا ساختن بندگان، و جشنها برپاکردن و طبل و دهل و سورنا زدن برای طاغوتها!!!
قطعا در فراسوی این تعبیر کوتاه:
(لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری.
کرانه‌های دوردستی از حقائق سترگ و ژرفی در جهان خرد و دل، و در جهان زندگی و واقعیت آن است، حقاتقی‌که تعبیر بشری به‌گرد آنها نمی‌رسد، ولی بدانها اشاره میکند!
(لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ... بِإِذْنِ رَبِّهِمْ).
تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) با توفیق و تقضل پروردگارشان از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری.
در توانائی پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) جز تبلیغ و رساندن پیام نیست. جزو وظیفه او جز بیان‌کردن و روشن نمودن نیست. و امّا بیرون آوردن مردمان ازتاریکیها به سوی نور، تنها وقتی صورت می‌پذیردکه یزدان اجازه و توفیق دهد. در این صورت برابر سنت و قانونی‌که اراده و مشیت خدا آن را می‌پسندد این کار انجام می‌گیرد، و در این میان پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) جز پیامبر نیست!
(لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ ... إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ).
تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) با توفیق و تفضل پروردگارشان، از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری (یعنی که) به راه خدای چیره ستوده ( در آوری).
صراط بدل از نور است. صراط خدا، راه او، و سنت او، و قانون او است‌که بر هستی فرمانروائی میکند، و شریعت او است‌که بر زندگی فرمانروائی دارد. نور به سوی این راه هدایت می‌دهد و رهنمود میکند، یا نور همان راه است. این معنی بهتر است. چه نوری که در خود نفس درخشان است، همان نوری است‌که در خود جهان رخشان است. آن هم همان سنت‌که قانون است و آن هم خود شریعت است. نفسی‌که در این نور زندگی میکند در فهم و درک راه خطا نمی‌پوید، و در فکر و اندیشه به خطا نمی‌رود، و در رفتار و کردار اشتباه نمی‌کند. پس همچون نفسی بر راه راستی قرار دارد.
(صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ).
راه خدای چیره ستوده.
آن خدائی‌که دارای نیروی چیره و مسلط است و او را می‌ستایند و وی را سپاسگزاری می‌نمایند.
قدرت در اینجا برجسته نموده میشود تا کافران بدان تهدیدگردند و بیم داده شوند. حمد و سپاس نیز آشکارا پیش کشیده میشود تا یادی از سپاسگزاران گردد ... آنگاه شناخت خدا مطرح میشود، خداوند سبحانی که مالک هر آن چیزی است که در آسمانها و در زمین است. بی‌نیاز از مردمان است. چیره بر جهان و هرچه و هرکه در آن است:
(اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ).
خدائی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ازآن او است.
هرکس از تاریکیها و گمراهیهای کفر و نادانی بیرون بیاید و راه هدایت درپیش گیرد، چه خوب. در اینجا چیزی درباره همچون کسی ذکر نمی‌شود. بلکه روند قرآنی به پیش میرود و به تهدید کردن و بیم دادن کافران می‌پردازد، و ایشان را با واویلای از عذاب شدیدی می‌ترساند، عذاب شدیدی که به سبب ناشکری وکفران این نعمت دامنگیرشان میشود، نعمت فرستادن پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) همراه باکتاب قرآن، تا آنان را (ز تاریکیها و گمراهیهای کفر و نادانی بیرون بیاورد و به سوی نور رهنمودشان گرداند. این هم نعمت بزرگی است‌که هیچ انسانی چنانکه باید نمی‌تواند شکر آن را بجای آورد. پس اگرکفران نعمت شود چه؟:
(وَوَیْلٌ لِلْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) .
و وای بر کافران که عذاب سختی (و مجازات شدیدی) دارند، (چرا که در چنگ خدای غالب بر هر چیز و مالک همه چیز گرفتارند).
سپس پرده برمی‌دارد از علت ناسپاسی‌کسانی‌که نعمت خدا را سپاس نمی‌گزارند و منکر نعمتی می‌گردندکه پیغمبر بزرگوار خدا (صلی الله علیه و سلم) با خود به ارمغان آورده ا ست:
(الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَى الآخِرَةِ).
کسانی که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح میدهند.
(وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا أُولَئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ).
و مردمان را از راه خدا بازمی‌دارند، و راه خدا را نادرست نشان داده و کج و معوج می‌نمایانند، آنان در گمراهی سخت و ژرفی گرفتارند.
چه دوست داشت زندگی دنیا و برتری دادن آن بر آخرت، با تکالیف و وظائف ایمان برخورد پیدا میکند، و با ماندگاری بر راه خدا مخالف می‌افتد. ولی زمانی که آخرت بر دنیا برتری داده میشود، کار بدین شکل نخواهد بود. زیرا عشق به آخرت مایه اصلاح دنیا می‌گردد، و استفاده از دنیا معتدل میشود، و در زندگی خدا درنظرگرفته میشود و به گونه‌ای از نعمتهای دنیا بهره‌برداری می‌گردد که موجب خشنودی یزدان گردد. در این صورت برخورد و مخالفتی میان برتری دادن آخرت بر دنیا و بهره‌مندی ازکالاها و لذتهای این جهانی، پیش نمی‌آید.
کسانی‌که دلهایشان را متوجه آخرت میسازند و دل به آخرت میدهند، بهره‌مندی و استفاده ازکالاها و لذتهای دنیا را نیز از یاد نمی‌برند و از دست نمی‌دهند - همانگونهکه به گمان کج‌اندیشان میرسد و عشق به آخرت را باعث از دست دادن نعمتها و خوشیهای این دنیا می‌انگارند -در اسلام اصلاح آن جهان درگرو اصلاح این جهان است، وایمان به خدا مقتضی حسن خلافت در زمین و انجام جانشینی به نحو احسن است. حسن خلافت و انجام جانشینی در زمین هم عبارت است از آبادکردن زمین و بهره‌مندی از چیزهای حلال و پاک آن است. در اسلام به ترک دنیا گفتن و به انتظار قیامت نشستن وجود ندارد. ولیکن در اسلام آبادکردن زندگی با حق و عدل و شکیبائی و پایداری برای‌کسب رضای خدا، و به عنوان آماده‌سازی آخرت است ... اسلام این چنین است.
ولی‌کسانی‌که زندگی دنیا را بر آخرت برتری میدهند، نمی‌توانند به هدفهای خود برسندکه ترجیح نعمتهای زمین، کسب حرام، استثمار مردمان، خیانت بدیشان، و به بندگی‌کشاندن آنان است ... همچون‌کسانی چون در پرتو نور ایمان به خدا، و در پرتو ماندگاری بر راستای راه هدایت خدا، به این هدفهای خود نمی‌رسند، بدین جهت سعی میکنند خود را و مردمان را از راه خدا بازدارند، و راه خدا را کج بخواهند وکج نشان دهند، و راستی و درستی و عدالت و دادگری را در آن برجای نگذارند. اینگونه کسانی وقتی‌که خود را و دیگران را از راه خدا بازداشتند، و زمانی‌که از راه راست خدا کج شدند، و عدالت و دادگری موجود در راه خدا را رها کردند، تنها بدین هنگام است‌که می‌توانند ستمگری کنند، و سرکشی و طغیان نمایند، و خیانت ورزند، و به گول زدن بپردازند، و مردمان را به فساد و تباهی تشویق و ترغیب‌کنند و برانگیزند. آن وقت است‌که آنچه می‌خواهند آن شود و هدف ایشان حاصل شودکه نعمتهای زمین را ازآن خود کردن،کسب حرام نمودن، کالای پست را به دست آوردن، خوار و رذل از زندگی بهره‌مند شدن، تکثر و خود بزرگ‌بینی در زمین نمودن، و مردمان را بدون مقاومت واوقاف تلخی بنده و برده کردن است.
برنامه ایمان زندگی را و زندگان را محفوظ و مصون میکند. از خود کامگی‌کسانی‌که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت برتری میدهند، و نعمتهای این زندگی را برای خود می‌خواهند.
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ).
(ای محمّد) ما هیچ پیغمبری را نفرستاده‌ایم مگر این که به زبان قوم خودش (متکلم بوده است) تا برای آنان (احکام الهی را) روشن سازد (و حقائق را تبیین و تفهیم کند).
این نعمت، نعمتی است‌که در هر رسالتی مردمان را دربر می‌گیرد. تا برای پیغمبر ممکن گردد مردمان را از گمراهیها و تاریکیها نجات دهد و به سوی نور با اجازه و توفیق خدا بکشاند، چاره‌ای از این نبوده است‌که آن پیغمبر را به زبان قوم خود روانه‌کند، تا برای ایشان مطالب و مقاصد رسالت را بیان دارد و روشن‌کند و آنان هم سخن او را درک و فهم‌کنند، وهدف رسالت به تمام وکمال انجام بگیرد و پیاده‌گردد.
پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) به زبان قوم خود برانگیخته شد و روانه گردید، هرچندکه پیغمبر برای جملگی مردمان بود. از آنجاکه قوم او میبایستی پس ازاو رسالت وی را به همگی مردمان برسانند و ابلاغ‌گردانند، و عمر مبارکش هم محدود بود، بدو دستور داده شد پیش از دیگران قوم خود را به سوی خدا دعوت‌کند و به اسلام فراخواند، تا جزیرةالعرب دربست ازآن اسلام‌گردد، و بدین خاطر پرورشگاهی شودکه حاملان رسالت محمّد (صلی الله علیه و سلم) باشند وآن را به سائرنقاط زمین برسانند. این‌کار عملا به وقوع پیوست. قضا و قدر خداوند آگاه و دانا، چنین خواسته بود همین‌که پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) وفات یافت، اسلام به آخرین مرزهای جزیرةالعرب رسیده بود. پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) سپاه اسامه را به اطراف حزیرةالعرب گسیل فرمود، سپاهی‌که پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) وفات یافت و هنوز حرکت نکرده بود ... درحقیقت پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) نامه‌هائی را به خارج جزیرةالعرب فرستاد و مردمان را به اسلام فراخواند، تا رسالت او مصداق پیدا کند که برای همگی انسانها است. ولیکن چیزی که خدا برای او مقدر و مقررکرده بود، و چیزی‌که با سرشت عمر محدود بشری می‌خواند و با آن همآهنگ و همآوا است، این است که پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) رسالت را به زبان قوم خود به قوم برساند، و رسالت او به سائر مردمان جاهای دیگر از راه حاملان این رسالت برسد و ابلاغ شود ... این هم انجام پذیرفت ... لذا هیچ‌گونه مخالفتی میان رسالت او برای جملگی انسانها، و میان رسالت او به زبان قوم خودش، وجود ندارد. خدا چنین مقدر فرموده بود، و در واقعیت زندگی هم چنین شد.
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ).
(ای محمد!) ما هیچ پیغمبری را نفرستاده‌ایم مگر این که به زبان قوم خودش (متکلم بوده است) تا برای آنان (احکام الهی را) روشن سازد (و حقائق را تبیین و تفهیم کند).
(فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ).
سپس خداوند هرکس را که (به فرمان آسمانی گوش نکرده است) گمراه ساخته است و هرکس را که (برابر دستور آسمانی حرکت نموده است) رهنمود ساخته است.
بدین هنگام وظیفه پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) - هر پیغمبری -به پایان می‌آید. وقتی که پیغمبر رسالت را بیان و تبلیغ کرد کار او تمام میشود. امّا هدایت یا ضلالتی که مترتب بر بیان و تبلیغ او است، در قدرت او نیست، و به آرزوی وی هم نیست. بلکه هدایت یا ضلالت جزو کارهای خدا است. خدا سنتی را برای آن پدید آورده است‌که اراده و مشیت مطلقه او خواسته است. هرکه راه ضلالت را درپیش‌گیرد گمراه می‌گردد، و هرکه راه هدایت را درپیش‌گیرد هدایت می‌یابد و به مقصد میرسد. هم این و هم آن، از اراده و مشیت یزدان پیروی میکند، اراده و مشیتی‌که سنت او را در زندگی پدید آورده است.
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).
و او چیره (بر هر کاری است که بخواهد و کارهایش) دارای حکمت است.
خدا قادر و توانا بر چرخاندن و گرداندن کار و بار مردمان و زندگی ایشان است. برابر حکمت و تقدیری کار و بارشان را اداره میکند و دچار تبدیل و تغییر می‌گرداند. چه کارها ناسنجیده و بدون رهنمود و تدبیر به خود رها نشده است.
*
رسالت موسی (علیه السلام) نیز به زبان قوم خودش بوده است:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ. وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَیُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ. وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ. وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأرْضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ. ).
موسی را همراه با آیات (و موید به معجزات) خود فرستادیم (و بدو دستور دادیم) که قوم خویش را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون بیاور (و) به سوی نور (ایمان و دانش رهنمود گردان) و روزهای خوشی و ناخوشی و نعمت و نقمتی را به یادشان بیاور که خدا بر سر گذشتگان آورده است. در این کار (که بیان سرگذشت نیکان و بدان پپشین است) برای هر شکیبای (بر مصائب و بلایای آسمانی و) سپاسگزار (بر انعام و عطایای الهی)، دلائل بزرگی (و نشانه‌های سترگی بر وحدانیت خدا) است. (ای پیغمبر! برای عبرت قوم خود بیان کن) وقتی را که موسی به قوم خود گفت: نعمت دادن خدا به خویشتن را به یاد آرید، آن زمان که شما را از فرمان فرعونیان که بدترین شکنجه‌ها را به شما می‌رساندند و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند نجاتتان داد، و در آن (عذاب و نجات) آزمایش بزرگ شما نهفته بود. و (ای بنی‌اسرائیل! به یاد آورید) آن زمان را که پروردگارتان موکدانه اعلام کرد که اگر (از نعمتهای خدادادی، به وسیله ثبات بر ایمان و تلاش در عبادت) سپاسگزاری کردید، هرآینه (نعمتهای خود را) برایتان افزایش می‌دهم، و اگر کافر (و ناسپاس) شدید (شما را به عذاب دردناکی گرفتار می‌سازم و بدانید که) بیگمان عذاب من بسیار سخت است. و موسی گفت: اگر شما و همه کسانی که در زمین هستند کافر شوید و ناسپاس گردید، به خدا زیانی نمی‌رسد، چرا که خداوند بی‌نیاز (از ایمان ایمانداران و سپاس سپاسگزاران است، و اگر کسی هم بدو ایمان نیاورد و شکر انعامش را نگزارد، او ذاتاً) ستوده است.
تعبیر قرآنی واژه‌های دستور به موسی و دستور به محمّد - علیهما صلاة‌الله و سلامه - را همسان می‌گرداند، همانگونهکه همگام با طرز اداء سخن در سوره است، و چندی پیش از آن صحبت‌کردیم. چه دستور در آنجا این چنین بود:
(لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات قرآن) از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری.
و دستور در اینجا این چنین است:
(أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
(بدو دستور دادیم) که قوم خویش را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون بیاور (و) به سوی نور (ایمان و دانش رهنمود گردان).
دستور نخستین به جملگی مردمان است، و دسور دوم فقط به قوم موسی است، ولی هدف یکسان است:
(أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ... وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ).
(بدو دستور دادیم) که قوم خویش را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون بیاور (و) به سوی نور (ایمان و دانش رهنمود گردان) ... و روزهای خوشی و ناخوشی و نعمت و نقمتی را به یادشان بیاور که خدا بر سر گذشتگان آورده است.
همه روزها روز خدا است. ولیکن در اینجا مقصود به یاد ایشان آوردن روزهائی است‌که در آنها برای انسانها یا برای گروهی از آنان کار برجسته یا خارق‌العاده و معجزه‌ای با نعمت یا نقمت روی داده است و روزهای خوشی یا ناخوشی برای آنان بوده است، همانگونهکه در داستان تذکر موسی به قوم خود خواهد آمد. موسی ایشان را به روزهائی‌که داشته‌اند تذکر می‌دهد، و روزهائی را خاطرنشان ایشان می‌سازد که اقوام نوح و عاد و ثمود وکسانی پس از آنان داشته‌اند. روزها اینها بوده است.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).
بیگمان در این کار (که سرگذشت نیکان و بدان پیشین است) برای هر شکیبای (بر مصائب و بلایای آسمانی و) سپاسگزار (بر انعام و عطایای الهی) دلائل بزرگی (و نشانه‌های سترگی بر وحدانیت خدا) است.
در میان این روزها روزهای سخت و دشوار و ناخوشی بوده است‌که شکیبائی را می‌طلبیده است و شکیبائی را به محک آزمایش زده است. و در میان آنها روزهای آسایش و آرامش و خوشی و نعمت بوده است‌که سپاسگزاری و شکر خدا را می‌طلبیده است و شکر نعمت را به محک آزمایش زده است.کسی‌که شکیبا و سپاسگزار باشد آن کسی است که معنی این آزمایشها را درک و فهم میکند، و فراسوی آنها را می‌خواند و می‌داند، و در آنها پند و اندرزی برای خود می‌یابد، همانگونهکه در آنها دلداری و یادآوری می‌بیند.
موسی شروع به ادای رسالت خود میکند، و قوم خود را تذکر می‌دهد و به یاد آن روزگاران می اندازد:
(وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَیُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).
(ای پیغمبر! برای عبرت قوم خود بیان کن) وقتی را که موسی به قوم خود گفت: نعمت دادن خدا به خویشتن را به یاد آرید، آن زمان که شما را از فرمان فرعونیان که بدترین شکنجه‌ها را به شما می‌رساندند و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند نجاتتان داد، و در آن (عذاب و نجات) آزمایش بزرگ شما نهفته بود.
موسی قوم خود را به یاد نعمت خدا بدیشان می‌اندازد، نعمت رهائی از بدترین عذابی که از فرعونیان می‌دیدند. فرعونیان عذاب را بر سرشان می‌آوردند و پیوسته برایشان می‌خواستند. بدین سبب عذابشان سستی نمی‌گرفت وگسیخته نمی‌شد. از انواع برجسته عذابشان سر بریدن پسرانشان و زنده نگاه داشتن دخترانشان بود. تا بدین وسیله نیروهای بازدارنده را در میانشان بگسلند، و ضعف و خواریشان را بر دوام و بر قرار نگاه دارند. نجات دادن ایشان از این حال نعمت قابل ذکری است. تذکر داده میشود تا شکر و سپاس آن گفته شود.
(وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).
و در آن (عذاب و نجات) آزمایش بزرگ شما نهفته ا ست .
نخست آزمایش با عذاب است. امتحان شکیبائی، پایداری، خویشتنداری، اراده استوار برای نجات، و به کار پرداختن و به تلاش ایستادن در راه نجات است. شکیباثی هم تحمّل خواری و پستی و شکنجه نیست و بس. ولیکن شکیبائی تاب آوردن در برابر عذاب، بدون کرنش‌کردن و خواری نمودن و شکست روانی نشان دادن است. شکیبائی استمرار اراده قوی بر نجات یافتن است. شکیبائی آمادگی پیدا کردن برای رویاروئی با ستم و طاغیان و سرکشان است. در غیر این صورت شکیبائی آن شکیبائی نیست‌که مورد سپاس قرارگیرد، بلکه تسلیم خواری و پستی شدن است ... دومی آزمایش با شکر و سپاس، و اعتراف به نعمت خدا، و استقامت بر هدایت به پاس نجات و رهائی است.
موسی در بیان رسالت و تبلیغ آن به قوم خود به پیش میرود، بعد از آن که ایشان را به یاد روزگاران خود انداخته بود، و ایشان را از هدف عذاب و نجات آگاه کرده بود، و بدیشان فهمانده بودکه باید در برابر عذاب شکیبائی و استقامت نشان داد، و در برابر نجات و رهائی شکر و سپاسگزاری‌کرد ... موسی به پیش میرود تا برای قوم خود بیان داردکه خدا چه پاداشی یا پادافره‌ای را بر شکر کردن و ناشکری نمودن مترتب فرموده است:
(وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ).
و (ای بنی‌اسرائیل! به یاد آورید) آن زمان را که پروردگارتان موکدانه اعلام کرد که اگر (از نعمتهای خدادادی، به وسیله ثبات بر ایمان و تلاش در عبادت) سپاسگزاری کردید، هر آینه (نعمتهای خود را) برایتان افزایش می‌دهم، و اگر کافر (و ناسپاس) شدید (شما را به عذاب دردناکی گرفتار می‌سازم و بدانید که) بیگمان عذاب من بسیار سخت است.
ما در مقابل این حقیقت بزرگ می‌ایستیم: حقیقت افزایش نعمت به سبب شکر نعمت، و عذاب شدید به سبب کفران نعمت.
ما در مقابل این حقیقت می‌ایستیم. در لحظه نخستین دلهایمان بدان اطمینان پیدا میکند و می‌آرامد، چون این وعده راستین خدا بدان است. قطعاً باید تحقق یابد و در هر حال بدان وفا شود ... اگر می‌خواهیم مصداق این حقیقت را در زندگی ببینیم، و اسباب و علل ظاهری آن را مشاهده‌کنیم، ما زیاد معطل نمی‌شویم و به دنبال اسباب و علل زیاد جستجو نمی‌کنیم.
شکر نعمت دلیل بر راست و درست بودن مقیاسها و معیارها در نفس انسان است. خوبی سپاسگزاری می‌گردد چون سپاسگزاری پاداش طبیعی در فطرت سالم است.
این یکی از مصداقها است ... دیگر این‌که نفسی‌که شکر نعمت خدا را بجای می‌آورد، درکاربرد این نعمت خدا را می‌پاید و او را حاضر و ناظر استفاده از نعمت می‌شمارد. در این صورت با داشتن نعمت سرمست و مغرور نمی‌شود. خویشتن را بر دیگران برتر و والاتر نمی‌گیرد. نعمت خدادادی را در اذیت و آزار و زشتی و پلشتی و فساد و تباهی بکار نمی‌برد.
هم این و هم آن چیزهائی هستندکه نفس را تزکیه می‌بخشند و پاکیزه می‌دارند، و آن را به عمل نیک و کردار شایسته برمی‌انگیزند، و نفس را بر آن می‌دارند که به‌گونه شایسته و بایسته از نعمت استفاده بکند و نعمت را به صورتی استعمال‌کندکه باعث افزایش نعمت و برکت نعمت‌گردد، و مردمان را از آن نعمت و از صاحب آن نعمت خشنود سازد. در این صورت مردمان یار و یاور او می‌شوند، و درنتیجه روابط افراد جامعه خوب می‌گردد و در امن و امان و صلح و صفا ثروتها رشد پیدا میکند و افزایش می‌یابد. و سائر اسباب و علل ظاهری دیگری‌که در زندگی می‌توانیم ببینیم. هرچندکه اگر اینها هم نبود، وعده خدا به تنهائی کافی بودکه به مومن اطمینان دهد، مومنی‌که حه اسباب و علل را ببیند و درک و فهم‌کند، وچه اسباب و علل را نبیند و درک و فهم نکند، دلش می‌آساید چون این وعده حق است، زیرا وعده خدا است و انجام می‌پذیرد.
ناشکری نعمت خدا گاهی با ناسپاسی آن انجام می‌گیرد. وگاهی با منکر شدن این که دهنده آن نعمت خدا است صورت می‌پذیرد. بلکه آن نعمت را به دانش و تجربه و آگاهی و زحمت شخصی و تلاش وکوشش نسبت می‌دهد! وگاهی ناشکری با استفاده بد صورت می‌پذیرد، از قبیل: غرور و سرمستی، و تکبر بر مردمان، و بهره‌برداری از نعمت در راه شهوات و فساد ... همه اینها ناشکری نعمت خدا است.
عذاب شدید چه بسا متضمّن معنی نابودی نعمت باشد، نابودی خود نعمت، یا آن نعمت در احساس و شعور هیچ‌گونه تاثیری نداشته باشد و از صفحه ذهن محو گردیده باشد. یعنی بودن آن بسان نبودن آن به فراموشی سپرده شود. چه‌بسا نعمتهائی‌که بجای این‌که نعمت باشد نقمت‌گردد، و بجای این‌که سعادت بیافریند مایه شقاوت شود، و دارنده آن بدان بدبخت‌گردد، و به حال‌کسانی حسودی ورزدکه از این نعمت بی‌بهره و دست خالی هستند!گاهی هم نعمت عذابی در آینده می‌گردد، چه در دنیا و چه در آخرت، آن‌گونه‌که خدا بخواهد. هرچند بعدها این نعمت مایه عذاب میشود، امّا چون ناشکری نعمت خدا بدون‌کیفر نمی‌ماند، قطعا این عذاب روی می‌دهد و دامنگیر ناسپاس میشود.
این شکر و سپاس، ثمره آن عائد خدا نمی‌شود. این ناشکری و ناسپاسی هم آثار آن به خدا برنمی‌گردد. چه خدا خودش بی‌نیاز و ستوده است، امّا نه با حمد و سپاس مردمان از ایزد جهان، و نه با شکر و سپاسگزاری ایشان از عطایای یزدان سبحان:
(وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأرْضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ).
و موسی گفت: اگر شما و همه کسانی که در زمین هستید کافر شوید و ناسپاس گردید، به خدا زیانی نمی‌رسد، چرا که خداوند بی‌نیاز (از ایمان ایمانداران و سپاس سپاسگزاران است، و اگر کسی هم بدو ایمان نیاورد و شکر انعامش را نگزارد، او ذاتا) ستوده است.
تنها چیزی‌که هست این است‌که در پرتو شکر نعمت زندگی اصلاح و روبراه می‌گردد، و خود مردمان با رو کردن به خدا پاک می‌گردند، و با شکر و سپاس از خوبی و نیکی راستای راه راست را در پیش می‌گیرند، و با روکردن به دهنده نعمت اطمینان می‌یابند و آرامش پیدا میکنند، و از نماندن و از میان رفتن نعمت به هول و هراس نمی‌افتند، و به سبب چیزی‌که از نعمت خرح میکنند و بذل و بخشش کنند، یا به سبب چیزی‌که از نعمت ضائع میشود و هدر میرود، آه ها و ناله‌ها سر نمی‌دهند و حسرتها و افسوسها نمی‌خورند. چه در هر صورت، دهنده نعمت موجود است، و نعمت در پرتو شکر و سپاس از صاحب نعمت، پاک میشود و افزایش می‌یابد.
*
موسی به بیان و یادآوری قوم خود می‌پردازد و در بیدار و هوشیار کردن ایشان به پیش می‌تازد. ولیکن موسی از صحنه نهان می‌گردد تا پیکار بزرگ میان ملتهای انبیاء و میان جاهلیهای تکذیب‌کننده رسولان و رسالتها نمایان گردد. این کار از زیبائیهای شیوه اداء مطالب و مقاصد در قرآن است برای زنده گرداندن صحنه‌ها، و انتقال آنها از داستانهائی که روایت می‌شوند به صحنه‌هائی که دیده و شنیده می‌شوند، و شخصیتهای بازیگر در آنها می‌جنبند، و نشانه‌ها و سیماها و فعل و انفعالات در آنها جلوه‌گر و نمایان می‌گردند!
هم‌اینک به سوی‌گستره سترگی پیش می‌رویم که در آن زمان و مکان از میان میرود:
(أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ).
آیا به شما نرسیده است خبر کسانی که پیش از شما بوده‌اند؟ (از قبیل) قوم نوح و عاد و ثمود و کسان دیگری که پس از ایشان آمده‌اند و جز خدا کسی (تعداد بیشمار) آنان را (نمی‌داند و ایشان را چنان که باید) نمی‌شناسد. پیغمبرانشان دلائل روشن و معجزات آشکاری برایشان آوردند (و بدیشان نمودند)، ولی آنان دستهایشان را بر دهانهای پیغمبران گذاشتند (و از تبلیغ آنان جلوگیری نمودند و سد راه رسالت آسمانی و دشمن دعوت الهی شدند و) گفتند: ما ایمان نداریم به چیری که به همراه آن فرستاده شده‌اید (و دلائل و معجزات شما را قبول نمی‌کنیم و رسالتتان را تصدیق نمی‌نمائیم) و درباره چیزی که ما را بدان می‌خوانید سخت در شک و گمانیم (و به یکتاپرستی و قانون آسمانی یقین و باور نداریم).
این تذکر و پند ازگفته موسی است. ولیکن روند قرآنی از حالا موسی را پنهان می‌سازد تا به عرضه داستان رسولان و رسالتها در همه زمانها بپردازد، و از داستان رسولان و رسالتها، و از حقیقت آنها در رویاروئی با جاهلیت، و از فرجام تکذیبکنندگان آن رسالتها با وجود اختلاف زمان و مکان، سخن بگوید ... انگار موسی «راوی» است و اشاره به رخدادهای روایت بزرگی میکند. سپس به ترک صحنه میگوید تا بعد از آن قهرمانان آن با یکدیگر به سخن بپردازند و دست‌اندرکار شوند ... این نیز شیوه‌ای از شیوه‌های عرضه داستان در قرآن است. داستانی که در قران حکایت می‌گردد به روایت زنده‌ای تبدیل میشود، همان‌گونه که درگذشته گفتیم. در اینجا پیغمبران بزرگوار را درکاروان ایمان مشاهده می‌کنیم‌که دارند با جملگی انسانها در دورانهای جاهلیت خود رویاروی می‌شوند. آنجا که فاصله‌های بین نسلها و قومها از میان برمی‌خیزند، و حقائق بزرگ، لخت از زمان و مکان جلوه‌گر و پدیدار می‌آیند، بدانگونه که حقیقت وجودی آنها در پشت سر موانع زمان و مکان بوده است:
(أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلا اللَّهُ؟).
آیا به شما نرسیده است خبر کسانی که پیش از شما بوده‌اند؟ (از قبیل) قوم نوح و عاد و ثمود و کسان دیگری که پس از ایشان آمده‌اند و جز خدا کسی (تعداد بیشمار) آنان را (نمی‌داند و ایشان را چنان که باید) نمی شنا سد.
در این صورت آنان زیاد بوده اند. کسانی هستند که در قرآن از ایشان نامی برده نشده است و ذکری نرفته است. آنان در فواصل میان قوم ثمود و قوم موسی می‌زیسته‌اند. روند قرآنی در اینجا کاری به شرح حال و تفصیل کارشان ندارد. وحدتی در دعوت پیغمبران، و وحدتی در کاری است که دعوت با آن رویاروی گردیده است:
(جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ).
پیغمبرانشان دلائل روشن و معجزات آشکاری برایشان آورده‌اند (و بدیشان نموده‌اند).
چیزهای روشن و آشکاری را برایشان آورده‌اند و بدیشان نشان داده‌اندکه بر عقل و شر سالم پوشیده نبوده‌اند.
(فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ).
ولی آنان دستهایشان را بر دهانهای پیغمبران گذاشتند (و از تبلیغ آنان جلوگیری نمودند و سد راه رسالت آسمانی و دشمن دعوت الهی شدند و) گفتند: ما ایمان نداریم به چیزی که به همراه آن فرستاده شده‌اید (و دلائل و معجزات شما را قبول نمی‌کنیم و رسالتتان را تصدیق نمی‌نمائیم) و درباره چیزی که ما را بدان می‌خوانید سخت در شک و گمانیم (و به یکتاپرستی و قانون آسمانی یقین و باور نداریم).
دستهایشان را بر دهانهایشان‌گذاشتند بدان‌گونه‌که کسی می‌خواهد صدایش را به موج درآورد تا از دور شنیده شود. برای این‌کار کفهای دستهایش را این سو و آن سوی دهانش می‌گذارد و فریاد برمی‌آورد و صدایش را رفت وبرگشت می‌دهد تا به موج‌درافتد و شنیده شود. روند قرآنی این‌کار را به تصویر میکشد، کاری‌که دلالت دارد بر آشکارا تکذیب‌کردن و شک و تردید راه انداختن، و پرخاشگری و زشت‌کاری ایشان در این داد و فریاد بدشگون و کار نامیمونی‌که بدین شیوه بی‌ادبانه و ناتراشیده و ناخراشیده انجام می‌دادند، و آشکارا زبان به‌کفر می‌گشودند.[1]
از آنجاکه پیغمبرانشان ایشان را به سوی آن دعوت می‌کردند و فرامی‌خواندند اعتقاد به الوهیت خدای یگانه، و باور به ربوبیت او برای انسانها بدون شریک و انبازی از بندگان خدا بود، شک و تردید داشتن درباره این حقیقت‌گویائی‌که فطرت آن را درک و فهم میکند، و آیات و نشانه‌های یزدان‌که پراکنده در ظاهر جهان و جلوه‌گر در صفحات آن است، بسی زشت و ناپسند به نظر می‌رسید. پیغمبران این شک و تردید را زشت و ناپسند می‌شمردند، و آسمانها و زمین هم گواهان براین مساله بودند و هستند:
(قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).
پیغمبرانشان بدیشان گفتنذ: مگر درباره وجود خدا، آفریننده آسمانها و زمین، بدون مدل و نمونه پیشین، شک و تردیدی در میان است؟ (مگر عقل شما کتاب باز هستی رانمی‌نگرد وبه مولف آن راه نمی‌برد؟).
آیا درباره وجود خدا شک و تردیدی است؟ در حالی که آسمانها وزمین با فطرت به سخن درمی‌آیند و بدو می‌گویند: خدا آسمانها و زمین را ازنیستی به هستی درآورده است وآنها را به زیور وجود آراسته است و سر و سامانشان بخشیده است. پیغمبرانشان این سخن راگفتند، چون آسمانها و زمین نشانه‌های مهم‌و برجسته‌ای بر وجود خدا هستند. تنها اشاره به آسمانها و زمین‌کافی است، تا آدم گریز پا را با سرعت بر سر عقل آورد و بیدار و هشیارش‌کند. پیغمبر بر اشاره چیزی نیفزودند، چه اشاره به تنهائی بسنده است. آنگاه نعمتهای خدا را بر انسانها برمی‌شمرندکه در دعوت آنان به سوی اینان نهفته است. همچنین در مهلت دادن بدیشان تا مدتی، نهفته است‌که در آن بیندیشند و خویشتن را از عذاب بپرهیزند.
(أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ).
مگر درباره وجود خدا، آفریننده آسمانها و زمین، بدون مدل و نمونه پیشین، شک و تردیدی در میان است؟ (مگر عقل شما کتاب باز هستی را نمی‌نگرد و به مولف آن راه نمی‌برد؟). او شما را فرامیخواند تا گناهانتان را ببخشاید.
دعوت در اصل دعوت به سوی ایمان است، ایمانی‌که منتهی به مغفرت و بخشودن می‌گردد. ولیکن روند قرآنی دعوت را بدون واسطه به مغفرت پیوند می‌دهد، تا نعمت و بزرگواری خدا جلوه‌گر آید. در این صورت شگفت خواهد بودکه قومی به سوی مغفرت و بخشودن دعوت شوند، ولی آنان اینگونه با همچون دعوتی برخورد کنند!
(یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ ... وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى).
او شما را فرامیخواند تا گناهانتان را ببخشاید و (از سرشت ناپاکتان صرف نظر نماید، و بدین زودیها هلاکتان نسازد و بلکه) تا مدت مشخصی (که در آن مرگتان فرامی‌رسد) شما را برجای و محفوط دارد.
یزدان سبحان گذشته از دعوت به مغفرت، همین که دعوت کرد، با شتاب ایمان آوردن شما را نمی‌خواهد، و همین که تکذیب گردید شما را به عذاب گرفتار نمی‌سازد، و بلکه بر شما باز هم منت دیگری می‌نهد و بزرگواری دیگری میکند و تا مدت معین به شما مهلت می‌دهد، و عذاب را چه در این دنیا و چه در آن دنیاکه روز حساب وکتاب است به تاخیر می‌اندازد. تا در این چند روزه مهلت حیات به خود آئید و آیات خدا را بررسی و وارسی نمائید و فرموده‌های پیغمبرانتان را مورد دقث قرار دهید و بازبینی‌کنید. این هم رحمتی و بزرگواری‌ای است که از زمره نعمتها بشمار می‌آیند و در مبحث نعمتها جایگزین می‌شوند ... آیا این پاسخ دعوت یزدان مهربان بزرگوار است؟!
در اینجا مردمان به جهالت برمی‌گردند و دوباره همان اعتراض جاهلانه را مطرح میکنند:
(قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا).
گفتند: شما جز انسانهائی همچون ما نیستید (و فضیلتی بر ما ندارید تا از میان ما شما را برگزینند و پیام‌آوران آسمانی برای مردمان زمینی کنند) و شما می‌خواهید ما را از چیزهائی منصرف و به دور دارید که پدرانمان آنها را می‌پرستیده‌اند.
بجای این‌که انسانها به خود ببالند از این‌که خدا از میان آنان یکی را برمی‌گزیند تا رسالت خود را بدو سپارد، آنان به سبب جهالت خود این انتخاب وگزینش را نمی‌پسندند، و آن را مایه برانگیختن شک و تردید درباره پیغمبران برگزیده میسازند، و دعوت خود را توسط پیغمبران چنین تعلیل و توجیه می‌کنندکه انبیاء می‌خواهند ایشان را از چیزی منصرف کنند و بازدارند که پدرانشان آن را پرستش می‌کرده‌اند. دیگر از خود نمی‌پرسند: چرا پیغمبرانشان دوست دارند آنان را منصرف کنند و بازدارند؟ طبق سرشت جمود عقلی‌ای که بت‌پرستیها خردها را با آن مهر میکنند درباره چیزی که پدرانشان می‌پرستیده‌اند نمی‌اندیشند و نمی‌پرسند: ارزش این چیزی که پدرانشان می‌پرستیده‌اند چیست؟ حقیقت آن کدام است؟ اگر نقد و بررسی شود و درباره‌اش به فکر و اندیشه پردازند، چه ارج و ارزشی پیدا خواهد کرد؟) طبق این جمود و رکود عقلی درباره دعوت جدید نیز نمی‌اندیشند. بلکه خارق‌العاده و معجزه می‌طلبند، خارق‌العاده و معجره‌ای که ایشان را وادار به تصدیق کند.
(فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ).
برای ما دلیل روشنی بیاورید (و معجزه‌هائی بنمائید که ما پشنهاد می‌کنیم).
پیغمبران پاسخ میدهند .. آدمیزادگی خود را انکار نمی‌کنند، بلکه بدان اقرار میکنند. درضمن چشمها را متوجه لطف و فضل و بزرگواری خدا میسازند در این که پیغمبران را از میان انسانها برگزیده است و برانگیخته است، و چیزی بدیشان عطاء فرموده است‌که با آن ایشان را شایان حمل امانت بزرگ رسالت‌کرده است:
(قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ).
پیغمبرانشان بدیشان گفتند: (همان‌گونه که گفتید) ما جز انسانهائی همچون شما نیستیم، ولیکن خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد (و او را با لطف خود می‌نوازد و پیغمبرش می‌سازد).
روند قرآنی واژه «یمن: منت می‌نهد» را ذکر میکند تا هماهنگ باگفتگو در فضای سوره‌گردد، فضای سخن از نعمتهای خدا، از جمله این منتی‌که بر هرکس از بندگان خودکه بخواهد می‌نهد و در حق او لطف میکند. این هم منت و بزرگواری سترگی است نه‌تنها در حق خود پیغمبران و سنن، بلکه در حق جملگی انسانهائی‌که با برگزیده شدن و برانگیخته‌گردیدن افرادی از میان آنان برای این وظیفه مهم مفتخر می‌شوند و مورد عنایت قرار می‌گیرند، وظیفه مهمّی‌که پیوند پیداکردن و پیام دریافت نمودن از جماعت والا و والامقام فرشتگان است. این هم منت نهادن و بزرگواری‌کردن در حق انسانها است‌که فطرت را بیدار کردن و از زیر توده‌هائی از تاریکیهائی‌که بر آن افتاده است بیرون کشیدن و به سوی نور بردن است.گذشته از این که در پرتو رسالتهای آسمانی فطرت از زیر توده‌های انبوه تاریکیها بیرون می‌آید، بلکه دستگاه‌های گیرنده و دریافت‌کننده نیز به تکان می‌افتد تا از مرگ راکد و بسته بیرون آید و به زندگی باز و شکفته درآید ...گذشته از این هم منت و بزرگواری است بر انسانها که رسالتهای آسمانی آنان را ازکرنش بردن و پرستش کردن بندگان نجات میدهند و ایشان را به کرنش بردن و پرستش کردن یزدان یگانه بی‌انباز جهان مفتخر میکنند، وکرامت و شرافت و نیرو و توان آنان را از خواری و پراکنده شدن و هرز رفتن درکرنش بردن و پرستشکردن بندگان آزاد و رها میسازند ... خواری و ذلتی که سر انسان را برای بندهای همچون خودکج و خم میکند! پراکنده شدن و هرز رفتنی‌که نیرو و توان انسان را برای خدا کردن و الوهیت بخشیدن به بنده ای همچون خود مسخر میکند و بکار می‌گیرد!
و امّا داستان بیان حجت آشکار و دلیل واضح، و نشان دادن نیروی خارق‌العاده و آوردن معجزه، پیغمبران برای اقوام خود روشن می‌کنندکه اینها کار خدا است و در حد توان ایشان نیست. تا بدین وسیله در ذهن و شعور تاریک و ناپیدای اقوام خود میان ذات خدا و ذات بشری خویشتن جدائی بیندازند، و شکل توحید مطلق را آن‌گونه خالص و پالوده نشان دهندکه در ذات و صفت یزدان اصلا مشابهتی پیش نیاید. مشابهت همان سرگشتگی و ضلالتی است‌که بت‌پرستیها بدان گرفتار آمده‌اند، همان‌گونه که جهان‌بینیهای‌کلیسائی در مسیحیت بدان دچار آمده‌اند از وقتی‌که مسیحیت آمیزه بت‌پرستیهای یونانی و رومی و مصری و هندی شده است. نقطه شروع سرگشتگی و ضلالت ایشان از زمان نسبت دادن خارق‌العادات و معجزات به خود عیسی (علیه السلام) و دچار اشتباه شدن و به هم آمیختن الوهیت خدا و عبودیت عیسی (علیه السلام) بوده است!
(وَمَا کَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ).
و ما را نسزد که دلیلی برایتان بیاوریم (و معجره‌ای به شما بنمائیم) مگر با اجازه خدا (و توفیق او).
ما بر نیروئی جز نیروی او تکیه نمی‌کنیم:
(وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).
و مومنان باید به خدا توکل کنند و بس.
پیغمبران این حقیقت را به طور مطلق و دائم بیان می‌فرمایند. مومن باید تنها بر خدا توکل نماید و پشت ببندد و بس. دل او باید به سوی‌کسی و چیزی جز خدا میل‌کند و بگراید، و جز از خدا نباید یاری بخواهد و یاوری بطلبد. جز به خدا نباید امید داشته باشد، و خویشتن را در پناه‌کسی جز او نباید بدارد. پشت و پناه مومن خدا باید باشد و بس.
آنگاه پیغمبران با اسلحه ایمان به پیکار طاغیان و سرکشان رو میکنند، و اذیت و آزار را با استقامت و پایداری پاسخ می‌گویند، و برای روشنگری و تاکید می پرسند:
(وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).
آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است. ما بر توکل خود می‌افزائیم) و حتما بر اذیت و آزارتان شکیبائی می‌نمائیم، و متوکلان باید بر خدا توکل کنند و بس).
این سخن کسی است‌که به موضع و راه خود اطمینان دارد. دستهایش از سوی سرپرست و یاورش پر است. ایمان دارد به این که خدائی که او را به راه راست رهنمود می‌فرماید قطعا کمک می‌نماید و پیروز می‌گرداند. کی مهم است اگر پیروزی در زندگی دنیا دست ندهد و حاصل نشود، مادام که برای بنده هدایت راه تضمین شده باشد؟
دلی‌که احساس می‌کندکه دست خداوند سبحان‌گامهای او را راه می‌برد، و او را به راه رهنمود میکند، دلی است که به خدا رسیده است و در شناخت او اشتباه نمی‌کند، و در آشنائی با الوهیت غالب و چیره او راه خطا نمی‌پوید. داشتن همچون احساسی به شک و تردید اجازه نمی‌دهد در مسیر راه بر دل بنشیند، و سدها و مانعها بر سر راه تولیدکند، هرچندکه مشکلات و موانع راه فراوان باشند، و هرچند که نیروهای طاغوت بر سر راه بیشمار بوده و اینجا و آنجا درکمین باشند. بدین خاطر همچون پیوندی در پاسخ پیغمبران - صلوات الله و سلامه علیهم - میان احساس هدایتشان به وسیله یزدان، و میان توکل آنان بر یزدان در رویاروئی با تهدید بی‌پرده طاغوتها است، و پیغمبران پافشارانه می‌خواهند راه خود را بسپرند، هرچند که این جور تهدید و بیم متوجه ایشان شود.
این حقیقت - حقیقت ارتباط در دل مومن میان احساس مومن به هدایت یزدان و میان آشکارا توکل نمودن بر او - جز دلهائی بدان پی نمی‌بردکه عملا در تلاش و جنبش مبارزه و پیکار با طاغوت جاهلیت هستند، و در ژرفاهای خود دست خدای سبحان را احساس میکنند که دارد پنجره‌های نور را برای آنها باز میکند، و آنان کرانه‌های تابان را می‌بینند، و نسیمهای ایمان و معرفت را استشمام میکنند، و انس و الفت و قربت و نزدیکی را احساس می‌نمایند ... بدین هنگام است که گوش به تهدیدهای طاغوتهای زمین نمی‌دهند، و با اصرار و ابرام هرچه بیشتر در برابر این تهدید به پیش می‌روند و به راه خود ادامه میدهند. همچون صاحبدلانی چون طاغوتهای زمین را و آنچه راکه از وسائل تاخت و تاز و اذیت و آزار در اختیار دارند حقیر می‌شمارند، گول تشویق و تحریک مکارانه و تهدید و تنبیه جبارانه و قلدرانه ایشان را نمی‌خورند. آخر صاحبدلانی که بدین‌گونه به خدا رسیده‌اند و به فرمان او دل داده‌اند، کی می‌ترسند؟ چه چیز این بندگان ایشان را به هراس می‌اندازد؟!
(وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا).
آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟ (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است. ما بر توکل خود می‌فزائیم ).
(وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا).
و حتما بر اذیت و آزارتان شکیبائی می‌نمائیم.
قطعا صبر و استقامت نشان می‌دهیم. به تکان و تپش درنمی‌افتیم، و سست و ناتوان نمی‌شویم، و خوار و زبون نمی‌گردیم، و قصور وکوتاهی نمی‌کنیم، و منحرف نمی‌گردیم و به کژراهه نمی‌افتیم و از راستای راه حق کج نشده و بیراهه نمی‌رویم.
(وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).
و متوکلان باید بر خدا توکل کنند و بس.
دراینجا است سرکشان و قلدران از چهره خود نقاب برمی‌کنند. نه به جدال و ستیز می‌نشینند، و نه به بحث وگفتگو می پردازند، و نه می‌اندیشند و نه از روی خرد بکار می‌پردازند! زبرا احساس میکنند در مقابل یاری و مددکاری عقیده، شکست خورده‌اند. این است‌که سرکشان و قلدران از نیروی مادی دژخیمانه‌ای‌که دارند پرده برمی‌دارند، نیروی مادی دژخیبانه‌ای‌که جز دژخیمان‌کسی آن را در اختیار ندارد:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا).
کافران (و سردستگان زندقه و ضلال، هنگامی که از راه دلیل با انبیاء برنیامدند، به زور متوسل شدند و) به پیغمبران خود گفتند: یا به آئین ما بازمی‌گردید یا این که شما را از سرزمین خود بیرون می‌کنیم!.
در اینجا حقیقت پیکار و سرشت آن میان اسلام و جاهلیت جلوه‌گر می‌آید ... جاهلیت برای اسلام نمی‌پسندد که وجود مستقل و جدای از او داشته باشد. اصلا جاهلیت نمی‌تواند ببیندکه اسلام وجود مستقل و خارج از او را دارد. جاهلیت هرگز با اسلام نمی‌سازد هرچند با اسلام صلح و سازکرده باشد. چه اسلام باید به شکل یک مجموعه پویای کوشای دارای رهبری مستقل و سرپرستی مستقل جلوه‌گر آید، و این چیزی است‌که جاهلیت تاب تحمّل آن را ندارد. بدین جهت کافران از پیغمبران خود نه‌تنها خواسته‌اند که دست از دعوت خود بردارند، بلکه از ایشان درخواست کردهاند که به آئین ایشان هم برگردند، و در جمعیت جاهلی آنان هم ادغام شوند، و در آن ذوب‌گردند تا وجود مستقلی برایشان نماند. این هم چیزی است‌که سرشت این آئین از پیروان خود نمی‌پسندد، و بدین خاطر پیغمبران آن را رد کردهاند و از پذیرش آن خودداری نموده‌اند. زیرا هیچ مسلمانی را نسزدکه در مجموعه جاهلی بار دیگر ادغام گردد.
وقتی‌که نیروی ستمگر نقاب از چهره زشت و چروکیده خود برمی‌دارد، جائی برای دعوت باقی نمی‌ماند، و فرصتی برای حجت و برهان برجای نمی‌ماند، و یزدان پیغمبران را به دست جاهلیت نمی‌سپارد.
مجموعه جاهلی -با سرشت ترکیب‌بند جاهلی اعضاء خود -به عنصر مسلمانی اجازه نمی‌دهدکه در داخل آن به‌کار بپردازد، مگر این‌که‌کار مسلمان و تلاش و توان او به حساب مجوعه جاهلی‌گرفته شود و برای استحکام جاهلیت آنان صرف شود! کسانی که گمان می‌برند در لابلای خزیدن به جامعه جاهلی، و ذوب شدن در تشکیلات و دستگاه‌های جاهلی، می‌توانند برای آئین خود کار کنند، مردمانی هستند که سرشت عضویت جامعه را نمی‌دانند، سرشتی‌که هر فردی را در داخل جامعه وادار می‌سازدکه به نفع این جامعه و به سود این برنامه و جهان‌بینی آن کارکند ... این است‌که پیغمبران بزرگوارقبول نمی‌کنند به آئین قوم خود برگردند پس از آنکه خدا ایشان را از آن رهائی بخشیده است.
در اینجا نیروی والای خدا دخالت میکند و ضربه نهائی را فرو می‌آورد وکارشان را یکسره می‌سازد، نیروئی‌که نیروی انسانهای ضعیف و ناچیز در برابرش تاب ایستادگی نمیآورد، هرچند که این انسانها سرکشان قلدر و ستمگر باشند:
(فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ. وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ).
پس پروردگارشان به آنان (که حاملان رسالات آسمانی و راهنمایان بشری بودند) پیام فرستاد که حتما ستمکاران (کفرپیشه چون ایشان) را (به خاطر ظلم و ستمی که روا می‌دارند) نابود می‌کنیم. و ما شما را پس از ایشان در سرزمین (آنان) سکونت می‌بخشیم. این (پیروزی) ازآن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند.
باید دانست‌که نیروی والای خدا وقتی برای یکسره کردن کار پیغمبران با اقوامشان دخالت میکند که پیغمبران از اقوامشان ناامیدگردند و ببرند و به ترک ایشان بگویند ... و همچنین مسلمانان براساس عقیده قبول نکنندکه به آئین اقوامشان برگردند، و درنتیجه یک قوم از لحاظ عقیده و برنامه و رهبری و همایش به دو ملت جداگانه تقسیم گردند ... در این وقت است‌که نیروی والای خدا دخالت میکند تا ضربه‌کاری خود را بزند و دمار از روزگار طاغوتهائی برآورد که مومنان را تهدید میکنند، و تا مومنان را در زمین قدرت و استقرار بخشد، و به وعده یزدان به پیغمبران - مبنی بر کمک‌کردن و پیروزگرداندن و استقرار بخشیدن ایشان - وفاء کند ... هرگز این دخالت نیروی والای خدا صورت نمی‌پذیرد، در حالی که مسلمانان در جامعه جاهلی ذوب شوند، و در لابلای اوضاع و احوال و تشکیلات و دستگاه‌های آن به کار سرگرم گردند و از آن جامعه جدائی حاصل نکنند، و خودشان دارای مجموعه پویای مستقل و دارای رهبری اسلامی مستقل نباشند.
(فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ).
پس پروردگارشان به آنان (که حاملان رسالات آسمانی و راهنمایان بشری بودند) پیام فرستاد که حتما ستمکاران (کفرپیشه چون ایشان) را به خاطر ظلم و ستمی که روا می‌دارند) نابود می‌کنیم.
نون متکلم مع‌الغیر در اول فعل «لنهلکنّ» که برای عظمت است، و نون تاکید در آخر آن، هر دوتا دارای سایه روشن و آهنگ و آوای ویژه در این جایگاه دشوار و شدید هستند. حتما ستمکاران قلدری را نابود می‌کنیم که مسلمانان را تهدید میکنند، و مشرک بوده به خویشتن و به حق و حقیقت و به پیغمبران و به مردمان با این تهدید ظلم و ستم می‌نمایند.
(وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ).
و ما شما را پس از ایشان در سرزمین (آنان) سکونت می بخشیم .
بدون هرگونه جانبداری و بدون هرگونه ناسنجیدگی و بیهودگی‌ای که در میان باشد. بلکه کارها بر بنیاد قانون جاری و ساری و عادلانه و دادگرانه‌ای انجام می‌گیرد:
(ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ).
این (پیروزی) از آن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند.
این سکونت بخشیدن، و این جایگزین کردن، ازآن کسانی است‌که از جاه و جلال من بترسند، و تکبر نورزند و خودبزرگ‌بینی نکنند و ستم ننمایند. و از تهدید خدا بترسند، و حساب خود را داشته باشند، و اسباب و علل آن را مراعات دارند، و بدین خاطر در زمین فساد و تباهی نکنند، و بر مردمان ستم ننمایند. اینان بدین جهت سزاوار جانشینی می‌گردند و با استحقاق بدان می‌رسند.
بدین وسیله نیروی‌کوچک و ناچیز سرکشان ستمکار، و نیروی توانمند و فراگیر خدای بزرگوار و مراقب همه چیز و همه‌کس دادار، به همدیگر می‌رسند و با یکدیگر برخورد میکنند. همین‌که پیغمبران تبلیغ روشن خود را کردند و پیام الهی را آشکارا به دیگران رسانیدند، و جدائی میان مومنان و تکذیبکنندگان روی داد، وظیفه پیغمبران به پایان می‌آید.
همین‌که سرکشان قلدری که با قدرت ناچیزی‌که دارند به دیگران ستم می‌نمایند در صفی ایستادند، و پیغمبرانی‌که به سوی خدا دعوت میکنند در برابر یزدان‌کرنش میکنند و نیروی ایزد سبحان را با خود دارند در صف دیگری ایستادند، و هر دو‌گروه خواستند پیروز شوند و فتح و ظفر را نصیب خود کنند، فرجام‌کار همان خواهد شدکه باید بشود:
(وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ. مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِیدٍ. یَتَجَرَّعُهُ وَلا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِیظٌ).
و (پیغمبران از پروردگارشان) طلب پیروزی و (غلبه بر قوم خود) کردند (هنگامی که از ایمان آوردنشان مایوس گشتند، و خداوند آنان را فتح و ظفر بخشید و سود بردند) و هر قلدر و گردنکش منحرف و باطلگرائی، زیانمند و نامراد گردید. جلو او دوزخ قرار دارد و (در آن) از خونابه نوشانده میشود. آن را (به ناچار و با رنج بسیار) جرعه جرعه می‌نوشد، و به هیچ‌وجه گوارایش نمی‌یابد، و (موجبات) مرگ از هرسو بدو روی می‌آورد و حال این که نمی‌میرد، (تا از آنچه بدان مبتلا است نجات یابد) و بر سر راه او (هر زمان و آن) عذاب بسیار سختی است.
صحنه در اینجا صحنه شگفتی است. صحنه ناامیدی هر قلدر کینه‌توزی است. صحنه ناامیدی در همین زمین است. ولیکن به‌گونه‌ای در این جایگاه می‌ایستد که انگار دوزخ در فراسوی او قرار دارد و تصویر او در آن پدیدار است و از خونابه روان از بدنهای دوزخیان بدو نوشانده میشود! از خونابه بدنهای دوزخیان با زور نوشانده میشود و او زورکی و ناچاری آن را جرعه جرعه سر میکشد، و براثر ناپاکی و تلخی آن‌گوارایش نمی‌یابد. تنفر و بیزاری پیدا است. نزدیک است‌که تنفر و بیزاری را از لابلای واژگان ببینیم! مرگ از هر سو به سراغ او می‌آید و اسباب و علل آن او را احاطه‌کرده است، ولی او نمی‌میرد. چراکه باید عذاب اوکامل گردد، و عذاب شدید بر او پیاپی شود و به‌گونه‌های مختلف و هر بار سخت‌تر از پیش پیوسته بر او دود و حمله‌ور شود!
صحنه شگقی است. قلدر ستمکار، ناامید و شکست خورده به تصویرکشیده میشود. سرنوشت او نیز در پشت سر او به تصویر زده میشود و بدین‌گونه هراس‌انگیز و تنفرآمیز و چندش‌برانگیز بر پرده خیال می‌افتد. واژه «غلیظ: شدید» در زشت نشان دادن صحنه سهیم می‌گردد، تا این شدت و حدت هماهنگ شود با نیروی ستمگرانه‌کینه‌توزانه‌ای‌که قلدران زورگو و زورمدار، دعوت‌کنندگان به سوی حق و خیر و صلاح و یقین و اطمینان را با آن تهدید می‌کردند و بیم می‌دادند.
*
در سایه این فرجام و سرنوشت، پیروی می‌آید و مثالی را در صحنه‌ای به تصویر می‌کشدکه درباره‌کافران زده میشود، و به قدرت یزدان بر از میان بردن تکذیبکنندگان و به جهان آوردن مردمان دیگری و جایگزین کردن آنان بر جای اینان نگرشی میشود... این هم پیش از آن است‌که همچون پیروی صحنه‌های روایت را درگستره دیگری تعقیب‌کند، آنجاکه پرده بر واپسین داوری و آخرین نابودی صحنه‌ها در این زمین فرومی‌افتد، وگستره دیگری را پیش خیال میدارد:
(مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَى شَیْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ).
حال و وضع اعمال کسانی که به پروردگار خود ایمان ندارند، همچون حال و وضع خاکستری است که در یک روز طوفانی، باد به تندی بر آن وزد (و آن را در هوا پخش و پراکنده کند و چیزی از آن برجای نگذارد. چنین کافرانی هم در روز قیامت) به چیزی از آنچه در دنیا (از اعمال نیک) انجام داده‌اند دست نمی‌یابند. (چرا که گردباد کفر بر خاکستر اعمالشان وزیده است و آن را به غارت برده است) این (تلاش و کوشش بیراهه و بی‌بهره) گمراهی سختی، (و حاصل سرگردانی و سرگشتگی شگفتی) است.
صحنه خاکستری‌که باد به شدت در یک روز طوفانی بر آن وزد، صحنه‌ای است‌که اغلب دیده میشود و همگان بدان آشنایند. روند قرآنی با همچون صحنه‌ای معنی هدر رفتن و بیهوده شدن اعمال را مجسم میدارد. صاحبان همچون اعمالی نمی‌توانند اصلا چیزی از آن اعمال را برای خود نگاه دارند و از آن استفاده کنند. روند قرآنی اعمال را در این صحنه طوفانی جنبان و پیچان مجسم میدارد. بدین وسیله احساسات را به اندازه‌ای تحریک میکند که هیچ‌گونه تعبیر ذهنی صرفی نمی‌تواند هدر رفتن و بیهوده گردیدن اعمال، و اینجا و آنجا پخش و پراکنده شدن افعال را اینگونه به رشته سخن‌کشد و نمودار و آشکار نشان دهد.
این صحنه مشتمل بر یک حقیقت ذاتی اعمال کافران است. چه اعمالی‌که بر پایه ایمان استوار نباشد، و دستاویز مورد اعتماد قرآن‌که‌کار را به انگیزه، و انگیزه را به خدا پیوند می‌دهد، آن را نگاه ندارد، پخش و پراکنده است بسان‌گرد و غبار و خاکستری‌که بازیچه دست طوفانها است. هیچ‌گونه پایداری و هیچ‌گونه سامانی ندارد. آنچه بر آن باید تکیه کرد عمل نیست، بلکه انگیزه عمل است. چه عمل یک حرکت آلی و ابزاری است و انسان در آن از آلت و ابزار جز با انگیزه و نیت و هدف جدا نمی‌گردد.
بدین منوال صحنه تصویرگر با حقیقت ژرف به همدیگر می‌رسند، در آن حال که صحنه معنی را با شیوه تشویق‌کننده الهام‌بخش و موثر اداء میکند. و پیرو به هر دو تای آنها میرسد:
(ذَلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ).
این (تلاش و کوشش بیراهه و بی‌بهره) گمراهی سختی، (و حاصل سرگردانی و سرگشتی شگفتی) است.
این هم پیروی است که سایه‌روشن آن با سایه‌روشن خاکستر پخش و پراکنده در یک روز طوفانی همگامی و هماهنگی دارد ... خاکستری‌که به کرانه‌های دوردست فضا رسیده است، و گمراهی و سرگردانی‌ای که به زوایای دوردست بدان خزیده است!!!
گذشته از این، به صحنه خاکستر پران در هوا، سایه‌روشن دیگری در آیه بعدی میرسد، آیه‌ای که روند قرآنی در آن از سرنوشت تکذیبکنندگان پیشین روی برمی‌تابد و به سوی تکذیبکنندگان قریش می‌گراید، و ایشان را به از میان بردن آنان و بر سرکار آوردن انسانهای جدید تهدید می‌نماید:
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ. وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ).
(ای مخاطب) آیا نمی‌بینی که خداوند، آسمانها و زمین را چنان که باید آفریده است (و آنها را هماهنگ و منظم و مرتب پدیدار کرده و سر و سامان و نظم و نظام بخشیده است). اگر بخواهد شما (مردمان نافرمان و ناسپاس) را از میان می‌برد و انسانهای (فرمانبردار و سپاسگزار) تازه‌ای را پدید می‌آورد. و این کار (میراندن شما و به جهان گسیل داشتن دیگران) برای خدا مشکل نیست.
انتقال از سخن گفتن درباره ایمان و کفر، و درباره مساله پیغمبران و جاهلیت، به صحنه آسمانها و زمین، انتقال طبیعی در برنامه قرآنی است، همان گونه که انتقال طبیعی در احساسات فطری بشری است، و دلالت بر خدائی بودن این برنامه قرآنی است.
میان فطرت انسان و میان این جهان، زبان نهانی مفهومی است!.. فطرت انسان بدون واسطه با راز نهان در فراسوی این جهان تماس می‌گیرد، همین‌که بدان رو کند و آهنگها و پیامهایش را دریافت دارد!
کسانی که این جهان را می‌بینند ولی فطرتشان این آهنگها و این پیامها را نمی‌شنود، آنان کسانیند که دستگاه فطرتشان از کار افتاده است. در هستی آنان نقص و خللی پدید آمده است و به سبب آن دستگاه‌های فطری گیرنده ایشان از کار افتاده است. بدانگونه که حواس ازکار می‌افتند وقتی‌که بیماری و مرضی‌گریبانگیر آنها می‌گردد ... مثلا چشم دچار کوری، وگوش دچارکری، و زبان دچار لالی میشود!.. اینگونه افراد دستگاه‌های تلف شده‌ای هستند و صلاحیت دریافت را ندارند، و به طریق اولی شایان رهبری و ریاست نیستند!.. از زمره همچون افرادی بشمارند همه کسانی که دارای اندیشه مادیگرا هستند، اندیشه مادیگرائی که آنان آن را به دروغ و ناروا «مکتبهای علمی» می‌نامند!.. قطعا علم با خراب شدن و بیکاره افتادن دستگاه‌های فطری گیرنده، و با فساد و تباهی دستگاه‌های تماس انسان با سراسر جهان متفق و سازگار نیست!.. آنان کسانیند که قرآن ایشان را کور می نامد ... ممکن هم نیست‌که زندگی بشری بر مکتبی یا نظریه‌ای و یا نظامی پابرجا و برقرارگردد که قرآن آن را کور می‌بیند!!!
آفرینش به حق آسمانها و زمین بیانگر قدرت است، همانگونهکه بیانگر ثبات و ماندگاری است. چه حق ثابت و ماندگار است حتی در طنین واژگانی خود ... این هم در مقابل خاکستر پخش و پراکنده درکرانه دوردست هوا است، و در برابرگمراهی فراوان و خزیده به نهانگاه‌های ژرف بدنها است.
در پرتو سرنوشت افرادکینه‌توز و قلدر در پیکار حق و باطل، همچون تهدیدی به میان می‌آید:
(إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ).
اگر خدا بخواهد شما (مردمان نافرمان و ناسپاس) را از میان می‌برد و انسانهای (فرمانبردار و سپاسگزار) تازه‌ای را پدید می‌آورد.
خدائی‌که بر آفربنش آسمانها و زمین توانا است، او بر جایگزین‌کردن نژادی جدای از این نژاد در زمین توانا است. همچنین او می‌تواند قومی از نژاد دیگری را در مکان قومی از این اقوام جایگزین و مستقرگرداند ... سایه‌روشن از میان بردن قومی هماهنگی دوری با سایه‌روشن خاکستری داردکه در هوا پخش و پراکنده است و در حال نابود شدن و از دیدگان نهان گردیدن است.
(وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ).
و این کار (میراندن شما و به جهان گسیل داشتن دیگران) برای خدا مشکل نیست.
آفرینش آسمانها و زمین‌گواهی است. جایگاه‌های نقش زمین شدن و نابود گردیدن تکذیبکنندگان پیشین گواهی است. خاکستر پخشان و پران و روان به سوی نابودی و نهان شدن از دیدگان، می‌توان گفت گواهی است! هان، این همآهنگی و همطرازی صحنه‌ها و شکلها و سایه‌روشنها، اعجازی در این قرآن است!
*
سپس بالای افق دیگری از افقهای اعجاز در تصویرگری و ادای بیان و همآوائی و همنوائی می‌رویم. لحظه‌ای پیش با قلدران‌کینه‌توز بودیم. هر قلدر کینه‌توزی هم ناامید و بیچاره گردید. تصویر او در دوزخ در فراسوی او به نظر می‌رسید، هرچندکه هنوز در دنیا بود. هم‌اینک ایشان را در دوزخ می‌یابیم. چرا که روند قرآنی با روایت بزرگ بشریت و نقل احوال پیغمبران آدمیان، در صحنه واپسین‌گام به گام جلو میرود، و رخدادهای روایت را پیجوئی میکند. این هم صحنه‌ای از شگفت‌انگیزترین صحنه‌های قیامت، و لبریزترین آنها از حرکت و جنبش و فعل و انفعال و گفتگوی میان ضعیفان و مستکبران، و میان اهریمن و همگان است:
(وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ. وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ.).
(روزی که قیامت نام دارد) همه در برابر خدا ظاهر و آشکار می‌گردند. (در این هنگام) ضعیفان (که پیروان نادان نیرومندانند، از راه تمسخر) به کسانی می‌گویند که خویشتن را (در دنیا) بزرگ می‌پنداشتند: ما پیروان شما بودیم، آیا می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از سر ما بردارید؟! (در پاسخ) می‌گویند: اگر خداوند ما را (به راه رستگاری) رهنمود می‌کرد، ما هم شما را (به راه نجات) رهنمود می‌کردیم، (ولی ما خودمان گمراه بودیم و شما را نیز گمراه کردیم. هم اینک) چه بی‌تابی کنیم و چه شکیبائی نمائیم یکسان است (و سودی به حال خراب ما ندارد، و از عذاب خدا) راه نجات و گریزی برای ما نیست. و اهریمن (سردسته کفر و ضلال) هنگامی که کار (حساب و کتاب) به پایان رسید (و بهشتیان آماده بهشت و دوزخیان آماده دوزخ شدند، خطاب به پیروان بدبخت خود) میگوید: خداوند (بر زبان پیغمبران) به شما وعده راستینی داد (که فرمانبرداران را پاداش و نافرمانبرداران را پادافره خواهم داد، و بدان وفا کرد) و من به شما وعده دادم (که ثواب و عقاب و بهشت و دوزخی در میان نیست) و با شما خلاف وعده کردم (و دروغ گفتم) و من بر شما تسلطی نداشتم (و کاری نکردم) جز این که شما را دعوت (به گناه و گمراهی) نمودم و شما هم (گول وسوسه مرا خوردید و) دعوتم را پذیرفتید. پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سرزنش بکنید (امروز) نه من به فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید. من امروز از این که مرا قبلا (در دنیا برای خدا) انباز کرده‌اید، تبری می‌جویم (و آن را انکار می‌کنم). بیگمان کافران عذاب دردناکی دارند.
(وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ).
و کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای پسندیده و شایسته کردهاند، به باغهائی برده می‌شوند که در زیر (کاخها و درختان) آنها جویبارها روان است و با اجازه و توفیق پروردگارشان جاودانه در آنجاها می‌مانند (و از سوی خدا و فرشتگان) درودشان (می‌فرستند که) عبارت است از: سلامتان باد!.
داستان انتقال پیدا میکند ... داستان دعوت و دعوت‌کنندگان، و تکذیبکنندگان و طاغیان و سرکشان ... داستان از نمایش دنیا به نمایش آخرت انتقال پیدا میکند:
(وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعًا).
همه در برابر خدا ظاهر و آشکار می‌گردند.
طاغیان و سرکشان تکذیب‌کننده و پیروان آنانکه از ضعیفان خوار بودند ... اهریمن همراه با آنان است ... سپس کسانی هستند که به پیغمبران ایمان آورده‌اند و کارهای نیکو و پسندیده کردهاند ... ظاهر و آشکار می‌شوند «همگی» بدون هیچ‌گونه پرده و پوششی. همیشه هم برای خدا ظاهر و آشکار بوده‌اند. ولیکن این زمان آنان خودشان هم می‌دانند و احساس میکنند که ظاهر و آشکارند و پرده و پوششی ایشان را پنهان و نهان نمی‌دارد و نمی‌پوشاند، و حفظ‌کننده‌ای آنان را مصون و محفوظ نمی‌گرداند ... جملگی ظاهر و آشکار گردیده‌اند، وگستره قیامت را پرکرده‌اند، و پرده ازکار همگان برافتاده است، وگفتگو درگرفته است:
(فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ).
ضعیفان (که پیروان نادان نیرومندانند، از راه تمسخر) به کسانی می‌گویند که خویشتن را (در دنیا) بزرگ می‌پنداشتند: ما پیروان شما بودیم، آیا می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از سر ما بردارید؟!.
ضعیفان همان ضعیفانند. آنان کسانیند که از ویژه‌ترین ویژگیهای انسان بزرگوار در پیشگاه دادار دست برداشته‌اند، وقتی که از آزادی شخصیت خود در اندیشیدن و اعتقاد داشتن و روکردن و جهتگیری نمودن دست کشیده‌اند، و خویشتن را پیرو خود بزرگ‌بینان و مستکبران و طاغیان و سرکشان کردهاند، و برای غیرخدا کرنش برده‌اند و پرستش نموده‌اند، و کرنش بردن و یرستش‌کردن بندگان را برکرنش بردن و پرستش کردن یزدان برگزیده‌اند. ضعف هم تازه عذر نیست. بلکه ضعف گناه بشمار است. زیرا خداوند از کسی نمی‌پذیرد که ضعیف باشد. خدا جملگی مردمان را به سوی پناهگاه خود دعوت میکند، تا در پناه او چیره و نیرومند باشند و به عزت و قدرت برسند، چیره شدن و نیرومندگردیدن و عزیز و مقتدر گشتن در دست خدا و ازآن او است. خدا نمی‌خواهد و نمی‌پسندد که کسی با اختیار و اراده خود از سهم آزادی خویش دست بردارد - آزادی‌که ملاک انسان بودن و میزان بزرگداشت او است - یا بدون اختیار و اراده خود از سهم آزادی خویش دست بردارد. نیروی مادی - هرچه و هر اندازه که باشد - نمی‌تواند انسانی را بنده کند که آزادی را بخواهد، و به کرامت و آدمیت خود چنگ زند. حداکثر چیزی‌که این نیرو بتواند بکند این است‌که بر پیکر انسان دسترسی پیداکند و آن را اذیت و آزار برساند و به غل و زنجیر بکشاند و اسیر و زندانی گرداند. ولی دل، یا جان، و یا خرد را کسی نمی‌تواند اسیر و زندانی‌کند، و خوار و پست‌گرداند، مگر این‌که صاحب آنها دل یا جان، و یا خرد را به اسارت و زندانی و خواری و پستی تحویل دهد!
چه‌کسی است‌که بتواند این ضعیفان را در عقیده و اندیشه و رفتار پیرو متکبران گرداند؟ چه‌کسی است‌که بتواند این ضعیفان را به‌کرنش بردن و پرستش کردن غیرخدا وادارد؟ خدائی‌که آفریدگار و روزی‌دهنده و عهده‌دار کار و بار ایشان است نه کس دیگری جز او. هیچ‌کسی نمی‌تواند چنین‌کند، مگر اشخاص ضعیف خودشان. آنان خودشان ضعیف هستند، آن هم نه بدان خاطرکه نیروی مادی کمتری از طاغیان و سرکشان دارند، و نه بدان خاطرکه جاه یا مال یا مقام و یا منزلت پائین‌تری از آنان دارند... نه هرگز چنین نیست. اینها همه چیزهای عارضی و خارجی هستند، و خود به خود ضعفی بشمار نمی‌آیندکه صفت ضعف را به ضعیفان ملحق نمایند. بلکه آنان خودشان ضعیف هستند، چون ضعف‌گریبانگیر جان و دل وکرامت ایشان گردیده است‌که ویژه‌ترین وبژگیهای انسان و مایه عزت و احترام انسان هستند!
قطعاً مستضعفان بسیارند، و طاغوتها اندکند. چه‌کسی است‌که بسیار را در برابر اندک به‌کرنش وامی‌دارد؟ چه چیزی است‌که بسپار را به خشوع و خضوع درمی‌آورد؟ چیزی‌که بسیار را به خشوع و خضوع درمی‌آورد ضعف جان، و سقوط همّت، وکمی‌کرامت، و شکست درونی و دست برداشتن از عظمت و عزتی است‌که یزدان به آدمیزادگان بخشده است!
طاغیان و سرکشان نمی‌توانندکه عامّه مردمان را خوار و حقیرکنند مگر با میل و رغبت خود عامّه مردمان. چه عامّه مردمان می‌توانند جلو طاغیان و سرکشان را بگیرند و در برابرشان ایستادگی‌کنند اگر بخواهند. زیرا چیزی که این رمه‌هاکم دارند خواستن و اراده کردن است!
خواری و حقارت سرچشمه نمی‌گیرد مگر از قابلیت خواری و حقارتی‌که در درون این خواران و حقیران است ... این قابلیت تنها چیزی است‌که طاغیان و سرکشان بر آن تکیه میکنند!!!
خواران و حقیرآن در اینجا در سن نمایش آخرت با ضعف و پیروی خود از کسانی‌که تکبر ورزیده‌اند و خویشتن را بزرگتر از دیگران دیده‌اند، پدیدار می‌آیند و از ایشان می‌پرسند:
(إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ).
ما پیروان شما بودیم، آیا می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از سر ما بردارید؟!.
آیا ما از شما پیروی کرده‌ایم وکارمان بدینجا کشیده است و بدین سرنوشت دردناک‌گرفتار آمده‌ایم؟!
یا شاید آنان وقتی‌که عذاب را می‌بینند می‌خواهند مستکبران را در برابر همچون رهبری و ریاستی‌که ایشان را بدینجا کشانده است و به عذاب‌گرفتارکرده است، سرزنش و تنبیه‌کنند؟ روند قرآنی‌گفتار ایشان را نقل میکند، و به هر حال خواری و حقارت ازگفتارشان نمایان است. کسانی هم‌که مستکبر بوده‌اند و خویشتن را بزرگتر از دیگران دیده‌اند، بدین پرسش پاسخ می‌گویند:
(قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ).
می‌گویند: اگر خداوند ما را (به راه رستگاری) رهنمود می‌کرد، ما هم شما را (به راه نجات) رهنمود می‌کردیم. (ولی ما خودمان گمراه بودیم و شما را نیز گمراه کردیم. هم اینک) چه بی‌تابی کنیم و چه شکیبائی نمائیم یکسان است (و سودی به حال خراب ما ندارد، و از عذاب خدا) راه نجات و گریزی برای ما نیست.
این پاسخی است‌که دلتنگی و ناراحتی از آن پیدا است:
(لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ).
اگر خداوند ما را (به راه رستگاری) رهنمود می‌کرد، ما هم شما را (به راه نجات) رهنمود می‌کردیم.
پس چرا ما را لومه و سرزنش می‌کنید؟ مگر نه این است‌که ما و شما هر دو یک راه را به سوی یک سرنوشت درپیش گرفته‌ایم؟ ما راهیاب نبوده‌ایم و لذا شما را گمراه‌کرده‌ایم. اگر خدا ما را راهیاب می‌کرد شما را با خود به سوی هدایت رهبری می‌کردیم و به هدایت می‌رساندیم، همانگونهکه ما خودگمراه شدیم و شما را به سوی گمراهی رهبری کردیم و به گمراهی رساندیم! آنان هدایت ایشان و گمراهی آنان را به خدا نسبت میدهند. هم اینک آنان به قدرت خدا اقرار و اعتراف میکنند، در صورتی‌که قبلا خدا را و قدرت او را انکار می‌کردند. به گونه‌ای خویشتن را بر ضعیفان والا می‌گرفتند و بالا می‌دیدندکه انگار برای قدرت توانمند و چیره یزدان حساب وکتابی باز نمی‌کنند و اصلا آن را بشمار نمی‌آورند! آنان هم اینک از مسئولیت و پیامد گمراهی و گمراهسازی، با ارجاع کار به خدا می‌گریزند ... خدای سبحان همان‌گونه که خود فرموده است، به گمراهی دستور نمی‌دهد:
(أنّ الله لا یأمر بالفحشاء).
حداوند قطعا به کار زشت دستور نمی‌دهد. (اعراف/28)
آنگاه مستکبران باگوشه چشمی نهان ضعیفان را سرزنش میکنند و سقلمه می‌زنند. بدیشان اعلام می‌کنندکه جزع و فزع هیچ فائده‌ای ندارد، همانگونهکه صبر و شکیبائی هم هیچ بهره و سودی نمی‌رساند عذاب واقعا درگرفته است، و شکیبائی و ناشکیبائی آن را دفع نمی‌کند و برنمی‌گرداند. فرصت از دست رفته است و وقت آن‌گذشته است که جزع و فزع در آن سودمند می‌افتاد و انسان را از عذاب می‌رهاند و گمراهان را به هدایت برمی‌گرداند. شکیبائی در آن بر سختیها و دشواریها سودمند می‌افتاد و رحمت خد ایشان را دربر می‌گرفت. همه چیز پایان پذیرفته است و کار از کارگذشته است. دیگرگریزگاه و پناهگاهی در میان نمانده است:
(سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ).
چه بی‌تابی کنیم و چه شکیبائی نمائیم یکسان است (و سودی به حال خراب ما ندارد، و از عذاب خدا) راه نجات و گریزی برای ما نیست.
کار ازکارگذشته است و همه چیز به پایان آمده است. جدال و ستیز تمام شده است، وگفتگو خاموش گردیده است و مجال سخن نمانده است ... بر سن نمایش چیز شگفتی را می‌بینیم. اهریمن را می‌بینیم ... اهریمنی‌که به سوی گمراهی فرامیخواند و ندا درمی‌داد، و شتربان و سرکاروان‌گمراهان بود ... هم اینک او را با جامه کاهنان و غیبگویان می‌بینیم، و شاید با جامه شیطان نمودارگردیده است، و یکسان با ضعیفان و با مستکبران شیطنت آغازیده است! با سخنانی با ایشان صحبت می‌کندکه برای ایشان از عذاب سخت‌تر و دردآورتر است:
(وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).
و اهریمن (سردسته کفر و ضلال) هنگامی که کار (حساب و کتاب) به پایان رسید (و بهشتیان آماده بهشت و دوزخیان آماده دوزح شدند، خطاب به پیروان بدبخت خود) میگوید: خداوند (بر زبان پیغمبران) به شما وعده راستینی داد (که فرمانبرداران را پاداش و نافرمانبرداران را پادافره خواهم داد، و بدان وفا کرد ) و من به شما وعده دادم (که ثواب و عقاب و بهشت و دوزخی در میان نیست) و با شما خلاف وعده کردم (و دروغ گفتم) و من بر شما تسلطی نداشتم (و کاری نکردم) جز این که شما را دعوت (به گناه و گمراهی) نمودم و شما هم (گول وسوسه مرا خوردید و) دعوتم را پذیرفتید. پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سرزنش بکنید. (امروز) نه من به فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید. من امروز از این که مرا قبلا (در دنیا برای خدا) انباز کرده‌اید، تبری می‌جویم (و آن را انکار می‌کنم). بیگمان کافران عذاب دردناکی دارند.
خدا را! خدا را! واقعا شیطان، شیطان است! شخصیت شیطان چنانکه هست در اینجا به تمام وکمال پیدا و هویدا می‌گردد، همانگونهکه شخصیب ضعیفان و شخصیت مستضعفان در آن‌گفتگو پیدا و هویدا شد. اهریمنی‌که به دلها و سینه‌ها وسوسه انداخته است، و دیگران را به گناه و سرکشی تشویق و ترغیب‌کرده است، وکفر را آراسته است و پیراسته است، و ایشان را از گوش فرادادن و شنیدن دعوت بازداشته است ... هم اینک او است‌که بدانان طعنه‌زنان میگوید، طعنه‌ای‌که دردآور است و به ژرفاهای درونشان فرومی‌خزد، وقتی هم بدیشان میگوید وطعنه می‌زندکه نمی‌توانند پاسخ او را بدهند -وکار ازکارگذشته است -او اکنون بدنشان میگوید، و فرصت هم از دست رفته است و وقت سود بردن از سخن نمانده است:
(إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ).
خداوند (بر زبان پیغمبران) به شما وعده راستینی داد (که فرمانبرداران را پاداش و نافرمانبرداران را پادافره خواهم داد، و بدان وفا کرد) و من به شما وعده دادم (که ثواب و عقاب و بهشت و دوزخی در میان نیست) و با شما خلاف وعده کردم (و دروغ گفتم).
سپس نیش دیگری بدیشان می‌زند باگفتن این‌که آنان پاسخ او را داده‌اند و پیشنهاد وی را پذیرفته‌اند. اوکه بر ایشان سلطه و قدرتی نداشته است. این آنان بوده‌اند که به ترک شخصیتهای خود گفته‌اند، و دشمنی قدیمی اهریمن را با خود فراموش‌کرده‌اند، و به دعوت باطل او پاسخ داده‌اند، و دعوت حق و راستین خدا را رها کردهاند:
(وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی).
و من بر شما تسلطی نداشتم (و کاری نکردم) جز این که شما را دعوت (به گناه و گمراهی) نمودم و شما هم (گول وسوسه مرا خوردید و) دعوتم را پذیرفتید!. آنگاه ایشان را سرزنش میکند، و آنان را به سرزنش کردن خودشان فرامیخواند. ایشان را سرزنش میکند در برابر این‌که از او اطاعت کردهاند و فرمانبرداری نموده‌اند!:
(فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ).
پس‌مرا سرزنش‌مکنید وبلکه خویشتن را سرزنش بکنید!.
سپس از ایشان‌کناره‌گیری میکند، و دست خود را از ایشان می‌شوید. این کار را اهریمنی انجام می‌دهدکه قبلا بدیشان وعده می‌داد و امیدوار و آرزومندشان می‌کرد، وآنان را وسوسه می‌نمودکه هیچ‌کسی برشما پیروز نمی‌گردد. امّا حالا اگر او را به فریاد خوانند و به کمک طلبند، پاسخشان نمی‌گوید، و اگر ایشان را به فریاد خواند و به‌کمکشان طلبد، بدو پاسخ نمی‌گویند و به یاریش نمی‌شتابند:
(مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ).
(امروز) نه من به فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید.
میان ما رابطه و پیوندی و دوستی و رفاقتی نیست! آنگاه از این که او را انباز خدا کردهاند بیزاری می‌جوید و اصلا این انبازکردن را انکار میکند:
(إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی).
من (امروز) از این که مرا قبلا (در دنیا برای خدا) انباز کرده‌اید، تبری می‌جویم!.
سپس اهریمن سخنرانی اهریمنانه خود را با فرود آوردن تازیانه کمرشکن بر دوستان خویش به پایان می‌برد و آخرین تیر خلاص را بدیشان می‌زند:
(إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).
بیگمان کافران عذاب دردناکی دارند.
واویلا بر اهریمن! و بدا به حال ایشان‌که چو دوست و سرپرستی دارند! دوست و سرپرستی‌که آنان را به سوی گمراهی خوانده است و از او اطاعت کردهاند، ولی پیغمبران ایشان را به سوی خدا خوانده‌اند، و آنان پیغمبران را تکذیب کردهاند و خدا را انکار نموده‌اند! پیش از آنکه پرده فروافتد، برکناره دیگر، ملت مومن را می‌بینیم، ملتی‌که به مقصود و مراد خویش رسیده‌اند و رستگار گردیده‌اند:
(وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ).
کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای پسندیده و شایسته کردهاند، به باغهائی برده می‌شوند که در زیر (کاخها و درختان) آنها جویبارها روان است و با اجازه و توفیق پروردگارشان جاودانه در آنجاها می‌مانند (و از سوی خدا و فرشتگان) درودشان (می‌فرستند که) عبارت است از سلامتان باد!.
پرده فرومی‌افتد ...
وای چه صحنه‌ای بود! وای داستان دعوت و دعوت‌کنندگان با تکذیبکنندگان و طاغیان و سرکشان چه پایانی داشت!
*
در سایه این داستان با تمام فصلهائی‌که دارد، در دنیا وقتی که ملتهای پیغمبران رویاروی جاهلیت ستمگر ایستاده‌اند:
(وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ. مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِیدٍ. یَتَجَرَّعُهُ وَلا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِیظٌ.).
و (پیغمبران از پروردگارشان) طلب پیروزی و (غلبه بر قوم خود) کردند (هنگامی که از ایمان آوردنشان مایوس گشتند، و خداوند آنان را فتح و ظفر بخشید و سود بردند) و هر قلدر و گردنکش منحرف و باطلگرائی، زیانمند و نامراد گردید. جلو او دوزخ قرار دارد و (در آن) از خونابه نوشانده میشود. آن را (به ناچار و با رنج بسیار) جرعه جرعه می‌نوشد، و به هیچ‌وجه گوارایش نمی‌یابد، و (موجبات) مرگ از هرسو بدو روی می‌آورد و حال این که نمی‌میرد، (تا از آنچه بدان مبتلا است نجات یابد) و بر سر راه او (هر زمان و آن) عذاب بسیار سختی است.
و در آخرت بدان‌گونه‌که آن صحنه منحصر به فرد را دیدیم، صحنه کسانی که تکبر ورزیده بودند و صحنه ضعیفان و اهریمن، همراه با آن‌گفتگوی شگفت ...
در سایه این داستان و سرنوشتهای ملت خوب و پاک، و دسته بد و ناپاک، خدا مثل سخن خوپ و پاک و سخن بد و ناپاک را می‌زند تا سنت و قانون ساری و جاری در این زندگی به تصویرکشیده شود، و این حاشیه داستان پس از فرو افتادن برده، خاتمه داستان گردد:
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ. تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ. وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ.).
بنگر که خدا چگونه مثل می‌زند: سخن خوب به درخت خوبی می‌ماند که تنه آن (در زمین) استوار و شاخه‌هایش در فصا (پراکنده) باشد. بنا به اراده و خواست خدا هر زمانی میوه خود را بدهد (و دائما به بار نشسته و سرسبز و خرم باشد). خداوند برای مردم مثلها می‌زند تا متذکر گردند (و پند گیرند). و سخن بد به درخت بدی می‌ماند که از سطح زمین کنده شده باشد (و در برابر وزش طوفانها هر روز به گوشه‌ای پرتاب گردد و ثبات و) قراری نداشته باشد.
(یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ).
خداون مومنان را به خاطر گفتار استوار (و عقیده پایدارشان) هم در این جهان (در برابر زرق و برق مادیات و بیم و هراس مشکلات محفوظ و مصون می‌نماید) و هم در آن جهان (ایشان را در نعمتهای فراوان و عطایای بی‌پایان، جاویدان و) ماندگار میدارد، و کافران را (در دنیا و آخرت) گمراه و سرگشته می‌سازد، و خداوند هرچه بخواهد انجام می‌دهد.
صحنه سخن خوب و پاک به درخت خوب و پاکی می‌ماندکه تنه آن در زمین ثابت و استوار، و شاخه‌هایش در فضا پراکنده باشد ... و سخن بد و ناپاک به درخت بد و ناپاکی می‌ماندکه از سطح زمین‌کنده شده باشد و در برابر وزش طوفانها هر روز به‌گو‌شه‌ای پرتاب‌گردد و ثبات و قراری نداشته باشد ... این صحنه‌ای است‌که از فضای روند قرآنی، و از داستان پیغمبران وتکذیب‌کنندگان، و به‌ویژه از سرنوشت اینان و آنان برگرفته شده است. در اینجا درخت نبوت و سایه ابراهیم پدر انبیاء بر آن واضح و آشکار است. این درخت نبوت است‌که در هر دوره‌ای‌که میان پیغمبران فاصله افتاده است میوه تر و تازه‌ای، یعنی پیغمبری از پیغمبران را به بار آورده است ... این پیغمبر ثمره ایمان و خوبی و سر زندگی را بخشیده است.
ولیکن مثلی‌که زده شده است -گذشته از هماهنگی آن با فضای سوره و فضای داستان - از این‌کرانه‌ها فراتر میرود، وگستره آن عریض‌تر و طویل‌تر، و حقیقت آن ژرف‌تر و بیشتر است.
سخن خوب و پاک -سخن حق ودرست -بسان درخت خوب و پاک است. تنه آن استوار و بلند است و به ثمر نشسته است ... استوار و برجا است و طوفانها و گردبادها آن را از ریشه نمی‌کنند، و بادهای باطل آن را بازیچه دست خود قرار نمی‌دهند، وکلنگهای طغیان و سرکشی بر آن توانائی و زور ندارد، هرچند برخیها در بعضی از اوقات‌گمان برندکه این درخت در معرض خطر ریشه‌کننده و نابودکننده‌ای قرارگرفته است. ولی این درخت بلندبالا و برافراشته می‌ماند، و از بالا بالاها شر و ظلم و طغیان می‌نگرد، هرچند در برخی از اوقات به نظر بعضیها چنین آیدکه شر به مزاحمت آن در فضا میرود و ساقه تنومند آن را سرنگون می‌سازد. امّا چنین نیست. این درخت به بار نشسته است و ثمره آن همیشگی است وگسیخته نمی‌گردد. زیرا دانه‌ها و هسته‌های آن در درونهای مردمان زیادی لحظه به لحظه میروید و جوانه می‌زند ...
سخن بد وناپاک -سخن پوچ و باطل -بسان درخت بد و ناپاک است. چه بسا به جنب و جوش و رشد و نمو بپردازد و بالاتر و بالاتر رود و سر درهم تند و پر شاخ و برگ شود، و به‌گمان بعضیها چنین رسدکه این درخت بد وناپاک ستبرتر و نیرومندتر از درخت بد و ناپاک باشد. ولیکن این درخت بد و ناپاک پفیده و سرسبز می‌ماند، و ریشه‌های آن در خاک است و نزدیک به سطح زمین، بدان‌گونه‌که انگار برکنده شده است و بر روی زمین افکنده شده است ... مدت زمان چندانی نمی‌گذرد از سطح زمین برکنده میشود، و بر جای خود ماندگار و برقرار نمی‌ماند و بازیچه دست گردبادها و طوفانها می‌گردد.
هم این و هم آن، تنها ضرب‌المثلی نیست‌که زده شود. و تنها مثالی برای دلداری و دل دادن به خوبان و پاکان نیست. بلکه در زندگی واقعیت دارد، هرچندکه تحقق پیداکردن آن در برخی از اوقات به‌کندی صورت‌گیرد. خیر و خوبی اصیل نمی‌میرد و پژمرده نمی‌شود، هر اندازه هم شر و بدی برای آن مزاحمت تولیدکند و سر راه را بر او بگیرد ... شر و بدی هم زنده نمی‌ماند مگر بدان اندازه‌که اندک خیر و خوبی آمیزه آن نابود شود و از میان رود -کمتر شر و بدی سره و خالص یافته میشود -همین‌که خیر و خوبی آمیخته به شر و بدی از میان رود، اثری از شر و بدی برجای نمی‌ماند. چه درخت شر و بدی نابود میشود و خشک و پرپر می‌گردد، هر اندازه هم ستبر و بلندبالا باشد.
خیر و خوبی به سلامت می‌ماند! و شر و بدی به سلامت نمی‌ماند!
(وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ).
خداوند برای مردم مثلها می‌زند تا متذکر گردند (و پند گیرند).
اینها مثلهائی است‌که مصداق آنها در زمین یافته میشود، ولیکن بسیاری از مردمان درگیر و دار مشکلات زمان آن را فراموش میکنند.
در سایه درخت ثابت و استواری‌که تعبیر قرآنی را برای تصویر معنی ثبات و پایداری و فضای آن به‌کار می‌گیرد، درخت را به گونه‌ای ترسیم می‌کندکه انگار تنه آن ثابت و مستقر در زمین است، و شاخ و برگ آن برافراشته است، و تا آنجا که چشم کار میکند در فضا قد و بالا کشیده است، و جلو دیدگان استوار ایستاده است و الهام‌بخش قدرت و شوکت و ثبات و استواری گردیده است.
در سایه همچون درخت ثابت و استواری که به عنوان ضرب‌المثل برای سخن خوب و پاک زده شده است، - همچون پیروی آمده است:
(یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ).
خداوند مومنان را به خاطر گفتار استوار (و عقیده
پایدارشان) هم در این جهان (در برابر زرق و برق مادیات و بیم و هراس مشکلات محفوظ و مصون می‌نماید) و هم در آن جهان (ایشان را در نعمتهای فراوان و عطایای بی‌پایان، جاویدان و) ماندگار میدارد.
در سایه درخت بد و ناپاکی‌که به عنوان ضرب‌المثلی برای سخن بد و ناپاک زده شده است، درختی‌که از زمین‌کنده شده است و قرار و آرام و ثبات و استقراری برای آن نمانده است، همچون پیروی آمده است:
(وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ) .
و خدا کافران را (در دنیا و آخرت) گمراه و سرگشته می سازد.
بدین وسیله سایه‌روشنهای تعبیر، و سایه‌روشنهای همه معانی، در روند قرآنی هماهنگ و همآوا می‌گردد!
خداوند مومنان را به خاطر سخن ایمان مستقر در دلها، و ثابت و استوار در فطرتها، و مثمرثمر با انجام اعمال صالحه پیاپی ماندگار در زندگی، هم در این جهان در برابر زرق و برق مادیات و بیم و هراس مشکلات محفوظ و مصون می‌نماید، و هم در آن جهان ایشان را در نعمتهای فراوان و عطایای بی‌پایان، جاویدان و ماندگار میدارد. آنان را با سخنان قرآن و فرموده‌های پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و با وعده‌ای‌که خدا داده است مبنی بر پیروزگرداندن حق در دنیا، و رستگار گرداندن و به آرزوی دل رساندن ایشان در آخرت، ثابت و استوار میدارد ... همه اینها سخنان ثابت و صادق و حق و تخلف‌ناپذیر هستند، و راه‌های‌گوناگون آنها را پراکنده و نابسامان نمی‌دارد، و پریشانی و سرگردانی و دلهره به صاحبان آنها دست نمی‌دهد وگریبانگیرشان نمی‌گردد.
خداوند ستمکاران را به سبب ظلم و شرکشان و دوری گزیدنشان از نور راهنما، و پریشانی در بیابان برهوت تاریکیها و خیال‌پردازیها و خرافات و پیروی از برنامه‌ها و شریعتهائی که ساخته و پرداخته و برگزیده هوا و هوس هستند، و خدا آنها را برنگزیده است و اختیار ننموده است، گمراه می‌سازد.[2] خدا ایشان را برابر سنت و قانون خودگمراه می‌سازد. سنت و قانونی که سرانجام کسی را به‌گمراهی می‌کشاند و در بیابان برهوت حیران می‌گرداند و گریزان از حق و هدایت می‌نمایدکه ظلم و ستم در پیش‌گیرد و از دیدن نور خویشتن را به‌کوری بزند و در برابر هوا و هوس‌کرنش ببرد.
(وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ).
و خداوند هرچه بخواهد انجام می‌دهد.
خداوند هرچه بخواهد میکند با اراده و مشیت مطللقه‌ای که سنت و قانون را برمی‌گزیند، ولی خودش مقید به سنت و قانون نیست ولیکن آن را می‌پسندد و بدان خشنود می‌گردد تا زمانی‌که حکمت چنین اقتضاء کند که آن سنت و قانون دگرگون شود، آن وقت است‌که دگرگونی حاصل می‌گردد، آن هم در محدوده اراده و مشیتی‌که هیچ قدرت و قوتی در برابرش تاب ایستادن ندارد، و هیچ سد و مانعی بر سر راهش نمی‌ماند، و هر چیز که در جهان است بدانگونه جامه هستی به تن میکند و صورت می‌پذیردکه او بخواهد.
با این خاتمه، پیرو داستان بزرگ رسالتها و دعوتها تمام می‌شودکه نیمه اول این سوره و بیشترین سخن آن را فراگرفته است، سوره‌ای‌که به نام ابراهیم پدر انبیاء نام‌گذاری گردیده است. این داستان از درخت سایه‌دار وگُشَنی صحبت می‌کندکه بهترین میوه‌ها را به بار می‌آورد، و سخن خوب و پاکی را دربر داردکه در نسلهای پیاپی تازه به تازه میشود، و پیوسته بزرگ‌ترین حقیقت را در ضمن خود می‌گیرد، حقیقت رسالت واحده‌ای که دگرگون نمی‌شود، و دعوت واحده‌ای که دگرگون نمی‌شود، و دعوت واحده‌ای که تبدیل و تغییر نمی‌شناسد، و توحید و یگانگی یزدان واحدی‌که چیره و توانا بر همه چیز است.
*
هم‌اینک اندکی در برابر حقائق برجسته‌ای می‌ایستیم که داستان پیغمبران با جاهلیت، آنها را عرضه میدارد. حقائقی‌که تند و سریع در لابلای عرضه‌کردن روند قرآنی بدانها اشاره‌کردیم، و معتقدیم‌که این حقائق نیاز به ایستادنهای جداگانه دیگری دارد:
ا- ما در این داستان بالای حقیقت نخستین برجسته‌ای می‌ایستیم‌که آن را یزدان کار بجا و آگاه برایمان روایت میدارد ... کاروان ایمان از بامداد تاریخ بشریت، کاروان یگانه پیوسته‌ای بوده است، و پیغمبران بزرگوار یزدان قافله‌سالاران آن بوده‌اند و آن را رهنمود و رهنمون کردهاند، و به سوی حقیقت یگانه‌ای فراخوانده‌اند، و دعوت یگانه‌ای را فریاد داشته‌اند، و برابر برنامه یگانه‌ای حرکت کردهاند و راه را سپری نموده‌اند ... همه پیغمبران مردمان را به سوی الوهیت یگانه، و ربوبیت یگانه، دعوت‌کرده‌اند، و همه آنان با خداکسی را به فریاد نخوانده‌اند و پرستش ننموده‌اند، و بر کسی جز خدا توکل نکرده‌اند و پشت نبسته‌اند، و به پناهگاهی جز پناهگاه خدا پناهنده نگردیده‌اند، و سند و دستاویزی جز او را برای خود نشناخته‌اند و سراغ نگرفته‌اند.
در این صورت،کار اعتقاد به خدای یگانه چنان نیست که «دانشمندان سنجش ادیان» گمان می‌برند و می‌گویند: دین از چندگانه‌پرستی به دوگانه‌پرستی، و از آن به یگانه‌پرستی تحول و ترقی پیداکرده است. از پرستش شبحها و روحها و ستاره‌ها و سیاره‌ها به پرستش خدای یکتا رسیده است. همین دین با تحول و ترقی تجربه بشری وعلم بشری، و با تحول و ترقی دستگاه‌ها و تشکیلات سیاسی، و منتهی شدن دستگاه‌ها و تشکلات سیاسی به اوضاع و احوال یگانه‌ای که تحت سلطه و قدرت یگانه‌ای درآمده است، تحول و ترقی پیداکرده است ...
رسالتهای آسمانی از بامداد تاریخ، اعتقاد به خدای یگانه را با خود آورده‌اند. این حقیقت در هیچ رسالتی از رسالتهای آسمانی، و در هیچ دینی از ادیان آسمانی تبدیل و تغییر پیدا نکرده است، همان‌گونه که خدای کاربجا و آگاه برایمان روایت می‌فرماید.
اگر این «دانشمندان» می‌گفتند: قابلیت انسانها برای پذیرش عقیده یگانه‌پرستی‌که پیغمبرن آن را با خود آورده‌اند، از زمان پیغمبری تا زمان پیغمبر دیگری ترقی یافته است و اوج‌گرفته است، و بت‌پرستیهای جاهلیت متاثر می‌گردیده‌اند از عقاید یگانه‌پرستی‌ای که کاروان پیغمبران بزرگوار با آن عقائد یگانه‌پرستی در زمانهای متوالی به جنگ بت‌پرستیها رفته‌اند و پیکار کردهاند، تا زمانی فرارسیده است‌که عقیده یگانه‌پرستی بیشتر مقبول افتاده است و از طرف عامّه مردمان بهتر پذیرفته شده است، زیرا رسالتهای آسمانی پیاپی گردیده‌اند، و عوامل دیگری که این دانشمندان آنها را در یکتاپرستی موثر می‌دانند خوبتر کارگر افتاده‌اند، همچون سخنی از این «دانشمندان» خوشایند و پذیرفتنی بود ... ولی دانشمندان سنجش ادیان متاثر از برنامه و روالی در بررسی و پژوهش هستندکه پیش از هر چیز بر پایه دشمنی نهانی‌کهن باکلیسا استوار است - هرچند که دانشمندان معاصر همچون دشمنانگی‌ای را در مد نظر نداشته باشند - از دیگر سو دانشمندان سنجش ادیان تحت تاثیر میل نهانی -آگاهانه یا ناآگاهانه - به درهم شکستن برنامه دینی در میدان اندیشه، و اثبات این هستندکه دین هرگز از سوی خدا وحی نگردیده است و پیام نشده است. بلکه دین تلاشی از سوی انسانها بوده است، و بر آن همان قواعد و قوانینی جاری و حاکم است‌که بر تحول و ترقی مردمان در اندیشه و تجربه و شناخت علمی، جاری و حاکم است، بدون هیچ‌گونه فرق و جدائی ... از این دشمنانگی کهن و از این میل نهانی، برنامه دانش سنجش ادیان سرچشمه می‌گیرد، و با وجود این «علم» نامیده میشود و بسیاری از مردمان گول آن را می‌خورند و شیفته آن می‌گردند!
اگر جائز باشد کسی گول این «علم» را بخورد، سزاوار مسلمان نیست‌که یک لحظه هم‌گول آن را بخورد، مسلمانی‌که به آئین خود ایمان دارد، و به برنامه این آئین در توضیح همچون حقیقتی احترام می‌گذارد. این چنین مسلمانی را نسزد سخنی را به عنوان حجت و برهان ذکر کند که مستقیما با گفته‌های آئینش، و با برنامه روشن آئینش درباره این کار بزرگ مخالفت و برخورد دارد.[3]
٢- این کاروان بزرگوار انبیاء - در این صورت - با دعوت یگانه‌ای، و با عقیده یگانه‌ای، با انسانهای گمراه رویاروی گردیده است، و این دعوت یگانه همراه با عقیده یگانه، رویاروئی یگانه‌ای داشته است - همان‌گونه که روند قرآنی با چشم‌پوشی از زمان و مکان بیان میدارد، و حقیقت یگانه متصل به همی از فراسوی زمان و مکان را آشکار و نمودار می‌سازد - و همانگونهکه دعوت پیغمبران تبدیل و تغییری پیدا نکرده است رویاروئی با جاهلیت نیز تبدیل و تغییری پیدا نکرده است.
این حقیقتی است‌که واقعاً جای دقت است ... جاهلیت در طول زمان جاهلیت است ... جاهلیت تنها دوره‌ای از زمان نیست و بس؛ بلکه جاهلیت وضع و اعتقاد و جهان‌بینی و همایش افراد و اشخاصی براساس این اصول و ارکان است.
جاهلیت پیش از هر چیز استوار می‌گردد براساس کرنش بردن و پرستشکردن بندگان برای بندگان، و الوهیت بخشیدن و خدا کردن غیر خدا. یا ربوبیت و خداوندگاری دادن به غیر خدا - هر دو‌ی اینها نیز جاهلیت است - چه یکسان است‌که اعتقاد بر چندگانه‌پرستی و چند خدایی استوار باشد، و چه بر یگانه‌پرستی همراه با چند تا ارباب - یعنی سلطه‌داران و زورمداران -که این نیز به نوبه خود جاهلیت را به وجود می‌آورد و برقرار میدارد با تمام ویژگیهای ثانوی دیگری که جاهلیت دارد.
دعوت پیغمبران بر یگانگی خدا، و دور انداختن خداگونه‌های نادرست و ناروا، و خالص و مخلص گرداندن دین برای خدا - یعنی خالص و مخلص گرداندن کرنش بردن و پرستش کردن برای خدا و منحصرکردن یزدان سبحان به ربوبیت، یعنی حاکمیت و سلطه -استوار است. بدین جهت برخورد و مخالفت مستقیم دارد با قاعده‌ای‌که جاهلیت بر آن استوار است. درنتیجه دعوت پیغمبران خود به خود خطری برای وجود جاهلیت است، به‌ویژه زمانی که اسلام در مجموعه خاصی مجسم میشود، و افرادی را از مجموعه جاهلیت برمی‌گیرد و ایشان را از ناحیه اعتقادی و رهبری و دوستی و سرپرستی از جاهلیت جدا می‌سازد ... این هم کاری است‌که دعوت اسلامی در هر زمانی و در هر مکانی باید آن را انجام دهد. هنگامی‌که مجموعه جاهلی - با اندامها و اعضاء پیکره یگانه همپشتی‌که دارند - احساس خطری‌کنندکه قاعده وجود آنان را از لحاظ اعتقاد تهدید کند، همان‌گونه که وجود ایشان را تهدید میکند هر مجموعه‌ای‌که اعتقاد اسلامی در آنان مجسم شود و از مجموعه جاهلی ببرند و با ایشان به مقابله بپردازند ... بدین هنگام مجموعه جاهلی حقیقت موضعگیری خود را بی‌پرده در برابر دعوت اسلام پدیدار و نمودار می‌سازد.
پیکار میان دو مجموعه‌ای است‌که ممکن نبست میان آنان همزیستی مسالمت‌آمیز یا صلح و صفا برقرار شود. پیکار میان دو مجوعه‌ای است‌که هریک از آن دو مجموعه دارای اعضاء و اندامهای جداگانه‌ای است، و بر قاعده و قانون‌کاملا مخالف و ناسازگار با یکدیگر استوار و پایدار است. چه مجموعه جاهلی بر قاعده چند خدائی، یا تعدد ارباب، استوار است، و بدین خاطر در آن بندگان برای بندگان‌کرنش می‌برند و پرستش میکنند، و مجوعه اسلامی بر قاعده یگانگی الوهیت و یگانگی ربوبیت استوار است، و بدین خاطر در آن ممکن نیست بندگان برای بندگان‌کرنش ببرند و پرستش بکنند.
٣- وقتی‌که جاهلیت اینگونه از جانب دعوت اسلامی احساس خطرکرده است، حق داشته است در این‌که با این دعوت به پیکار زندگی یا مرگ پرداخته است، پیکاری‌که صلح و آشتی و همزیستی مسالمت‌آمیزی نمی‌شناخته است ... جاهلیت واقعا در این پیکار خود را گول نزده است. همچنین پیغمبران بزرگوار -صلوات الله‌و سلامه‌علیهم-واقعا خویشتن را و مومنان همراه خویش را در این پیکار گول نزده‌اند.
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا).
کافران (و سردستگان زندقه و ضلال، هنگامی که از راه دلیل با انبیاء برنیامدند، به زور متوسل شدند و) به پیغمبران خود گفتند: یا به آئین ما بازمی‌گردید یا این که شما را از سرزمین خود بیرون می‌کنیم.
کافران نمی‌پسندند که پیغمبران و مومنان همراه ایشان جدا و مستقل شوند و عقیده و رهبری و همایش جداگانه ویژه خود را داشته باشند. بلکه از ایشان می‌خواهند به آئین آنان برگردند، و در مجموعه آنان مندرج‌گردند، و در این مجموعه ذوب شوند. در غیر این صورت آنان را از خود می‌رانند و از سرزمین خویش تبعید می‌نمایند.
پیغمبران بزرگوار هم نپذیرفتندکه در مجموعه جاهلی آنان مندرج شوند، و در آن ذوب‌گردند، و شخصیت ویژه مجموعه خود را از دست دهند ... مجموعه‌ای‌که بر قاعده‌ای استوار می‌گردند که جدای از قاعده‌ای است‌که مجموعه جاهلیت بر آن استوار می‌شوند ... پیغمبران و مومنان نگفتند -همانگونهکه برخی از مردمان‌که حقیقت اسلام را نمی‌دانند، و حقیقت ترکیب‌بند پیکره اندامهای جامعه‌های اسلامی را نمی‌شناسد -می‌گویند: خوب چنین می‌کنیم! به آئین ایشان داخل می‌شویم و به میان مجموعه جاهلی آنان می‌رویم تا این‌که به دعوت خودمان بپردازیم و به عقیده خودمان از لابلای وجود آنان خدمت‌کنیم!!!
جدا شدن عقیده مسلمان در جامعه جاهلی، قطعا و حتما جدا شدن مجموعه اسلامی ورهبری ودوستی و سرپرستی اسلامی را به دنبال می‌آورد ... در این‌کار هیچ اختیاری نیست ... بلکه‌کار قطعی و حتمی است و از مسلمات ترکیب‌بند اندامی جامعه‌ها است ... این ترکیب‌بند اسلامی، مجموعه جاهلی را در برابر دعوت اسلامی حساس می‌سازد، دعوت اسلامی‌که استوار بر قاعده پرستس مردمان برای یزدان یگانه جهان، و به دور انداختن اربابان و خداگونگان نادرست و ناروا از مراکز رهبری و سلطه و قدرت و شوکت است ... از دیگر سو مندرج شدن در جامعه جاهلی هر فرد مسلمانی راکه در جامعه جاهلی ذوب‌گردد تبدیل به خادم و خدمتگزاری برای مجموعه جاهلی می‌سازد نه این‌که بتواند همانگونهکه برخی ازگول خوردگان گمان می‌برند خادم و خدمتگزار آئین اسلام خود بماند.[4]
آنگاه حقیقت قضا و قدری می‌ماندکه باید دعوت‌کنندگان به سوی یزدان در همه احوال و اوضاع از آن غافل نمانند و آن این است‌که پیاده شدن وعده پیروزگرداندن و مکانت و منزلت بخشیدن یزدان به دوستان خود، و میان ایشان و میان قومشان به حق جدائی انداختن و داوری کردن، وقوع پیدا نمی‌کند و نمی‌شود، مگر پس از جدا شدن پیروان دعوت آسمانی و دوری گزیدنشان از پیروان مکتبهای زمینی، و مگر پس از جدا شدن از قومشان به سبب حقی‌که با خود دارند ... آن داوری و جدائی انداختن، از طرف یزدان هرگز روی نمی‌دهند وقتی‌که پیروان دعوت در جامعه جاهلیت ذوب و حل شده باشند و در دستگاه‌ها و تشکیلات جامعه جاهلیت به خدمتگزاری و کارمندی سرگرم باشند ... هر دوره ای از زمان که پیروان دعوت آسمانی در آن شل و ول بوده و بدین نحو در جامعه جاهلیت ذوب شده باشند، دوره تاخیر وعده یزدان به پیروزگرداندن و مقام و منزلت بخشیدن مومنان است، و خدا پیروزی و بهروزی ایشان را به آینده واگذار میکند و حواله میدارد ... این هم مسئولیت سنگینی است و دعوت‌کنندگان به سوی خدا باید درباره آن نیکو بیندیشند، دعوت‌کنندگانی که آگاه و هوشیار و بیدارند و توانا بر انجام کار دعوت به سوی کردگارند.
٤- در پایان، در برابر زیبائی چشمگیر و دلربائی می‌ایستیم که قرآن مجید در آن کاروان ایمان را نشان می‌دهد، بدان‌گاه که این کاروان بزرگوار با جاهلیت گمراه و سرگشته در طول زمان رویاروی میشود و به مبارزه می‌ایستد ... آن زیبائی راستین، سرشتی، ساده، روشن، ژرف، دارای وثوق و اطمینان، متین، و محترمی که قرص و محکم در برابر اهریمن صفتان جاهلیت ایستاده است:
(قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى).
پیغمبرانشان بدیشان گفتند: مگر درباره وجود خدا، آفریننده آسمانها و زمین، بدون مدل و نمونه پیشین، شک و تردیدی در میان است؟ (مگر عقل شما کتاب باز هستی را نمی‌نگرد و به مولف آن راه نمی‌برد؟). او شما را فرامیخواند تا گناهانتان را ببخشاید و (از گذشته ناپاکتان صرف نظر نماید، و بدین زودیها هلاکتان نسازد و بلکه) تا مدت مشخصی (که در آن مرگتان فرامی‌رسد) شما را برجای و محفوظ دارد. (ابراهیم/10)
(قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).
پیغمبرانشان بدیشان گفتند: (همان‌گونه که گفتید) ما جز انسانهائی همچون شما نیستیم، ولیکن خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد (و او را با لطف خود می‌نوازد و پیغمبرش می‌سازد) و ما را نسزد که دلیلی برایتان بیاوریم (و معجزه‌ای به شما بنمائیم) مگر با اجازه خدا (و توفیق او). و مومنان باید به خدا توکل کنند و بس (و ما هم در برابر دشمنانگی شما بدو توکل می‌کنیم). آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟ (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است، ما بر توکل خود می‌افزائیم) و حتما بر اذیت و آزارتان شکیبائی می‌نمائیم. و متوکلان باید بر خدا توکل کنند و بس. (ابراهیم/ ١١-١٢)
این زیبائی چشمگیر و دلربا از این عرضه سرچشمه می‌گیرد که پیغمبران را در کاروان یگانه‌ای نشان می‌دهدکه در برابر جاهلیت یگانه‌ای ایستاده است و به رزم پرداخته است، و حقیقتی را به تصویر می‌کشدکه پشت سر شرائط و ظروف متغیر باقی و ماندگار مانده است، و از پس پرده زمان و مکان و نژادها و اقوام نشانه‌های برجسته‌ای از دعوت پیغمبران را نشان می‌دهد، و نشانه‌هائی از جاهلیتی را می‌نمایاند که در برابر پیغمبران ایستاده است و رزمیده است.
آنگاه این زیبائی جلوه‌گر می‌آید در پرده‌برداری از پیوندی‌که میان حقی است‌که دعوت پیغمبران بزرگوار با خود حمل می‌کرده است، و میان حقی‌که در وجود این جهان به امانت نهاده شده است:
(قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).
پیغمبرانشان بدیشان گفتند: مگر درباره وجود خدا، آفریننده آسمانها و زمین، بدون مدل و نمونه پیشین، شک و تردیدی در میان است؟ (مگر عقل شما کتاب باز هستی را نمی‌نگرد و به مولف آن راه نمی‌برد؟).
(وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا).
آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟ (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است). (ابراهیم/12)
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ. وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ.).
(ای مخاطب)! آیا نمی‌بینی که خداوند، آسمانها و زمین را چنان که باید آفریده است (و آنها را هماهنگ و منظم و مرتب پدیدار کرده و سر و سامان و نظم و نظام بخشیده است). اگر بخواهد شما (مردمان نافرمان و ناسپاس) را از میان می‌برد و انسانهای (فرمانبردار و سپاسگزار) تازه‌ای را پدید می‌آورد. و این کار (میراندن شما و به جهان گسیل داشتن دیگران) برای خدا مشکل نیست. (ابراهیم/19-20)
بدین منوال و بر این روال، پیوند ژرفی‌که میان حق موجود در این دعوت، و میان حق موجود در جهان است، جلوه‌گر می‌آید، و پدیدار و آشکار می‌شودکه این حق، حق یگانه‌ای است و با خدای حق یگانه، پیوند ثابت و استوار و ریشه‌دار دارد:
(وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ).
به درخت بدی می‌ماند که از سطح زمین کنده شده باشد (و در برابر وزش طوفانها هر روز به گوشه‌ای پرتاب گردد و ثبات و) قراری نداشته باشد. (ابراهیم/26)
همچنین این زیبائی مجسم می‌گردد در احساسی‌که پیغمبران نسبت به حقیقت خدا پروردگار خود دارند، و مجسم میشود در دلهای این‌گروه برگزیده از میان بندگان:
(وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).
آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟ (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است. ما بر توکل خود می‌افزائیم) و حتماً بر اذیت و آزارتان شکیبائی می‌نمائیم، ومتوکلان باید بر خدا توکل کنند و بس). (ابراهیم/1٢)
همه اینها پرتوهائی از آن زیبائی دلربا و فراخ‌افزا است، و تعبیر بشری نمی‌تواند جز اشاره‌هائی بدان بنماید، همانگونهکه به ستاره دوردست اشاره می‌گردد، و اشاره نیز به نهایت‌گستره آن نمی‌رسد، ولی چشم فقط به درخشش آن خیره می‌گردد و بس.
1– (فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ...): این بخش از آیه رامی‌توان به شکلهای مختلف معنی‌کرد اگر معنی (ایدی) و (افواه) همان اندامهای مشهور بدن باشدکه دستهاو زبانها است، معانی جمله عبارت است از: دستهایشان را در دهانهایشان نهادندو از شدت خشم‌و بیزاری از دعوت پیغمبران، آنهارا گازگرفتند. دستهایشان‌رابه سبب غلبه خنده‌و قهقهه تمسخرآمیزبر دهانهایشان نهادند و پیغمبران را استهزاء کردند. دستهایشان را بر دهانهایشان نهادند یعنی که ای داعیان بس کنید و ساکت باشید. دستهابشان را بر دهانهای انبیاء نهادند و جلو سخنانشان را گرفتند. و ... اگر هم واژه‌های (ایدی)و (افواه) مجاز باشد، معانی جمله عبارت خواهدبود از:مراد از (ایدی) دلائل و حجتهای انبیاء و نصائح و راهنمائیهای ایشان است، و برگرداندن سخنها به دهانها، عدم پذیرش آنها است. یعنی سخنان خودتان برای خودتان خوب است، ما آنهارا نمی‌شنویم و بدانها عمل نمی‌کنیم ... (مترجم)
2 - مولف محترم در متن عربی فرموده است: «در روند قرآنی، ظلم اغلب به معنی شرک بکار رفته است» ... این فرموده صحیحی است (نگا: انعام/٨٢ و لقمان/١٣). ولی ظلم در اینجا به معنی کفر است. (نگا: بقره/254 و اعراف/٤٤ و ٤٥) ... (مترجم)
3 - مراجعه شود به چیزهائی‌که درباره این مساله در جزء دوازدهم در صفحات ٥٨٤-٥٩٨ آمده است.
4 - برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب: «معالم فی الطریق» فصل: «نشأة المجتمع المسلم و خصائصه».
بسم الله الرحمن الرحیم
رهنمودهای سوره‌ی ابراهیم
سوره ابراهیم ٥٢ آیه و مکی است.
این سوره، سوره ابراهیم و مکی است. موضوع اساسی آن موضوع اغلب سوره‌های مکی است. یعنی: عقیده، با اصول و ارکان بنیادین و بزرگی‌که وحی و رسالت و توحید و رستاخیز و حساب وکتاب و سزا و جزا است. امّا روند قرآنی در این سوره شیوه ویژه‌ای را در عرضه این موضوع و حقائق اصلی آن درپیش می‌گیرد، شیوه منحصر به فردی‌که این سوره را - همسان‌کار در هر سوره‌ای از سوره‌های قرآنی - از سائر سوره‌های دیگر جدا و ممتاز میکند. این را جدا و ممتاز می‌گرداند از لحاظ فضا و نحوه اداء مطالب و مقاصد سوره، و از نظر پرتوها و سایه‌روشنهای ویژه‌ای که در آنها حقائق بزرگ سوره عرضه میشود. رنگ این حقائق هرچندکه گاهی از لحاظ موضوع از حقائق سوره‌های دیگر همسان خود جدا نیست، ولیکن از زاویه خاصی عرضه می‌گردد، و با پرتوهای خاصی آراسته و پیراسته میشود و الهامهای خاصی را می‌رساند و پیام می‌گرداند. از لحاظ گستره‌ای که در پهنه سوره و فضای آن نیز به خود اختصاص می‌دهد، بر اطرافی می‌افزاید و از اطرافی می‌کاهد، و خواننده احساس میکند چیز تازه‌ای را می‌بیند و می‌خواند. چرا که در این سوره «تصویرهای هنری» تازه‌ای در آن است. ما تعبیر «تصویرهای هنری» را به کار می‌بریم، چون تصویرهای هنری به شکل معجزه‌انگیزی در شیوه اداء قرآنی ملاحظه می‌گردد!
به نظر می‌آید فضای سوره از نام سوره بهره‌ای برده باشد ... ابراهیم ... پدر پیغمبران ... ابراهیم مبارک و سپاسگزار و توبه‌کار و برگردنده به سوی دادار. هر سایه روشنی‌که این صفتها به تصویر می‌کشند در فضای سوره دیده میشود، و در حقائقی به چشم می‌خورد که سوره آنها را نمودار و پدیدار می‌سازد. این سایه‌روشنها در شیوه اداء مطالب و مقاصد، و در تعبیر و بیان، و در آهنگ و نوا، جلوه‌گر و هویدا است. این سوره تعدادی از حقائق اصلی عقیده را دربرگرفته است، ولیکن دو حقیقت بزرگ بر سراسر فضای سوره سایه می‌اندازند. آنها دو حقیقت هماهنگ و همآوائی با سایه‌روشن ابراهیم در فضای سوره است: حقیقت وحدت رسالت و رسولان، و وحدت دعوت ایشان، و موضعگیری و استقرار پیغمبران در جبهه‌ای به نام امّت واحده و ملت یگانه‌ای که رو در روی جاهلیت تکذیب‌کننده آئین خدا در امکنه و ازمنه گوناگون می‌ایستند و می‌رزمند. و دیگری حقیقت نعمت یزدان بر مردمان که بر شکر و سپاسگزاری می‌افزاید، ولی بیشتر مردمان نعمت خدا را انکار می‌نمایند و کفران نعمت میکنند.
برجستگی این دو حقیقت، یا این دو سایه‌روشن، نفی این نمی‌کندکه حقائق بزرگ دیگری در روند سوره باشد. ولی این دو حقیقت بیشتر بر فضای سوره سایه می‌اندازند. مراد ما هم اشاره بدین امر است.
این سوره می‌آغازد با بیان وظیفه پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و چه کتابی بدو داده شده است ... این وظیفه بیرون آوردن مردمان با اجازه خدا از تاریکیها و بردن ایشان به میان نور است:
(کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ).
(این قرآن) کتابی است که آن را برای تو فرستاده‌ایم تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) با توفیق و تفضل پروردگارشان، از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری (یعنی که) به راه خدای چیره ستوده (درآوری ). (ابراهیم/١)
سوره ختم میشود با این معنی و با این حقیقت بزرگی که رسالت آن را در برابر داردکه حقیقت توحید است:
(هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِیُنْذَرُوا بِهِ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِیَذَّکَّرَ أُولُو الألْبَابِ).
این (قرآن) به عموم مردم ابلاغ می‌گردد تا ترسانده شوند و بدانند که خداوند یکی بیش نیست و خردمندان (از خواندن قرآن) پند و اندرز گیرند (و خویشتن را در پرتو آن از آتش دوزخ دور کنند و به بهشت برسانند). (ابراهیم/52)
در لابلای سوره ذکر این می‌رودکه موسی (علیه السلام) همراه با همسان چیزی به میان مردمان روانه‌گردیده است‌که محمّد (صلی الله علیه و سلم) با آن و همسان آن به میان مردمان روانه گردیده است. حتی این پیام در الفاظ تعبیر نیز یکی است:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
موسی را همراه با آیات (و موید به معزات) خود فرستادیم (و بدو دستور دادیم) که قوم خویش را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون بیاور (و) به سوی نور (ایمان و دانش رهنمود گردان). (ابراهیم/٥)
هبچنین تذکر می‌دهدکه وظیفه پیغمبران به طورکلی بیان مطالب و پیام مقاصد بوده است:
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ).
(ای محمد) ما هیچ پیغمبری را نفرستاده‌ایم مگر این که به زبان قوم خودش (متکلم بوده است) تا برای آنان (احکام الهی را) روشن سازد (و حقائق را تبیین و تفهیم کند). (ابراهیم/4)
درکناروظیفه رسول، بیان حقیقت بشری او قرار می‌گیرد. این حقیقت بشری وظیفه او را معین می‌سازد. رسول، پیام‌رسان و ترساننده و اند‌رزگو و دلسوز و بیانگر است. ولیکن نمی‌تواند خارق‌العاده و معجزه‌ای را بیاورد و ارائه دهد مگر با اجازه خدا، و زمانی‌که خدا بخواهد، نه زمانی‌که او یا قوم او بخواهند. رسول هچنبن نمی‌تواند قوم خود را هدایت یا ایشان راگمراه سازد. چه هدایت و ضلالت متعلق به سنت و قانون خدا است، سنت و قانونی‌که اراده و مشیت مطلقه خدا آن را اقتضاء کند.
آدمیزد بودن پیغمبران همیشه مورد اعتراض از طرف همه اقوام در جاهلیت بوده است. این سوره در اینجا گفتار جملگی آنان را نقل میکند:
(قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ).
گفتند:شما جز انسانهائی همچون ما نیستید (وفضیلتی بر ما ندارید تا از میان ما شما را برگزینند و پیام‌آوران آسمانی برای مردمان زمینی کنند) و شما می‌خواهید ما را از چیزهائی منصرف و به دور دارید که پدرانمان آنها را می‌پرستیده‌اند (ذکر خلقت آسمانها و زمین فائده‌ای ندارد. اگر راست می‌گوئید) برای ما دلیل روشنی بیاورید (و معجره‌هائی بنمائید که ما پیشنهاد می‌کنیم). (ابراهیم/10)
پاسخ جملگی پیغمبران به اقوام خودشان را نیز نقل میکند:
(قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).
پیغمبرانشان بدیشان گفتند: (همان‌گونه که گفتید) ما جز انسانهائی همچون شما نیستیم، ولیکن خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد (و او را با لطف خود می‌نوازد و پیغمبرش می‌سازد) وما را نسزد که دلیلی برایتان بیاوریم (و معجزه‌ای به شما بنمائیم) مگر با اجازه خدا (و توفیق او). و مومنان باید به خدا توکل کنند و بس (و ما هم در برابر دشمنانگی شما بدو توکل می‌کنیم). (ابراهیم/11)
روند قرآنی همچنین بیان می‌داردکه بیرون آوردن مردمان از تاریکیها به سوی نور، (باذن ربّهم ). با اجازه پروردگارشان.
با اجازه پروردگارشان انجام می‌پذیرد ... هر پیغمبری هم برای قوم خود روشن می‌سازدکه:
(فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).
سپس خداوند هرکس را که (به فرمان آسمانی گوش نکرده است) گمراه می‌سازد، و هرکس را که (برابر دستور آسمانی حرکت نموده است) رهنمود می‌سازد و او چیره (بر هر کاری است که بخواهد، و کارهایش) دارای حکمت است. (ابراهیم/٤)
در پرتو این و آن حقیقت رسول معین می‌گردد، و وظیفه او در محدوده این حقیقت مشخص میشود. دیگر حقیقت آدمیزادگی و صفات پیغمبران، به هیج‌وجه با حقیقت ذات الهی و صفات او نمی‌آمیزد. همچنین سایه‌ای از همسانی و همگو‌نی بر یگانگی خدا نمی افتد.
همچنین این سوره متضمّن تحقق وعده خدا به پیغمبران وکسانی است‌که به پیغمبران واقعا ایمان داشته‌اند. این وعده در دنیا با پیروزی ایشان و جایگزین دیگران شدنشان صورت گرفته است، و در آخرت این وعده تحقق پیدا میکند با عذاب و عقاب تکذیبکنندگان و با نعمت یافتن و به سعادت رسیدن مومنان.
روند قرآنی این حقیقت بزرگ را در پایان پیکار جملگی پیغمبران با جملگی اقوامشان به تصویر میکشد:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ. وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ. وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ.).
کافران (و سردستگان زندقه و ضلال، هنگامی که از راه دلیل با انبیاء برنیامدند، به زور متوسل شدند و) به پیغمبران خود گفتند: یا به آئین ما باز می‌گردید یا این که شما را از سرزمین خود بیرون می‌کنیم. پس پروردگارشان به آنان (که حامل رسالات آسمانی و راهنمایان بشری بودند) پیام فرستاد که حتما ستمکاران (کفرپیشه چون ایشان) را (به خاطر ظلم و ستمی که روا می‌دارند) نابود می‌کنیم. و من شما را پس از ایشان در سرزمین (آنان) سکونت می‌بخشم. این (پیروزی) ازآن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند. و (پیغمبران از پروردگارشان) طلب پیروزی (و غلبه بر قوم خود) کردند (هنگامی که از ایمان آوردنشان مایوس گشتند، و خداوند آنان را فتح و ظفر بخشید و سود بردند) و هر قلدر و گردنکش منحرف و باطلگرائی، زیانمند و نامراد گردید. (ابراهیم/13-15)
روند قرآنی این حقیقت را در صحنه‌های قیامت به تصویر میکشد:
(وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ).
کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای پسندیده و شایسه کردهاند، به باغهائی برده می‌شوند که در زیر (کاخها و درختان) آنها جویبارها روان است و با اجازه و توقیق پروردگارشان جاودانه در آنجاها می‌مانند (و از سوی خدا و فرشتگان) درودشان (می‌فرستند که) عبارت است از سلامتان باد!. (ابراهیم/2٣)
(وَتَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الأصْفَادِ. سَرَابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ.).
در آن روز گناهکاران را به هم بسته و در غل و زنجیر خواهی دید. پیراهنهای ایشان از قطران است و آتش سر و صورت (و سراپای وجود) آنان را فرا می‌گیرد. (ابراهیم/49-50)
همچنین این حقیقت را در مثالهائی به تصویر میکشد که درباره اینان و آنان ذکر میکند:
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ . تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ . وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ . یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ.).
بنگر که خدا چگونه مثل می‌زند: سخن خوب به درخت خوبی می‌ماند که تنه آن (در زمین) استوار و شاخه‌هایش در فضا (پراکنده) باشد. بنا به اراده و خواست خدا هر زمانی میوه خود را بدهد (و دائماً به بار نشسته و سرسبز و خرم باشد). خداوند برای مردم مثلها می‌زند تا متذکر گردند (و پند گیرند). و سخن بد به درخت بدی می‌ماند که از سطح زمین کنده شده باشد (و در برابر وزش طوفانها هر روز به گوشه‌ای پرتاب گردد و ثبات و) قراری نداشته باشد. خداوند مومنان را به خاطر گفتار استوار (و عقیده
پایدارشان) هم در این جهان (در برابر زرق و برق مادیات و بیم و هراس مشکلات محفوظ و مصون می‌نماید) و هم در آن جهان (ایشان را در نعمتهای فراوان و عطایای بی‌پایان، جاویدان و) ماندگار میدارد، و کافران را (در دنیا و آخرت) گمراه و سرگشته می‌سازد، و خداوند هرچه بخواهد انجام می‌دهد. (ابراهیم/24-27)
(مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَى شَیْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ).
حال و وضع اعمال کسانی که به پروردگار خود ایمان ندارند، همچون حال و وضع خاکستری است که در یک روز طوفانی، باد به تندی بر آن وزد (و آن را در هوا پخش و پراکنده کند و چیزی از آن برجای نگذارد. چنین کافرانی هم در روز قیامت) به چیزی از آنچه در دنیا (از اعمال نیک) انجام داده‌اند دست نمی‌یابند. (چرا که گردباد کفر بر خاکستر اعمالشان وزیده است و آن را به غارت برده است) این (تلاش و کوشش بیراهه و بی‌بهره) گمراهی سختی، (و حاصل سرگردانی و سرگشتگی شگفتی) است. (ابراهیم/١٨)
و امّا آن دو حقیقتی‌که بر فضای سوره سایه می‌اندازند، و با سایه‌روشن ابراهیم: پدر پیغمبران، بسیار سپاسگزار، توبه‌کار، و برگردنده به سوی دادار، همآهنگ و همآوا می‌گردند، وآنها حقیقت یگانگی رسالت و رسولان، و یگانگی دعوت ایشان، و موضعگیری آنان به عنوان امّت واحده و ملت یگانه، در رویاروئی با جاهلیت تکذیب‌کننده، و حقیقت اعطای نعمت یزدان به جملگی مردمان، به‌طور خاص به برگزیدگان ایشان است. در اینجا از این دو حقیقت سخن می‌گوئیم.
روند قرآنی حقیقت نخستین را در نمایش شیوه بیان منحصر به فردی آشکار و نمودار می‌سازد. روند برخی از سوره‌های پیشین این حقیقت را در تصویر یگانگی دعوتی آشکار و نمودارکرده است‌که هر پیغمبری آن را با خود به ارمغان آورده است. هر پیغمبری به قوم خود سخن خود را میگوید و میرود و ازدنیا بار سفر برمی‌بندد. سپس پیغمبری پس از پیغمبری می‌آید، و همگان همان سخن را می‌گویند، و همان پاسخ را به تکذیبکنندگان میدهند، و به تکذیبکنندگان در دنیا آنچه باید برسد میرسد، و به برخی از آنان مهلت و فرصت داده میشود تا مدت روزگاری‌که باید در دنیا باشند یا تا روز حساب وکتاب قیامت. ولیکن روند قرآنی در آنجا سرگذشت هر پیغمبری را در صحنه‌ای نشان می‌داد، و سرگذشت ایشان به نوار متحرکی می‌ماندکه از نخستین رسالتها به‌گردش و چرخش درآمده است و کار میکند. نزدیک‌ترین مثال برای این روش، سوره اعراف و سوره هود است.
ولی سوره ابراهیم - پدر پیغمبران - همه انبیاء را در یک صف، و همه پیروان جاهلیتها را در یک صف دیگری‌گرد می‌آورد. پیکار میان آن دو صف در زمین درمی‌گیرد، سپس در اینجا پایان نمی‌پذیرد، و بلکه گامهای آن به دامنه روز حساب وکتاب هم میرسد) صحنه را ورانداز می‌کنیم. با وجود دوری زمان و مکان، ملت پیغمبران، و ملت جاهلیت را در سرزمین واحدی می‌بینیم، زیرا زمان و مکان عارضی و زوال‌پذیر هستند، و اما حقیقت بزرگی‌که در این هستی است - حقیقت ایمان وکفر -ستبرتر و برجسته‌تر از عارضیهای زمان و مکان هستند:
(أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ. قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ. قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. وَمَا لَنَا أَلا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ. وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ. وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ. وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ. مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِیدٍ. یَتَجَرَّعُهُ وَلا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِیظٌ.).
آیا به شما نرسیده است خبر کسانی که پیش از شما بوده‌اند؟ (از قبیل) قوم نوح و عاد و ثمود و کسان دیگری که پس از ایشان آمده‌اند و جز خدا کسی (تعداد بیشمار) آنان را (نمی‌داند و ایشان را چنان که باید) نمی‌شناسد. پیغمبرانشان دلائل روشن و معجزات آشکاری برایشان آوردند (و بدیشان نمودند). ولی آنان دستهایشان را بر دهانهای پیغمبران گذاشتند (و از تبلیغ آنان جلوگیری نمودند و سد راه رسالت آسمانی و دشمن دعوت الهی شدند و) گفتند: ما ایمان نداریم به چیزی که به همراه آن فرستاده شده‌اید (و دلائل و معجزاث شما را قبول نمی‌کنیم و رسالتتان را تصدیق نمی‌نمائیم) و درباره چیزی که ما را بدان می‌خواند سخت در شک و گمانیم (و به یکتاپرستی و قانون آسمانی یقین و باور نداریم). پیغمبرانشان بدیشان گفتند: مگر درباره وجود خدا، آفریننده آسمانها و زمین، بدون مدل و نمونه پیشین، شک و تردیدی در میان است؟ (مگر عقل شما کتاب باز هستی را نمی‌نگرد و به مولف آن راه نمی‌برد؟). او شما را فرامی‌خوابد تا گناهانتان را ببخشاید و (از گذشته ناپاکتان صرف نظر نماید، و بدین زودیها هلاکتان نسازد و بله) تا مدت مشخصی (که در آن مرگتان فرامی‌رسد) شما را برجای و محفوظ دارد. آنان (مسخره‌کنان در پاسخ پیغمبران) گفتند: شما جز انسانهائی همچون ما نیستید (و فضیلتی بر ما ندارید تا از میان ما شما را برگزینند و پیام‌آوران آسمانی برای مردمان زمینی کنند) و شما می‌خواهید ما را از چیزهائی منصرف و به دور دارید که پدرانمان آنها را می‌پرستیده‌اند. (ذکر خلقت آسمانها و زمین فائده‌ای ندارد. اگر راست می‌گوئید) برای ما دلیل روشنی بیاورید (و معجزه‌هائی بنمائید که ما پیشنهاد می‌کنیم). پیغمبرانشان بدیشان گفتند: (همان‌گونه که گفتید) ما جز انسانهائی همچون شما نیستیم، ولیکن خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد (و او را با لطف خود می‌نوازد و پیغمبرش می‌سازد) و ما را نسزد که دلیلی برایتان بیاوریم (و معجزه‌ای به شما بنمائیم) مگر با اجازه خدا (و توفیق او). و مومنان باید به خدا توکل کنند و بس (و ما هم در برابر دشمنانگی شما بدو توکل می‌کنیم). آخر چرا نباید به خدا توکل کنیم، و حال آن که او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟ (راهی که خودش آن را پدید آورده است و همگان را به پیمودن آن دعوت فرموده است و آئین الهیش نام داده است. ما بر توکل خود می‌افزائیم) و حتما بر اذیت و آزارتان شکیبائی می‌نمائیم. و متوکلان باید بر خدا توکل کنند و بس. کافران (و سردستگان زندقه و ضلال، هنگامی که از راه دلیل با انبیاء برنیامدند، به زور متوسل شدند و) به پیغمبران خود گفتند: یا به آئین ما بازمی‌گردید یا این که شما را از سرزمین خود بیرون می‌کنیم. پس پروردگارشان به آنان (که حاملان رسالات آسمانی و راهنمایان بشری بودند) پیام فرستاد که حتماً ستمکاران (کفرپیشه چون ایشان) را (به خاطر ظلم و ستمی که روا می‌دارند) نابود می‌کنیم. و من شما را پس از ایشان در سرزمین (آنان) سکونت می‌بخشم. این (پیروزی) ازآن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند. و (پیغمبران از پروردگارشان) طلب پیروزی و (غلبه بر قوم خود) کردند (هنگامی که از ایمان آوردنشان مایوس گشتند، و خداوند آنان را فتح و ظفر بخشید و سود بردند) و هر قلدر و گردنکش منحرف و باطلگرائی، زیانمند و نامراد گردید. جلو او دوزخ قرار دارد و (در آن) از خونابه نوشانده میشود. آن را (به ناچار و با رنج بسیار) جرعه جرعه می‌نوشد، و به هیچ‌وجه گوارایش نمی‌یابد، و (موجبات) مرگ از هرسو بدو روی می‌آورد و حال این که نمی‌میرد، (تا از آنچه بدان مبتلا است نجات یابد) و بر سر راه او (هر زمان و آن) عذاب بسیار سختی است. (ابراهیم/9-17)
در اینجا نسلها از زمان نوح به بعد گرد می‌آیند، و پیغمبران جمع می‌شوند، و زمان و مکان از میان برمی‌خیزد، و حقیقت بزرگ پدیدار و آشکار می‌گردد: حقیقت رسالت که یگانه و یکتا است. و اعتراضات پیروان جاهلیتها بر آن حقیقت والاکه جدا و مجزا است. و حقیقت یاری خدا به مومنان و پیروزگرداندن ایشان که جداگانه و مستقل است. حقیقت جایگزین و جانشین کردن صالحان بر جای دیگران توسط یزدان سبحان که این هم جدا و مجزا است. حقیقت ناامید کردن و خوار نمودن قلدران و زورگویان که این نیز جداگانه است. حقیقت عذاب و عقابی که در انتظار قلدران و زورگویان است که این هم جداگانه است ...گذشته از اینها همسانی و همگو‌نی است میان سخن خدا به محمد (صلی الله علیه و سلم) :
(کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
(این قرآن) کتابی است که آن را برای تو فرستاده‌ایم تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری. (ابراهیم/1)
و میان فرموده خدا به موسی (علیه السلام) چنین نقل میشود:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
موسی را همراه با آیات (و موید به معجزات) خود فرستادیم (و بدو دستور دادیم) که قوم خویش را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون بیاور (و) به سوی نور (ایمان و دانش رهنمود گردان). (ابراهیم/5)
پیکار میان کفر و ایمان در اینجا پایان نمی‌پذیرد، بلکه روند قرآنی گامهای آن را تا میدان قیامت می‌رساند. نشانه‌های این پیکار در صحنه‌های‌گوناگون آخرت که سوره آنها را در لابلای خود دارد پدیدار و نمودار می‌آید. اینها نمونه‌هائی از این پیکار است:
(وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ. وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ. وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ.).
(روزی که قیامت نام دارد) همه در برابر خدا ظاهر و آشکار می‌گردند. (در این هنگام) ضعیفان (که پیروان نادان نیرومندانند، از راه تمسخر) به کسانی می‌گویند که خویشتن را (در دنیا) بزرگ می‌پنداشتند. ما پیروان شما بودیم، آیا می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از سر ما بردارید؟! (در پاسخ) می‌گویند: اگر خداوند ما را (به راه رستگاری) رهنمود می‌کرد، ما هم شما را (به راه نجات ) رهنمود می‌کردیم، (ولی ما خودمان گمراه بودیم و شما را نیز گمراه کردیم. هم اینک) چه بی‌تابی کنیم و چه شکیبائی نمائیم یکسان است (و سودی به حال خراب ما ندارد، و از عذاب خدا) راه نجات و گریزی برای ما نیست. و اهریمن (سردسته کفر و ضلال) هنگامی که کار (حساب و کتاب) به پایان رسید (و بهشتیان آماده بهشت و دوزخیان آماده دوزخ شدند، خطاب به پیروان بدبخت خود) میگوید: خداوند (بر زبان پیغمبران) به شما وعده راستینی داد (که فرمانبرداران را پاداش و نافرمانبرداران را پادافره خواهم داد، و بدان وفا کرد) و من به شما وعده دادم (که ثواب و عقاب و بهشت و دوزخی در میان نیست) و با شما خلاف وعده کردم (و دروغ گفتم) و من بر شما تسلطی نداشتم (و کاری نکردم) جز این که شما را دعوت (به گناه و گمراهی) نمودم و شما هم (گول وسوسه مرا خوردید و) دعوتم را پذیرفتید. پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سررنش بکنید. (امروز) نه من به فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید. من امرور از این که مرا قبلا (در دنیا برای خدا) انباز کرده‌اید، تبری می‌جویم (و آن را انکار می‌کنم). بیگمان کافران عذاب دردناکی دارند. (این گوشه‌ای از احوال اشقیاء بود، و امّا اشاره‌ای به احوال سعداء شود:) کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای پسندیده و شایسته کردهاند، به باغهائی برده می‌شوند که در زیر (کاخها و درختان) آنها جویبارها روان است و با اجازه و توفیق پروردگارشان جاودانه در آنجاها می‌مانند (و از سوی خدا و فرشتگان) درودشان (می‌فرستند که) عبارت است از: سلامتان باد!. (ابراهیم/21-23)
(وَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأبْصَارُ. مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُءُوسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ .).
(ای پیغمبر!) گمان مبر که خدا از کارهائی که ستمگران میکنند بی‌خبر است (نه، بلکه مجازات) آنان را به روزی حواله میکند که چشمها در آن (از خوف و هراس چیزهائی که می‌بیند) بازمی‌ماند. (ستمگران همچون اسیران، از هراس) سرهای خود را بالا گرفته و یک راست (به سوی ندادهنده) می‌شتابند و چشمانشان (از مشاهده این همه عذاب هراسناک) فروبسته نمی‌شود و دلهایشان (فرومی‌تپد و از عقل و فهم و اندیشه تهی می‌گردد. (ابراهیم/42-43)
(وَقَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَعِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَإِنْ کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ . فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ . یَوْمَ تُبَدَّلُ الأرْضُ غَیْرَ الأرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ . وَتَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الأصْفَادِ . سَرَابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ).
آنان نیرنگ خود را نمودند (و برای جلوگیری از دعوت آسمانی توطئه‌ها کردند و نقشه‌ها چیدند) و خدا از نیرنگشان آگاه است، و شریعت ثابت و استوار (همچون کوههای سر به فلک کشیده اسلام) با نیرنگ آنان از جای برکنده نمی‌شود. گمان مبر که خداوند با پیغمبران خلاف وعده میکند (و پیروزی را نصیب آنان و شکست را بهره کافران نمی‌سازد). بیگمان خداوند چیره (بر هر کاری بوده و از کافران و بزهکاران) انتقام‌گیرنده است. (خداوند از کافران و عاصیان انتقام می‌گیرد) در آن روزی که این زمین به زمین دیگری و آسمانها به آسمانهای دیگری تبدیل می‌شوند و آنان (از گورها سر به در آورده و) در پیشگاه خداوند یگانه مسلط (بر همه چیز و همه کس) حضور به هم می‌رسانند (و نیکیها و بدیهای خود را می‌نمایانند). در آن روز گناهکاران به هم بسته و در غل و زنجیر خواهی دید. پیراهنهای ایشان از قطران است و آتش سر و صورت (و سراپای وجود) آنان را فرا می‌گیرد. (ابراهیم/46-50)
همه اینها اشاره دارد به پیکار یگانه‌ای‌که در دنیا می‌آغازد و در آخرت به پایان می‌آید، و یکی دیگری را بدون این‌که بگسلد و پایان بپذیرد تکمیل میکند. مثالهائی که در دنیا می‌آغازد و در آخرت پایان می‌پذیرد تکمیل می‌گردد. همچنین پدیدار و نمودار کردن نشانه‌های پیکار میان دو دسته، و واپسین نتائج آنها نیزتکمیل میشود: مثل سخن خوب همچون درخت خوب است،که مراد درخت نبوت، و درخت ایمان، و درخت خیر و نیکی است. و سخن بد بسان درخت بد است،که مراد درخت جاهلیت و باطل و تکذیب و شر و طلغیان است.
*
و امّا حقیقت دوم‌که مربوط به نعمت و شکر و سرمستی است، سراسر فضای سوره را با قالب ویژه خود قالب‌ریزی میکند، و در روند سوره پخش و پراکنده میشود.
خداوند نعمتهائی راکه به همه انسانها اعم از مومن و کافر، خوب و بد، شایسته و ناشایست، و فرمانبردار و نافرمانبردار ایشان داده است برمی‌شمرد. این مرحمت و مهربانی و بزرگواری و لطف خدا است‌که در این زمین نعمتهای خود را همانگونهکه به مومن و خوب و فرمانبردار می‌دهد، به‌کافر و بزهکار و سرکش نیز عطاء می‌فرماید، تا سپاسگزاری نمایند و شکر نعمت بجای آرند. خداوند سبحان این نعمت را درگسترده‌ترین و آشکاراترین جولانگاه‌های هستی عرضه میدارد، و آن را در داخل چهارچوب صحنه‌های بزرگ جهان قرار می‌دهد:
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ وَسَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَکُمُ الأنْهَارَ. وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ. وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ.).
خدا کسی است که آسمانها و زمین را آفریده است و از (ابر) آسمان آب را پائین آورده است، و با آن میوه‌ها و دانه‌ها را پدیدار کرده است و روزی شما گردانده است، و کشتیها را مسخر شما نموده است تا در دریا با اجازه و اراده او حرکت کنند، و رودخانه‌ها را در اختیار شما قرار داده است (تا در آبیاری زمینها و نوشیدن آب آنها مورد استفاده قرار گیرند). و خورشید و ماه را مسخر شما کرده است که دائماً به برنامه (نورافشانی و تربیت موجودات زنده و ایجاد جزر و مد در اقیانوسها و دریاها و خدمات دیگر) خود ادامه میدهند. و شب را (برای آسایش) و روز را (برای تلاش) مسخر شما ساخته است. و به شما داده است هرآنچه که خواسته باشید. و اگر بخواهید نعمتهای خدا را بشمارید (از بس که زیادند) نمی‌توانید آنها را شمارش کنید. واقعا انسان ستمگر ناسپاسی است (اگر نعمتهای خدا را نادیده بگیرد و به جای پرستش دهنده نعمتها چیز دیگری را پرستش بکند و سر از خط فرمان آفریدگار برتابد). (ابراهیم/32-34)
در فرستادن و روانه‌کردن پیغمبران به میان مردمان نعمتی است‌که با همه آن نعمتها برابری میکند، یا از همه آن نعمتها برتر و بالاتر است:
(کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ).
(این قرآن) کتابی است که آن را برای تو فرستاده‌ایم تا این که مردمان را (در پرتو تعلیمات آن) از تاریکیها (و گمراهیهای کفر و نادانی) به سوی نور (و روشنائی ایمان و دانائی) بیرون بیاوری. (ابراهیم/1)
نور بزرگ‌ترین نعمتهای یزدان در جهان است. نور در اینجا بزرگ‌ترین نور است. نوری است‌که هستی انسان در پرتو آن روشن می‌گردد. نوری است‌که دل و احساس انسان در پرتو آن منور میشود ... وظیفه موسی (علیه السلام) نیز در میان قوم خودش هم همین بود. و وظیفه همه پیغمبران نیز همین بوده است، همانگونهکه این سوره بیان فرموده است.
درگفتار جملگی پیغمبران آمده است:
(یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ).
خدا شما را فرامیخواند تا گناهانتان را بیخشاید. (ابراهیم/10)
فراخواندن برای مورد عفو و مغفرت قرار دادن، نعمتی است‌که با نعمت نور برابری میکند. این نعمت نزدیک بدان نعمت است.
در فضای سخن از عفوکردن و بخشیدن، موسی قوم خود را به یاد نعمتهای یزدان بر خودشان می‌اندازد:
(وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَیُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).
(ای پیغمبر! برای عبرت قوم خود بیان کن) وقتی را که موسی به قوم خود گفت: نعمت دادن خدا به خویشتن را به یاد آرید، آن زمان که شما را از فرمان فرعونیان که بدترین شکنجه‌ها را به شما می‌رساندند و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند نجاتتان داد، و در آن (عذاب و نجات) آزمایش بزرگ شما نهفته بود.
روند قرآنی در همچون فضائی، وعده خدا به پیغمبران را یادآور میشود:
(فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ. وَلَنُسْکِنَنَّکُمُ الأرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ.).
پروردگارشان به آنان (که حاملان رسالات آسمانی و راهنمایان بشری بودند) پیام فرستاد که حتما ستمکاران (کفرپیشه چون ایشان) را (به خاطر ظلم و ستمی که روا می‌دارند) نابود می‌کنیم. و من شما را پس از ایشان در سرزمین (آنان) سکونت می‌بخشم. این (پیروزی) ازآن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند. (ابراهیم/13-14)
این نعمت، از جمله نعمتهای بس فراوان و بسیار بزرگ یزدان است.
روند قرآنی حقیقت افزایش نعمت به سبب شکر و سپاسگزاری را نمودار و آشکار می‌سازد:
(وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ).
و (ای بنی‌اسرائیل! به یاد آورید) آن زمان را که پروردگارتان موکدانه اعلام کرد که اگر (از نعمتهای خدادادی، به وسیله ثبات بر ایمان و تلاش در عبادت) سپاسگزاری کردید، هر آینه (نعمتهای خود را) برایتان افزایش می‌دهم، و اگر کافر (و ناسپاس) شدید (شما را به عذاب دردناکی گرفتار می‌سازم و بدانید که) بیگمان عذاب من بسیار سخت است. (ابراهیم/7)
همراه با آن بیان می‌گردد که یزدان بی‌نیاز از شکر و سپاس، و از شکرکنندگان و سپاسگزاران است:
(إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأرْضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ).
اگر شما و همه کسانی که در زمین هستند کافر شوید و ناسپاس گردید، به خدا زیانی نمی‌زند، چرا که خداوند بی‌نیاز (از ایمان ایمانداران و سپاس سپاسگزاران است، و اگر کسی هم بدو ایمان نیاورد و شکر انعامش را نگزارد، او ذاتا) ستوده است. (ابراهیم/8)
روند قرآنی بیان میدارد انسانها به طورکلی چنانکه باید شکر نعمت را بجای نمی‌آورند:
(وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ).
و اگر بخواهید نعمتهای خدا را بشمارید (از بس که زیادند) نمی‌توانید آنها را شمارش کنید. واقعا انسان ستمگر ناسپاسی است (اگر بجای پرستش دهنده نعمتها چیز دیگری را پرستش بکند و سر از حظ فرمان آفریدگار برتابد). (ابراهیم/34)
ولیکن کسانی‌که درباره آیات خدا می‌اندیشند، و چشم سر و دلشان در پرتو آن آیات بازمیگردد، در برابر بلاها و ناگواریها شکیبائی میکنند، و در برابر نعمتها شکر و سپاس می‌گویند:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).
بیگمان در این کار (که سرگذشت نیکان و بدان است) برای هر شکیبای (بر مصائب و بلایای آسمانی و) سپاسگزار (بر انعام و عطایای الهی) دلائل بزرگی (و نشانه‌های سترگی بر وحدانیت خدا) است. (ابراهیم/5)
روند قرآنی شکیبائی و سپاسگزاری را در خود ابراهیم به تصویر میکشد، بدان‌گاه‌که درکنار خانه خداکعبه به مناجات ایستاده است، و دعای پرسوز و گدازی را فروتنانه سر داده است، و سراپای وجودش به حمد و ثنا و سپاسگزاری و شکیبائی و دعا، تبدیل‌گردیده است:
(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأصْنَامَ . رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ . رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ. رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ وَمَا یَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ . الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ . رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ . رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ.).
(ای پیغمبر! برای قوم خود بیان کن) آنگاه را که ابراهیم (پس از بنای کعبه) گفت: پروردگارا! این شهر (مکه نام) را محل امن و امانی گردان، و مرا و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگهدار. پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند. (خداوندا! من مردمان را به یکتاپرستی دعوت می‌کنم) پس هرکه از من پیروی کند، او از من است، و هرکس از من نافرمانی کند (تو خود دانی، خواهی عذابش فرما و خواهی بر او ببخشا) تو که بخشاینده مهربانی. پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را (به فرمان تو) در سرزمین بدون کشت و زرعی، در کنار خانه تو، که (تجاوز و بی‌توجهی نسبت به) آن را حرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، خداوندا تا این که نماز را برپای دارند، پس چنان کن که دلهای گروهی از مردمان (برای زیارت خانه‌ات) متوجه آنان گردد و ایشان را از میوه‌ها (و محصولات سائر کشورها) بهره‌مند فرما، شاید که (از الطاف و عنایات تو با نماز و دعا) سپاسگزاری کنند. پروردگارا! تو آگاهی از آنچه پنهان می‌داریم و از آنچه آشکار می‌سازیم (لذا به مصالح ما داناتری و آن کن که ما را به کار آید) و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمی‌ماند. سپاس خدائی را که با وجود پیری و سن زیاد، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. بیگمان پروردگار من دعا (و نیایش همگان) را می‌شنود. پروردگارا! مرا و کسانی از فرزندان مرا نمازگزار کن. پروردگارا! دعا و نیایش مرا بپذیر. پروردگارا! مرا و پدر و مادر مرا و مومنان را بیامرز و ببخشای در آن روزی که حساب برپا میشود (و حسابرسی می‌گردد و به دنبال آن پاداش و پادافره داده میشود). (ابراهیم/35-41)
از آنجاکه نعمت و سپاس بر آن و ناسپاسی از آن، فضای سوره را قالب‌ریزی میکند، تعبیرات و تعلیقات داخل آن، با همچون فضائی هماهنگ و همنوا میشود:
(وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ).
ایشان را از میوه‌ها (و محصولات سائر کشورها) بهره‌مند فرما، شاید که (از الطاف و عنایات تو با نماز و دعا) سپاسگزاری کنند. (ابراهیم/37)
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).
بیگمان در این کار برای هر شکیبای سپاسگزار دلائل بزرگی است. (ابراهیم/5)
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ).
بنگر به کسانی که نعمت خدا را (نشناختند و آن را) به کفر تبدیل کردند (و بجای این که نعمت بعثت محمّد و آئین اسلام را غنیمت شمارند و آن را سپاس گویند، کفر را برگزیدند) و قوم خود را به سرزمین هلاک و نابودی کشاندند. (ابراهیم/28)
(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ).
سپاس خدائی را که با وجود پیری و سن زیاد، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. (ابراهیم/39)
در پاسخ پیغمبران به اعتراض تکذیبکنندگان که بدیشان می‌گفتند ما انبیاء آدمیزا‌د هستیم، آمده است:
(وَلَکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ).
ولین خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد (و او را با لطف خود می‌نوازد و پیغمبرش می‌سازد). (ابراهیم/11)
منت و بزرگواری یزدان پدیدار و نمودار ذکر می‌گردد تا پاسخ به تکذیبکنندگان هماهنگ با فضای همگانی سوره شودکه فضای نعمت و منت و شکرکردن و ناشکری نمودن است.
بدین منوال و بر این روال، تعبیر واژگانی، با سایه‌روشنهای فضای همگانی، در سراسر سوره همگام و همسو می‌گردد، همانگونهکه شیوه هماهنگی و همآوائی هنری در قرآن است.
و افرادی را هم بیان می‌داردکه بدین نعمت ایمان آورده‌اند و سپاس آن را می‌گویند. اولین نمونه آنان ابراهیم است. سرانجام و سرنوشت ستمکارانی را در زنجیرهای از سخت‌ترین و بدترین صحنه‌های قیامت‌که خلاصه‌ترین و لبریزترین صحنه‌ها از حرکت و جنبش و حیات و زندگی است به تصویر میکشد، ستمکارانی‌که در برابر نعمت خدا ناسپاس بوده وکفران نعمت میکنند ... تا بدین وسیله سوره به گونه‌ای به پایان آید که با سرآغاز سوره هماهنگ باشد:
(هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِیُنْذَرُوا بِهِ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِیَذَّکَّرَ أُولُو الألْبَابِ).
این (قرآن) به عموم مردم ابلاغ می‌گردد تا ترسانده شوند و بدانتد که خداوند یکی بیش نیست و خردمندان (از خواندن قرآن) پند و اندرز گیرند (و خویشتن را در پرتو آن از آتش دوزخ دور کنند و به بهشت برسانند). (ابراهیم/52)
پس اینک با بند و بخش نخستین در روند قرآن، همراه و همسفر شویم:
*
سوره‌ی ابراهیم آیه‌ی 52-28
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ (٢٨) جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ (٢٩) وَجَعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ (٣٠) قُلْ لِعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خِلالٌ (٣١) اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ وَسَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَکُمُ الأنْهَارَ (٣٢) وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ (٣٣) وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ (٣٤) وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأصْنَامَ (٣٥) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣٦) رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (٣٧) رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ وَمَا یَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٣٨) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ (٣٩) رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ (٤٠) رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ (٤١) وَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأبْصَارُ (٤٢) مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُءُوسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ (٤٣) وَأَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذَابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَوَلَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَکُمْ مِنْ زَوَالٍ (٤٤) وَسَکَنْتُمْ فِی مَسَاکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَکُمُ الأمْثَالَ (٤٥) وَقَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَعِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَإِنْ کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ (٤٦) فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤٧) یَوْمَ تُبَدَّلُ الأرْضُ غَیْرَ الأرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ (٤٨) وَتَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الأصْفَادِ (٤٩) سَرَابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ (٥٠) لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (٥١) هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِیُنْذَرُوا بِهِ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِیَذَّکَّرَ أُولُو الألْبَابِ (٥٢)
اینک بخش دوم شروع می‌گردد، و دنباله بخش نخست را پی می‌گیرد. این بخش استوار بر بخش نخستین، و هماهنگ با آن است، و از آن یاری می‌جوید.
بخش نخست، رسالت پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) را در ضمن خود داشت که آمده است تا با اجازه خدا مردمان را از تاریکیها بیرون کند و به سوی نور آورد. رسالت موسی (علیه السلام) را نیز در ضمن خود داشت که او هم آمده بود تا با اجازه خدا مردمان را از تاریکیها بیرون‌کند و به سوی نور آورد. بخش نخست مردمان را به روزهای خوشی و ناخوشی گذشتگان تذکر داد، و ایشان را به نعمت یزدان بر همگان یادآور شد. بدیشان اعلان کرد آگهی خدا را:
(لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ).
اگر (از نعمتهای خدادادی، به وسیله ثبات بر ایمان و تلاش در عبادت) سپاسگزاری کردید، هرآینه (نعمتهای خود را) برایتان افزایش می‌دهم، و اگر کافر (و ناسپاس) شدید (شما را به عذاب دردناکی گرفتار می‌سازم و بدانید که) بیگمان عذاب من بسیار سخت است٠ (ابراهیم/7)
آنگاه داستان نبوتها و تکذیبکنندگان را برایشان گفت. آن را آغازید و پس از آن در روند قرآنی از دیدگان نهان گردید. داستان دوره‌ها و صحنه‌های خود را پیاپی آورد تا کافران به آن موضعی می‌رسندکه در آنجا اندرزها و پندهای رسای اهریمن را می‌شنوند! امّا زمانی که اندرزها و پندها سودی نمی‌رسانند!
هم‌اینک روند قرآنی به سوی تکذیبکنندگان قوم محمد (صلی الله علیه و سلم) برمی‌گردد، پس از آنکه آن نوار دراز را بدیشان نمود، نوار دراز کسانی که خدا بدیشان نعمت داده است و لطف فرموده است با فرستادن پیغمبری به میانشان که آنان را از تاریکیها بیرون می‌آورد و به سوی نور می‌برد، و آنان را دعوت میکند تا خدا ایشان را مورد مغفرت قرار دهد و بر آنان ببخشاید. امّا ایشان کفران و ناشکری نعمت میکنند، و نعمت و لطف خدا را از خود برمی‌گردانند، و بجای شکر نعت ناشکری می‌نمایند، وکفر را جایگزین ایمان میسازند، و آن را بر فرستاده یزدان و بر دعوت به ایمان ترجیح میدهند و برتر می‌نهند.
آنگاه بخش دوم با شگفت‌کردن ازکار اینان می‌آغازد، اینان‌که نعمت یزدان را با ناشکری وکفر عوض میکنند، و قوم خود را به سوی مهلکه و نابودی می‌کشانند، همانگونهکه کسانی پیش از ایشان پیروان خود را به سوی آتش دوزخ رهنمود کرده بودند، و در داستان پیغمبران وکافران این امر ذکر شده است.
سپس روند قرآنی ذکر نعمتهای یزدان بر مردمان را پی می‌گیرد و آن را درگسترده‌ترین صحنه‌های برجسته جهان خاطرنشان می‌سازد. نمونه‌ای هم از شکر نعمت پیشکش می‌کندکه از سوی ابراهیم خلیل انجام می‌پذیرد. آن هم وقتی از آن سخن می‌رودکه به کسانی‌که ایمان آورده‌اند به نوعی از انواع شکر نعمت دستور می‌دهد. این نوع شکر، نماز خواندن و به بندگان یزدان خوبی‌کرد‌ن است. ایشان را رهنمود می‌کندکه نماز بخوانند و نیکی بکنند، پیش از آنکه روزی فرارسد که اموال در آن افزایش نمی‌یابد، و روزی دررسد که معامله‌ای در آن انجام نمی‌گیرد و در آن دوستی صورت نمی‌پذیرد.
کسانی هم‌که کفر می‌ورزند، به ترک ایشان از روی غفلت و سستی‌گفته نمی‌شود. بلکه خدا ایشان را به روزی حواله میدارد وکارشان را وامی‌گذاردکه در آن روز چشمها از خوف و هراس چیزهائی‌که می‌بینند بازمی‌مانند و خیره می‌گردند!.. وعده‌ای هم‌که یزدان به پیغمبران داده است روی می‌دهد هرچندکه کافران به مکر وکید بپردازند و به چاره‌جوئی بنشینند. اگر هم از دست مکر وکید و چاره‌جویی ایشان کوهها تاب مقاومت نیاورد و برجای نماند.
بدین منوال بخش دوم با بخش نخست همخوانی و هماهنگی پیدا میکند و به یکدیگر می‌پیوندد و ارتباط پیدا میکند.
*
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ. جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ).
بنگر به کسانی که‌نعمت خدا را (نشناختند و آن را) به کفر تبدیل کردند (و بجای این که نعمت بعثت محمّد و آئین اسلام را غنیمت شمارند و آن را سپاس گویند، کفررا برگزیدند) وقوم خود را به سرزمین هلاک و نابودی کشاندند و آن جهنم است که وارد آن می‌گردند و به آتش می‌سوزند، و چه جایگاه بدی است!.
(وَجَعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ).
و برای خدا همگونها و همتاهائی (از بتان) قرار داده‌اند تا (مردمان را) از راه خدا گمراه کنند. (ای پپغمبر! به این کافران) بگو: (از این چند روزه زندگی) بهره و لذت ببرید، چرا که بازگشت شما به سوی آتش دوزخ است (و در آنجا جز کباب شدن و عذاب دیدن نمی‌بینید).
آیا این حال شگفت را نمی‌نگری؟ حال‌کسانی راکه نعمت خدا بدیشان داده شده است، نعمتی‌که در پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و در دعوت به سوی ایمان، و در رهبری به سوی مغفرت وآمرزش، و در رفتن به سوی بهشت، مجسم است ... ناگهان آنان همه اینها را رها میسازند و بجای آنها «کفر» را برمی‌گزینند! اینگونه کسان، بزرگان و رهبران قوم تو هستند -داستان ایشان به داستان بزرگان و رهبران هر قومی از اقوام می‌ماند -با این استدلال شگفت قوم خود را به سوی دوزخ رهبری میکنند و می‌کشانند و بدانجا وارد می‌گردانند. این هم درست به سرنوشت اقوامی می‌ماندکه چندی پیش درباره ایشان خواندیم و دیدیم! این چنین جائی‌که دوزخ است بدترین جایگاه ماندن است! و ماندن در آنجا بدترین ماندن است!
آیاکار و بار شگفت این قوم را نمی‌نگری؟! آنان پس از آن که دیده‌اند بر سرکسانی که پیش از ایشان بوده‌اند چه چیز آمده است، این چنین میکنند! قرآن‌که سرنوشت اقوام همچون ایشان را برایشان به تصویر کشیده است، و در صحنه‌های داستانی بدیشان نشان داده است که در بخش نخست سوره بیان آن‌گذشته است. قرآن سرنوشت آن اقوام را به گونه‌ای برایشان بیان داشته است‌که انگار آنان را عملا می‌بینند. بلی‌که این چنین سرنوشتی روی داده است و قرآن جز آنچه را که روی داده است و دیده شده است بیان نمی‌دارد و شیوه بیان قرآن بر واقعیت چیزی نمی‌افزاید و همان را می‌گویدکه بوده است و شده است.
ایشان نعمت وجود پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و نعمت دعوت او را با کفر معاوضه کردهاند! دعوت او به سوی یکتاپرستی بوده است، ولی آنان به ترک آن‌گفته‌اند:
(وَجَعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ).
و برای خدا همگونها و همتاهائی (از بتان) قرار داده‌اند تا (مردمان را) از راه خدا گمراه کنند!.
برای یزدان همگونهای همسان قرار میدهند و آنها را همچون پرستش خدا پرستش می‌نمایند، و در برابر سلطه و قدرتشان‌کرنش می‌برند همان‌گونه که برای خدا کرنش می‌برند، وکارها و ویژگیهایی را به آنها نسبت میدهند و بدانها معتقد می‌شوندکه جزو کارها و ویژگیهای خدا است و از زمره شؤون و صفات الوهیت یزدان سبحان است!
همچون انبازهائی را برای خدا قرار میدهند تا مردمان را از راه خدای یگانه گمراه و منحرف‌کنند، خدائی‌که چندگانگی نمی‌شناسد، و راه‌ها او را متفرق نمی‌سازد. نص قرآن بدین بزرگان قوم اشاره میکند، بزرگانی‌که از روی عمد به گمراه‌کردن قوم خود و انحراف ایشان از راه خدا می‌پردازند. زیرا می‌بینندکه عقیده توحید و یکتاپرستی خطری برای سلطه و قدرت طاغوتها و مصالح ایشان در هر زمانی است. این خطر تنها در زمان جاهلیت نخستین نیست، بلکه این خطر در زمان هر جاهلیتی وجود دارد، جاهلیتی‌که در آن مردمان از یکتاپرستی مطلق منحرف می‌شوند به هر شکلی از اشکال بیشمار انحرافی که وجود دارد، و زمام رهبری خود را به بزرگان خویش تسلیم می‌نمایند، و برای ایشان از حریتها و آزادگیها و شخصیتهای خود دست برمی‌دارند، و در برابر هواها و هوسها و تمایلات و شهوات سرانشان خضوع و خشوع میکنند، و شریعتشان را می‌پذیرند و گردن می‌نهند، شریعتی‌که ساخته و پرداخته هواها و هوسهای اینگونه بزرگان است نه وحی یزدان سبحان به پیغمبران!.. بدین هنگام است‌که دعوت به سوی یکتاپرستی خطر عظیمی برای همچون بزرگانی می‌گردد، و آنان با هر وسیله‌ای از وسائل ممکن خویشتن را از آن خطر می‌رهانند. یکی از این وسائل در زمان جاهلیت نخستین ترتیب دادن و تهیه دیدن خداگونه‌ها و انبازهائی برای خدا بود. و از جمله این وسائل در این زمان ترتیب دادن شریعتهای ساختار انسانها است. شریعتهائی که دستور دهند به چیزی‌که خدا بدان دستور نداده است، و نهی‌کنند از چیزی‌که خدا از آن نهی نکرده است! بدین هنگام وضع‌کنندگان این شریعتها در جایگاه شریک و انباز خدا قرار می‌گیرند، و هم در درون کسانی‌که از راه خدا گم شده‌اند وگمراه میکنند، و هم در واقعیت زندگی شریک و انباز بشمار می‌آیند!
پس ای پیغمبر! «قل: بگو» به این قوم: «تمتعوا: لذت ببرید ... از زندگی بهره ببرید» ... اندکی لذت ببرید و از زندگی بهره مند شوید در این جهان تا سررسید عمری فرامی‌رسد که یزدان آن را مقدر و مقرر فرموده است. فرجام کار هم روشن و شناخته است:
(فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ).
بازگشت شما به سوی آتش دوزخ است.
آنگاه ایشان را رهاکن، و از آنان برگرد به سوی:
(عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا).
بندگان مومن من.
از آنانکه مشرکند برگرد به سوی پند و اندرز دادن کسانی که پند و اندرز در ایشان می‌گیرد و سودمند واقع میشود. آن‌کسانی‌که نعمت خدا را می‌پذیرند و آن را برنمی‌گردانند، و آن را با کفر معاوضه نمی‌کنند.
به سوی بندگان مومن برگرد و بدیشان بیاموزکه چگونه با عبادت و اطاعت و نیکی، و با نیکو‌کاری به بندگان یزدان شکرگزاری‌کنند و سپاسگزار الطاف خدا شوند.
(قُلْ لِعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خِلالٌ).
(ای محمد!) بگو به بندگان مومن من: باید نماز را به گونه شایسته بخوانند و از آنچه بدیشان داده‌ایم مقداری را در پنهان و آشکار ببخشند پیش از آن که روزی فرارسد که در آن معامله و دوستی نیست (تا کسی بتواند سودی به وسیله خرید و فروش یا این که به سبب همنشینی و دوستی فراچنگ آورد و با رشوه یا رابطه از چنگال کیفر خدا رهائی یابد).
بگو به بندگان مومن من: از پروردگارشان با خواندن نماز سپاسگزاری کنند، چه نماز ویژه‌ترین نمادهای سپاسگزاری از خدا است. و از رزق و روزی و چیزهائی‌که بدیشان داده‌ایم پنهانی و آشکارا ببخشند، پنهانی در جائی‌که کرامت‌گیرندگان و مروت‌دهندگان محفوظ و مصون می‌ماند، و بذل و بخشش و صدقه و احسان مایه به خود بالیدن و تظاهر نمودن و بر دیگران نازیدن نمی‌گردد، و آشکارا زمانی‌که با بذل و بخشش و صدقه و احسان موجب اعلان طاعت و عبادت می‌گردد و فریضه و واجبی با آن اداء، و سرمشق خوبی در جامعه میشود. پنهانی و آشکارا بذل و بخشش و صدقه و احسان، هر دو به حساسیت دل مومن، و به سنجش و برداشت او از اوضاع و احوال، واگذارگردیده است.
بدیشان بگو: بذل و بخشش و صدقه و احسان‌کنند تا پشتوانه اندوخته آنان افزایش یابد و رشد و نمو پیدا کند، پیش از آنکه روزی فرارسدکه در آن اموال با تجارت و بازرگانی فزونی پیدا نمی‌کند، و همچنین بذل و بخشش و صدقه و احسان در آن سودی نمی‌بخشد و فائده‌ای ندارد. بلکه تنها در آن روزاندوخته اعمال و پشتوانه افعال سودمند می‌افتد و نفع می‌رساند:
(مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خِلالٌ).
پیش ازآن که روزی فرارسد که در آن معامله و دوستی نیست.
*
در اینجاکتاب هستی باز میشود و سطرهای عظیم آن زبان به نعمتهای بیشمار یزدان می‌گشاید، و صفحه‌های بزرگ و پهن آن، انواع و اقسام این نعمتها پیاپی تا چشم‌کار میکند به همگان می‌نماید: آسمانها، زمین، خورشید، ماه، شب، روز، آبی‌که از بالا میبارد، میوه‌هائی که از زمین میروید، دریائی که‌کشتیها دل آن را میشکافد، رودبار و رودخانه‌هائی که پر از ارزاق، روان می‌گردد ... همه و همه اینها صفحه‌های هستی وگشوده در برابر دیدگانند، ولیکن انسانها در جاهلیت خود نمی‌نگرند و نمی‌خوانند و نمی‌اندیشند و سپاسگزاری نمی‌کنند ... انسان واقعاً ستمکار و ناسپاس است. نعمت خدا را به‌کفر تبدیل میکند، و برای خدا انبازها می‌سازد، خدائی‌که او روزی‌رسان است و سراسر این جهان را مسخر انسانهاکرده است و به سود او به گشت وگذار انداخته است:
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ وَسَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَکُمُ الأنْهَارَ. وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ. وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ).
خدا کسی است که آسمانها و زمین را آفریده است و از (ابر) آسمان آب را پائین آورده است، و با آن میوه‌ها و دانه‌ها را پدیدار کرده است و روزی شما گردانده است، و کشتیها را مسخر شما نموده است تا در دریا با اجازه و اراده او حرکت کنند، و رودخانه‌ها را در اختیار شما قرار داده است (تا در آبیاری زمینها و نوشیدن آب آنها مورد استفاده قرار گیرند). و خورشید و ماه را مسخر شما کرده است که دائما به برنامه (نورافشانی و تربیت موجودات زنده و ایحاد جزر و مد در اقیانوسها و دریاها و خدمات دیگر) خود ادامه میدهند. و شب را (برای آسایش) و روز را (برای تلاش) مسخر شما ساحته است. و به شما داده است هرآنچه که خواسته باشید، و اگر بخواهید نعمتهای خدا را بشمارید (از بس که زیادند) نمی‌توانید آنها را شمارش کنید. واقعا انسان ستمگر ناسپاسی است (اگر نعمتهای خدا را نادیده بگیرد و به جای پرستش دهنده نعمتها چیز دیگری را پرستش بکند و سر از خط فرمان آفریدگار برتابد).
اینها تاخت و یورش است. اینها تازیانه‌هائی است‌که بر وجدان فرود می‌آید و آن را برمی‌تابد و بسان مار بر آن نیش می‌زند ... تاخت و یورشی است که وسائل عظیم آن، آسمانها، زمین، خورشید، ماه، شب، روز، دریاها، رودخانه‌ها، بارانها و میوه‌ها است ... تازیانه‌هائی است که دارای صداها، طنینها، و نشیبهائی برای انسان ستمکاره ناسپاس است!
از جمله معجزات این‌کتاب این است‌که همه صحنه‌های هستی و همه دغدغه‌ها و خاطره‌های نفس انسان را به عقیده یکتاپرستی ربط و پیوند می‌دهد، و همه درخششها و پرتوهای‌کیهان یا درون دل انسان را به دلیلی یا الهامی تبدیل میکند ... بدین منوال جهان را با هرچه و هرکه در آن است به نمایشگاه نشانه‌های خداشناسی تبدیل می‌سازد که در آن دست قدرت یزدان ابداع و نوآوری میکند، و آثار آن قدرت در هر صحنه‌ای و در هر منظر‌ه‌ای و در هر تصویری و در هر سایه‌ای جلوه‌گر می‌آید ... این کتاب مساله الوهیت و عبودیت را به صورت یک جدال ذهنی و به شکل لاهوت مستقل و به‌گونه یک فلسفه «متافیزیکی» مطرح نمی‌کند. مطرح‌کردن این مسائل بدین نحو مطرح‌کردن مرده خشکی است‌که به دل انسان نمی‌نشیند و چنگی بدان نمی‌زند و در آن تاثیری نمی‌گذارد و بدان پیامی الهام نمی‌دارد ... بلکه این کتاب این مساله را در جولانگاه تاثیرگذارها و الهام‌بخشهای واقعی صحنه‌های هستی، و در جولانگاه‌های آفرینش و آفریدگان، و در جولانگاه‌های پسوده‌های فطرت و در بدیهیات ادراک و شعور، و بالاخره در جولانگاه‌های زیبائی و دلکشی و هماهنگی، عرضه میدارد.
صحنه بس شگفت و لبریز از جنب و جوش، در اینجا قدرتها و نعمتهای خدا را نشان می‌دهد که در آنها قلم‌موی نقاش نوآفرین جهان، یزدان سبحان، خط و خطوطی را هماهنگ با رویکرد نعمتها به انسان ترسیم میکند: خط و خطوط آسمانها و زمین را میکشد. خط و خطوط آبی که از ابر آسمان بر زمینیان میبارد به دنبال آن می‌آید. آنگاه خط و خطوط میوه‌ها و ثمراتی نقش می‌بندد که با این آب از زمین می‌رویند. پس از آن خط و خطوط دریائی جلوه‌گر می‌آیدکه‌کشتیها در آن به حرکت درمی‌آیند. و خط و خطوط رودخانه‌هائی ترسیم می‌گردد که ارزاق و روزیها را با خود بدین سو و آن سو می‌برد ... آنگاه قلم‌مو با خط و خطوط نوینی به تابلوی آسمان برمی‌گردد و سرگرم آن میشود: خط و خطوط خورشید و ماه. پس از آن خط و خطوط دیگری بر تابلوی زمین نقش می‌بنددکه متصل به خورشید و ماه با خط و خطوط شب و روز است ... و آنگاه خط و خطوط فراگیر واپسینی می‌آغازد که همه صفحه را رنگ‌آمیزی میکند و می‌آراید و بر آن سا یه‌روشنهائی می‌اندازد:
(وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا).
و به شما داده است هرآنچه که خواسته باشید. و اگر بخواهید نعمتهای خدا را بشمارید (از بس که زیادند) نمی‌توانید آنها را شمارش کنید.
این اعجاز است، اعجازی که در آن هر پسوده‌ای و هر خط و خطوطی و هر رنگ و هر سایه‌ای هماهنگ می‌گردد، و در صحنه کیهان و در نمایشگاه نعمتهای یزدان، جلوه‌گر می‌آید. آیا همه اینها مسخر برای انسان است؟ آیا همه این جهان بزرگ شگفت‌انگیز به سود این آفریده کوچک درگشت و گذار است؟ آسمانهائی‌که آب از آنها میبارد، و زمینی‌که این آب را دریافت میدارد و در خود اندوخته میکند، و میوه‌ها و ثمراتی که با این آب و از این خاک سر برمی‌آورد و میروید، ودریائی‌که‌کشتیها به فرمان یزدان در آن در حرکت هستند و به سود انسانها درگشت وگذارند، و رودخانه‌هائی‌که از زندگی و حیات موج می‌زنند و ارزاق و روزیها را برای مصلحت انسان به جریان درمی‌آورند، و خورشید و ماه بدون‌کمترین وقفه و سستی پیوسته درکارند، و شب و روزکه به دنبال یکدیگرمی‌آیند ... آیا همه‌اینها برای انسان و به خاطر انسان است؟ و آنگاه انسان سپاسگزاری نمی‌کند و یادآور نمی‌گردد؟!
(إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ) .
واقعاً انسان ستمگر ناسپاسی است (اگر نعمتهای خدا را نادیده بگیرد و به جای پرستش دهنده نعمتها چیز دیگری را پرستش بکند و سر از خط فرمان آفریدگار برتابد).
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ) .
خدا کسی است که آسمانها و زمین را آفریده است. با این وجود، برای خدا انبازها و همگونها قرار میدهند، پس فراتر از این ستم‌کدام است؟ آیا ستمی بزرگتر از این ستم است‌که انسان آفریده‌ای از آفریدگان یزدان را بپرستد، چه این آفریده در آسمانها باشد و چه در زمین؟
(وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ) .
و از (ابر) آسمان آب را پائین آورده است، و با آن میوه‌ها و دانه‌ها را پدیدار کرده است و روزی شما گردانده است.
کشت و زرع نخستین محل روزی است، ومنبع ظاهری نعمت است. باران و رویاندن هر دو از سنت و قانونی پیروی می‌کنندکه یزدان این جهان را بر آن سرشته است، و از سنت و قانونی پیروی می‌کنندکه اجازه می‌دهد باران ببارد، وکشت و زرع بروید، و میوه‌ها و دانه‌ها پدیدار آیند. هماهنگی و همکاری همه اینها برای مصلحت و خیر و صلاح انسان است. رویاندن یک دانه نیازمند قدرتی است که سراسر این جهان را می‌پاید و از آن مراقبت می‌نماید، و اجرام آسمانی و پدیده‌های جهانی را برای رویش یک دانه مسخر می‌گرداند، و دانه را با عوامل حیات از قبیل خاک و آب و نور و هوا مدد و یاری می‌رساند ... مردمان واژه «رزق» را می‌شنوند، ولی جز تصویرکسب مال متبادر به عقل و شعو‌رشان نمی‌شود. امّا مدلول و مفهوم «رزق» بسیار فراخ‌تر از این، و بسی ژرف‌تر از این است ...کمترین «رزق» و روزی‌ای‌که یزدان به انسان در این جهان عطاء می‌فرماید، مقتضی به حرکت در انداختن اجرام و کرات این جهان برابر قانون و سنتی است‌که لازمه صدها هزار هماهنگی و همگامی متوالی و همیاری و همسوئی پیاپی است‌که اگر آنها در میان نبودند این پدیده انسان نام پیش از هر چیز وجود نمی‌داشت، و اگر هم وجود می‌داشت زندگی و ادامه حیات برایش میسر نمی‌گردید. این اندازه‌که از تسخیر کرات و از پدیده‌هائی‌که به سود انسان در این جهان به گردش و چرخش درآمده است و در این آیه‌ها بدانها اشاره شده است، خودش به تنهائی‌کافی است‌که انسان درک و فهم‌کندکه تحت‌کفالت و قیمومت خدا است، و این دست یزدان است‌که چرخه حیات انسان را می‌گرداند و بدو روزی می‌رساند و از او نگاهداری و نگهبانی میکند.
(وَسَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ).
و کشتیها را مسخرشما نموده است تا در دریا با اجازه و اراده او حرکت کنند.
خداوند ویژگیهائی در عناصر به ودیعت نهاده است‌که این ویژگیهاکشتیها را بر سطح آبها به حرکت درمی‌آورد، و ویژگیهائی به انسان بخشیده است‌که در پرتو آنها قانون اشیاء را فهم و درک میکند. همه اینها به فرمان یزدان مسخر انسان است.
(وَسَخَّرَ لَکُمُ الأنْهَارَ).
و رودخانه‌ها را در اختیار شما قرار داده است (تا در آبیاری زمینها و نوشیدن آب آنها مورد استفاده قرار گیرند ).
رودخانه‌ها جاری می‌شوند و با جاری شدن آنها حیات جاری میشود و زندگی راه می‌افتد، و خیر و برکت موج می‌زند و جوشان و خروشان میشود، و با خود ماهیها وگیاه‌ها و خیرات و برکات به ارمغان می‌آورد ... همه اینها برای منافع و مصالح انسان درگشت وگذار است، و در خدمت چیزهائی است که انسان آنها را به کار می‌گیرد، از قبیل: پرندگان و حیوانات ...
(وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْنِ).
و خورشید و ماه را مسخر شما کرده است که دائما به برنامه (نورافشانی و تربیت موجودات زنده و ایجاد جزر و مد در اقیانوسها و دریاها و خدمات دیگر) خود ادامه میدهند.
انسان خورشید و ماه را مستقیما به کار نمی‌گیرد، بدانگونه که از آبها و میوه‌ها و دریاها وکشتیها و رودخانه‌ها استفاده میکند ... بلکه انسان از آثار خورشید و ماه سود می‌برد، و مواد زندگی و نیروهای آن را به کمک آن دو مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد. پس خورشید و ماه برابر قانون هستی مسخرند تا از آن دو برجوشد و بردمد چیزهائی‌که انسان در زندگی خود، و بلکه در ترکیب‌بند سلولهای خود و تجدید و تبدیل یاخته‌های بدن از آنها استفاده میکند و بهره‌مند میشود.
(وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ).
و شب را (برای آسایش) و روز را (برای تلاش) مسخر شما ساخته است.
شب و روز را نیز مسخر انسان‌کرده است تا برابر نیاز انسان و ترکیب‌بند وجودیش و آن‌گونه که تلاش و کوشش و راحت و آسایش او می‌طلبد، شب و روز مورد بهره‌برداری او قرارگیرند. اگر همیشه روز بود و یا پیوسته شب بود، دستگاه وجودی این انسان تباه
می‌شد، گذشته از آن که همه چیز پیرامون او تباه می‌گردید، و زندگی و تلاش و تولید انسان مشکل و بلکه ناممکن می‌شد.
اینها نیز جز خط و خطوط عریض و طویلی در صفحه نعمتهای فراوان نیست. چه در هر خط و خطوطی نقطه‌ها و نکته‌هائی است که قابل شمار نیست. بدین جهت است‌که این خط و خطوط هم بدان خط و خطوط بیشمار دیگر می‌پیوندد، و با اجمال و اختصاری که مناسب با تابلوی عرضه شده است و با فضای فراگیر همخوانی و همگامی داشته باشد ذکر می‌گردد:
(وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ).
و به شما داده است هرآنچه که خواسته باشید (و در زندگی بدان نیازمندید و خواهان آن هستید).
از قبیل: دارائی، فرزندان، تندرستی، زینت وکالاها ...
(وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا).
و اگر بخواهید نعمتهای خدا را بشمارید (از بس که زیادند) نمی‌توانید آنها را شمارش کنید.
نعمتهای خدا بزرگتر و بیشتر از آن هستند که‌گروهی از مردمان، یا همه مردمان، بتوانند آنها را شمارش‌کنند. آخر همه انسانها محدود در میان دو مرز از زمان هستند: آغاز و انجام. و همه انسانها نیز محدود در میان مرزهائی از دانش می‌باشند، مرزهائی که تابع زمان و مکانند. در حالی‌که نعمتهای خدا -گذشته از فراوانی - مطلق و رها از قید و بند زمان و مکان می‌باشند. لذا فهم و شعور انسان نمی‌تواند آنها را احاطه‌کند. به عبارت دیگر نعمتهای یزدان در کوزه عقل و درک انسان نمی‌گنجند.
با وجود همه اینها شما برای خدا انبازها و همگونهائی قرار می‌دهید، و با وجود همه اینها شما سپاس نعمتهای خدا را نمی‌گوئید، و بلکه نعمتهای خدا را به‌کفر تبدیل می‌کنید.
(إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ).
واقعا انسان، ستمگر ناسپاسی است!!! ( اگر نعمتهای خدا را نادیده بگیرد و به جای پرستش دهنده نعمتها چیز دیگری را پرستش بکند و سر از خط فرمان آفریدگار برتابد).
*
وقتی‌که دل انسان بیدار و هوشیار می‌گردد، و به جهان پیرامون خود می‌نگرد، جهان را مسخر خود می‌بیند، چه به صورت مستقیم، و چه با هماهنگی و همگامی قانون جهان با زندگی و نیازمندیهای انسان. انسان چون به چیزهای پیرامون خود بنگرد و درباره آنها بیندیشد، آنها را در پرتو مرحمت خدا دوست خود می‌یابد، و آنها را در پرتو قدرت خدا یار و مددکار خویش می‌بیند. خدا همه را رام اوکرده است و به سود او به گشت وگذار انداخته است ... وقتی‌که دل انسان بیدار و هوشیار می‌گردد و پدیده‌ها و موجودات جهان را ورانداز میکند و درباره آنها می‌اندیشد و پژوهش میکند، قطعا باید بر خود بلرزد وکرنش ببرد و به سجده بیفتد و شکر و سپاسگزاری بکند، و پیوسته به الطاف پروردگار نعمت‌دهنده و عطاء‌بخش خود چشم بدوزد، تا اگر به سختی و شدتی‌گرفتار است، آن را برای او به آسانی و آسایش تبدیل کند، و اگر در خوشی و رفاه است، نعمت او را حفظ و بر دوام دارد. نمونه کامل انسان ذکرکننده و شکرکننده، پدر انبیاء ابراهیم است. آن‌کسی‌که راه و روش او بر این سوره سایه می‌اندازد، بدانگونه که نعمت و شکر نعمت یا ناشکری نعمت بر این سوره سایه می‌اندازد ... از اینجا است‌که روند قرآنی او را در صحنه فروتنانه‌ای ذکر می‌کندکه شکر و سپاسگزاری بر آن سایه می‌اندازد، و تضرع و زاری سراسر آن را فرامی‌گیرد، و در آن دعا با نغمه نرم و طنین‌انداز همآوا و همصدا می‌گردد و به سوی آسمان بالا میرود:
(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأصْنَامَ . رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ . رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ . رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ وَمَا یَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ . الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ . رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ . رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ).
(ای پیغمبر! برای قوم خود بیان کن) آنگاه را که ابراهیم (پس از بنای کعبه) گفت: پروردگارا! این شهر (مکه نام) را محل امن و امانی گردان، و مرا و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاهدار. پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند. (خداوندا! من مردمان را به یکتاپرستی دعوت می‌کنم) پس هرکه از من پیروی کند، او از من است، و هرکس از من نافرمانی کند (تو خود دانی، خواهی عذابش فرما و خواهی بر او ببخشا) تو که بخشاینده مهربانی. پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را (به فرمان تو) در سرزمین بدون کشت و زرعی، در کنار خانه تو، که (تجاوز و بی‌توجهی نسبت به) آن را حرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، تا این که نماز را برپای دارند، پس چنان کن که دلهای گروهی از مردمان (برای زیارت خانه‌ات) متوجه آنان گردد و ایشان را از میوه‌ها (و محصولات سائر کشورها) بهره‌مند فرما، شاید که (از الطاف و عنایات تو با نماز و دعا) سپاسگزاری کنند. پروردگارا! تو آگاهی از آنچه پنهان می‌داریم و از آنچه آشکار می‌سازیم (لذا به مصالح ما داناتری و آن کن که ما را به کار آید) و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمی‌ماند. سپاس خدائی را که با وجود پیری و سن زیاد، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. بیگمان پروردگار من دعا (و نیایش همگان) را می‌شنود. پروردگارا! مرا و کسانی از فرزندان مرا نمازگزار کن. پروردگارا! دعا و نیایش مرا بپذیر. پروردگارا! مرا و پدر و مادر مرا و مومنان را بیامرز و ببخشای در آن روزی که حساب برپا میشود (و حسابرسی می‌گردد و به دنبال آن پاداش و پادافره داده میشود ).
روند قرآنی ابراهیم (علیه السلام) را درکنار خانه خدا کعبه به تصویر میکشد. خانه‌ای‌که خودش آن را در شهری بنا کرده است‌که سرانجام به دست قریش افتاده است و بدیشان واگذارگردیده است. هم اینک قریش در آنجا به خدا کفر می‌ورزد، در حالی‌که متکی به خانه‌ای است که سازنده‌اش آن را برای پرستش خدا ساخته است! روند قرآنی ابراهیم را در این صحنه به تصویر میکشد که فروتنانه به تضرع و زاری و ذکر و شکر باری یرداخته است، تا منکران را به اعتراف به وجود خدا برگرداند، وکافران و ناشکران را به سپاس و شکر بازآورد، و غافلان را دوباره به ذکر و یاد خدا برگشت دهد، و فرزندان‌گریزپا و رمنده از آستانه خدای خود را به روش و رفتار پدرشان برگرداند، بدان امیدکه روش و رفتار وی را درپیش‌گیرند و راهیاب گردند.
ابراهیم دعا و نیایش خود را می‌آغازد:
(رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا).
پروردگارا! این شهر (مکه نام) را محل امن و امانی گردان.
نعمت امن و امان نعمتی است‌که با انسان تماس دارد و او را می پساید و لمس می‌نماید. در احساس و شور او تاثیر بسزایی دارد. متعلق به حرص و آز او بر حفظ خویشتن است. روند قرآنی این نعمت امن و امان را در اینجا ذکر میکند تا ساکنان این شهر به یاد آن افتند. آن کسانی‌که هم اینک دارای نعمت زیاد هستند و به سبب آن‌گردن می‌افرازند، و شکر نعمت را به جای نمی‌آورند. یزدان دعای پدرشان ابراهیم را پذیرفت، و مکه را شهر امن و امان‌کرد. ولی قریشیان غیر راه ابراهیم را درپیش گرفتند، و کفران نعمت کردند، و انبازها و همگونها برای خدا ساختند، و از راه خدا بازماندند و دیگران را نیز از راه خدا بازداشتند. دعای بعدی پدرشان ابراهیم که به دنبال دعای امن و امان قرارگرفته است، این چنین است:
(وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأصْنَامَ).
و مرا و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاهدار.
در دعای دوم ابراهیم، تسلیم مطلق او در برابر پروردگار جلوه‌گر می‌آید، و در ویژه‌ترین احساسات دلش به خدا پناه می‌برد. ابراهیم خدا را به‌کمک میطلبدکه او را و فرزندان او را از پرستش بتها به دور دارد. با همچون دعائی خدا را به یاری می‌طلبد و از او رهنمود می‌خواهد. سپس اظهار می‌داردکه این هم نعمت دیگری از نعمتهای یزدان است. این، نعمت است که دل از تاریکیهای شرک و از تاریکیهای نادانیها بیرون آید و به سوی نور ایمان به خدا و یگانگی او برود و بگراید. درنتیجه از بیابان برهوت‌گمراهی و سرگشتگی وگریز از حق و حقیقت بیرون شود، و به سوی شناخت خدا و آرامش و اطمینان و استقرار و پایداری برود. از کرنش بردن و پرستش کردن رسواگرانه و خوارانه اربابان و خداگونگان گوناگون بیرون آید، و به‌کرنش بردن و پرستشکردن بزرگوارانه و محترمانه خداوندگار بندگان بپردازد ... این نعمت است و ابراهیم خداوندگارش را فریاد می‌داردکه این نعمت را بر او محفوظ و بردوام بدارد، و در این راستا او را و فرزندانش را از پرستش بتها دور نگاه دارد.
ابراهیم این دعای خود را سر می‌دهد، چون دیده است و دانسته است که بسیاری از مردمان نسل زمان او به سبب همین بتها گمراه گردیده‌اند، و بسیاری از مردمان نسلهای پیش از او در زمانهای‌گوناگون به سبب همین بتها سردرگم و سرگشته شده‌اند. ابراهیم سراغ دارد بسیاری از انسانهائی راکه با این بتها دیگران را از دین خدا برگردانده‌اند و همچنین با این بتها خودشان نیز از دین برگشته‌اند:
(رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ).
پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند.
آنگاه ابراهیم دعا را ادامه می‌دهد ... خداوندا! کسی که راه مرا درپیش بگیرد و از من پیروی‌کند، وگول این بتها را نخورد، او از من است و منسوب به من است و در خویشاوندی بزرگ‌که خویشاوندی عقیده است، به من میرسد:
(فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی).
پس هرکه از من پیروی کند، او از من است.
و امّاکسی‌که از من نافرمانی‌کند،کار و بار او را به تو واگذار می‌کنم:
(وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
و هرکس از من نافرمانی کند (تو خود دانی، خواهی عذابش فرما و خواهی بر او ببخشا) تو که بخشاینده مهربانی.
در اینجا است‌که سیمای ابراهیم مهربان و توبه‌کار و شکیبا جلوه‌گر می‌آید. او نابودی‌کسانی از فرزندان نسل خود راکه از او نافرمانی میکنند و از راه اوکنار می‌زنند وکژراهه می‌روند درخواست نمی‌کند، و با شتاب عذاب زودرس را برای ایشان درخواست نمی‌نماید. حتی عذاب را ذکر هم نمی‌فرماید. بلکه ایشان را به آمرزش و مهربانی خدا واگذار می‌نماید، و بر فضای سخن سایه‌های مغفرت و مرحمت می‌افکند، و زیر این سایه‌ها است‌که سایه‌گناه و نافرمانی پنهان و نهان از دیدگان میشود، و ابراهیم مهربان و شکیبا پرده از آن گناه و نافرمانی برنمی‌دارد!
ابراهیم به دعای خود ادامه می‌دهد. سکونت دادن برخی از فرزندانش را ذکر میکند که آنان را در این سرزمین بدون‌کشت و زرع و خشک و بی‌حاصلی‌که درکنار بیت‌الله الحرام است مستقرکرده است و وظیفه‌ای را ذکر می‌کندکه ایشان را برای انجام آن در این سرزمین خشک و بیحاصل سکونت داده است:
(رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ).
پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را (به فرمان تو) در سرزمین بدون کشت و زرعی، در کنار خانه تو، که (تجاوز و بی‌توجهی نسبت به) آن را حرام ساخته‌ای، سکونت داده‌ام.
برای چه؟
(رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ) .
خداوندا! تا این که نماز را برپای دارند.
این چیزی است‌که به خاطر آن ایشان را در آنجا سکونت داده است، و این چیزی است‌که به خاطر آن رنجها و دردهای این سرزمین خشک را و محرومیت از رفاه و آسایش موجود در جاهای دیگری را تحمّل میکنند.
(فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ).
پس چنان کن که دلهای گروهی از مردمان (برای زیارت خانه‌ات) متوجه آنان گردد.
در تعبیر قرآنی مهربانی و پرواز نهفته است. دلها به گونه‌ای به تصویرکشیده شده‌اندکه انگار بالدار هستند و پرواز میکنند، و بدان خانه و به میان اهالی آنجا در آن سرزمین خشک و بیحاصل فرود می‌آیند. این تعبیر، تعبیر تر و تازه وخوشایندی است و خشکی را با مهر و عطوفت دلها آبیاری میکند.[1]
(وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ).
و ایشان را از میوه‌ها (و محصولات سائر کشورها) بهره‌مند فرما.
آنان را از میوه‌ها و محصولات بهره‌مند فرما از راه همان دلهائی‌که بال‌زنان از همه راه‌ها و دره‌ها به سویشان می‌آیند ... چرا؟ آیا برای این‌که بخورند و بنوشند و لذت ببرند؟ بلی! ولیکن تا از این‌کار چیزی پدیدار آیدکه ابراهیم سپاسگزار بدان امیدوار است: ( لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ).
شاید که (از الطاف و عنایات تو با نماز و دعا) سپاسگزاری کنند.
بدین منوال روند قرآنی هدف سکونت در جوار بیت‌الله الحرام را روشن می‌گرداند ... هدف خواندن نثار با اصول و ارکان لازمه نماز، و به تمام وکمال برای خدا است. همچنین هدف دعا را بیان می‌کندکه پرواز دلها به سوی اهل بیت‌الله الحرام و فرود آمدن آنها در پیش ایشان، و از میوه‌ها و محصولات زمین نصیب آنان کردن است ... هدف شکر خدای را بجای آوردن است، خدائی‌که دهنده نعمتها و بخشایشگر است.
در سایه این دعا پیدا است‌که موضعگیری قریش، همجواران بیت‌الله الحرام کجا و آن کسانی را که ابراهیم در دعا طلبیده است کجا؟! قریشیان نه نمازی برای رضای خدا می‌خوانند، و نه شکر نعمتهائی را می‌گزارند که پس از پذیرش دعای ابراهیم و گرایش دلها به بیت‌الله الحرام و سرازیر شدن میوه‌ها و محصولات بدانجا بهره ایشان گردیده است!
ابراهیم بر دعائی که برای فرزندان خود که در جوار بیت‌الله الحرام سکونت گزیده‌اند تا نماز بخوانند و شکر نعمتهای خدای را بگزارند، پیروی می‌زند. این پیرو بیانگر آگاهی خدا است، آگاهی خدا از چیزهائی است که بر دلهایشان می‌گذرد، از قبیل: به خدا توجه داشتن و شکر نعمتهای او را بجای آوردن و دست دعا به آستانه او بلند کردن ... البته هدف از نماز خواندن تظاهرات کردن و ادعیه خواندن وکف زدن و سوت کشیدن نیست. بلکه هدف از نماز روکردن دل به خدائی است که پنهان و آشکار را می‌داند و چیزی در زمین و آسمان بر او نهان نمی‌ماند:
( رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ وَمَا یَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ) .
پروردگارا! تو آگاهی از آنچه پنهان می‌داریم و از آنچه آشکار می‌سازیم (لذا به مصالح ما داناتری و آن کن که ما را به کار آید) و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمی‌ماند.
ابراهیم به یاد نعمت خدا بر خود می‌افتدکه قبلا خدا در حق او روا دیده است. زبانش به حمد و ستایش و شکر و سپاس خدا گویا میشود، بسان بنده صالح و شایسته‌ای‌که همین‌که به یاد نعمتهای خدا بر خود افتاد، شکر نعمت می‌گزارد و سپاس خدا میدارد:
(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ) .
سپاس خدای را که با وجود پیری و سن زیاد، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. بیگمان پروردگار من دعا (و نیایش همگان) را می‌شنود.
در سن پیری وقتی‌که فرزندانی به انسان عطاء میشود در درون او ارزش و بهای بیشتری دارد. چه فرزندان ادامه زندگی انسانند. بخشش فرزندان به انسان از سوی یزدان جهان بدان هنگام‌که انسان احساس میکند عمرش به پایان خود نزدیک شده است، ولی نیاز درونی فطری او برآورده میشود و با وجود همچون فرزندانی نامش برجای می‌ماند و عمرش امتداد می‌یابد، چه نعمت بزرگی است) ابراهیم خدای را حمد و سپاس میگوید، و چشم امید به رحمتش می‌دوزد:
(إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ).
بیگمان پروردگار من دعا (و نیایش همگان) را می شنود .
ابراهیم بر شکر نعمت پیروی می‌زند. در آن با دعا و زاری از خدا می‌خواهد که او را همیشه سپاسگزار بدارد، سپاسی که با عبادت و طاعت صورت پذیرد. بدین وسیله تصمیم خود را بر عبادت اعلان میدارد. نشان هم می‌دهدکه هراس دارد از این‌که مانعی بر سر راه آید و او را از عبادت بازدارد، یا منصرف‌کننده‌ای یدید آید و او را از عبادت منصرف‌کند. این است از خدا مدد می‌جوید وکمک می‌طلبد که او را در اجرای تصمیم و اراده‌اش، و در پذیرش دعا و نیایشش موفق گرداند:
(رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ).
پروردگارا! مرا و کسانی از فرزندان مرا نمارگزار کن. پروردگارا! دعا و نیایش مرا بپذیر.
در سایه این دعا، بار دیگر فرق موضعگیری قریشیان که همجواران بیت‌الله الحرام هستند، با موضعگیری ابراهیم آشکار و نمودار میشود. ابراهیم یاری خدا را برای خود میطلبدکه او را در خواندن نماز کمک‌کند، و بدان چشم امید می‌بندد، و از خدا درخواست میکند که او را بدین امید برساند و در خواندن نماز موفق گرداند. ولی قریشیان از نماز دور می‌شوند و بدان پشت میکنند، و پیغمبری را تکذیب می‌کنندکه ایشان را تذکر می‌دهد به چیزی‌که ابراهیم با دعا و زاری از خدا می‌خواست‌که او را و بعد ازاو فرزندانش را در بجای آوردن آن‌کمک و یاری فرماید!
ابراهیم دعای متضرعانه و فروتنانه خود را پایان می‌بخشد با درخواست آمرزش برای خود و پدر و مادرش و جملگی مومنان، آمرزش در آن روزی‌که حساب وکتاب پیش می‌آید و هیچ‌کسی وهیچ حیزی جزعمل خود به‌هیچ انسانی سود نمی‌رساند.آنگاه ابراهیم از خدا عاجزانه میطلبدکه از قصوروکوتاهی او بگذرد:
(رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ).
پروردگارا! مرا و پدر و مادر مرا و مومنان را بیامرز و ببخشای در آن روزی که حساب برپا میشود (و حسابرسی می‌گردد وبه دنبال آن پاداش و پادافره داده میشود).
این صحنه طولانی به پایان می‌آید، صحنه دعای فروتنانه ومتضرعانه، و صحنه برشمردن نعمتها و شکر بر آنها ... با آهنگ و نوای موسیقی طنین‌انداز آرام و خوشایندی ... این صحنه به پایان می‌آید وقتی‌که بر موقعیت سایه دل‌انگیز خوشایندی را می‌اندازد، سایه‌ای‌که دلها با آن شیفته جوار یزدان می‌گردند، و دلها در آن نعمتهای خدای سبحان را یاد میکنند. و ابراهیم پدر پیغمبران، نمونه بنده شایسته و ذکرکننده و شکرگزار می‌گردد، بدان‌گونه‌که لازم است همه بندگان خدا چنین شوند، آن‌کسانی‌که اندکی پیش از این دعا ایشان را مخاطبان سخن خود قرار داده بود.
از یادمان نرودکه اشاره‌ای به واژه «ربنا: خداوندگار ما» یا «ربّ: خداوندگار من» بکنیم‌که درهر بندی و بخشی از این بندها و بخشهای دعای فروتنانه و توبه‌کارانه ابراهیم (علیه السلام) تکرار می‌گردد. چه مغز سخن و گزیده‌کلام اوکه ذکر ربوبیت خدا برای خود و برای فرزندان بعد از خود است، هدف ویژه‌ای دربر دارد ... ابراهیم (علیه السلام) خدای سبحان را با صفت الوهیت یاد نمی‌کند. بلکه او را به صفت ربوبیت می‌ستاید. چراکه الوهیت‌کمتر مورد جدال در اغلب جاهلیتها از جمله جاهلیت عربی بوده است. بلکه‌این مساله‌ربوبیت است که دائماً مورد جدال قرارگرفته است. مساله ربویت مساله‌کرنش بردن و پرستشکردن در واقعیت زندگی زمینی است. این مساله هم مساله عملی و واقعی و موثر در زندگی انسان است. مساله‌ای است‌که دو راهه جدائی اسلام و جاهلیت، و یکتاپرستی و انبازورزی در جهان واقعیت است ... مردمان یا برای خداکرنش می‌برند و پرستش میکنند،که در این صورت یزدان خداوندگار ایشان خواهد بود. و یا این‌که مردمان برای غیرخداکرنش می‌برند و پرستش میکنند،که در این صورت غیر یزدان خداوندگار ایشان خواهد بود ... این دو راهه جدائی یکتاپرستی وانبازورزی، و اسلام و جاهلیت، در واقعیت زندگی است. قرآن بدان‌گاه‌که برای مشرکان عرب دعای پدرشان ابراهیم را نقل می‌کندکه در آن بر مساله ربوبیت تکیه شده است، آنان را متوجه مخالفت روشنی می‌سازدکه ایشان با مدلول و مفهوم این دعا دارند!
*
سپس روند قرآنی بخش دوم را نیز به پایان می‌برد با:
(الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ).
کسانی که نعمت خدا را (نشناختند و آن را) به کفر تبدیل کردند (و بجای این که‌نعمت بعثت محمّد وآئین اسلام را غنیمت شمارند وآن را سپاس گویند، کفر را برگزیدند) و قوم خود را به سرزمین هلاک و نابودی کشاندند. (ابراهیم/٢8)
در حالی‌که هنوز در ظلم و ستم خود می‌لولند و تاکنون عذاب‌گریبانگیرشان نگردیده است ... وکسانی که خدا به پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) دستور می‌فرمایدکه بدیشان بگوید:
(تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ).
(از این چند روزه زندگی) بهره و لذت ببرید، چرا که بازگشت شما به سوی آتش دوزخ است (و در آنحا جز کباب شدن و عذاب دیدن نمی‌بینید). (ابراهیم/ ٣٠)
و بدو دستور داده میشود که به سوی بندگان مومن خدا رو کند، و بدیشان فرمان دهد نماز را بخوانند، و در نهان و آشکار صدقه و بخشش‌کنند ...
(مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خِلالٌ).
پیش از آن که روزی فرارسد که در آن معامله و دوستی نیست. (ابراهیم/٣١)
روند قرآنی بخش دوم را تکمیل میکند تا پرده از چیزی بردارد که برای ناسپاسان نعمت خدا آماده گردیده است. و بدیشان بگوید چه وقت به سرنوشت قطعی خودگرفتار می‌آیند. این امر در صحنه‌های پیاپی از صحنه‌های قیامت می‌آید، و پاها و دلها را به لرزه می‌اندازد:
(وَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأبْصَارُ. مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُءُوسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ).
(ای پیغمبر!) گمان مبر که خدا از کارهائی که ستمگران میکنند بی‌خبر است (نه، بلکه مجازات) آنان را به روزی حواله میکند که چشمها در آن (از خوف و هراس چیزهائی که می‌بیند) بازمی‌ماند. (ستمگران همچون اسیران، از هراس) سرهای خود را بالا گرفته و یک راست (به سوی ندادهنده) می‌شتابند و چشمانشان (از مشاهده این همه عذاب هراسناک) فروبسته نمی‌شود و دلهایشان (فرومی‌تپد و از عقل و فهم و اندیشه ) تهی می‌گردد. (ابراهیم/42-43)
پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) خدا را غافل نمی‌شمارد ازکارهائی‌که ستمگران میکنند. ولیکن ظاهر امر به نظر بعضیها چنین می‌آید که خدا غافل ازکارهای ستمگران است! چرا که ستمگران را می‌بینند از رفاه و خوشی و ثروت و قدرت بهره‌مندند. تهدید خدا را نیز می‌شنوند، ولی عذاب خدا راگریبانگیر ستمگران در این جهان نمی‌بینند. این است این‌گفتار پرده از مدت زمان تعیین شده برای واپسین گرفتار کردن ایشان به عذاب برمی‌دارد، واپسین گرفتار کردنی که پس از وقوع آن مهلت و فرصت دادنی در میان نیست، و هیچ‌گونه رهائی از آن ندارند، در آن روز سختی‌که چشمها باز و بی‌حرکت و خیره و مبهوت می‌گردد و پلکها از هراس برهم نهاده نمی‌شود. آنگاه روند قرآنی صحنه‌ای از احوال ناجور گروهی را ترسیم میکند که جلو امواج هول و هراس افتاده‌اند ... صحنه‌ای که آنان شتابان می‌دوند و به پشت سر خود نگاه نمی‌کنند و به چیزی نمی‌نگرند. سرهای خود را بالا انداخته، نه از روی اراده چنین کنند، بلکه سرهایشان میخکوب گردیده است و شق و رق مانده است و نمی‌توانند کمترین حرکتی بدانها بدهند. چشمانشان هول و هراسی را می‌بیندکه بر سر راه ایشان است. از ترس و خوف آنچه می‌بینند چشمهایشان باز می‌ماند و برهم نهاده نمی‌شود. دلهایشان از جزع و فزع فرومی‌تپد و عقل و شعوری برایشان نمی‌ماند. دلهایشان نه چیزی در خود جای می‌دهد، و نه چیزی را حفظ و نگاهداری میکند، و نه چیزی را به یاد می‌آورد ... دلها تهی از فهم و شعور و تفکر و تدبر می‌گردد و فرومی‌تپد.
این است روزی‌که خدا ایشان را برای آن به تاخیر می‌اندازد و بدان حوالت میدارد. آن وقت است که همچون موقعیتی را پیدا میکنند، و همچون هراسی را می‌چشند. هراسی‌که از لابلای بندهای چهارگانه ترسیم میشود. هراسی است‌که ایشان را به وحشت می‌اندازد و آنان را فرامی‌گیرد همچون باشه بیمناکی‌که پرنده کوچکی را در چنگالهای خود اسیر کند:
(إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأبْصَارُ. مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُءُوسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ).
بلکه (مجازات) آنان را به روزی حواله میکند که چشمها در آن (از خوف و هراس چیزهائی که می‌بیند) بازمی‌ماند. (ستمگران همچون اسیران، از هراس) سرهای خود را بالا گرفته و یک راست (به سوی ندادهنده) می‌شتابند و چشمانشان (از مشاهده این همه عذاب هراسناک) فروبسته نمی‌شود و دلهایشان (فرومی‌تپد و از عقل و فهم و اندیشه) تهی می‌گردد.
سرعت شتابان زورکی، با وضع چشمان زل زده و سرهای شق و رق ایستاده، و دلهای هراسان و پران و تهی ازهرگونه فهم و شعور،اینها همه اشاره به هول و هراسی دارندکه چشمها از دیدن آن واکرده وگشوده می‌ماند.
این است روزی‌که خدا ایشان را برای آن به تاخیر می‌اندازد و بدان حواله میدارد. روزی است‌که در انتظارشان است و پس از سپری شدن مهلت این چند روزه حیات فرا میرسد و ایشان را فرامی‌گیرد. پس مردمان را بترسان از این‌که چون آن روز دررسد نه عذری پذیرفته است و نه از دست عذاب رها می‌گردند ... در اینجا روند قرآنی صحنه دیگری از آن روز هراس‌انگیز را به تصویر میکشد، روزی‌که می‌آید و دیده میشود:
(وَأَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذَابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَوَلَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَکُمْ مِنْ زَوَالٍ. وَسَکَنْتُمْ فِی مَسَاکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَکُمُ الأمْثَالَ).
و مردمان را بترسان از روزی که عذاب به سراغشان می‌آید و ستمکاران (و ظالمانی که با کفر و معصیت، به خود و دیگران ظلم نموده‌اند) می‌گویند: پروردگارا! (ما را به جهان برگردان و اندک) روزگاری به ما مهلت ده تا دعوت (به یکتاپرستی) تو را پاسخ گفته و از پیغمبرانت پیروی نمائیم (و جبران مافات بنمائیم. امّا کار از کار گذشته و دیگر برگشتی به جهان نیست و پاسخ می‌شنوند که) مگر شما قبلا (در جهان روشن) سوگند نخوردید که (دنیا را پایانی و) شما را زوالی نیست؟! و در سرزمین و دیار مردمان ظالمی (همچون عاد و ثمود) سکونت گزیدید و (عبرت نگرفتید، هرچند که) برایتان روشن بود که در حق آنان چگونه رفتار کردیم (و بر سر ایشان چه آوردیم،) و مثلها برایتان زدیم (مبنی بر این که گذشتگان چه کردند و در مقابل چه دیدند، امّا پند نگرفتید و امروز گرفتار شدید).
ایشان را بترسان از روزی‌که آن عذاب معین هر چه زودتر به سراغشان می‌آید. در آن روز ستمکاران چشم امید به خدا می‌دوزند و می‌گویند:
(رَبَّنَا). خداوندگار ما ... پروردگارا ! .
هم اینک چنین می‌گویند؟! در صورتی‌که قبلا به خدا ایمان نداشتند وجود او را انکار می‌کردند، وگاهی هم انبازها و همگونهائی برای او می‌ساختند!
(أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ).
روزگاری به ما مهلت ده تا دعوت (به یکتاپرستی) تو را پاسخ گفته و از پیغمبرانت پیروی نمائیم (و جبران مافات بنمائیم).
در اینجا روند قرآنی از نقل قول به خطاب می‌گراید. انگار آنان هم اینک ایستاده‌اند و دیده می‌شوند و می‌طلبند. و انگار ما هم اینک در آخرت هستیم، و دنیا و آنچه در آن است درهم ییچیده شده است. آهای٠ از سوی فرشتگان برای سرکوبی و تنبیه ایشان، و برای یادآوری آنچه در دنیا راجع بدان کوتاهی کردهاند، خطاب بدانان می‌گویند:
(أَوَلَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَکُمْ مِنْ زَوَالٍ).
مگر شما قبلا (در جهان روشن) سوگند نخوردید که (دنیا را پایانی و) شما را زوالی نیست؟!.
هم‌اینک چگونه می‌نگرید و می‌بینید؟! آیا زوال پذیرفتید یا زوال نپذیرفتید؟ا این سخن خود را می‌گفتید، در حالی که آثار برجای مانده گذشتگان روشن و برجسته پیش رویتان بود و مثال بارز و آشکاری از ستمکاران و سرنوشت قطعی ایشان بود:
(وَسَکَنْتُمْ فِی مَسَاکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَکُمُ الأمْثَالَ).
و در سرزمین و دیار مردمان ظالمی (همچون عاد و ثمود) سکونت گزیدید و (عبرت نگرفتید، هرچند که) برایتان روشن بود که در حق آنان چگونه رفتار کردیم (و بر سر ایشان چه آوردیم،) و مثلها برایتان زدیم (مبنی بر این که گذشتگان چه کردند و در مقابل چه دیدند، امّا پند نگرفتید و امروز گرفتار شدید).
جای شگفت بودکه شما منازل و مساکن ستمگران را جلو خود ببینید و بدانیدکه خالی از آنان است و شما در آنجاها جای دارید و جایگزین هستید. آنگاه با وجود این قسم می‌خوردید:
(مَا لَکُمْ مِنْ زَوَالٍ).
شما را زوالی نیست.
با این سرزنش و سرکوبی، صحنه به پایان می‌آید، و می‌فهمیم‌کجا رفتند و چه شدند، و پس از آن دعا و بر باد رفتن امید، چه شد و چه پیش آمد.
این مثال، پیوسته در زندگی تکرار و تجدید می‌گردد، و در هر زمانی روی می‌دهد. طاغیان و سرکشان زیادی در منازل و مساکن طاغیان و سرکشانی سکونت می‌گزینندکه پیش از آنان بر باد فنا رفته‌اند و هلاک گردیده‌اند. چه بسا خودشان ایشان را کشته باشند و با دست ایشان نابود شده باشند. پس از آن اینان هم طغیان و سرکشی درپیش می‌گیرند و زورگوئی و قلدری میکنند، و قدم به قدم کسانی‌که هلاک گردیده‌اند و بر باد فنا رفته‌اند حرکت میکنند و همچون ایشان زندگی خود را سپری میکنند. این آثار برجای مانده‌ای که در آنجا سکونت می‌گزینند و از تاریخ نابودشوندگان برایشان سخن میگوید و سرنوشت ایشان را برای بینندگان به تصویر میکشد، وجدان آنان را تکان نمی‌دهد. بعدها به همان سرنوشتی‌گرفتار می‌آیند که گذشتگان بدان گرفتار آمده‌اند، و بدیشان ملحق می‌شوند و پس از مدت زمانی منازل و مساکن و دیار از اینان هم خالی می‌گردد!
*
سپس روند قرآنی پس از آنکه پرده ایشان را در آنجا فرومی‌اندازد، به واقعیت حاضر ایشان، و به شدت نیرنگشان درباره پیغمبر و مومنان، و به شری‌که در همه نواحی زندگی در اندیشه آن هستند و توطئه آن را می‌چینند، توجه میکند، و به سویدای دلشان می‌اندازد که آنان به چنان سرنوشتی‌گرفتار می‌گردند، فکر و مکر وکیدشان هر اندازه هم پلشت و اهریمنانه باشد:
(وَقَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَعِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ ... وَإِنْ کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ).
آنان نیرنگ خود را نمودند (و برای جلوگیری از دعوت آسمانی توطئه‌ها کردند و نقشه‌ها چیدند) و خدا از نیرنگشان آگاه است، و شریعت ثابت و استوار (همچون کوههای سر به فلک کشیده اسلام) با نیرنگ آنان از جای برکنده نمی‌شود.
خدا کاملا آگاه از ایشان و مکر و نیرنگشان است و بر آن چیره است، هرچند که مکر و نیرنگشان آن اندازه قوی و موثر باشدکه کوهها را از جای برکند، کوهها که سنگین‌ترین و سخت‌ترین چیز هستند، و بعید به نظر می‌رسدکه از جای بجنبند و از میان برخیزند و نابود شوند. چه مکر و نیرنگشان پنهان و ناپیدا نیست، و از قدرت خدا دور نمی‌باشد. بلکه حاضر در «پیشگاه خدا» است و هرگونه‌که بخواهد و هرکاری‌که بخواهد درباره آن روا میدارد.
(فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ).
گمان مبر که خداوند با پیغمبران خلاف وعده میکند (و پیروزی را نصیب آنان، و شکست را بهره کافران نمی‌سازد). بیگمان خداوند چیره (بر هر کاری بوده و از کافران و بزهکاران) انتقام‌گیرنده است.
این مکر و نیرنگ تاثیری ندارد، و نمی‌تواند جلو وعده پیروزی وکمکی را گیردکه یزدان به پیغمبران خود داده است، و همچنین نمی‌تواند نیرنگبازان را از دست انتقام خداوند چیره توانا برهاند:
(إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ).
بیگمان خداوند چیره (بر هر کاری بوده و از کافران و بزهکاران) انتقام‌گیرنده است.
خدای چیره توانا نمی‌گذارد ستمکار بگریزد، و نمی‌گذارد نیرنگباز نجات پیداکند ... واژه انتقام در اینجا سایه‌روشن مناسب با ظلم و مکر را می‌اندازد. چه ستمکار نیرنگباز سزاوار انتقام است. انتقام با قیاس به خداوند بزرگوار مراد عذاب دادن ایشان است‌که‌کیفر ستم و سزای نیرنگشان است، و دادگری خدا را در سزا و جزا پیاده میکند.
این‌کار حتماً و قطعاً صورت خواهد پذیرفت:
(یَوْمَ تُبَدَّلُ الأرْضُ غَیْرَ الأرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ).
در آن روزی که این زمین به زمین دیگری و آسمانها به آسمانهای دیگری تبدیل می‌شوند.
ما نمی‌دانیم این کار چگونه انجام می‌گیرد، و نمی‌دانیم سرشت این زمین تازه و سرشت این آسمانهای تازه، چگونه است، و مکان آنهاکجا خواهد بود. ولیکن نص قرآنی سایه‌روشنهای قدرت قدرتمندی را می‌اندازد که زمین را و آسمانها را تبدیل و دگرگون میکند ... ذکر این قدرت در برابر آن نیرنگ است، نیرنگی‌که هرچند شدید و قوی باشد، در برابر این قدرت، ناچیز و درمانده و تنگ‌مایه است.
ناگهان می‌بینیم که این‌کار انجام پذیرد:
(وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ) .
و آنان (از گورها سر به در آورده و) در پیشگاه خداوند یگانه مسلط (بر همه چیز و همه کس) حضور به هم می‌رسانند (و نیکیها و بدیهای خود را می‌نمایانند). احساس می‌کنندکه آنان آشکار و نمایان هستند و پرده و حجابی ایشان را نمی‌پوشاند، وکسی و چیزی ایشان را مصون نمی‌دارد و محفوظ نمی‌گرداند. آنان در این اوضاع و احوال در خانه‌های خود و در گورهای خویش نیستند. بلکه ایشان در بیابان مسطح و در پیشگاه خداوند یگانه چیره هستند ... واژه «قهار: چیره» در اینجا در سایه‌روشن تهدید شدن با نیروی چیره توانائی آمده است که مکر وکید قلدران زورمدار در برابرش تاب ایستادگی ندارد، هرچندکه مکر وکیدشان بدان اندازه قوی و نیرومند باشدکه‌کوه‌ها با آن از جای بجنبند و از میان روند.
گذشته از آن، هم اینک ما خود را در جلو صحنه‌ای از صحنه‌های عذاب سخت و سنگین و خوارکننده‌ای می‌یابیم‌که با آن مکر وکید و با آن قلدری و زورمداری مناسبت دارد و می‌خواند:
(وَتَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الأصْفَادِ. سَرَابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ).
در آن روز گناهکاران را به هم بسته و در غل و زنجیر خواهی دید. پیراهنهای ایشان از قطران است و آتش سر و صورت (و سراپای وجود) آنان را فرا می‌گیرد. صحنه‌گناهکاران و بزهکاران این چنین است: دوتا دوتا درکنار هم در بندند و به غل و زنجیرکشیده شده‌اند. صفی پشت سر صف دیگری حرکت میکنند ... صحنه خوارکننده‌ای است، و همچنین دال بر قدرت یزدان قدرتمند چیره است.گذشته از این‌که در بند و غل و زنجیرند، پیراهنهای ایشان و جامه‌های آنان از ماده‌ای است‌که به شدت قابلیت سوختن را دارد و هرچه زودتر مشتعل میشود.گذشته از این هم، ماده پلشت سیاه رنگی است:
(مِنْ قَطِرَانٍ). از قطران است.
خواری و حقارت از رنگ سیاه و پلشتی آن میبارد، و اشاره به شدت شعله‌ورشدن‌داردکه به محض نزدیک شدن ایشان به آتش دوزخ، این ماده سیاه رنگ پلشت آتش می‌گیرد!
(وَتَغْشَى وُجُوهَهُمُ النَّارُ).
و آتش سر و صورت (و سراپای وجود) آنان را فرامی‌گیرد.
این صحنه، صحنه عذاب خوارکننده و زبانه‌کش و شعله‌وری است وکیفر مکر وکید و تکبر و خودبزرگ‌بینی است.
(لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ).
این به خاطر آن است که خداوند می‌خواهد هرکس را مطابق آنچه انجام داده است سزا و جزا دهد. خداوند حسابرس تند و سریعی است.
آنان مکر وکید و ظلم و جور را کسب کردهاند، پس جزای ایشان سرکوبی و خواری است. خداوند حسابرس تند و سریعی است. سرعت حسابرس در اینجا مناسب با مکر وکید و اندیشه و تدبیری است‌که گمان می‌بردند ایشان را در پناه خود میدارد و محفوظ می‌نماید و پنهانشان می‌سازد، و نمی‌گذارد کسی بر آنان پیروز و چیره‌گردد. هان! هم اینک این ایشانندکه جزای چیزی بدیشان داده میشود که کسب کردهاند، جزائی‌که خواری و درد و سرعت حسابرسی و محاسبه ایشان است!
*
در پایان، سوره خاتمه می‌پذیرد با چیزی همسان همان چیزی‌که با آن آغاز گردیده بود، ولیکن با اعلان عام و با صدای بلندتر و آشکاراتری، تا در همه جا آن را به گوش مردمان برساند:
(هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِیُنْذَرُوا بِهِ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِیَذَّکَّرَ أُولُو الألْبَابِ).
این (قرآن) به عموم مردم ابلاغ می‌گردد تا ترسانده شوند و بدانند که خداوند یکی بیش بیست و خردمندان (از خواندن قرآن) پند و اندرز گیرند (و خویشتن را در پرتو آن از آتش دوزخ دور کنند و به بهشت برسانند).
مقصود اساسی از این ابلاغ و رساندن پیام، و از این انذار و ترساندن تمام، این است که مردمان بدانند:
(أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ).
که خداوند یکی بیش نیست.
این پایه بنیادین آئین یزدان است، پایه‌ای‌که برنامه ایزد سبحان در زندگی بر آن استوار و پایدار است.
معلوم است‌که مقصود تنها دانسش مردمان نیست و بس. بلکه مقصود پابرجا داشتن زندگی خودشان بر پایه این دانستن است ... مقصود کرنش بردن و پرستش کردن خدای یگانه جهان است، چون خدائی جز او وجود ندارد. چه خدا است که سزاوار این است‌که خداوندگار - یعنی حاکم و آقا و اداره‌کننده و قانونگذار و رهنمون - باشد. پابرجا داشتن زندگی مردمان بر این پایه بنیادین، زندگی را کاملا جدا از هرگونه زندگی‌ای خواهد کرد که بر پایه پوشالی ربوبیت و خداوندگاری بندگان برای بندگان استوار است - یعنی حاکمیت بندگان بر بندگان، وکرنش بردن و پرستشکردن بندگان برای بندگان - این هم جدائی‌ای است‌که شامل اعتقاد و جهان‌بینی، شعائر و مراسم آئینی، اخلاق و رفتار، معیارها و ارزشها، اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی و اجتماعی، و همه جوانب و نواحی زندگی فردی و گروهی می‌گردد.
اعتقاد به الوهیت یگانه، پایه برنامه کامل زندگی است. اعتقاد نیز تنها عقیده محض مستقر در دلها نیست. حدود و ثغور عقیده بسی فراخ‌تر و بالاتر از اعتقاد محض و راکد است ... حدود و ثغور عقیده وسعت می‌گیرد و فراخی می‌پذیرد تا بدانجا که شامل هرگوشه وکناری از گوشه‌ها و کنارهای زندگی میشود ... مساله حاکمیت در اسلام با تمام شاخه‌ها و برگهائی که دارد، یک مساله عقیدتی است. همچنین مساله اخلاق با تمام جوانب و زوایائی که دارد، یک مساله عقیدتی است. چه برنامه زندگی‌که شامل اخلاق و معیارها و ارزشها می‌گردد، و همچنین شامل اوضاع و احوال و قوانین و مقررات میشود، همه یکسان از عقیده سرچشمه می‌گیرند و برمی‌جوشند.
ما گستره‌ها و فراخناهای این قرآن را درک و فهم نمی‌کنیم، پیش از این‌که حدود و ثغور این آئین را درک و فهم نکنیم، و متوجه مدلولها و مفهومهای گواهی: «لا اله الا الله، و محمّد رسول الله» نشویم در این سطح گسترده کران تا کرانی‌که دارد. و پیش از این که درک نکنیم و نفهمیم‌که مفهوم و مدلول: عبادت خدای یگانه، چگونه است و بر چه روال است، و متوجه نشویم‌که عبادت یعنی‌کرنش بردن و پرستشکردن خدای یگانه، آن هم نه فقط در لحظه‌های نماز، و بلکه در هرکاری ازکارهای زندگی.
قطعاً عبادت بتهائی‌که ابراهیم (علیه السلام) پروردگار خود را با دعا و زاری به‌کمک میطلبدکه او را و فرزندان او را از آن به دور دارد، تنها در آن شکل ساده‌ای مجسم نمی‌گرددکه عربها در دوره جاهلیت خویش انجام می‌داده‌اند، و یا عبادتی نیست که بت‌پرستیهای گوناگون به شکلهای‌گوناگون انجام می‌داده اند و با آن سنگها، درختها، حیوانات، پرندگان، ستارگان، آتش، روحها و شبحها را پرستش می‌کرده‌اند.
این شکلهای ساده همه شکلهای شرک برای خدا را دربر نمی‌گیرد، و مشتمل بر همه شکلهای پرستش بتها هم نیست. بسنده‌کردن به مدلول و مفهوم شرک موجود در این شکلهای ساده، ما را از مشاهده شرک به صورتهای بینهایت دیگری‌که دارد بازمی‌دارد. همچنین ما را بازمی‌دارد از مشاهده صحیح حقیقت شکلهای شرک و جاهلیت جدیدی‌که‌گریبانگیر انسانها می‌گردد.
بایدکه در درک و فهم سرشت شرک و رابطه بتها با سرشت شرک ژرف‌نگری‌کرد. همچنین بایدکه در معنی بتها ژرف‌نگر شد، و مجسم شدن شکلهای تازه بتها و جاهلیتهای نوین را دقیق بررسی و پژوهش‌کرد. شرک برای خدا - شرکی‌که مخالف با گواهی: لاال‌الا الله است -مجسم و جلوه‌گر می‌آید در هر وضع و در هر حالتی‌که در آن کرنش بردن و پرستشکردن در کاری ازکارهای زندگی، خالص و مخلص برای خدای یگانه نباشد. کافی است‌که بنده در بخشهائی از زندگانیش برای خداکرنش ببرد و پرستش بکند، و در بخشهای دیگری از زندگانیش برای غیرخدا کرنش ببرد و پرستش بکند، تا مشرک بشمار آید و شکلی از شرک و حقیقت آن در او تحقق یابد ... انجام شعائر و مراسم آئینی جز شکل واحدی از شکلهای فراوان‌کرنش بردن و پرستشکردن نیست ... مثالهای موجود در زندگی امروزی انسانها، مثال واقعی شرک در ژرفاهای سرشت شرک و در معنی واقعی آن است ... قطعا بنده‌ای‌که با اعتقادی‌که به الوهیت خدای یگانه دارد به خدا رو میکند، سپس در وضو و طهارت و نماز و روزه و حج و سائر شعائر و مراسم آئینی برای خدا کرنش می‌برد و پرستش میکند، در صورتی‌که در همان حال در زندگانی اقتصادی و سیاسی و اجتماعی خود از قوانین و شرائع غیرخدا اطاعت و پیروی میکند، و در میعارها و میزانها و ارزشهای اجتماعی خود مطیع و فرمانبردار جهان‌بینیها و اصطلاحهای ساختار غیرخدا میشود، و در اخلاق و عادات و جامه‌های خود از اربابان و خداگونگان بشری اطاعت میکند و به خود اجازه می‌دهدکه این اربابان و خداگونگان اینگونه اخلاق و آداب و عادات، و جامه‌های مخالف با شرع خدا و فرمان خدا را بر او واجب و لازم‌گردانند، این چنی بنده ای در ویژه‌تربن حقیقت شرک به شرک دست می‌یازد و شرک می‌ورزد، و با گواهی: لا اله الا الله و محمّد رسول الله، در ویژه‌ترین حقیقت آن مخالفت می‌نماید ... این چیزی است‌که امروزه مردمان سهل و ساده بدان دست می‌یازند و توجه و اهمّیتی بدان نمی‌دهند! و اصلا آن را شرکی بشمار نمی‌آورندکه مشرکان در هر زمانی و مکانی بدان دست می‌یازیده‌اند و آن را درپیش می‌گرفته‌اند!
لازم نیست‌که بتها در این شکلهای ساده ابتدائی مجسم گردد ... چه بتها جز شعارهای طاغوت نیست، طاغوتی که در فراسوی شعارها برای بنده‌کردن مردمان به نام آن شعارها پنهان میشود، و از لابلای آن شعارها کرنش بردن و پرستش ایشان را برای خود تضمین میکند.
بت سخن نمی‌گفته است یا نمی‌شنیده است و یا نمی‌دیده است ... بلکه این پرده‌دار یا غیبگو و یا حاکم بود که در پشت سر آن می‌ایستاد، و پیرامون آن تعویذها و اوراد را زمزمه می‌کرد ... سپس به نام آن سخن می‌گفت و زبان به چیزهائی می‌گشودکه خود می‌خواست، تا بدین وسیله عامّه مردمان را بنده‌گرداند و به خواری کشاند!
هر زمان که در سرزمینی و در وقتی از اوقات شعارهائی بلندگردید، و حاکمان و فرمانروایان وکاهنان و غیبگویان به نام آنها سخن‌گفتند، و به نام آنها چیزهائی تعیین‌کردند، از قبیل قوانین و مقررات و معیارها و میزانها و عملکردها و رفتارهائی‌که خدا بدانها اجازه نداده است و آنها را به رسمیت نشناخته است ... اینها بت هستند و در سرشت و حقیقت و کار بت، انجام وظیفه میکنند!
هر زمان که «نژادگرائی» شعار شد، یا «میهن‌پرستی» شعارگردید، یا »ملی‌گرائی» شعار شد، یا «طبقه و گروه» شعارگردید ... سپس از مردمان خواسته شد که این شعارها را بجای خدا پرستش‌کنند، و جان و مال و اخلاق و ناموس را فدای این شعارها سازند، به‌گونه‌ای که هر وقت میان شریعت خدا و قوانین و رهنمودها و تعلیمات او با مطالب و مقتضیات این شعارها برخورد و مخالفت داشته باشد، شریعت خدا و قوانین و رهنمودها و تعلیمات او دور انداخته شود، و خواست این شعارها - یا به عبارت صحیح و دقیق: خواست طاغوتهای ایستاده در فراسوی این شعارها - اجراء‌گردد، این هم عبادت بتها به جای خدا بوده است ... چه بت لازم نیست‌که درسنگ یا چوب، مجسم‌گردد ... چه بسا بت مکتبی یا شعاری خواهد بود.
اسلام نیامده است تا تنها بتهای سنگی یا چوبی را درهم شکند و آنها را برافکند. این همه تلاشها و کوششهای پیاپی و پیوسته از سوی پیغمبران به خدا رسیده و وارسته تنها صرف درهم شکستن و برافکندن بتهای سنگی یا چوبی نگردیده است. این همه قربانیها و فداکاریهای سترگ، و این همه تحمّل شکنجه‌ها و دردهای بزرگ، محض درهم شکستن و برافکندن بتهای سنگی یا چوبی نبوده است!
بلکه اسلام آمده است تا دو راهه جدائی پدید آورد و برقرار دارد میان کرنش بردن و پرستشکردن خدای یگانه در هرکاری و در هر امری ازکارها و امور جهان، و میان‌کرنش بردن و پرستشکردن غیر خدا در هر شکلی و در هر حالی و وضعی از اشکال و احوال و اوضاع مردمان ... برای درک و فهم سرشت دستگاه‌ها و برنامه‌های موجود در هر زمان، لازم است اشکال و احوال و اوضاع دستگاه‌ها و برنامه‌ها را بررسی و پژوهش نمود، و آن وقت‌گفت: مردمان آن نظامها و سیستمها یکتاپرستی میکنند یا شرک می‌ورزند. برای خدای یگانه‌کرنش می‌برند و پرستش میکنند یا برای طاغوتها و اربابان و بتهای‌گوناگون کرنش می‌برند و پرستش میکنند.
کسانی‌که‌گمان می‌برندکه بر «دین خدا» هستند، چون به زبان خود می‌گویند: «گواهی می‌دهیم: لا اله الا الله و محمّد رسول الله، و در کارهای طهارت و شعائر و مراسم آئینی و ازدواج و طلاق و ارث، عملا برای خدا کرنش می‌برند و پرستش میکنند ... در عین حال آنان در غیر از این‌گوشه تنگ، برای غیر خدا کرنش می‌برند و پرستش میکنند، و از شرائع و قوانینی پیروی می‌نمایند که خدا بدان دستور نداده است و اجازه نفرموده است - بسیاری هم از این شرائع و قوانین با شریعت و قانون خدا مخالفت صریح دارند -گذشته از این آنان جان و مال و ناموس و اخلاق خود را -چه بخواهند و چه نخواهد - فدا میکنند تا چیزی را پیاده و اجراء‌کنندکه بتهای جدید آن را از ایشان می‌خواهد، و هر زمان‌که میان دین یا اخلاق و یا ناموس با مطالب این بتها مخالفت افتاد، اوامر خدا به دور انداخته میشود، و مطالب این بتها اجراء میشود!.. کسانی که خود را «مسلمان» و خویشتن را بر «دین خدا» گمان می‌برند و حالشان این چنین است!.. بر ایشان واجب است از خواب غفلت برخیزند و از شرک بزرگی‌که در آن هستند به در آیند.
آئین یزدان این اندازه هم ضعیف و ناچیز نیست‌که کسانی آن را تصور می‌کنندکه در خاور و باختر و سائر نقاط جهان خویشش را «مسلمان» گمان می‌برند!
آئین یزدان برنامه‌ای است‌که جزئیات وکلیات زندگی روزانه را دربر می‌گرد.کرنش بردن و پرستشکردن خدا در هر جزئی و کلی از جزئیات وکلیات زندگی روزانه، آئین یزدان، و اسلامی است‌که ازکسی جز آن را نمی‌پذیرد.
شرک به خدا تنها در اعتقاد به الوهیت غیرخدا با خدا جلوه‌گر نمی‌گردد. بلکه شرک به خدا پیش از هر چیز دیگر در استوار و پابرجا داشتن اربابان و خداگونگان غیرخدا با خدا است.
پرستش بتها تنها در نصب‌کردن و استوار داشتن سنگها و چوبها جلوه‌گر نمی‌آید و بس. بلکه بیش از آن جلوه‌گر می‌آید در به‌وجود آوردن شعارهائی برای آن سنگها و چوبها بدان اندازه‌که این بتها نفوذ دارند و مقتضیات آنها می‌طلبد.
مردمان در هر مملکت و سرزمینی‌که هستند باید بنگرند و دقت‌کنند در زندگی ایشان آیا مقام والا ازآن چه کسی است؟ آیا کرنش بردن و پرستش کردن کامل برای چه‌کسی است؟ و آیا اطاعت و پیروی و فرمانبرداری از چه کسی میشود؟.. اگر همه اینها ازآن خدا است، آنان بر آئین یزدان هستند. و اگر همه اینها برای غیرخدا است -چه خدا درنظر باشد و چه خدا درنظر نباشد - آنان بر آئین طاغوتها و بتها هستند ...
پناه بر خدا!..
(هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِیُنْذَرُوا بِهِ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِیَذَّکَّرَ أُولُو الألْبَابِ).
این (قرآن) به عموم مردم ابلاغ می‌گردد تا ترسانده شوند و بدانند که خداوند یکی بیش نیست و خردمندان (از خواندن قرآن) پند و اندرز گیرند (و خویشتن را در پرتو آن از آتش دوزخ دور کنند و به بهشت برسانند).
*
پایان جزء سیزدهم
به دنبال آن جزء چهاردهم می‌آیدکه با سوره حجر آغاز می‌گردد.
1- اشاره به فعل «تهوی» است‌که به معنی (از بالافرود می‌آید) است. (مترجم)