تفسیر سورۀ مزّمّل مکّی و ٢٠ آیه است

سورۀ  مزّمّل  مکّی  و  ٢٠  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (١)قُمِ اللَّیْلَ إِلا قَلِیلا (٢)نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلا (٣)أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا (٤)إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلا ثَقِیلا (٥)إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلا (٦)إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلا (٧)وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلا (٨)رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلا (٩)وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلا (١٠)وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلا (١١)إِنَّ لَدَیْنَا أَنْکَالا وَجَحِیمًا (١٢)وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِیمًا (١٣)یَوْمَ تَرْجُفُ الأرْضُ وَالْجِبَالُ وَکَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیبًا مَهِیلا (١٤)إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولا شَاهِدًا عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولا (١٥)فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلا (١٦)فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْمًا یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا (١٧)السَّمَاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولا (١٨)إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (١٩)إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٢٠)

در  بارۀ  سبب  نزول  این  سوره  روایت  مـی‌شود که  قریشیان  در  دارالندوه‌ گرد  آمدند،  و  به  توطئه  و  نیرنگ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعوتی  پرداختند که  آن  را  برایشان  آورده  بود.  این  امر  به  سمع  مبارک  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید.  از  این  امر  غمگین‌ گردید.  خویشتن  را  با  جامه‌اش  پوشاند  و  جامه‌اش  را  بر  سر کشید  و  غمناک  و  غمزده  خفت‌.  جبرئیل  علیه السّلام  نیمۀ  اوّل  این  سوره  را  برایش  آورد: 

(یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (١)قُمِ اللَّیْلَ إِلا قَلِیلا (٢)...الخ...

ای  جامه  به  خود  پیچیده‌!  شب‌،  جز  اندکـی  (‌از  آن‌)  بیدار  بمان  ...  ...  تا  آخر  ...

نیمۀ  دوم  این  سوره  به  تاخیر  افتاد که  خداوند  بزرگوار  می فرماید:

(إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ ...).

پروردگارت  می‌داند  که  تو  نزدیک  به  دو  سـوم  شب  به  نماز  می‌ایستی  ...  . (مزّمّل/20)

تا  آخر  سوره  .  .  .  این  تأخیر  یک  سال ‌کامل  طول ‌کشید.  در  این  مدّت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  جماعتی‌ که  با  او  بودند  برای  عبادت  برمی‌خاستند  و  به  نماز  می‌ایستادند  تا  بدانجا که  پاهایشان  ورم‌ کرد  و  آماسید،  و  در  نیمۀ  دوم  سوره  فرمان  تخفیف  پس  از  دوازده  ماه  صادر  گردید.

روایت  دیگری  نقل  می‌شود که  در  بارۀ  سورۀ  «‌مدّثّر‌»  نیز  تکرار  می‌گردد  -‌ همان ‌گو‌نه ‌که  در  بررسی  سورۀ  مدّثّر  ان شاء الله  خواهد  آمد   چکیدۀ  آن  چنین  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سال  پیش  از  نعمت  در  غار  حراء  اعتکاف  و گوشه‌گیری  مـی‌کرد.  یعنی  خودسازی  و  پرستش  می‌نمود.  اعتکاف  و گو‌شه‌گیری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  هر  سال  یک  ماه‌،  و  آن  ماه  رمضان  بود.  در  ماه  رمضان  به  غار  حراء  می‌رفت‌.  غار  حراء  حدود  دو  مایل  از  مکّه  دور  است‌.  اهل  و  عیالش  او  را  همراهی  می‌کردند  و  در  نزدیکیهای  او  بسر  می‏بردند.  در  غار  حراء  در  این  ماه  اقامت  می‌گزید.  فقرائی  که  به  خدمتش  می‌آمدند  بدیشان  خوراک  می‌داد.  وقت  خود  را  صرف  عبادت  و  تفکّر  می‌کرد.  در  بارۀ  صحنه‌های  جهانی  پیرامون  خود  می‌اندیشید.  در  بارۀ  قدرتی  به  تفکّر  می‌پرداخت‌ که  این  مناظر  و  صحنه‌ها  را  آفریده  است  و  هستی  بخشیده  است  .  .  .  او  به  عقائد  شرک  ضعیف  و متزلزل  قوم  خود،  و  به  جهان‌بینیهای  سست  ایشان‌،  اطمینان  نداشت‌.  امّا  راه  روشنی  هم  پیش  پای  خود  نمی‌دید،  و  برنامۀ  معیّن  و  مشخّصی  وجود  نداشت‌.  راه  راستی  نبود که  بدان  دل  -  بدهد  و  آن  را  بپسندد.

گزینش  این  اعتکاف  و گوشه‌گیری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  قسمتی  از  تدبیر  خدا  برای  او  بو‌د.  خدا  بدین  وسیله  او  را  آمادۀ  کار  بزرگی  مـی‌کرد که  در  انتظارش  بود.  در  این  گوشه‌گیری  با  خویشتن  خلوت  می‌کرد.  خود  را  از  غوغای  زندگی  و  سرگرمیهای‌ کوچک  آن  رها  می‌کرد.  به  پیامها  و  الهامهای  جهان  هستی‌ گوش  دل  می‌داد.  دلائل  و  براهین  آفرینش  را  می‌شنید.  روح  او  همراه  روح  جهان  هستی  به  تسبیح  و  تقدیس  می‌پرداخت‌.  همآغوش  می‌شد  با  این  جمال  و  با  این‌ کمالی ‌کـه  د‌ر  طبیعت  می‌دید.  با  حقیقت  بزرگ  هستی  همزیست  و  همآوا  می‌شد.  تمرین  می‌کرد که  با  درک  و  فهم  زبان  طبیعت  مسیر  طبیعت  را  در  پیش ‌گیر‌د،  و  به  همان  جهتی  رو  بکند که ‌کلّ  جهان  هستی  بدان  رو  می‌کند  و  در  برابرش  کرنش  می‏‎برد.

برای  روحی‌ که  در  نظر  است  در  واقعیّت  زندگی  بشری  تاثیر  بگذارد،  و  واقعیّت  زندگی  را  به  جهت  دیگری  سوق  بدهد  و  بکشاند،  برای  همچون  روحی  لازم  است  در  برخی  از  اوقات  خلوت  بکند  و  عزلت  بگزیند،  از  مشغلتهای  زمین‌،  و  از  غوغای  زندگی‌،  و  از  اهتمامات  و  خواستهای‌ کوچکی  ببرد که  زندگی  را  به  خود  مشغول  و  سرگرم  می‌کند.

باید  مدّتی  را  اختصاص  داد  به  اندیشیدن  و  نگریستن  و  همگام  و  همراه  شدن  با  جهان  بزرگ  و  با  حقائق  آزاد  و  نامحدود  آن‌.  چه  سراپا  غرق  شدن  در  واقعیّت  زندگی،  نفس  انسان  را  بر  آن  می‌دارد که  با  واقعیّت  زندگی  انس  و  الفت  بگیرد  و  از  آن  به  خواب  غفلت  فرو رود،  و  نکو‌شد  واقعیّت  زندگی  را  تغییر  دهد  و  دگرگو‌ن  سازد.  ولی‌ گسیختگی  از  واقعیّت  زندگی  برای  مدّتی‌،  و  گوشه‌گیری‌ کردن  از  آن‌،  و  زندگی  کـردن  در  آزادی  و  رهائی  کامل  از  اسارت  واقعیّت‌ کوچک  زندگی‌،  و  دوری  گزیدن  از  سرگرمیهای  ناچیز  و  مشغلتهای  کم ‌ارزش‌،  روح  بزرگ  را  برای  دیدن  چیزی  آماده  می‌سازد که  بزرگتر  از  همۀ  اینها  است‌.  روح  بزرگ  را  تمرین  می‌دهد که  به  تکامل  ذات  خود  پی  ببرد  بدون  این  که  به  عرف  مردمان  نیازی  داشته  باشد،  و  می‌آموزد  از  منبع  دیگری  جدای  از  ا‌ین  عرف  معمول  استمداد  بجوید  و کمک  بگیرد.

یزدان  سبحان  برای  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  این  چنین  خواست  و  این  چنین  نقشه‌ کشید  و  طرح  درانداخت‌،  بدان‌ گاه‌ که  او  را  برای  حمل  بزرگ‌ترین  امانت‌،  و  تغییر  و  تبدیل  روی  زمین‌،  و  تعدیل  خطّ  سیر  تاریخ‌،  آماده  می‌فرمود.  این  گو‌شه‌گیری  و  عزلت  را  به  مدّت  سه  سال  برای  او  برگزید،  و  سه  سال  پیش  از  تحمیل  رسالت  بر  دوش  او،  گوشه‌گیری  را  بدو  الهام  فرمود.  هر  سال  یک  ماه  بدین  عزلت  می‌پرداخت  و  با  روح  آزاد  هستی‌ گوشه‌گیری  می‌کرد.  می‌اندیشید  در  بارۀ  غیب  نهان  در  فراسوی  این  جهان‌.  تا  آن  زمان ‌که  با  این  غیب  نهان  در  فراسوی  این  جهان  آشنا  شد،  و  وقتی‌ که  خدا  اجـازه  فرمود  با  آن  ساخت  و  طرح  دوستی  درانداخت‌.

هنگامی‌ که  خدا  اجازه  فرمود،  و  یزدان  سبحان  خواست  از  رحمت  خود  این  فیض  و  برکت  را  بر  اهالی  زمین  ریزان  و  باران‌ کند،‌ جبرئیل  علیه السّلام  به  پیش  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد،  آن‌ گاه ‌که  در  غار  حراء  بود  .  .  .  همان  چیزی  روی  داد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  داستان  آن  را  روایت  فرموده  است  و  قصّۀ  خود  را  با  جبرئیل  بیان  نموده  است‌،  بدان  گونه ‌که  این  اسحاق  از  وهب  پسر کیسان‌،  و  او  از  عبید  نقل‌ کرده  است  و گفته  است‌:

«‌جبرئیل  به  نزد  من  آمد.  من  خوابیده  بودم.  پارچه‌ای  از  ابریشم  در  دست  داشت ‌که  در  آن  نوشته‌ای  بود.  گفت‌:  بخوان.  گفتم‌:  من  نمی‌توانم  بخوانم.  ( در  روایتهای  دیگری  آمده  است ‌که‌ گفتم‌:  من  خواننده  نیستم‌)‌.  مرا  در  برگرفت  و  آن  چنان  فشارم  داد که  گمان  بردم  می‌میرم‌.  سپس  مرا  رها کرد  و گفت‌:  بخوان‌. گفتم‌:  من  نمی‌توانم  بخوانم.  مرا  در برگرفت  و  آن  چنان  فشارم  داد که  گمان  بردم  می‌میرم‌.  سپس  مرا  رها  کرد  و گفت‌:  بخوان‌.  گفتم‌:  من  نمی‌توانم  بخوانم.  مرا  در  برگرفت  و  آن  چنان  فشارم  داد که ‌گمان  بردم  می‌میرم‌.  سپس  مرا  رها کرد  و گفت‌:  بخوان‌. گفتم‌:  چه  چیز  را  بخوانم؟  .  .  پیغمبر  فرمو‌ده  است‌:  این  را  نمی‌گفتم  مگر  برای  این‌ که  خود  را  از  دست  او  برهانم  و  او  دوباره  چنین‌ کاری  را  با  من  نکـند  .  .  .  جبرئیل  گفت‌:

(اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (١)خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (٢)اقْرَأْ وَرَبُّکَ الأکْرَمُ (٣)الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (٤)عَلَّمَ الإنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ) (٥)

(‌ای  محمّد!  بخوان  چیزی  را  که  به  تو  وحی  می‌شود.  آن  را  بیاغاز  و)  بخوان  به  نـام  پروردگارت.  آن  که  (‌همۀ  جهان  را)  آفریده  است‌.  انسان  را  از  خون  بسته  آفریده  است‌.  بخوان‌!  پروردگار  تو  بزرگوارتر  و  بخشنده‌تر  است  (‌از  آنچه  تو  می‌انگاری‌.  بعد  از  این‌،  بزرگواریها  و  بخشندگیها  از  او  خواهی  دید  که  تعلیم  قرائت  در  برابر  آنها  ساده  و  ناچیز  است‌)‌.  همان  خدائی  که  به  وسیلۀ  قلم  (‌انسان  را  تعلیم  داد  و  چیزها  به  او)  آموخت‌.  بدو  چیزهائی  را  آموخـت  که  نمی‌دانست‌.(‌علق/1-5)

من  آن  را  خواندم‌.  آن ‌گاه  کار  به  پایان  آمد  و  جبرئیل  دست  از  من ‌کشید  و  رفت‌.  از  خواب  خود  بیدار  شدم‌.  انگار  نوشته‌ای  را  بر  دلم  نوشته‌ام‌.  از  غار  بیرون  آمدم  و  رفتم‌.  وقتی ‌که  به  وسط ‌کوه  رسیدم  صدائی  را  از  جانب  آسمان  شنیدم‌ که  به  من  می‌گفت‌:  ای  محمّد  تو  پیغمبر  خدا  هستی  و  من  جبرئیل  هستم‌.  سرم  را  به  سوی  آسمان  بلند کردم  و  نگریستم‌.  ناگهان‌ جبرئیل  را  به  شکل  مردی  دیدم ‌که  پاهای  خود  را  در کرانۀ  آسمان  جفت ‌کرده  بود.  به  من  می‌گفت‌:  ای  محمّد  تو  پیغمبر  خدا  هستی  و  من  جبرئیل  هستم‌.  ایستادم  و  بدو  نظر  انداختم  و  او  را  ورانداز کردم‌.  نه  به  جلو  مـی‌رفتم  و  نه  به  عقب  برمی‌گشتم‌.  روی  از  او  برمی‌گردانم  و  به  کرانه‌های  آسمان  رو  می‌کردم‌.  هر  ناحیه‌ای  از  آسمان  را که  نگاه  می‌کردم  او  را  آنجا  می‌دیدم‌.  آنجا  ایستاده  بودم،  نه  به  جلو  می‌رفتم  و  نه  به  عقب  برمی‌گشتم‌.  خدیجه  فرستادگان  خود  را  دنبال  من  فرستاد.  به  بالای  مکّه  رسیدند.  سپس  به  سوی  خدیجه  برگشتند.  من  در  جای  خود  در  همانجا  ایستاده  بودم.  سپس  جبرئیل  از  جلو  دیدگان  من  رفت‌،  و  من  هم  به  سوی  اهل  و عیال  خود  برگشتم  و  به  پیش  خدیجه  آمدم‌.  در  نزدیک  ران  او  نشستم  و  به  ران  او  تکـیه  زدم‌.  خدیجه  گفت‌:  ای  ابوالقاسم‌ کجا  بودی؟  به  خدا  سوگند  افر‌اد  خود  را  به  دنبال  تو  فرستادم‌.  آنان  به  مکّه  رسیدند  و  به  پیش  من  برگشتند  .  .  .  آن‌ گاه  من  برای  او  آنچه  دیده  بودم‌ گفتم‌.  گفت‌:  ای  عموزاده  مژده  باد  تو  را  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  بمان.  بدان ‌کسی  سوگند که  جان  خدیجه  در  دست  قدرت  او  است  من  امیدوارم  تو  پیغمبر  این  ملّت  بشوی‌»‌.  سپس  مدّتی  وحی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌نیامد.  تا  وقتی  از  اوقات  بار  دیگر  در کو‌ه  بود.  نگاه ‌کرد،  ناگهان  جبرئیل  را  دید.  لرزه  بر  اندامش  افتاد،  تا  بدان  اندازه ‌که  بر  زانوها  افتاد  و  به  سوی  زمین  خم ‌گردید.  به  پیش  اهل  و  عیال  خود  برگشت.  فرمود:

‌(زَمّلُونی‌.  دَثّرُونی‌)‌.

مرا  بپوشانیده  جامه  بر  سرم  کشید.

اهالی  خانه  چنین ‌کردند.  از  وحشت  بر  خود  می‌لرزید.  ناگهان  جبرئیل  او  را  فریاد  زد:

  (یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ) (١)

ای  جامه  به  خود  پیچیده‌!.  (‌مزّمّل‌/1) 

گفته  شده  است ‌که  جبرئیل  او  را  فریاد  زد:

  (یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ) (١)

ای  جامه  بر  سر  کشیده  (‌و  در  بستر  خواب  آرمیده‌)‌.  (مدّثّر/1)

خدا  آگاه‌تر  است  ‌که‌ کدام  یک  از  این  دو  آیه  بوده  است‌.  چه  روایت  اوّل  در  بارۀ  سبب  نزول  نصف  این  سوره  صحیح  باشد،‌ و چه ‌روایت ‌دوم ‌دربارۀ  سبب  نزول  سرآغاز  این  سوره‌،  درست  باشد،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دانست‌ که  دیگر  خوابی  در  میان  نمانده  است‌.  بلکه  آنچه  هست  تکلیف  سنگین‌،  و  جهاد  طولانی  است‌.  باید  بیدار  و  هوشیار  ماند  و  به  رنج  و  زحمت  تن  در داد  و  به  تلاش  و کوشش  ایستاد.  این  هم  وقتی  آغاز  شده  است‌ که  آن  نداء  برخاسته  است‌،  و  همیشه  فریادش  می‌زند،  و  هیچ  وقت  نمی‌گذارد  به  خواب  رود.

به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  گفته  شد:

« ‌قُم  »‌.  برخیز.

او  هم  برخاست‌.  و  بعدها  بیش  از  بیست  سال  برپای  ایستاد  و  از  پای  ننشست‌.  استراحت  نکرد.  آرامش  نیافت  و  قرار  و  آرام  نگرفت‌.  برای  خودش  و  برای  اهل  و  عیال  خودش  زنده  نماند  و  زندگی  نکرد.  برخاست  و  پیوسته  بر کار  دعوت  به  سوی  خدا  ماندگار  و  استوار  ماند.  بار  سنگین  و کمرشکن  را  بر  دوش‌ کشید  و  در  زیر  آن  ننالید،  بار  سنگین  و کمرشکن  بزرگ‌ترین  امانت  روی  زمین  را.  بار  سنگین  و کمرشکن  همۀ  بشریّت  را،  بار  سنگین  و کمرشکن  همۀ  عقیده  را.  بار  سنگین  مبارزه  و  جهاد  در  میدانهای  مختلف  را.

بار  سنگین  مبارزه  و  جهاد  در  میدان  دل  و  درون  بشری  را،  بشری  که  در  خیالبافیها  و گمانهای  جاهلیّت  و  جهان‌بینیهای  آن  غرق  شده  بود،  و  از  بارهای  سنگن  زمین  و  جاذبه‌های  آن  سنگین  بار  بود،  و  به  غل  و  زنجیر  و  حلقه  و  بند  شهوات ‌گرفتار  بود  .  .  .  وقتی‌ که  دل  و  درون  بعضی  از  اصحاب  او  از  زیر  توده‌های  انباشتۀ  جاهلیّت  و  زندگی  زمینی  رهائی  یافت‌،  پیکار  دیگری  د‌ر  میدان  دیگری  آغاز گردید  .  .  .  بلکه  پیکارهای  پیاپی  در گرفت  .  .  .  با  دشمنان  دعوت  خدا،  دشمنانی ‌که  بر  ضدّ  دعوت  خدا  و  بر  ضدّ  مؤمنان  بدان‌ گرد  آمده  بودند  و  برانگیخته  شده  بودند،  و  حریص  و  آزمند  بودند  بر  این  که  این  نهال  پاک  را  از  جای  خود  بیرون  بیاورند  و  از  ریشه  بخشکانند،  پیش  از  این‌ که  رشد کند  و  بالا  رود  و  گشن  شود،  و  ریشه‌هایش  در  خاک  بگسترد  و  شاخه‌هایش  در  فضا  ببالد  و  د‌راز  شود،  و  بر  مساحتهای  دیگری  سایه  بیندازد  .  .  .  پیغمبر  صلِّ الله علیه وآله وسلّم  هـنوز  از  پیکارهای  جزیره‌العرب  عربستان  تمام  نشـده  بود که  رومیان  خود  را  برای  مبارزه  با  این  ملّت  تازه  پای ‌گرفته  آماده  می‌کردند،  و  در  صدد  این  برمی‌خاستند که  در  مرزهای  شمالی  بر  این  ملّت  بتازند  و کارشان  را  یکسره  سازند.

در  لابلای  همۀ  اینها،  پیکار  نخستین  - ‌پیکار  دل  و  درون  -  به  پایان  نیامده  بود.  چرا که  این  پیکار،  پیکار  همیشگی  و  ماندگاری  است‌.  شیطان  عهده‌دار  همچون  پیکا‌ری  است‌.  او  لحظه‌ای  از  تلاش  خود  در  ژرفاهای  دل  و  درون  آدمی  سستی به  خود  راه  نمی‌دهد  .  .  .  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بر  دعوت  مردمان  به  سوی  یزدان  برپا  و  برجا  بود.  بر  پیکار  همیشگی  در  میدانهای  کارزار  گو‌ناگون  استوار  و  برقرار  بود.  در  سختی  و  دشواری  زندگی  می‌کرد  هر چند که  دنیا  بدو  روی  مـی‌آورد.  در  تلاش  و  رنج  بسر  می‏‎برد  هر چند که  مؤمنان  پیرامون  او  در  سایۀ  امن  و  امان  و  آسودگی  و  آسایش  می‌آرمیدند.  در  زحمت  و  مشقّت  دائمی  و  ناگسیختنی  بسر  می‏‎برد  .  .  .  ولی  بر  همۀ  اینها  صبر  جـمیل  در  پیش  می‌گرفت‌.  شب‌زنده داری  می‌کرد  و  در  دلهای  شبها  به  پرستش  و  نماز  می‌پرداخت‌.  به  عبادت  پروردگارش‌،  و  به  تلاوت  قرآن  او  می‌نشست‌.  از  همگان  می برید  و  به  یزدان  سبحان  می‌پرداخت‌،  همان  گونه  که  یزدان  سبحان  بدو  دستور  داده  بود که  چنین ‌کند  و  چنین  باشد.  بدان ‌گاه  که  او  را  نداء  در می‌دهد:

(  یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (1)  قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً (2)  نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً (3)  أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً (4)  إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً (5)  إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءاً وَأَقْوَمُ قِیلاً (6)  إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً (7)  وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً (8)  رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً (9)  وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً) (10)

ای  جامه  به  خود  پیچیده‌! شب‌،  جز اندکی‌ (‌از آن‌)  بیدار  بمان‌.  نیمی  از  شب‌،  یا  کمی  از  نیمه  بکاه  (‌تا  به  یک ‌سـوم  شب  می‌رسد)‌.  یا  بر  نیمۀ  آن  بیفزا  (‌تا  به  دو  سوم  شب  می‌رسد)‌.  و  قرآن  را  بخوان  خواندنی  (‌همراه  با  دقّت  و  تأمّل‌،  و  در  ضمن  شمرده  و  روشن‌)‌.  ما  سـخن  (‌پرمسؤولیّت  و  پردردسر  و  لبریز  از  تکالیف  و  وظائف‌)  سنگینی  را  بر  تو  نازل  خواهیم  کرد  (‌که  قرآن  است‌)‌.  عیادت  شبانه‌،  (‌افعال  آن‌)  مؤثّرتر  و  ماندگارتر،  و  اقوال  (‌آن‌)  درست‌تر  و  پابرجاتر  است‌.  تو  در  روز،  تلاش  فراوان  و  طولانی  داری  (‌و  به  سبب  اشتغال  به  امور  زندگی  و  تبلیغ  رسالت‌،  فراغتی  برای  پرداختن  به  قرائت  قرآن  نـخواهی  داشت‌)‌.  نام  پروردگارت  را  ببر،  و  از  همه  چیز  ببر  و  بــدو  بپیوند  (‌و  در  دلهای  شب  بــه  نیایش  و  پرستش  او  بپرداز)‌.  یزدان‌،  خداوند‌گار  مشرق  و  مغرب  (‌و  همۀ  جهان  هستی‌)  است‌،  و  جز  او  معبودی  نیست‌.  پس  تنها  او  را  به  عنوان  کارساز  و  یاور  برگیر  و  برگزین  (‌و  کار  و  بار  خویش  را  بدو  واگذار  کن‌)‌.  در  برابـر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبائی  کن‌،  و  به  گونۀ  پسندیده  از  ایشان  دوری  کن‌. (مزّمّل/1-10)                                   

محفد  «‌عـهه‌سه  این  چنین  برخاست.  و  این  چنین  در  پیکار  دائم  و  همیشگ  بیش  از  بیست  سال  زندگی‌کرد.  در  طول  این  مدت‌کاری  او  را  ازکاری  بازنداشت  و  غافل  نکرد،  از  آن  زمان‌که  ندای  آسمانی  بزرگوار  را  شنید  و  از  آن  تکلیف  و  وظیفۀ  هراس‌انگیز  را  دریافت  .  .  .  خداوند  از  طرف  ما  و  از  طرف  همۀ  انسانها  بهترین  پاداش  را  بدو  عطاء  فرمایادا  .  .

*

نیمۀ  اول  این  سوره  با  آهنگ  موسیقی  یگانه‌ای  به  پیش  می‌رود.  این  آهنگ‌،  حرف  لام  مطلّقۀ  مـمدودی  است‌.  آهنگ  خوشایند  محترمانۀ  بزرگواری  است‌.  سازگار  با  عظمت  تکلیف  و  جدّیّت  فرمان  است‌.  همآوا  با  هولها  و  هراسهای  پیاپی  و  متوالی  روند  سوره  است  .  .  .  هولها  و  هراسهای  تهدید  و  بیم  وحشتناک  و  ترسناک  است‌: 

( وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلاً (11)  إِنَّ لَدَیْنَا أَنکَالاً وَجَحِیماً (12)  وَطَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَعَذَاباً أَلِیماً) (13)

مرا  با  ثروتمندانی  واگذار  که  (‌تو  را  و  رسالت  آسمانی  را  دروغ  می‌نامند  و)  تکذیب  می‌دارند،  و  با  آسودگی  خاطر  آنان  را  اندکی  مهلت  بده‌.  (‌خود  دانم  و  ایشان‌)‌.  نزد  ما  غل  و  زنـجیرها  و  آتش  سوزان  دوزخ  است‌.  و  همچنین  خوراک  گلوگیری  و  عذاب  دردناکی  موجود  است‌.  (‌مزّمّل‌/ 11-13) 

و  هولها  و  هراسهای  جایگاه  همایش  همگان‌،  یعنی  محشری  است‌ که  از  میان  صحنه‌های  جهان  و  از  ژرفاهای  درون  آدمیان  سر  برمی‌زند  و  پدیدار  و  نمودار  می آید.

( یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَکَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیباً مَّهِیلاً) (14)

روزی‌،  زمین  و  کوه‌ها  سخت  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آید  و  (‌چنان  کوه‌ها  درهم  کوبیده  می‌شود  که‌)  کوه‌ها  به  توده‌های  پراکنده  و  تپه‌های  ریگ  روان  تبدیل  می‏‎گردد. (مزّمّل/14)                                                                          

( فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِن کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیباً (17)  السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً) (18)

اگر  کافر  شوید‌،  چگونه  خود  را  از  (‌عذاب  شدید)  روزی  بر کنار  می‌دارید  که  (‌ترس  و  هراس  آن‌)  کودکان  را  پیر  می‌سازد؟‌!  در  آن  روز  آسمان  (‌با  همه  قوّت  و  عظمتی  که  دارد،  از  خوف  و  هول  قیامت‌)  از  هم  شکافته  می‏‎گردد.  وعدۀ  خدا  قطعاً  به  وقوع  می‌پیوندد. (‌مزّمّل‌/17و18) 

و  امّا  آیۀ  واپسین  و  طویلی ‌که  نیمۀ  دوم  این  سوره  را  تشکیل  می‌دهد،  پس  از گذشت  یک  سال  شب‌زنده‌داری  و  عبادت  و  به  نماز  ایستادن  تا  بدان  اندازه ‌کـه  پاهای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  جماعتی  از کسانی  که  در  خـدمتش  بودند  ورم  می‌کند  و  می‌آماسد،  نازل  گردیده  است‌.  خدا  او  را  و  ایشان  را  با  این  شب‌زنده‌داری  و  عبادت  و  به  نماز  ایستادن  آماده  می‌سازد  برای  چیزی‌ که  آنان  را  باید  برای  آن  آماده  سازد!  آن‌ گاه  حکم  تخفیف  نازل  شد.  همراه  با  آن  اطمینان  داده  می‌شود که  این  خدا  است‌ کـه  ایشان  را  برابر  علم  و  حکمتش  برگزیده  است  و  ایـن  بارهای  سنگین  و  تکالیف  دشوار  را  بر  دوششان‌ گذاشته  است‌،  بارهای  سنگین  و  تکالیف  دشواری ‌که  خدا  آن  را  برایشان  در علم  خود  مقدّر و مقرّر  فرموده  است  .  .  .  این  آیه  دارا‌ی  شیوه  و  روال  ویژه‌ای  است‌.  آیه‌ای  است  طولانی  و  دارای  موسیقی  و  نوای  موّاج  و گسترده  است‌.  در  آن  آرامش  و  استقرار  است‌،  و  دارای  قافیه‌ای  متناسب  با  ا‌ین  آرامش  و  استقرار  است‌.  و  آن  حرف  میم  است ‌که  پیش  از  آن  حرف  باء  مدّی  است‌:

(غَفُورٌ رَّحِیمٌ )(20)   آمرزگار  و  مهربان  است‌.  (‌مزّمّل‌/ 20) 

این  سوره  با  دو  بخش  خود‌  صفحه‌ای  از  تاریخ  این  دعوت  را  نشان  می‌دهد.  این  سوره  با  ندای  آسمانی  و  ارزشمند  می آغازد،  و  وظیفه  و  تکلیف  بزرگی  را  در  شروع  خود  دارد.  آمادگی  برای  انـجام  این  وظیفه  و  تکلیف  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  آن  را  در سایۀ  شب‌زنده‌داری‌،  خواندن  نماز،  تلاوت  قرآن‌،  ذکر  و  یاد  خاشعانه  و  از  همه  چیز  بریده  و  به  خدا  رسیده،  تکیه  و  توکّل  بر  خدای  یگانه‌،  صبر  و  شکیبائی  و  استقامت  در  برابر  اذیّت  و  آزار،  بهینه  زیبا  به  ترک  تکذیب ‌کنندگان  گفتن،  و  ایشان  را  به  خداوند  قادر  و  توانا  سـپردن‌،  خداوندی ‌که  صاحب  دعوت  و  صاحب  پیکار  او  است‌،  حاصل  می‏‎گردد  .  .  .

این  سوره  با  پسودۀ  نرمش‌،  مهربانی،  تخفیف  دادن‌،  آسان‌ گرفتن‌،  رهنمود کردن  به  طاعات  و  عبادات،  توصیه  به  خیرات  و  حسناتی‌ که  مـوجب  نزدیکی  به  خدا  می‌گردند،  و  اشاره  به  مرحمت  و  مغفرت  خدا،  به  پایا ن می آید:

(انَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) (20)

خدا  آمرزگار  و  مهربان  است‌. (‌مزّ‌مّل‌/20) 

این  سوره  با  دو  بخش  خـود  صفحه‌ای  از  صفحات  جدّ و  جهد  و  تلاش  و کوشش  ارزشمند  و  بزرگواری  را  به  تصویر  می‌کشد که  آن‌ گروه  برگزیدۀ  بشری  از  خـود  نشان  دادند.  آن‌ گروهی ‌که  در  میان  انسانهای‌ گمراه  برگزیده  شده  بودند  تا  ایشان  را  به  سوی ‌پروردگارشان  برگردانند،  و  در  این  راستا  در  بر‌ابر  اذیّت  و  آزارشان  صبر  و  شکیبائی‌ کنند،  و  با  افکار  و  اندیشه‌های  درونشان  جهاد  و  پیکار  نمایند.  خودشان  دست  بکشد  و  بیالایند  از کالاهائی‌ که  در  زندگی  انسان  را گول  می‌زنند،  و  از  لذّتهائی ‌که  انسان  را  به  لهو  و  لعب  و  غفلت  می‌کشانند،  و  از  آسایشها  و  آسودگیهائی ‌که  افراد  بی‌خیال  بدانها  سرگرم  می‌شوند،  و  از  خفتن  و  خوابیدنی  که  اشخاص  بیکاره  بدان  تن  درمی‌دهند.

هم  اینک  به  بررسی  این  سوره  می‌پر‌دازیم  و  نصوص  زیبای  قرآنی  آن  را  مطرح  می سازیم‌.

*

(یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (1)  قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً (2)  نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً (3)  أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً (4)  إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً (5)  إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءاً وَأَقْوَمُ قِیلاً (6)  إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً (7)  وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً (8)  رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً) (9)

ای  جامه  به  خود  پیچیده‌!  شب‌،  جز  اندکی  (‌از  آن‌)  بیدار  بمان‌.  نیمی  از  شب‌،  یا کمی  از نیمه  بکاه  (‌تا  به  یک‌ سوم  شب  می‌رسد)‌.  یا  بر  نیمۀ  آن  بیفزا  (‌تا  به  دو  سوم  شب  می‌رسد)‌.  و  قرآن ‌را  بـخوان  خواندنی  (‌همراه  با  دقّت  و  تأ‌مّل‌،  و  در  ضمن  شمرده  و  روشن‌)‌.  ما  سخن  (‌پرمسؤولیّت  و  پردردسر  و  لبریز  از  تکالیف  و  وظائف‌)  سـگینی  را  بر  تو  نازل  خواهیم  کرد  (‌که  قرآن  است‌)‌.  عبادت  شبانه‌،  (‌افعال  آن‌)  مؤثّرتر  و  ماندگارتر،  و  اقوال  (‌آن‌)  درست‌تر  و پابرجـاتر  است‌.  تو  در  روز،  تلاش  فراوان  و  طولانی  داری  (‌و  به  سبب  اشتغال  به  امور  زندگی  و  تبلیغ  رسالت‌،  فراغتی  برای  پرداختن  به  قرائت  قرآن  نخواهی  داشت‌)‌.  نام  پروردگارت  را  ببر،  و  از  همه  چیز  ببُر  و  بدو  بپیوند  (‌و  در  دلهای  شب  به  نیایش  و  پرستش  او  بپرداز)‌.  یزدان‌،  خداوندگار مشرق  و مغرب  (‌و همۀ  جهان  هستی‌)  است‌،  و  جز او معبودی  نیست‌.  پس  تنها  او را  به  عنوان ‌کارساز و یاور  برگیر  و  برگزین  (‌و کار و  بار  خویش ‌را  بدو واگذار کن‌)‌.

(یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (1) ...قُم...).

ای  جامه  به  خود  پیچیده  . . .  پاشو  ...  .

این  دعوت  آسـمان  است‌.  صدای  خـداوند  بزرگ  و  سترگ  است . . .  پاشو  .  .  .  پاشو  برای  انجام ‌کار  بزرگی  که  در  انتظار  تو  است‌،  و  برای  برداشتن  بار  سنگینی‌ که  آماده  برای  بر  دوش ‌کشیدن  تو  است‌.  پاشو  برای  جدّ  و  جهد  و  رنج  و  زحمت  و  خسته  شـدن‌.  پاشو  زمان  خوابیدن  و  آسودن  به  پایان  آمده  است  .  .  .  پاشو  و  برای  این ‌کار  آماده  شو  و  مهیّا  باش.

سخن  بزرگ  هراسناکی  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  از  رختخواب ‌گرم  خانۀ  آرام  و  آغوش  گرم  بیرون  می‌کشد،  تا  او  را  به  میان  دریای  موّاجی  بیندازد  که  دستخوش  طوفانها  و  بارانها  است‌.  تا  او  را  به  مـیان  سختیها  و  دشواریها  و  جاذبه‌ها  و  دافعه‌های  پهنۀ  درونها  و  گسترۀ  واقعیّت  زندگی  بیندازد.  هم  درونها  و  هـم  بیرونها  را  رو به ‌راه  سازد.

کسی ‌که  برای  خودش  زندگی  می‌کند  چه  بسا  آسـوده  زندگی  بکند،  امّا  او کوچک  زندگی  می‌کند  و کوچک  می‌میرد.  لیکن  شخص  بزرگ ‌که  این  بار سنگین  بزرگ  را  بر  دوش  می‌کشد،  او  را  با  خواب  چه ‌کار؟  او  را  با  آسایش  چه ‌کار؟  او  را  با  رختخواب ‌گرم  و  با  زندگی  آرام  چه‌ کار؟  او  را  با کالاها  و  متاعهای  آسایش‌ بخش  چه ‌کار؟  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حقیقت  امر  را  شناخته  است  و  ارزش  آن  را  شناخته  است‌.  وقتی ‌کـه  خدیجه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ او  را  به  آرامش  دعوت  می‌کند  و  بدو  می‌گوید که  بخوابد،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  می‌فرماید: 

«‌‌مَضی  عهد النّوم  یا  خدیجه‌!»

«‌ای  خدیجه‌،  زمان  خواب  گذشت!»

بلی  زمان  خواب  گذشت‌.  از  امروز  به  بعد  آنچه  هست  شب‌زنده‌داری  و  خستگی  و  جهاد  طولانی  سخت  است‌! 

(یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (1)  قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً (2)  نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً (3)  أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً) (4)

  ای  جامه  به  خود  پیچیده‌!  شب‌،  جز  اندکی  (‌از  آن‌)  بیدار  بمان‌.  نیمی  از  شب‌،  یا  کمی  از  نیمه  بکاه  (‌تا  به  یک‌ سـوم  شب  می‌رسد)‌.  یا  بر  نیمۀ  آن  بیفزا  (‌تا  بـه  دو  سوم  شب  می‌رسد)‌.  و  قرآن  را  بخوان  خواندنی  (‌همراه  با  دقت  و  تـأمّل‌،  و  در  ضمن  شمرده  و  روشن‌)‌.

این  آماده  شدن  است  برای  وظیفۀ  مهمّ  و  بزرگی  با  وسائل  الهی  تضمینی  آماده  شدن  .  .  .  شب ‌زنده‌داری‌:  بیشترین  آن  بیش  از  نیمۀ  شب  و کم‌تر  از  دو سوم  شب‌.  و  کم‌ترین  آن  یک سوم  شب  است  .  .  .  شب ‌زنده داری  برای  خواندن  نماز  و تلاوت  قرآن‌.  تلاوت‌،  در  خواندن  قرآن  صدا  را  بلند کردن  و  تجوید  را  مراعات  نمودن  است‌،  بدون  آواز  سر  دادن  و  طنین  درانداختن  و  به  نغمه‌سرائی  پرداختن.

در  بارۀ  نماز  وتر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  شب‌،  روایت  صحیح  است ‌که  می‌فرماید:  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیش  از  یازده  رکعت  را  نخوانده  است‌.  امّا  با  این  یازد‌ه  رکعت  اندکی  کم‌تر  از  دو سوم  شب  را  بسر  برده  است‌.  در  این  مدّت  قرآن  را  چنان‌ که  باید  تلاوت  می فرمود.

امام  احمد  در  مسند  خود  روایت‌ کرده  است‌:  یحیی  پسر  سعد  - که  پسر  ابو  عروبه  است  -  از  قتاده،  و  او  از  زراره  پسر  اوفی‌،  و  او  از  سعید  پسر  هشام‌،  برایمان  روایت  کرده  است ‌که  سعید  پسر  هشام  به  پیش  ابن  عبّاس  رفت  و  از  او  در  بارۀ  وتر  پرسید.  ابن  عبّاس ‌گفت‌:  آیا  داناترین  فرد  روی  زمین  از وتر پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  به  تو  معرّفی ‌کنم‌؟  گفت‌:  بلی.  ابن‌عبّاس  گفت‌:  به  نزد  عـائشه  برو  و  از  او  در  بارۀ  وتر  بپرس‌.  سپس  به  پیش  من  برگرد  و  از  پاسخی ‌که  به  تو  می‌دهد  مرا  مطّلع‌ کن  .  .  .  سعید  پسر  هشام  می گو‌ید:‌ گفتم‌:  ای  مادر  مؤمنان  مرا  از  اخلاق  پیغمبر  خـدا  باخبر کن‌.  گـفت‌:  آیا  قـرآن  را  نمی‌خوانی‌؟ ‌گفتم‌:  بلی ‌که  می‌خوانم‌.  گفت‌:  اخلاق  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  قرآن  بود.  خواستم‌ که  برخیزم  و  بروم.  ولی  به  نظرم  رسید  از  شب‌زنـده‌داری  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سؤال  کنم‌.  گفتم‌:  ای  مادر  مـؤمنان  از  شب‌زنده‌داری  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مرا  بیاگاهان‌.  گفت‌:  آیا  این  سوره  را  نمی‌خوانی‌:  «  یا ایها  ا‌لمزّمّلُ  »‌؟ ‌گفتم‌:  بلی‌ که  می‌خوانم‌.  گفت‌:  خدا  شب‌زنده‌داری  را  در  اوّل  این  سـوره  فرض  کرده  است‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  اصحاب  او  یک  سال  شب‌زنده‌داری ‌کردند  تا  بدانجا که  پاهایشان  ورم  کرد  و  آماسید.  خداوند  در  آسمان  مشک  ختام  آن  را  دوازده  ماه‌ کرد.  پس  از  دوازده  ماه  تخفیف  آن  را  در  آخر  این  سوره  نازل ‌کرد.  شب‌زنده‌داری  بعد  از  آن‌ که  واجب  بود  سنّت‌ گردید  .  .  .  خواستم‌ که  برخیزم  و  بروم.  ولی  به  نظرم  رسید  از  وتر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بپرسم‌. گفتم‌:  ای  مادر  مؤمنان  از  وتر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برایم  بگو. گفت‌:  ما  سواک  و  وسائل  وضوی  او  را  برایش  آماده  می‌کردیم‌.  خدا  او  را  آن‌ گونه‌ که  می‌خواست  در  شب  بیدار  مـی‌کرد.  او  سواک  می‌کشید.  سپس  وضو  می‏‎گرفت.  آن‌ گاه  هشت  رکعت  نماز  می‌خواند  و  در  آنها  (‌برای  تحیّات‌)  نمی‌نشست‌.  به  دنبال  رکعت  هشتم  می‌نشست‌.  به  ذکـر  پروردگارش  می‌پرداخت  و  دعا  می‌کرد.  سپس  برمی‌خاست  و  سلام  نمی‌داد.  آن  گاه  به  نماز  ادامه  می‌داد  و  رکعت  نهم  را  می‌خواند‌.  سپس  می‌نشست  و  به  ذکر  خدای  یگانه  می‌پرداخت  و  دعا  می‌کرد  و  او  را  به ‌کمک  می‌طلبید.  آن‌ گاه  سلام  می داد  به  گونه‌ای ‌که  صدا  را  به ‌گوش  ما  می‌رسانید.  آن‌ گاه  دو  رکعت  دیگر  را  نشسـته  می‌خواند.  بعد  از  آن  سلام  می‌داد.  پسر  عزیزم  این  یازده  رکعت  شد.  وقتی ‌که  سن  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم   بالا  رفت  و  بدن  او گوشت‌ گرفت‌،  نماز  خود  را  هفت  رکعت ‌کرد.  بعد  از آن  دو  رکعت  دیگر  را  نشسته  می‌خواند  و  سلام  می‌داد.  فرزند  عزیزم  این  نه  رکعت  شد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌هر گاه  نمازی  را  می‌خواند  دوست  می‌داشت  بر  آن  مداومت  داشته  باشد.  اگر  خواب  یا  درد  و  یا  بیماری  او  را  از  شب‌زنده‌داری  و  نماز  شب  بازمی‌داشت‌،  در  روز  دوازده  رکعت  نماز  می‌خوانـد.  اطّلاع  ندارم ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ همۀ  قرآن  را  در  یک  شب  تا  صبح  خوانده  باشد،  و  یک  ماه‌ کامل  را  پشت  سر  هم  روزه ‌گرفته  باشد  مگر  ماه  رمضان  .  .  .»‌.[1]

این  آماده‌ کردن  برای  دریافت  سخن  مهمّ  و  پرمسؤولیّتی  است ‌که  خدا  آن  را  بر  او  نازل  خواهد کرد:

(إنا سنلقی علیک قولا ثقیلا).

ما  سخن  (‌پرمسؤولیّت  و  پردردسر  و  لبریز  از  تکالیف  و  وظائف‌)  سنگینی  را  بر  تو  نازل  خواهیم  کرد  (‌که  قرآن  است‌)‌.

این  سخن  پرمسؤولیّت‌،  قرآن  و وظائف  و  تکالیفی  است  که  به  دنبال  دارد  .  .  .  قرآن  در ساختار  خود  سنگین  و  مشکل  نیست‌.  بلکه  ساده  و  آسان  برای  آموختن  و  پند  گرفتن  است‌.  امّا  قرآن  در  ترازوی  حقّ  سنگین  و گرانبها  است‌،  سنگین  و گرانبها  در  تأثیری  است‌ که  در  دل  دارد: 

(لو أنزلنا هذا القرآن على جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیة الله).

اگر  ما  این  قرآن  را  برای  کوهی  فرو می‌فرستادیم‌،  کوه  را  از  ترس  خدا،  کرنش ‌کنان  و  شکافته  می‌دیدی‌!. (‌حشر/21) 

خدا  قرآن  را  نازل  فرمود  بر دلی ‌که  آن  را  دریـافت  می‌دارد  و  از کوه  پابرجاتر  و  استوارتر  است  .  .  .

د‌ریافت  این  فیض  و  برکت  نور  و  آگاهی  و  هوشیاری‌،  بس  سنگین  است  و  به  آمادگی  طولانی  نیازمند  است‌.  سازش  و  سازگاری  و  همنوائی  و  همآوائی  با  حقائق  بزرگ  و  خالص  جهانی‌،  سنگین  است  و  نیاز  به  آمادگی  طولانی  دارد.

تماس ‌گرفتن  و  ارتباط  پیدا کردن  با  جهان  بالا  و  عالم  فرشتگان‌،  و  با  روح  هستی  و  ارواح  آفریدگان  جاندار  و  جماد  بدان‌ گونه‌ که  برای  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  میسّر  گردید،  سنگین  است  و  نیاز  به  آمادگی  طولانی  دارد.  استقامت  و  ماندگاری  بر  این  امر،  بدون  شکّ  و  تردید  و  دو دلی‌،  و  بدون  توجّه  در  اینجا  و  آنجا  به  نداها  و  جاذبه‌ها  و  سدّها  و  مانعهای  سر  راه‌،  مشکل  و  دشوا‌ر  است  و  نیاز  به  آمادگی  طولانی  دارد.

شب‌زنده‌د‌اری  و  نیایش  و  پرستش  شبانه،  در  حالی ‌که  مردمان  در  خواب  ناز  آرمیده‌اند،  و گسیختن  از  تاریکیهای  زندگی  روزانه  و کارهای  بیهوده  و  بی‌ارزش  آن‌،  و  تماس‌ گرفتن  با  خدا،  و  د‌ریافتن  فیض  و  برکت  و  نور خدا،  و  انس  و  الفت  با  خدا  و خلوت  با  او،  و تلاوت  قرآن  در  آن  حال‌ که  جهان  ساکت  و  آرام  است‌،  تلاوت  قرآن  در  این  وقت   به گونه ای که  انگار  دارد  از  جهان  بالا  و  عالم  فرشتگان  نازل  می‌شود  و  اقطار  و اکناف  هستی  در  لحظۀ  تلاوت‌،  بدون  واژه‌ها  و کلمه‌ها  و  جمله‌ها  و  عبارتهای  بشری  با  آن  همآوا  می‌گرد‌د  و  بدو  پاسخ  می‌گوید،  و  پذیرۀ  پرتوها  و  پیامها  و آهنگهای  آن  در  شب  تاریک  می‌رود،  اینها  همه  زاد  و  توشۀ  آن  سخن  سنگین‌،  و  برداشتن  آن  بار کمرشکن  و  جدّ  و  جهد  تلخی  است  که  در  انـتظار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌،  و  در  انتظار  کسی  است‌ که  در  میان  هر  نسلی  و  نژادی  با  این  دعوت  به  دعوت  می‌پردازد،  و  دلها  را  در  راه  سخت  و  طویل  منوّر  می‌کند،  و  دلها  را  از  وسوسۀ  اهریمن  محفوظ  و  مصون  می‌دارد،  و  دلهـا  را  از  حـیرانی  و ویلانی  در  تاریکیهائی  می‌پاید که  این  راه  روشن  را  لبریز  و  سرریز  کرده‌اند  و  سراسر  آن  را  پوشانده‌اند.

( إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْاً وَأَقْوَمُ قِیلاً) (6) 

عبادت  شبانه‌،  (‌افعال  آن‌)  مؤثّرتر  و  ماندگارتر،  و  اقوال  (‌آن‌)  درست‌تر  و  پابرجاتر  است‌.

(ناشِئَةَ اللَّیْلِ). قیام  و  برخاستن  شبانه  .  .  .  مراد  عبادت  شبانه  است‌.

ناشئه‌ اللیل‌:  هر  آن  چیزی  است‌ که  بعد  از  عشاء  از  شب  پدید  می‌آید.  این آیه  می‌فرماید: 

(انَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْاً).

عبادت  شبانه‌،  (‌افعال  آن‌)  مؤثّرتر  و  ماندگارتر  است‌.  یعنی  برای  بدن  خستگی‌آورتر  است‌.

(وَ أَقْوَمُ قِیلاً).

و  اقوال  (‌آن‌)  درست‌تر  و  پابرجاتر  است‌.

یعنی  خیر و خوبی  آن  بیشتر و ماندگارتر است  .  .  .  همان  گونه‌ که  مجاهد گفته  است‌.  چه  غلبۀ  بر  ندای  خواب  و  کشش  رختخواب،  آن  هم  بعد  از  رنج  و  زحمت  روزانه‌،  تأثیر  بیشتری  دارد  و  برای  بدن  خسته‌کننده‌تر  است‌.  امّا  هر چه  هست  اعلان  سلطه  و  سیطرۀ  روح‌،  و  پذیرش  دعوت  خد‌ا،  و  ترجیح  دادن  انس  و  الفت  با  خدا  است‌.  بدین  خاطر  اقوال  آن  درست‌تر  و  پابرجاتر  است‌.  چرا که  ذکر  و  یاد  خدا  در  آن  دارای  حلاوت‌،  و  نماز  در  آن  دارای  خشوع  و  خضوع،  و  راز  و  نیاز  و  مناجات  در  آن  رخشندگی  و  تابندگی ‌ویژۀ  خود  را  دارد.  نما‌ز و ذکر  خدا  در  آن  به  دل  انس  و  الفت  و آرامش  و  آسایش  و  تابش  و  نور عطاء  بکند.  چه  بسا  انسان  همچو‌ن  چیزهائی  را  در  نماز  و  ذکر  روزانه‌اش  نیابد  .  .  .  خدائی‌ که  ایـن  دل  را  آفریده  است‌،  راه‌هـای  نفوذ  در  آن‌،  و  تـارهای  آن  را  می‌شناسد،  و  می‌داند  چه  چیزی  بدان  فرو می‌رود  و  بر  آن  به  آوا  و  نوا  درمـی آید،  و  چه  اوقاتی  دل  بیشتر  گشایش  و  آمادگی  پذیرش  دارد،  و  چه  اسباب  و  وسائلی  بیشتر  به  دل  چنگ  می‌زند  و  بیشتر آویزۀ  دل  می‌شود  و  تأثیر ژرف‌تری  در آن  دارد.

یزدان  سبحان  که  بندۀ  خود  و  فرستادۀ  خود  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را آماده  می‌کند  تا  سـخن‌ سنگین  را  دریافت  بدارد،  و  بار سنگین  و  بزرگ  مسؤولیّت  را  بر  دوش  بکشد.  بدین  منظور  شب‌زنده‌داری  و  نیایش  و  پرستش  شبانه  را  برای  او  برگزیده  است‌.  چون  خیزش  و  نیایش  شبانه  افعال  آن  مؤثّرتر  و  ماندگارتر،  و  اقوال  آن  درست‌تر  و  پابرجاتر  است‌.  زیرا  او  در  روز  مشغلتهای  خودش  را  دارد،  و  روز  تلاشها  و کو‌ششهائی  را  می‏طلبد  که  توان  و  نیرو  و  توجّه  زیادی  را  به  خود  اختصاص  می‌دهد:

(إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً) (7)

تو  در  روز،  تلاش  فراوان  و  طولانی  داری  (‌و  به  سبب  اشتغال  به  امور  زندگی  و  تبلیغ  رسالت‌،  فراغتی  برای  پرداختن  به  قرائت  قرآن  نخواهی  داشت‌).

بگذار  روز  را  در  این  تلاش  و  جنبش  بسر  برد،  و  در  شب  خالصانه  به  پرستش  پروردگارش  بپردازد.  در  آن  به  نماز  بایستد  و  به  ذکر  و  دعا  بنشیند:

(وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً) (8)

نام  پروردگارت  را  ببر،  و  از همه  چیز  ببر  و  بدو  بپیوند  (‌و  در  دلهای  شب  به  نیایش  و  پرستش  او  بپرداز).

نام  پروردگار  بردن  تنها گفتن  و  بر  زبان  راندن  این  نام  بزرگو‌ار  نیست‌.  تنها گفتن  این  نام  والا  و  شمردن  آن  با  دانه‌های  صدگانه  یا  هزارگانۀ  تسبیح  نیست‌.  بلکه  نـام  بردن  و ذکر کردن  آن  باید  با  حضور  دل  باشد.  باید  دل  و  زبان  همآوا  شود.  یا  مراد  از  این  ذکر،  نماز  است‌.  نماز  را  خواندن  و  قرآن  را  در  آن  تلاوت ‌کردن  است‌.  تبتّل  هم  کناره‌گیری  و  یکپارچه  از  غیر  خدا  بریدن،  و  به  طور کلّی  با  پرستش  و  نیایش  رو  بدو کردن  است‌.  از  هر  اندیشه‌ای  و  از  هر کاری‌ گسیختن‌،  و  با  احساس  و  شعو‌ر کامل  با  خدا  حضور  پیدا کردن  است‌.

وقتی ‌که  تبتّل‌ که  به  معنی  بریدن  و گسیختن  از هر  چیزی  بجز  خدا  است  ذکر گردیده  است‌،  بعد  از  آن  ذ‌کر  شده  است  این ‌که  جز  خدا  چیزی  وجود  ندارد که‌ کسی  بدو  رو  کند  اگر  بخواهد که  رو  بکند:

( رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً) (9)

یزدان‌،  خداوندگار  مشرق  و  مغرب  (‌و  همۀ  جهان  هستی‌)  است‌،  و  جز  او  معبودی  نیست‌.  پس  تنها  او  را  به  عنوان  کارساز  و  یاور  برگیر  و  برگزین  (‌و  کار  و  بار  خویش  را  بدو  واگذار  کن‌)‌.

او  خداوندگار  هـر  جهتی  و  رویکردی  است  .  .  .  خداوندگار  مشرق  و  مغرب  است  .  .  .  او  یگانه  و یکتا  است‌.  جز  او  معبودی  نیست‌.  بریدن  و گسیختن  از  هر  کسی  و  از  هر  چیزی  و  پرداختن  و گرائیدن  بدو،  پرداختن  و گرائیدن  به  سوی  حقیقت  یگانه  در  این  جهان  هستی  است‌.  توکّل ‌کردن  بر  او  و  تکیه  زدن  بدو  توکّل  و  تکیه  بر  نیروی  یگانه  در  این  جهان  هستی  است‌.  توکّل  بر  خدا  و  پشت  بستن  به  خداوند  یگانه‌،  ثمرۀ  مستقیم  اعـتقاد  به  وحدانیّت  و  یگانگی  خدا،  و  اعتقاد  به  سلطه  و  سیطرۀ  او  بر  مشرق ‌و مغرب‌،  یعنی  بر کلّ  جهان  است  .  .  .  پیغمبری  که  فریاد  زده  می‌شود:  برخیز  .  .  .  برخیزد  تا  بار سنگین  مسؤولیّت  را  بر  دوش ‌کشد،  نیازمند  این  است‌ که  پس  از  هر چیز  از هر کس  بگسلد  و  ببرد  و تنها  با  خدا  باشد  و  تنها  بر  او تکیه  و  تو‌کّل‌ کند،  نه  بر کس  دیگری‌.  چه  از  همین  آستانه  باید  نیرو  و  توشه  را  بطلبد  و کمک  و  یاری  بجوید  برای  برداشتن  این  بار  سنگن  در  این  راه  د‌ور  و  درازی ‌که  در پیش  است‌.

آن ‌گاه  خداوند  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  به  صبر  جمیل  بر  چیزی  رهنمود  می‌فرماید که  از  قوم  خود  می‏‎بیند،  از  قبیل  تهمت  زدن‌،  رویگردانی‌،  جلوگیری  از  پذیرش  دعو‌ت‌،  و  کار  دعوت  را  به  تعطیل‌ کشاندن  و  راکد  نگاه  داشتن‌.  او  را  رهنمو‌د  می فرماید  تکذیب‌ کنندگان  را  به  حال  خود  رها  کند  و کاری  به‌ کارشان  نداشته  باشد.  ایشان  را  اندکی  مهلت  و  فرصت  دهد‌،  چه  عذاب  و تنبیه  ایشان  در  دست  یزدان  است‌:

( وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً (10)  وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلاً (11)  إِنَّ لَدَیْنَا أَنکَالاً وَجَحِیماً (12)  وَطَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَعَذَاباً أَلِیماً (13)  یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَکَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیباً مَّهِیلاً (14)  إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولاً شَاهِداً عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً (15)  فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذاً وَبِیلاً (16)  فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِن کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیباً (17)  السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً) (18)

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبائی  کن‌،  و  به  گونۀ  پسندیده  از  ایشان  دوری  کن‌.  مرا  با  ثروتمندانی  واگذار  که  (‌تو  را  و  رسالت  آسمانی  را  دروغ  می‌نامند  و)  تکذیب  می‌دارند،  و  با  آسودگی  خاطر آنان  را  اندکی  مهلت  بده‌.  (‌خود  دانم  و  ایشان‌)‌.  نزد  ما  غـل  و  زنـجیرها  و  آتش  سوزان  دوزخ  است‌.  و  همــین  خوراک  گلوگیری  و  عذاب  دردناکی  مـوجود  است‌.  روزی‌،  زمین  و  کـوه‌ها  سخت  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آید  و  (‌چنان  کوه‌ها  درهم  کوبیده  می‌شود  که‌)  کوه‌ها  بـه  توده‌های  پراکنده  و  تپه‌های  ریگ  روان  تبدیل  می‏‎گردد.  (‌ای  اهـل  مکّه‌!)  ما  پیغمبری  را  به  سـوی  شما  فـرستاده‌ایم  که  (‌در  روز  قیامت‌)  گواه  بر  شما  است‌،  همان  گونه  که  به  سوی  فرعون  پیغمبری  را  فرستاده  بودیـم‌.  فـرعون  بـا  آن  پیغمبر  بـه  مـخالفت  برخاست‌،  و  ما  هم  او  را  بـه  سختی  فرو گرفتیم  (‌و  به  مجازات  شدیدی  گرفتار  ساختیم‌)‌.  اگر  کافر  شوید،  چگونه  خود  را  از  (‌عذاب  شدید)  روزی  برکنار  می‌دارید  که  (‌ترس  و  هراس  آن‌)  کودکان  را  پـیر  می‌سازد؟‌!  در  آن  روز  آسمان  (‌با  همه  قوّت  و  عظمتی  که  دارد،  از  خوف  و  هول  قیامت‌)  از  هم  شکافته  می‏‎گردد.  وعدۀ  خدا  قطعاً  به  وقوع  می‌پیوندد.

اگر  روایت  نخستین  در  بارۀ  نزول  سرآغاز  این  سوره  صحیح  باشد که  در  ابتدای  بعثت  نازل  گردیده  است‌،  قطعاً  بخش  دوم  این  سوره  بعدها  نازل  شده  است  بدان  هـنگام ‌که  دعوت  علنی  و  آشکار گردیده  است‌،  و  تکذیب‌کنندگان  و گردنکشان  پدید  آمده‌اند،  و  بر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بر  مؤمنان  سختگیری‌ کرده‌انـد.  امّـا  اگر  روایت  دوم  صحیح  باشد،  نیمۀ  نخستین  ایـن  سوره  جملگی  به  مناسبت  اذیّت  و  آزاری  نازل ‌گردیده  است  که  مشرکان  به  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسانده‌اند  و  به  جلوگیری  دعوت  پرداخته‌اند.

به  هر حال  ما  می‏‎بینیم  به  صبر  و شکیبائی  رهنمو‌د  می‌شود،  بعد  از  رهنمود  به  شب‌زنده‌داری  و  نماز  شبانه  و  ذکر  خدای  یگانه.  ا‌ین  دو  چیز  اغلب  با  یکدیگر  همراه  هستند  وقتی ‌که  مراد  مجهّز کردن  دل  با  زاد  و  توشۀ  این  دعوت  در  راه  طولانی  و  پر  رنج  و  مشقّت  است‌،  چه  راه  این  دعوت  در  امر  نفوذ  به  دلها  و  درونها  باشد،  و  چه  راه  این  دعوت  در کار  جهاد  با  دشمنان  و کینه‌توزان  باشد.  هر دوی  اینها  هم  سخت  و  دشوار  است  .  .  .  می‌بینیم‌ که  به  صبر  رهنمود  و  رهنمون  می‌شود:

(وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ).

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبائی  کن‌. 

شکیبائی  در  برابر  چیزی ‌که  می‌گویند  و  مایۀ  خشم  و  کین  می‌گردد.

(وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً ).

و  به  گونۀ  پسندیده  از  ایشان  دوری  کن‌.  به  ترک  ایشان ‌گفتن  بدون  عتاب  و  سرزنش  و  خشم  و  کین‌،  و  بدون  دشنام  و  بدگوئی  و  سختگیری  و  تندخوئی  ...  این  هم  خطّ  سیر د‌عوت  در  مکّه  است‌،  به  ویژه  در  اوائل‌ کار  دعوت  .  .  ٠  در  اوائل‌ کار  دعوت‌،  تنها  دلها  و  درونها  مورد  خطاب  قرار  می‌گرفت  و  سخن  با  دلها  و  درونـها  بود  و  بس،  و  فقط  تبلیغ  آرام  و تنها  بیان  روشنگر  در  میان  بود.

زیبا  و  پسندیده  به  ترک  دیگران‌ گفتن  با  وجود  گردنکشی  و  تکذیب  آنان‌،‌ گذشته  از ذکر و  یاد  خدا  نیاز  به  صبر  و شکیبائی  دارد.  صبر  و شکیبائی  سفارش  خدا  به  هر  پیغمبری  از  پیغمبران  خود  است‌.  آن  هم  نه  یک  بار،  بلکه  بارها  و  بارها  و  بارها،  و  توصیۀ  خدا  به  بندگانش  است‌،  بندگانی  که  به  پیغمبرانش  ایمان  آورده‌اند.  ممکن  نیست  کسی  عهده‌دار  این  دعوت  بشود،  مگر  این‌ که  صبر  و شکیبائی  زاد  و  توشه  و  ساز  و  برگ  و  سپر  و  اسلحه  و  سنگر  و  پناهگاه  او  است‌.  ایـن  دعوت‌،  جهاد  است  .  .  .  جهاد  با  نفس  و  شهوات  و  انحرافات  و  ضعف  و گریزپائی  و  شتابگری  و  ناامیدی  نفس  است  .  .  .  جها‌د  با  دشمنان  دعوت‌،  و  با  وسائل  و  تدبیر و  تفکّر و مکر  و کید  و اذیّت  و آزارشان  است  .  .  .  جهاد  به  طور  عام  با  اشخاصی  است ‌کـه  از  تکالیف  و  وظائف  این  دعو‌ت  سرباز  می‌زنند  و  مـی‌گریزند،  و  در  جامه‌های  زیاد‌ی  خویشتن  را  مخفی  می‌دارند،  جامه‌هائی ‌که  برازندۀ  ایشان  نیست  و  بر  تن  آنان  چست  درنمی‌آید.  دعوتگر  هم  هیچ‌ گونه  زاد  و  توشه‌ای  ندارد  مگر  صبر  و  شکیبائی ‌کردن  در  برابر  همۀ  اینها،  و  به  ذکر  و  یاد  خدا  پرداختن‌،  ذکر  و  یاد  خدا  هم  تقریباً  پیوسته  همدم  صبر  و  شکیبائی  است‌.

در  برابر  چیزی ‌که  می‌گویند  صبر  و  شکیبائی‌ کن‌،  و  به  گونۀ  پسندیده  و  زیبا  از  ایشان  دوری ‌کن  و  به  ترک  ایشان  بگو  .  .  .  مرا  با  تکذیب‌کنندگان  واگذار،  چه  من  برای  ایشان  بس  هستم.  خود  دانم  و  ایشان‌:

(وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلاً) (11)

مرا  با  ثروتمندانی  واگذار  که  (‌تو  را  و  رسالت  آسمانی  را  دروغ  می‌نامند  و)  تکذیب  می‌دارند،  و  با  آسودگی  خاطر  آنان  را  اندکی  مهلت  بده‌.  (‌خود  دانم  و  ایشان‌)‌.

سخنی  است‌ که  خداوند  قادر  و  توانا  و  چیره  و  بزرگوار  آن  را  می‌گوید:

(وَذَرْنِی وَالْمُکَذِّبِینَ ).

مرا  با  تکذیب ‌کنندگان  واگذار.

تکذیب کنندگان  آدمیزادگانی  هستند  از  جملۀ  مردمان‌.  کسی ‌که  ایشان  را  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد  خداوندگاری  است‌ که  ایشان  را  آفریده  است‌،  و  این  جهان  بزرگ  و  سترگ  را  آفریده  است‌،  با:  (‌کُن  )‌.  بشو،  نه  بیشتر!

مرا  با  تکذیب‌ کنندگان  واگذار  .  .  .  چه  این  دعوت  من  است‌.  و  بر  تو  پیام  باشد  و  بس.  وظیفۀ  تو  ابلاغ  است‌.  پس  از  ابلاغ  فرمان  یزدان  ایشان  را  واگذار  تا  تکذیب  بکنند  و  دروغ  بنامند.  زیبا  و  پسندیده  به  ترک  ایشان  بگوی‌.  من  جنگ  با  ایشان  را  بر  عهده  خواهم ‌گرفت‌.  تو  فکر  خـودت  را  به ‌کار  و  بار  تکذیب‌کنندگان  مشغول  مدار!

وای  چه  کمرشکن  و  تکان‌دهنده  و  هراسناک  است  وقتی  که  خداوندگار  قادر  متعال  خودش  به  جنگ  ایـن  آفریده‌های  هیچ  و  ضعیف  بپردازد!  .  .

(أُولِی النَّعْمَةِ ).

صاحبان  نعمت  .  .  .  اشخاص  دارا.

این  تکذیب‌کنندگان  دارا  و  ثروتمند  هر  اندازه  قدرت  بر  آفریدگان  امثال  خود  داشته  باشند  در  برابر  خدا کیستند  و  چیستند؟‌

‌( وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلاً) .

آنان  را  اندکی  مهلت  و  فرصت  بده‌.

اگر  در  تمام  زندگی  دنیا  بدیشان  مهلت  و  فرصت  بدهد  اندک  است‌.  زندگی  دنیا  یک  روز  یا  بخشی  از  یک  روز  است  برابر  حساب  و کتاب  خدا.  برابر  حساب  و کتاب  خودشان  نیز  چنین  است  وقتی‌ که  طومار  زندگی  درهـم  پیچیده  می‌شود.  بلکه  آنان  آن  را  یک  سـاعت  از  یک  روز  احساس  می‌کنند  وقتی ‌که  قیامت  فرامی‌رسد!  پس  زندگی  دنیا کم  است  مدّت  آن  هر چند که  باشد.  تازه  اگر  هم  در  این  زندگی  دنیا  از  آنان  انتقام‌ گرفته  نشود  و  سالم  از  دست  انتقام  خداوند  قادر  متعال  رهـا  شوند  و  خدا  بدیشان  مهلت  و  فرصت  بدهد.  سرانجام  اسیر  و  گرفتارشان  می‌سازد  و کار  ایشان  را  می‌سازد‌:

‌( إِنَّ لَدَیْنَا أَنکَالاً وَجَحِیماً (12)  وَطَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَعَذَاباً أَلِیماً) (13) 

نزد  ما  غل  و  زنجیرها  و آتش  سوزان  دوزخ  است‌.  و  همچنین  خوراک  گلوگیری  و  عذاب  دردناکی  موجود  است‌.

«‌انکالاً»‌ : قیود.  هر  نوع  غل  و  زنجیر  سنگین  و  بند گران،  و  «‌جحیماً‌»‌:  آتش  سوزان‌.  و  ‌«‌طعاماً  ذا  غُصّه‌»‌‌:  خوراکی  که  در گلو گیر کند  و  نه  بیرون  بیاید  و  نه  درون  برود.  همۀ  اینها  سزاوار  مناسبی  است  برای  «‌‌اولی ‌النّعمه‌»‌‌:  صاحبان  نعمت‌.  اشخاص  دارائی‌ که  قدر  نعمت  را  ندانسته‌اند،  و  شکر دهندۀ  نعمت  را  بجای  نیاورده‌اند  .  .  .  ای  محمّد  در  برابر  ایشان  صبر  جمیل  و  شکیبائی  پسندیده  داشته  باش‌،  و  مرا  با  آنان  واگذار!  ایشان  را  رها  کن‌،  چه  در  پیش  ما  غل  و  زنجیرها  است‌ که  به  دست  و  پای  ایشان  می‌افتد  و  اذیّت  و  آزارشان  می‌دهد.  در  پیش  ما  آتش  فروزان  د‌وزخ  است‌ که  ایشان  را  تافته  و  بریان  می‌کند  و  می‌سوزاند.  در  پیش  ما  خـوراکی  است ‌که  گلوگیر  است‌.  در  پیش  ما  عذاب  دردناکی  در  روز  هراس‌انگیزی  است  .  .  .

آن‌ گاه  صحنۀ  این  روز  هراس‌انگیز  را  ترسیم  می‌فرماید: 

( یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَکَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیباً مَّهِیلاً )(14)

روزی‌،  زمین  و  کوه‌ها  سخت  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آید  و  (‌چنان  کوه‌ها  درهـم  کوبیده  می‌شود  کـه‌)  کوه‌ها  به  تـوده‌های  پراکنده  و  تپه‌های  ریگ  و  روان  تبدیل  می‏‎گردد.

آهای‌!  این  تصویر  هول  و  هراس  است‌ که  از  مردمان  تجاوز  می‌کند  و  به  زمین  می‌پردازد  و  بزرگ‌ترین  جولانگاه‌های  آن  را  فرامی‌گیرد!  زمین  می‌جنبد  و  می‌لرزد  و  می‌‌ترسد و می‌هراسد و تکّه  تکّه و  پاره  پاره  می‌شود  و سقوط  می‌کند  و  فرو می‌ریزد.  پس  مردمان  ناچیز  ضعیف  باید  چه  حالی  را  پیدا کنند؟‌!

روند  سوره  در  برابر  این  صحنۀ  هراس‌انگیز  و  هراسناک‌،  رو  به  تکذیب‌کنندگان  دارا  و  صاحب  نـعمت  می‌کند.  برای  ایشان  از  فرعون  می‌گوید،  و  فرعون  زورمدار  و  زورگو  را  به  یادشان  می‌آورد.  برایشان  مـی‌ید که  خداوند  چیره  و  فدرتمند  چگو‌نه  او  را گرفتار کرد  و کیفر  داد:

 (إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولاً شَاهِداً عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً (15)  فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذاً وَبِیلاً) (16)

(‌ای  اهل  مکّه‌!)  ما  پیغمبری  را  به  سوی  شما  فرستاده‌ایم  که  (‌در  روز  قیامت‌)  گواه  بر  شما  است‌،  همان  گونه  که  به  سوی  فرعون  پیغمبری  را  فرستاده  بودیـم‌.  فرعون  با  آن  پیغمبر  به  مخالفت  برخاست‌،  و  ما  هم  او را  به  سختی  فرو گرفتیم  (‌و  به  مجازات  شدیدی  گرفتار  ساختیم‌)‌.  این‌ گونه ‌کوتاه  و  مختصر  از  فرعون  و  فرعونیان  می‌گوید،  و  دلهای  ایشان  را  به  تکان  و  لرزه  می‌اندازد  و  از  جای  می‏‎برد  و  آشفته  می‌سازد.  تکان  و  لرزش  و  آشفتگی  دلها  به  دنبال  صحنه  زمین  و کوه‌ها  و  تکان  و  لرزش  و  آشفتگی  و  سقوط‌ کردن  و  فرو ریختن  آنها  ذکر  می‌گردد.  چه  آن  گرفتار کردن  و کیفر  دادن  قیامت  است‌،  و  این  گرفتار کردن  و کیفر  دادن  دنیا  است‌.  پس  چگونه  خودتان  را  نجات  می‌دهید  و  از  همچون  هول  و  هراس  وحشتناکی  می‌رهانید؟

(فَکَیْفَ تَتَّقُونَ - إِن کَفَرْتُمْ - یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیباً (17) السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ).

اگر  کافر  شوید،  چگونه  خود  را  از  (‌عذاب  شدید)  روزی  بر کنار  می‌دارید  که  (‌ترس  و  هراس  آن‌)  کودکان  را  پیر  می‌سازد؟‌!  در  آن  روز  آسمان  (‌با  همه  قوّت  و  عظمتی  که  دارد،  از  خوف  و  هول  قیامت‌)  از  هم  شکافته  می‏‎گردد. 

تصویری ‌که  از  هول  و  هراس  در  اینجا  ترسـم  شده  است  بدین ‌گونه  است‌:  آسمان  از  آن  تکّه  و  پـاره  می‌شود.  پیش  از  این  هم  زمین  و کوه‌ها  از  آن  به  تکان  و  لرزه  درآمده  بودند.  به ‌گونه‌ای  است‌ که‌ کودکان  را  پیر  می‌سازد.  هو‌ل  و  هراسی  است ‌که  تصویرهایش  در  طبیعت  ساکت‌،  و  در  انسانیّت  زنده‌،  ترسیم  می‌شود  .  .  .  در  صحنه‌هائی  به  تصویر د‌رمی‌آید،  و  روند  قرآنی  آنها  را  به  ذهن  و  شعو‌ر  مخاطبان  منتقل  می‌کند،  به‌ گونه‌ای  که  انگار  هم  اینک  رخ  داده‌اند  و  در  مقابل  دیـدگان  آماده‌اند  .  .  .  آن‌ گاه  آن  را  تأکید  می‌کند:

 (کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً) (18)

وعدۀ  خدا  قطعاً  به  وقوع  می‌پیوندد.

رخ  می‌دهد  و  خلافی  در  آن  نیست‌.  آنچه  خدا  بخواهد  انجام  می دهد،  و  آنچه  بخو‌اهد  می شود  و  پیش  می‌آید.  در  مقابل  این  هول  و  هراسی ‌که  در  جهان  بیرون  و  همچنین  در  جهان  درون  به  تصویر  درمی‌آید،  دلهای  مردمان  را  می‌پساید  تا  متذکّر  و  پندپذیر گردند  و  راه  سلامت  و  ایمنی  را  در  پیـش ‌گیرند  .  .  .  راه  خدا:

(إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلاً) (19)

اینها  انـدرز و  یـادآوری  است‌،  هر کس  که  خواستار  (‌استفادۀ  از  آنها)  است‌،  او  راهی  را  به  سوی  پروردگار  خود  بـرمی‌گزیند  (‌و  خویشتن  را  به  سعادت  ابدی  می‌رساند)‌.

قطعاً  راهی ‌که  رو  به  خدا  دارد  ایمن‌تر  و  آسان‌تر  از  راهی  است‌ که  مورد  شکّ  و  تردید  است  و  رو  به  هول  و  هراس  ناگوار  و  نابهنجار  است‌.

در  همان  حال  که  این  آیات  پایه‌های  تکیه‌گاه  و  پاهای  تکذیب‌ کنندگان  را  به  جنبش  و  لرزش  می‌اندازد،  به  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  به  دل  جماعت  مؤمن  و  ضعیف  و  اندک  آن  زمان‌،  آرامش  و  اطمینان  و  یقین  می‌اندازد،  و  نور  ایمان  را  در  آن  دلها  بیشتر  پرتوانداز  می‌سازد.  چرا که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مسلمانان  احساس  می‌کردند  پروردگارشان  با  ایشان  است‌.  دشمنانشان  را  می‌کشد،  و  آنان  را  به  کیفر  می‌رساند،  و  به  غـل  و  زنجیرشان  می‌کشاند.  مدّت‌ کمی  بیشتر  نمی‌گذرد  و  فرصت  کتاب  بیشتر  بدان  داده  نمی‌شو‌د،  به  سررسید  مدّت  زمان  معلوم  عمر  می رسند  و کار  از کار  می‌گذرد،  و  فرمان  یزدان  اجراء  می‌شو‌د.  اجل  درمی‌رسد  و  یـزدان  دشمنان  خود  و  دشمنان  مؤمنان  را  به‌ کیفر  می‌رساند  و  به  دوزخشان  می‌اندازد  و  به  عذاب  دردناک  گرفتارشان  می‌سازد.

قطعاً  خدا  دوستان  خود  را  در  دست  دشمنانش  رها  نمی‌کند،  هر چند که  تا  مدّت  زمانی  هم  بدیشان  مهلت  و  فرصت  دهد  .  .  .

*

هم  اینک  نیمۀ  دوم  این  سوره  فرامی‌رسد،  و  در  یک  آیۀ  طولانی  جای  می‌گیرد.  این  آیه  یک  سال  بعد  از  نـزول  سرآغاز  این  سوره  نازل  گردیده  است‌،  بنا  به  ارجح  اقوال‌:

(إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٢٠)

پروردگارت  می‌داند  که  تو  و  گروهی  از  کسانی  که  با  تو  هستند،  نزدیک  به  دو  سوم  شب‌،  یا  نصف‌،  و  یا  یک  سوم  آن  را  (‌نمی‌خوابید  و  به  عبادت  می‌پردازید  و)  به  نماز  می‌ایستید.  خدا  است  که  اوقات  شب  و  روز  را  می‌داند  و  دقیقاً  تعیین  می‌کند.  او  می‌داند  که  شما  نمی‌توانید  (‌ساعات  شب  و  روز  را  دقیقاً  تعیین  کنید  و)  حساب  آن  را  داشته  باشید.  لذا  (‌برای  شما  تخفیف  قائل  شد  و)  بر  شما  بخشید.  پس  آن  مقدار  از  قرآن  را  (‌در نماز)  بخوانید  که  برایتان  میسّر  است‌.  خدا  می‌داند  که  کسانی  از  شما  بیمار  می‌شوند،  و  گروهی  دیگر  برای  جستجوی  روزی  و  به  دست  آوردن  نعمت  خدا  در  زمین  مسافرت  می‌کنند،  و دستۀ  دیگر در  راه  خدا  می‏‎جنگند.  لذا  آن  مقدار  که  برایتان  ممکن  است  و  توانائی  دارید  (‌در  نماز  شبانه‌)  قرآن  بخوانید.  نماز  بگزارید،  و  زکات  مال  به  در  کنید،  و  قرض ‌الحسنه‌ به  خدا دهید. هر  خوبی ‌و  خیری  را  کـه  برای  خود  پیشاپیش  می‌فرستید،  آن  را نزد  خداوند  بهتر  و  با  پاداش  بیشتری  خواهید  یافت‌.  از  خدا  آمرزش  بخواهید،  چرا  که  خدا  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

این  پسودۀ  زیبا  و  نمناک  تخفیف  است ‌که  بر  رنجها  و  خستگی‏ها  و  دشواریها  دست  می‌کشد.  دعوت  ساد‌ه  گرفتن  خدا  از  پیغمبر و مؤمنان  است‌.  خدا  خلوص  پیغمبر  و  خلوص  مؤمنان  را  نسبت  به  خودش  دیده  است‌.  پاهایشان  بر  اثر  شب‌زنده‌داری  طولانی  برای  به  نماز  ایستادن  و  مقدار  زیادی  از  قرآن  را  در  آن  خواندن  ورم  کرده  است  و  آماسیده  است‌.  خدا که  نمی‌خواسته  است  پیغمبر  خود  را  با  این  قرآن  و  با  شب‌زنده‌داری  بدبخت  کند.  بلکه  خدا  می‌خواسته  است  او  را  برای ‌کار  بزرگ  و  مهمّی  آماده‌ کند،‌ کار  بزرگ  و  مهمّی‌ که  در  طول  زندگی  باقیمانده‌اش  با  آن  رویاروی  می‏‎گردد،  و  هم  او  و  هم  مجموعۀ  مؤمنان  اندکی ‌که  در  شب‌زنده‌داری  و  پرستش  و  نیایش  شبانه  با  او  بوده‌اند،  با  آن  رویاروی  می‌شوند.  در  این  سخنان‌،  مودّت  و  محبّت  و  اطمینان  بخشیدن  و  دلداری  دادن  است‌:

(إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ).

پروردگارت  می‌داند  که  تو  و  گروهی  از  کسانی  که  با  تو  هستند،  نزدیک  به  دو  سوم  شب‌،  یا  نصف‌،  و  یا  یک  سوم  آن  را  (‌نمی‌خوابید  و  به  عبادت  می‌پردازید  و)  به  نماز  می‌ایستید.

خدا  تو  را  دیده  است!  شب‌زنده‌داری  و  نمازت‌،  شب‌زنده‌داری  و  نماز  تو  و گروهی  از کسانی‌ که  با  تو  هستند،  پذیرفته  شده  است  و  در  ترازوی  خدا  مقبول  افتاده  است‌!  .  .  پروردگارت  می‌داند که  پهلوهای  تو  و  پهلوهای  ایشان  از  رختخواب‏‏ها  دوری ‌گزیده  است  و  به  ترک ‌گرمی  رختخواب‏‏ها  در  شبهای  سرد گفته  است‌،  و  به  ندای‌ گول ‌زنندۀ  رختخوابها  گوش  نداده  است‌،  و  بلکه  به  ندای  خدا  گوش  فرا داده  است  .  .  .  پروردگارت  بر  تو  و  بر  یارانت  می‌بخشاید  و  رحم  می‌نماید  و  برایتان  تخفیف  ارمغان  می‌فرماید  .  .  .

(وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ ).

خدا  است  که  اوقـات  شب  و  روز  را  می‌داند  (‌و  حساب  آنها  را  دارد).

بر  این  می‌افزاید  و  از  آن  می‌کاهد.  این  است‌ که  شب  دراز  می‌گردد  و کوتاه  می‌شود.  تو  و کسانی‌ که  با  تو  هستند  نزدیک  به  دو سوم  شب‌،  یا  نصف‌،  و  یا  یک ‌سوم  آن  را  نمی‌خوابید  و  بیدار  می‌مانید.  خدا  ضعف  شما  را  در  ادامۀ  کار  می‌داند.  او  نمی‌خواهد  شما  را  به  رنج  و  زحمت  بیندازد  و  بر  شما  سخت  بگیرد.  بلکه  خدا  می‌خواهد  زاد  و  توشه  برگیرید که  برگرفتید.  پس  بر  خود  سبک  بگیرید،  و کار  را  آسان  بکنید:

 (فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ).

پس  آن  مقدار  از  قرآن  را  (‌در  نماز)  بخوانید  که  برایتان 

میسّر  است‌.

از  قرآن  آن  مقدار  در  نماز  شب  بخوانید که  می‌توانید  و  رنج  و  زحمت  و  مشقّت  چندانی  به  همراه  نـدارد.  خدا  می‌دانسته  است‌ که  امور  و  شؤونی  در  انتظارتان  است  و  جدّ  و  جهد  و  تاب  و  توان  را  مـی‌طلبد  و صرف  خود  می‌کند،  و  با  انجام  آن  امور  و  شؤون  شب‌زنده‌داری  و  به  نماز  ایستادن  طولانی  شما  را  دچار  مشقّت  می‌سازد: 

(عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضَى ).

خدا  می‌داند  که  کسانی  از  شما  بیمار  می‌شوند.

برای  آن  بیماران  این  شب‌زنده‌داری  و  به  نماز  ایستادن  سخت  خواهد  بود.

(وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ).

و  گروهی  دیگری  بـرای  جسـتخوی  روزی  و  به  دست  آوردن  نعمت  خدا  در  زمین  مسافرت  می‏‎کنند.

به  دنبال  روزی  می‌روند  و  رنج  و  زحمت  می‌کشند.  طلب  رزق  و  روزی  هم  ضرورتی  از  ضرورتهای  زندگی  است‌.  خدا  هم  نمی‌خواهد  و  نمی‌پسندد که  شما  به  ترک  امـور زند‌گیتان  بگوئید  و  بسان  راهبان  و  دیرنشینان  برای  انجام  شعائر  و  مراسم  دینی  از  مردمان  و  کار  و  بار  جهان  بگسلید  و گوشه‌گیری  کنید.

(وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ).

و  دستـۀ  دیگری  در  راه  خدا  می‏‎جنگند.

خدا  می‌دانسته  است‌ که  به  شما  اجازۀ  جنگ  با کسانی  را  خواهد  داد که  به  شمـا  ظلم  و  ستم  می‌کنند  تا  پـیروز  بشوید،  و  پرچم  اسلام  را  در  زمین  برافراشته ‌کنید،  پرچمی‌ که  ستمگران  از  آن  می‌ترسند.  پس  بر  خود  آسان بگیرید:

(فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ ).

پس  آن  مقدار  از  قرآن  را  (‌در  نماز)  بخوانید  که  برایتان  میسّر  است‌.

بدون  این‌ که  بر  خود  سخت  بگیرید  و  تولید  رنج  و  مشقّت‌ کنید  . . .  و  بر  انجام  فرائض  و  واجبات  دینی  استوار  و  ماندگار  باشید:

(وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ).

نماز  بخوانید  و  زکات  بدهید.

بعد  از  آن  به  خدا  وام  بدهید  تا  خیر  و  خوبی  آن  برایتان  باقی  بماند  .  .  .

(وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا).

 و  قرض ‌الحسنه  به  خدا  دهید.  هر  خوبی  و  خیری  را  که  برای  خود  پیشاپیش  می‌فرستید،  آن  را  نزد  خداوند  بهتر  و  با  پاداش  بیشتری  خواهید  یافت‌.

رو  به  خدا کنید  و  از  او  طلب  آمرزش  نمائید  و  عذر  تقصیر  به  درگاهش  ببرید.  چه  انسان  قصور  می‌کند  و  کوتاهی  می‌ورزد  و  به  لغزش  و  اشتباه  دچار  می‌آید،  هر  اندازه  هم  جدّ  و  جهد کند  و  به  دنبال  راستی  و  درستی  بیفتد:

(وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٢٠)

از  خـدا  آمرزش  بخواهید،  چرا  که  خدا  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

این  پسودۀ  مهر  و  مودّت  و آسانگیری  و  آرامش  بخشیدن  و  اطمینان  دادن  است‌ که  بعد  از گـذشت  یک  سال  از  شب‌زنده‌داری  و  به  نماز  ایسـتادن  شبانه  فرامی‌رسد!

خدا  برای  مسلمانان  تخفیف  می‌دهد،  و  شب‌زنده‌داری  و  نماز  شبانه  را  برای  آنان  سنّت  و  مستحبّ  می‌سازد  نه  فریضه  و  واجب‌.  اما  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌برنامه  و  شیوۀ  خود  را  با  پروردگار  خود  ادامه  می‌دهد،  و  شب‌زنده‌دا‌ری  و  نیایش  و  پرستش  شبانۀ  خویش  را  از  دو سوم  شب  کم‌تر  نمی‌کند.  با  پروردگار  خود  به  مناجات  می‌پردازد،  و  در خلوت  شب  و  در  سکوت  آن  با  پروردگارش  راز و  نیاز  می‌گوید.  از  این  حضور  در  آستانۀ  الهـی‌،  زاد  و  توشۀ  زندگی  و  زاد  و  توشۀ  جهاد  برمی‌گیرد.  هر چند که  چشمانش  به  خواب  برود،  دلش  به  خواب  نمی‌رود.  چه  دل  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیوسته  به  ذکر و یاد  خدا  مشغول  بود.  از  دیگران  می برید  و  به  مولی  و  سرورش  می‌پرداخت‌.  دلش  از  هر  چیزی  پرداخته  بود  و گسیخته  بود  تنها  به  پروردگارش  پیوسته  بود  و  به  آستانه‌اش  درآویخته  بود!  با  وجود  آن  همۀ  بارهای  سنگینی ‌که  بر  دوش  می‌کشید،  و  با  وجود  آن  همه  رنج  و  زحمتی‌ که  از بارهای  سنگین  می‌دید  .  .  .

*

---

[1]مسلم آن را از حدیث قتاده استخراج‌ کرده است . . . احادیث زیادی و  اقوال متعددی دربارۀ نماز پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در شب‌، ‌و در  بارۀ نماز وتر او نقل‌ گردیده است‌. گونه‌های ‌گوناگونی دربارۀ این چنین  نمازی به صحّت رسیده است . . . مراجعه شود به «‌زادالمعاد» تألیف  ابـن قیّم‌ که د بارۀ رهنمود پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ د‌ربارۀ  شب زنده‌ داری‌ و نماز شب‌ است‌.