سورۀ انسان مکّی و 31 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(هَلْ أَتَى عَلَى الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا (١)إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا (٢)إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا (٣)إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِیرًا (٤)إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا (٥)عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا (٦)یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا (٧)وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا (٨)إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا (٩)إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا (١٠)فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا (١١)وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا (١٢)مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الأرَائِکِ لا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِیرًا (١٣)وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا (١٤)وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا (١٥)قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا (١٦)وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلا (١٧)عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلا (١٨)وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا (١٩)وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا (٢٠)عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا (٢١)إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا (٢٢)إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (٢٣)فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا (٢٤)وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِیلا (٢٥)وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلا طَوِیلا (٢٦)إِنَّ هَؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلا (٢٧)نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلا (٢٨)إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٢٩)وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا (٣٠)یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا) (٣١)
در برخی از روایتها آمده است که این سوره مدنی است. امّا این سوره مکّی است. مکـّی بودنش کاملاً روشن است، روشن بودن درموضوع و در روند و در همۀ سیماها و نشانه‌هائی که این سوره دارد. ما نیز روایتهائی را ترجیح می‌دهیم که متّفق بر مکّی بودن این سوره هستند. بلکه ما از روند سخن در این سوره چنین می‌بینیم که این سوره از جمله نخستین سوره‌هائی است که در مکّه نازل گردیده‌اند و نوبر سوره‌های دیگر بوده‌اند . . . شکلها و تصویرهای محسوس و مفصّل و دراز نعمتها، و شکلها و تصویرهای عذاب سخت و شدید، بدین امر اشاره دارد. همچنین رهنمود و رهنمون پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به صبر و شکیبائی کردن در برابر حکم پروردگارش، و عدم اطاعت از بزهکار یا کافر آنان، بیانگر همین نظریّه است. اینها از جملۀ چیزهائی است که هنگام شدّت اذیّت و آزار دعوت، و یاران و پیروان آن در مکّه، نازل می‌گردید. افزون بر این، مهلت دادن مشرکان و ثابت قدم و استوار داشتن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بر حقّ و حقیقتی که بر او نازل می‌گردید، و عدم گرایش به سوی چیزی که مشـرکان از آن سخن میگفتند و درخواست سازش مـی‌کردند . . . همان گونه که در سوره‌های قلم و مزمّل و مدّثّر آمده است، چیزهائی نزدیک به راهنمائیها و رهنمودهای این سوره است . . . احتمال دادن به مدنی بودن این سوره - به نظر ما - احتمال بس ضعیفی است، و می‌توان بدان توجّه نکرد و اهمّیّت نداد.
*
این سوره به طور کلّی ندای خوشایند آرامی است برای فرمانبرداری کردن، به خدا پناه بردن، رضایت او را جستن، نعمتش را یاد نمودن، فضل و لطفش را به خاطر آوردن، خود را از عذاب و آتش به دور داشتن، از امتحان و آزمونش آگاه و در آن هوشیار بودن، حکمت و فلسفه‌اش را در آفریدن و نعمت دادن و آزمودن و مهلت و فرصت دادن، درک و فهم کردن . . . این سوره با پسودۀ مهربانانه‌ای با دل بشری به سخن می‌آغازد: انسان قبل از این که پا به جهان بگذارد کجا بوده است؟ چه کسی او را آفریده است؟ چه کسی او را چیز قابل توجّهی در گسترۀ این هستی نموده است؟ بعد از آن که نبوده است و هستی نداشته است:
(هَلْ أَتَى عَلَى الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا) (١)
آیا (جز این است که) مدّت زمانی بر انسان (در شکم مادر، به گونۀ نطفه و جنین) گذشته است، و او چیز قابل ذکر و شایستۀ توجّه نبوده است؟!. (انسان/1)
پسودۀ دیگری به دنبال این پسوده میآید در بارۀ حقیقت اصل انسان و پیدایش او، و حکمت و فلسفه‌ای که خدا در آفرینش انسان داشته است، و او را با نیروها و توانها و درک و شعور ویژه مجهّز نموده است و زاد و توشه بخشیده است:
(إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا) (٢)
ما انسان را از نطفه آمیخته (از اسپر وا ُ‌وول) آفریده‌ایم، و چون او را (با وظائف و تکالیفی، بعدها) می‌آزمائیم، وی را شنوا و بینا، (به عبارت دیگر عاقل و دانا) کرده‌ایم. (انسان/2)
پسودۀ سومی در بارۀ رهنمود و رهنـمون کردن انسان به راه، و یاری کردن و کمک نمو‌دنش در مسیر هدایت و دستیابی بدان، و بعد از آن او را به حال خود رها کردن و به سرنوشتی سپردن که خودش آن را برمی‌گزیند:
(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا) (٣)
ما راه را بدو نموده‌ایم، چه او سپاسگزار باشد یا بسـیار ناسپاس. (انسان/3)
پس از این سه پسودۀ الهامگرانه، و آنچه این سه پسوده در دل برمی‌انگیزد، از قبیل: اندیشۀ ژرف، نگاهی به پشت سر انداختن، سپس نگاهی به جلو افکندن، و آنگاه تقوا و پرهیزکاری در پیش گرفتن و اندیشیدن در وقت برگزیدن راه . . . بعد از این پسوده‌های سه‌گانه، این سوره انسان را فریاد می‌دارد بدان هنگام که بر سر دو راهه قرار دارد، تا او را از راه دوزخ برحذر دارد، و وی را به راه بهشت تشویق و ترغیب کند، با همۀ شیوه‌ها و شکلهائی که تشویق و ترغیب دارد، و با همۀ نداهای آسودن و بهره‌مند بودن و نعمت داشتن و بزرگواری دیدنی که امکان دارد:
(إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِیرًا (٤)إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا (٥)عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا) (٦)
ما برای کافران زنجیرها و غلها و آتش فروزان دوزخ را آماده کرده ایم. نیکان، جامهای شرابی را سر می‌کشند و می‌نوشند که آمیخته بـه کافور است. (این جامها پر میشود از) چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و هر جا که بخواهند با خود روان می‌کـنند و می برند.(انسان/4-6)
پیش از این که انواع بهره‌مندیها و اشکال نعمتها را نشان بدهد، سیماهای این نیکان را ترسیم می‌کند در عبارتهائی که سراسر لطف و صفا و مهر و مهربانی و جمال و زیبائی و کرنش و فروتنی است، چیزهائی که با آن نعمتهای گوارا و فراوان مناسبت دارد:
(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا (٧)وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا (٨)إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا (٩)إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا) (١٠)
(بندگانی که در جهان اعمال و اوصافی این چنین، در پیش می‌گرفتند:) به نذر خود وفا می‌کردند، و از روزی می‌هراسیدند که شرّ و بلای آن گسترده و فراگیر است. و خوراک می‌دادند به بینوا و یتیم و اسیر، به خاطر دوست داشت خدا. (به زبان حال، بدیشان می‌گویند:)ما شما را تنها به خاطر ذات خدا خوراک می‌دهیم، و از شما پاداش و سپاسگزاری نمی‌خواهیم. ما (از عذاب) پروردگارمان می‌ترسیم؛ از (عذاب) روز بس ترشرو و سخت اخموئی (که قیامت نام دارد). (انسان/٧-١٠)
آنگاه از جزای کسانی سخن مـی‌گوید که دارای اراده‌های استوارند، و تکالیف و وظائف خود را به انجام می‌رسانند، وا‌ز روز عبوس و سخت قیامت می‌ترسند، و خیرات و حسنات انجام مـی‌دهند، و به مستمندان خوراک می‌دهند هر چند که خودشان به خوراک نیاز دارند. تنها در این کار رضایت خدا را می طلبند و خشنودی او را می‌جویند و بس. منتظر تشکّری از کسی نیستند. بلکه از روزی خود را حذر می‌دارند که ترشرو و اخمو و سخت و شدید است.
از جزای این ترسندگان از یزدان، و نگرانان فرجام کار، و خوراک دهندگانی سخن می‌گویند کـه در خوراک دادن، فقراء را برخود ترجیح می‌دهند. جزای آنان امن و امان و خوشی و رفاه و نعمت خوب و فراوان است:
(فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا (١١)وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا (١٢)مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الأرَائِکِ لا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِیرًا (١٣)وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا (١٤)وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا (١٥)قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا (١٦)وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلا (١٧)عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلا (١٨)وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا (١٩)وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا (٢٠)عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا (٢١)إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا) (٢٢)
به همین خاطر، خداوند آنان را از شرّ و بلای آن روز محفوظ می‌دارد، و ایشان را به خرّمی و شادمانی می‌رساند. و در برابر صبری که نموده‌اند، خداوند بهشت و جامۀ ابریشمین را پاداششان می‌کند. در بهشت بر تختهای زیـبا و مجلّل تکیه می‌کنند، و نه (گرمای) آفتابی و نه سوز سرمائی در آنجا مـی‌یابند. سایه‌های (درختان) بهشتی بر آنان فرومی‌افتد، و میوه‌های آنجا سهل‌الوصول و در دسترس است. جامه‌های سیمین شراب و قدحهای بلورین می میانشان به گردش درمی‌آید. قدحهای بلورینی که از نقره‌اند. (خدمتکاران بهشتی) آنها را درست به اندازۀ لازم پیموده‌اند. در آنجا از جامهای شرابی بدیشان می‌دهند که آمیزۀ آن زنجبیل است. (این جامها پر می‌شوند از) چشمه‌ای که در بهشت است و سلسبیل نامیده میشود. همواره نوجوانان جاودانه‌ای میانشان می‌گردند (و به خدمتشان می‌پردازند) که هر گاه ایشان را بنگری چنین می‌انگاری که مروارید غلتانند. هنگامی که بنگری، در آنجا نعمت فراوانی و سرزمین فراخی و پادشاهی بزرگی را خواهی دید. بر تن ایشان، لباسهای ابریشم نازک سبز و دیبای ضخیم است، و با دستبندها و النگوهای سیمین، زیب و زینت شده‌اند، و پروردگارشان بدیشان شراب پاک می‌نوشاند. این (نعمتهای فراوان) پاداش (کارهای پسندیده دنیوی) شما است، و (بدین وسیله) از تلاش و کوشش شما قدردانی و سپاسگزاری میشود. (انسان/11-22)
وقتی که نشان دادن نعمت خوشایند و فراوان و دلپسند و گوارا و دوست داشتنی به پایان میآید، به پیغمبر خدا صلّی الله علیه واله وسلّم خطاب می گردد و رو میشود، و از او خواسته می شود بر دعوت ثابت و استوار بماند، و رو در روی رویگردانی و کفر و تکذیب مشرکان، برپا و پایدار باشد. به صبر و استقامت فراخوانده میشود، و از او درخواست می‌گردد منتظر حکم خدا در این راستا باشد و ببیند خدا در این کار چه خواهد و چه خواهد کرد. با پروردگارش پیوند داشته و از او مدد و یاری بخواهد هر زمان که کار به طول انجامید و راه به درازا کشید:
(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (٢٣)فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا (٢٤)وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِیلا (٢٥)وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلا طَوِیلا) (٢٦)
ما خودمان قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم. حال که چنین است در طریق تـبلیغ و اجرای احکام پروردگارت شکیبا باش، و از هیچ کدام از گناهکاران و بی‌دینانشان فرمانبرداری مکن. بامدادان و شامگاهان نام پروردگارت را ورد زبان ساز. و شبانگاهان برای خدا سجده و کرنش ببر، و در شب خیلی او را تسبیح و تقدیس کن. (انسان٢٣/26)
آنگاه ایشان را به یاد روز سختی می‌اندازد که آنان حساب آن را نگاه نمی‌دارند و نمی‌دانند. روزی است که نیکان و خوبان از آن می‌ترسند و خویشتن را از آن برحذر می‌دارند. اشاره میشود که کافران و مشرکان در پیشگاه یزدان ارزشی ندارند و خوار و رسوا بشمارند. یزدانی که ایشان را آفریده است و بدیشان قوّت و قدرتی داده است که هم اینک از آن برتر دارند. خدا می‌تواند ایشان را از میان ببرد، و قوم دیگری را بر سر کار بیاورد. اگر لطف و فضل خدا شامل ایشان نمی‌گردید و ماندن را بهرۀ آنان نمی‌فرمود، اراده و مشیّت یزدان در امتحان کردن ایشان پیاده می‌گردید و کار از کار می‌گذشت. برایشان در پایان به فرجام این امتحان اشاره میشود:
( إِنَّ هَؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلا (٢٧)نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلا (٢٨)إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٢٩)وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا (٣٠)یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا) (٣١)
این (کافران و مشرکان) زندگی زودگذر دنیا را دوست می‌دارند، و روز سخت و دشوار آخرت را پس پشت می‌افکنند. ما ایشان را آفریده‌ایم و بندها و پیوندهای اندامشان را سفت به هم بسته و استوار داشته‌ایم، و هر وقت بخواهیم (ایشان را نابود می‌کنیم و) انسانهای دیگری را جایگزین آنان می‌سازیم. این (آیه‌ها) اندرز و یادآوری (برای جهانیان) است، و هر کس که بخواهد (می‌تواند با استقاده از آن) راهی را به سوی پروردگارش برگزیند، (راهی که او را به آمرزش و بهشت خدا می‌رساند). شما نمی‌توانید بخواهید، مگر این که خدا بخواهد. بیگمان خداوند بس آگاه و کاربجا است. خداوند هر کس را بخواهد (مشمول رحمت خود می‌سازد و) به بهشت خویش داخل می‌گرداند، ولی برای ستمکاران عذاب دردناکی را فراهم ساخته است. (انسان/27-31)
*
این سوره با تذکّر دادن و یادآور کردن پیدایش انسان، و تقدیر و تدبیر و ارزیابی و سنجش یزدان در آن پیدایش، و استوار کردن آن بر پایۀ آزمایش، می‌آغازد، و با بیان فرجام این آزمایش خاتمه مییابد، همان گونه که از ابتداء، اراده و مشیّت یزدان مقتضی آن بوده است. این سوره با این سرآغاز و با این سرانجام، به تدبیر و تقدیری پیام می‌دهد که در فراسوی سراسر زندگی است. انسان با وجود آن نباید به بی‌ادبی و بیشرمی خود ادامه دهد، و ناآگاه و نفهم به پیش رود. او آفریده‌ای است که امتحان می‌گردد و مورد آزمایش قرار می‌گیرد. بدو نعمت درک و فهم داده شده است تا در امتحان و آزمایش قبول شود و موفّق گردد.
میان سرآغاز و سرانجام این سوره، درازترین تصویر قرآنی در بارۀ صحنه‌های نعمتهای بهشت قرار گرفته است. یا این که درازترین تصویر قرآنی در بارۀ صحنه‌های نعمتهای بهشت در سورۀ واقعه آمده است. نعمتهائی که در اینجا از آنها سخن می‌رود، همۀ نعمتهای محسوس و مادی بوده و با قبول کردن و ارج نهادن همراه هستند. این امر هم با شرح و بسطی که دارد و با محسوس و ملموس بودن خود بیانگر مکّی بودن این سوره است. از آنجا که مـردمان به زمان جاهلیّت نزدیک بودند، و سخت به لذائذ مادی و بهره‌مندیهای محسوس و ملموس علاقه و الفت داشتند، این نوع از لذائذ و این گونه بـهره‌مندیها برایشان دلچسب و چشمگیر بود، و مایۀ شگفت و شگرفشان می‌شد، و نگرش و مهرورزی ایشان را در این راستا برمی‌انگیخت. هنوز که هنوز است این نـوع از بهره‌مندیها و لذّت بردنها بعضی از مردمان را برمی‌انگیزد و مات و مبهوت خود می‌سازد، و می‌تواند سزا و جزائی باشد که بهتر از هر چیز دیگری عشق و علاقۀ آنان را ارضاء کند و ژرف‌ترین رغبت آنان باشد. خدا بهتر از هر کس دیگری می‌داند چه چیز سزاوار و پسندیدۀ آفریدگانش بوده، و چه چیز سازگار با دلهایشان میباشد، و دل از کفشان می‌رباید، و هماهنگ با سرشت هستی و فهم آنان است.
برخی از نعمتها است که از این نعمتهای محسوس و ملموس مادی بالاتر و دل‌انگیزتر است، مثل آن چیزی که در سورۀ قیامت آمده است:
(وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ (٢٢)إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) (٢٣)
در آن روز چهره‌هائی شاداب و شادانند. به پروردگار خود مینگرند. (قیامت/22و23)
(هَلْ أَتَى عَلَى الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا (١)إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا (٢)إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا) (٣)
آیا (جز این است که) مدّت زمانی بر انسان (در شکم مادر، به گونۀ نطفه و جنین) گذشته است و او چیز قابل ذکر و شایسته توجّه نبوده است؟! ما انسان را از نطفۀ آمیخته (از اسپر و اوول) آفریده‌ایم، و چون او را (با وظائف و تکالیفی، بعدها) مـی‌آزمائیم، وی را شنوا و بینا، (به عبارت دیگر عاقل و دانا) کرده‌ایم. ما راه را بدو نموده‌ایم، چه او سپاسگزار باشد یا بسیار ناسپاس.
این پرسش که در سرآغاز این سوره آمده است، جنبۀ تقریر و توضیح را دارد. امّا بدین شکل و در این ساختاری که آمده است، انگار از انسان در بارۀ خودش می‌پرسد: آیا انسان نمی‌داند که مدّت زمانی بر او گذشته است و در آن مدّت چیز قابل ذکر و شایستۀ توجّه نبوده است؟ همچنین آیا انسان در بارۀ این حقیقت نمی‌اندیشد و آن را ورانداز و وارسی نمی‌کند؟ و آیا اندیشیدن و ورانداز و وارسی کردن انسان در بارۀ ذات خودش او را هیچ متوجّه دستی می‌سازد که او را آفریده است و به نمایشگاه زندگی انداخته است، و نور را بر او پرتوافکن نموده است، و او را چیز قابل ذکر و شایسته توجّه کرده است، بعد از آن که چیز قابل ذکر و شایستۀ توجّه نبوده است؟
اینها اشاره‌های زیادی است که در فراسوی ساختار پرسش مذکور در این جایگاه به تکـان و جنبش درمی‌افتند. این اشاره‌ها، اشاره‌های مهربانانه و ژرفی هستند که در دل و درون انسان اندیشه‌های گوناگون و نگرشهای جوراجوری را برمی‌انگیزند:
یکی از این اشاره‌ها پیش از هر چیز انسان را متوجّه قبل از آفرینش انسان و پای به هستی گذاشتن او می‌گرداند. در آن مدّت زمانی که جزو این جهان هستی بوده است و جهان هستی از انسان خالی بوده است . . . گمان میبری انسان چگونه بوده است؟ . . انسان آفریدۀ مغرور و گول‌خورده‌ای در ارزیابی و در ارزش خود است. تا بدانجا که فراموش می‌کند جهان هستی روزگاران و زمانهای زیادی بوده است و وجود داشته است پیش از این که او آفریده گردد و به جهان آورده شود. چه بسا جهان انتظار نداشته است چیزی که «انسان» نامیده میشود آفریده شود . . . تا وقتی که این آفریده با اراده و مشیّت خدا برجوشیده است و پای به هستی نهاده است و انسان گردیده است!
اشارۀ دیگری از این اشاره‌ها به لحظه‌ای رو می‌کند که در آن هستی انسان جوشیده است و بردمیده است. این اشاره اندیشه‌های گوناگونی پیش می‌کشد در بارۀ این لحظه‌ای که جز خدا کسی از آن مطّلع و آگاه نیست. لحظه‌ای که این آفریدۀ جدید در آن به جهان افزوده شده است، و کار و بارش پیش از وجود پیدا کردن در قضا و قدر خدا حساب و کتاب پیدا کرده است و نقش او در خطّ سیر این جهان عریض و طویل تعیین شده است!
اشارۀ دیگری از این اشاره ها رو می‌کند به اندیشیدن در بارۀ دست قدرت، دست قدرتی که این پدیدۀ جدید را به نمایشگاه هستی می‌راند، و او را برای ادای نقش خود آماده می‌گرداند، و نقش او را نیز برای وی آماده می‌سازد، و رشتۀ زندگی او را به محور کـلّ هستی میبندد، و شرائط و ظروفی را بر این تهیّه مـی‌بیند و فراهم می‌چیند که ماندن و ادای نقش کردن او را ممکن و مقدور می‌سازد، و بعد از آن در هر گامی او را دنبال می‌کند، در حالی که رشته‌ای را در اختیار دارد که انسان را بدان محکم و استوار می‌دارد، و این رشته و همۀ رشته‌های این جهان بزرگ را می‌گیرد و به همدیگر میبندد و به همراه می برد!
اشاره‌ها و پیامهای فراوانی، و اندیشه‌ها و بینشهای گوناگونی را این نصّ به دل و درون می‌اندازد . . . از این اشاره‌ها و پیامها و اندیشه‌ها و بینشها، دل آگاهی پیدا می‌کند و می‌فهمد که قصد و هدف و تقدیر و تدبیری در پیدایش و کوچ و فرجام انسان در میان است.
و امّا ادامۀ حیات این انسان بعد از آن، و ماندن و ماندگاری او داستان دیگری دارد:
( إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا) (٢)
ما انسان را از نطفۀ آمیخته (از اسپر و اُوول) آفریده‌ایم، و چون او را (با وظائف و تکالیفی، بعدها) می‌آزمائیم، وی را شنوا و بینا، (به عبارت دیگر عاقل و دانا) کرده‌ایم.
«أمشاج»: آمیخته‌ها. آمیزه‌ها . . . چه بسا این اشاره‌ای باشد به تشکیل نطفه از سلول نر (اسپر) و تخمک ماده (اُوول) بعد از تلقیح. چه بسا هم این آمیخته‌ها و آمیزه‌ها وراثتهای نهفته در نطفه باشد، همان چیزهائی که به زبان علمی «ژن» نامیده می‌شوند. ژنها همان واحدهای
وراثتی هستند که پیش از هر چیز حامل صفات جداکنندۀ جنس انسان، و افزون بر آن حامل صفات جنین خانواده می‌باشند. خطّ سیر نطفه انسان در کوچ دور و درازی که برای تشکیل جنین انسان - نه جنین جاندار دیگری - در پیش دارد، بدین واحدها نسبت داده میشود. همچنین وراثت صفات ویژۀ خانواده نیز به همین واحدها نسبت داده میشود . . . چه بسا این واحدها همین اَمشاج، یعنی اَخلاط و آمیخته‌ها و آمیزه‌های وراثتهای گوناگون و جوراجور باشد . . . دست قدرت انسان را از نطفۀ آمیخته و آمیزه اینگونه آفریده است. انسان بیهوده و ناسنجیده و بازیچه آفریده نشده است. امّا انسان آفریده شده است برای این که امتحان و آزمایش گردد و به محک آزمون زده شود. یزدان سبحان می‌داند که انسان کیست، و امتحان و آزمایش او چیست، و نتیجه و حاصل امتحان و آزمایش او چه خواهد بود. امّا مراد این است که اینها در نمایشگاه هستی آشکار و نمودار گردند، و آثار مقدّرش در پیکرۀ هستی بر آنها مترتّب و جلوهگر شود، و آثار مقدّرش به دنبال آنها در آید، و مطابق نتیجه و حاصلی که از امتحان و آزمایش پدیدار و هویدا می‌گردد جزا و سزا بدهد.
بدین خاطر یزدان سبحان انسان را شنوا و بینا کرده است. یعنی او را با وسائل و اسباب درک و فهم مجهّز نموده است، تا انسان بتواند دریافت کند و دریابد و بپذیرد و پاسخگو باشد. چیزها را درک و فهم کند، و معیارها و ارزشها را بسنجد و ارزیابی کند و در بارۀ آنها به قضاوت بنشیند و برگزیند، و مطابق کزینش خود امتحان بدهد و آزمایش را پشت سر گذارد . . .
در این صورت استقرار اراده و مشیّت یزدان بر ادامه حیات جنس انسان، و تکرار نسلها و پیاپی آمدن افرادشان با وسیله‌ای که خدا مقدّر و مقرّر فرموده است که آفرینش ایشان از نطفۀ آمیخته و آمیزه است. در فراسوی این آفرینش حکمت و فلسفه‌ای و قصد و هدفی است. آفرینش انسان جهشی و ناگهانی و ناسنجیده و خود به خود نبوده است . . . در فراسـوی آفرینش انسان امتحان و آزمایش این پدیده قرار دارد. بدین خاطر بدو استعداد دریافت و پاسخگوئی، و آگاهی و شناخت و امتحان و آزمون داده شده است . . . هر چیزی هم در آفرینش انسان و در مجهّز کردن او به نیروی درک و فهم، و توان و امتحان دادن در زندگی، به اندازه و مقدار لازم است!
گذشته از این، یزدان سبحان انسان را همراه با شناخت و معرفت، با قدرت گزینش راه مجهّز کرده است، و راه رسیدن به خدا را برایش روشن نموده است. آنگاه او را رها کرده است تا خودش آن راه را انتخاب بکند و در پیش بگیرد، او به کژراهه بیفتد و گمراه بشود، و در راه‌های جدای از راه خدا برمد و بگریزد، راه‌هائی که به خدا منتهی نمی‌شوند:
(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا) (٣)
ما راه را بدو نموده‌ایم، چه او سپاسگزار باشد یا بسیار ناسپاس.
از هدایت به شکر تعبیر کرده است. زیـرا شکر نزدیک‌ترین چیزی است که به دل راهیاب میگذرد، پس از آن که می‌داند او چیز قابل توجّهی نبوده است، و پروردگارش برایش خواسته است که چیز قابل توجّهی بشود. بدین منظور بدو گوش و چشم داده است، و او را با قدرت بر شناخت و آگاهی پیدا کردن مجهّز ساخته است. آنگاه او را به راه راست رهنمود و رهنمون کرده است، و او را آزاد گذاشته است و رها نموده است تا برگزیند . . . شکر اوّلین چیزی است که به دل مؤمن در این مناسبت وارد می‌گردد و بدان میگذرد. هر گاه انسان سپاسگزاری نکند، ناسپاس بسیار میآید، آن هم بسیار ناسپاس! با صیغۀ مبالغه‌ای که معنی ژرف آن فرو رفتن در ناسپاسی و ناشکری است.
انسان احساس می‌کند کار جدّی است و باید دقّت کرد، پس از این پسوده‌های سه‌گانه‌ای که درمی‌رسد. متوجّه میشود او آفریده‌ای دارای هدف و فـرجام است. به محوری بسته شده است. مجهّز به آگاهی و شناخت است و در برابر آن بازرسی و وارسی دارد و با او حساب و کتاب میشود. در اینجا امتحان می‌گردد و باید امتحان را پشت سر گذارد و موفّق شود. او در زمان آزمایش و آزمون است و در زمین آن را پایان می‌برد. او در زمان لهو و لعب و سستی و تنبلی نیست ... انسان از این آیات سه‌گانۀ کـوتاه با توشه و اندوخته‌ای از اندیشه‌های والای ژرف می‌پردازد و بیرون می‌تازد، بدان گونه که از آن می‌پردازد و بیرون می‌تازد با کوله بار سنگینی از مسؤولیّت و جدّیّت و وقار و حرمتی که در تصوّر این زندگی به انسان دست می‌دهد، و از آگاهی از نتائجی که در فـراسـوی این امتحان است حاصل میآید. این آیات سه‌گانۀ کـوتاه، دیدگاه انسان در بارۀ هدف از وجودش را تغییر می‌دهد، و درک و فهم او را در بارۀ حقیقت وجودش دگرگون می‌سازد، و به طور عام برداشت او در بارۀ زندگی و ارزشهای آن متفاوت می شود.
*
آنگاه به چیزی می‌پردازد که بعد از امتحان، و برگزیدن و در پیش گرفتن راه شکرگزاری یا ناشکری، در انتظار انسان است.
در بارۀ چیزی که منتظر کافران است به اختصار و اجمال از آن سخن می‌رود. زیرا سایه روشن این سـوره سایه روشن خوشی پیدا در شکل و آهنگ، و در سایه روشن نداء زدنی است که به نعـمتهای شادی‌بخش و شادی‌آور تشویق و ترغیب مـی‌کند. امّا کوتاه و مختصر به عذاب اشاره می‌کند و با سـرعت از آن درمی‌گذرد:
(إنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِیرًا) (٤)
ما برای کافران زنجیرها و غلها و آتش فروزان دوزخ را آماده کرده‌ایم.
زنجیرهائی برای بستن پاها، و غلهائی برای قید و بند دستها، و آتشی که شعله‌ور و فروزان است و زنجیریها و به غل بسته شده‌ها بدان انداخته می‌شوند!
سپس روند سخن به سوی خوشی و فراخی نعمتها سرعت می‌گیرد:
(إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا (٥)عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا) (٦)
نیکان جامهای شرابی را سر می‌کشند و می‌نوشند که آمیخته به کافور است. (این جامها پـر مـی‌شود از) چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و هر جا که بخواهند با خود روان می‌کنند و می‌برند.
این عبارت می‌رساند که شراب نیکان در بهشت با کافور می‌آمیزد. از آن می‌نوشند با جامی که از چشمه‌ای پر می‌گردد. آن چشمه برای ایشان سخت برجوشانده میشود، و دارای آب فراوان است . . . عربها گاهی جامهای شراب را با کافور می‌آمیختند، و گاهی با زنجبیل، برای این که بیشتر از آن لذّت ببرند. این ایشانند که می‌دانند در بهشت شراب پاک آمیخته با کافور وجود دارد و زیاد و فراوان است. مرتبه و درجۀ این شراب مفهوم و روشن است. این شراب شیرین‌تر و خوشایندتر از شراب دنیا است. احساس میشود مزۀ آن بیشتر و بیشتر می‌گردد و ارج و ارزش آن بالاتر و بالاتر می‌رود. ما در این دنیا نمی‌توانیم مرتبه و درجه و نوع و جنس لذّت بردن از کالاها و چیزهای آنجا را معیّن و مشخّص کنیم. این صفتهائی که در بارۀ کالاها و چیزهای آنجا گفته میشود، اوصافی برای نزدیک کردن آنها به ذهن انسان است. خدا می‌داند آدمیزادگان چیزی جز اوصاف از این غیب نهان و فراتر از درک و شرّ انسان، نمی‌توانند بیشتر برداشت و دریافت بکنند.
تعبیر سخن در آیۀ نخست ایشان را «ابرار»، یعنی نیکان و خوبان می‌نامد. و در آیۀ دوم آنان را «عباد الله»، یعنی بندگان خدا، می‌نامد . . .گاهی برای انس گرفتن و بزرگداشت و اعلان فضل و لطفی که در حقّ ایشان است، و گاهی برای بیان نزدیکی ایشان به یزدان سبحان است، بدان گاه که از نعمتها و تکریم خدا از آنان سخن می‌رود.
آن گاه چنین نیکان و خوبان و بندگان یزدان را معرّفی می‌کند. آن کسانی که این گونه نعمتها را بهرۀ ایشان فرموده است:
(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا (٧)وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا (٨)إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا (٩)إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا) (١٠)
(بندگانی که در جهان اعمال و اوصافی این چنین، در پیش می‌گرفتند) به نذر خود وفا می‌کردند، و از روزی می‌هراسیدند که شرّ و بلای آن گسترده و فراگیر است. و خوراک می‌دادند به بینوا و یتیم و اسیر، به خاطر دوست داشت خدا. (به زبان حال، بدیشان می‌گویند:) ما شما را تنها به خاطر ذات خدا خوراک می‌دهیم، و از شما پاداش و سپاسگزاری نمی‌خواهیم. ما (از عذاب) پروردگارمان می‌ترسیم؛ از (عذاب) روز بس ترشرو و سخت اخموئی (که قیامت نام دارد).
این تصویر درخشان شفّافی است از دلهای مخلص و جدّی و صاحب اراده‌ای که می‌خواهند به عهد و پیمان خود با خدا وفا کنند، با انجام تکالیف و وظائف عقیدۀ آسمانی، و با نیکی کردن به بندگان ضعیف یزدان، و ترجیح ایشان بر خودشان، و ترس و هراس از ایزد سبحان، و با شوق و رغبت، خشنودی خدا را جستن و به دنبال رضای او راه افتادن، و از عذاب او ترسیدن، ترسی که تقوا و پرهیزگاری و جدّیّت و قاطعیّتی که تصوّر کردن و پیش چشم داشتن وظیفه و تکلیف سنگین، آن را پدید می آورد.
(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ ).
به‌نذرخود وفامی‌کنند.
طاعاتی را که پذیرفته‌اند و بر عهده گرفته‌اند انجام می‌دهند. آنان کار را جدّی می‌گیرند و خالصانه برای خدا به انجام می‌رسانند، و نمی‌کوشند از پیامدهای آن شانه خالی کنند و از زیر بار مسؤولیّت آن به در روند، و از مشکلات و معضلات آن خود را کنار بکشند، و بعد از تصمیم بر آن از آن کناره‌گیری کنند. معنی وفای به نذر خود این است. وفای به نذر، از آن معنی که به ذهن متبادر می‌گردد، و از آنچه در عرف از واژۀ «نذر» برمی‌آید، فراگیرتر و فراخ‌تر است.
(وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا) (٧)
و از روزی می‌هراسیدند که شرّ و بلای آن گسترده و فراگیر است.
آنان صفت این روز را می‌دانند، روزی که شرّ و بلای آن آشکار می‌گردد و بسیاری از کوتاهی کنندکان و بدکاران را فرامی‌گیرد. این است که نیکان و بندگان خدا از آن می‌ترسند و می‌هراسند که چیزی از شرّ و بلای آن دامنگیرشان گردد. این هم نشانۀ پرهیزگاران است، پرهیزگارانی که سنگینی وظیفه و ستبری تکالیف را احساس می‌کنند، و از قصور کردن و کوتاهی نمودن می‌ترسند، هر اندازه هم طاعات و عبادات و کارهائی را کرده باشند که موجب نزدیکی به خدا باشد.
(وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا) (٨)
و خوراک می‌دهند به بینوا و یـتیم و اسیر، بـه خاطر دوست داشت خدا.
این آیه احساس خوبی و نیکی و مهر و عطوفت را در دادن خوراک به تصویر می‌کشد، خوراکی که دهندۀ آن به سبب نیاز خود بدان آن را دوست می‌دارد.[1] همچون دلهائی نـمی‌توان گفت: خوراکی را دوست می‌دارند که آن را به ضعیفان نیازمند - هر کس و هر نوع نیازمندی که هست - می‌دهند. مگر زمانی که خودشان به ایـن خوراک نیازمند باشند. امّا با این وجود نیازمندان را بر خودشان ترجیح می‌دهد.
این نگاه گذرا اشاره دارد به سنگدل محیطی که در مکّه مشرکان داشته‌اند. همچون محیطی چیزی را به ضعیفان نمی‌داده است، هر چند که در وقت افتخار کردن و بالیدن به خود مقدار زیادی را می‌بخشیده است. امّا نیکان و خوبانی که بندگان یزدان، در این گرمای تافتۀ نیمروز بخل و تنگچشمی، آبادی سبز و خرّم سایه‌داری بوده‌اند. با طیب خاطر و دل پرمهر و محبّت و نیّت پاک و خالص، ورای می‌داده‌اند، و این کار را محض رضای خدا می‌کرده‌اند. روند سخن این را از زبان حالشان، و از کـار دلهایشان می‌گوید و حکایت می‌نماید.
(إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا (٩)إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا) (١٠)
(به زبان حال، بدیشان می‌گویند:) ما شما را تنها به خاطر ذات خدا خوراک مـی‌دهیم، و از شما پـاداش و سپاسگزاری نمی‌خواهیم. ما (از عذاب) پروردگارمان مـی‌ترسیم: از (عذاب) روز بس ترشرو و سخت اخموئی (که قیامت نام دارد).
این مهر و محبّتی است که از دلهای نـازک مهربانی برمی‌جوشد و غل و قلقل می‌زند و سرریز میشود. دلهائی که رو به خدا می‌کنند و رضا و خشنودی او را میطلبند. بذل و بخشش خود را برای پاداش دریافت کردن و مزد گرفتن از کسی از بندگان، و برای سپاسگزاری ایشان، و برای برتری گرفتن و والائی یافتن بر نیازمندان، و برای خودستائی و بزرگ‌نمائی، انجام نمی‌دهند. خوراک دادن به نیازمندان را به خاطر ترس و هراس از روزی انجام می‌دهند که بسی ترشرو و اخمو است. روزی که انتظار آن را بکشند، و از آن می‌ترسند، و با این سپر بلا خویشتن را از آن مصون و محفوظ می‌دارند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ایشان را بدین امر رهنـمود می‌نماید، آنجا که می‌فرماید:
(اتق النار ولو بشق تمرة ).
خویشتن را از آتش دوزخ به دور دار، هر چند که با نصف خرمائی باشد.
خوراک دادن بد شکل مستقیم و بدون واسطه، تعبیری از این عاطفۀ بزرگوارانه است. وسیله‌ای برای سیر کردن نیازمندان است. ولی شکلهای احسان کردن و وسائل خوبی و نیکی نمودن، برحسب محیطها و شرائط
و ظروف، تغییر می‌کند. دیگر احسان کردن و خوبی و نیکی نمودن همیشه در این شکل مستقیم و ابتدائی باقی نمی‌ماند و محدود نمی‌گردد. اما در هر صورت آنچه باید حفظ شود و بماند حساسیّت دلها، و زند‌ه ماندن عاطفه، و ماندگاری میل و رغبت به انجام خیرات و حسنات، محض رضـای یزدان مهربان و خداوند جهان است و بس. در کنار آن باید در خیرات و حسنات از انگیزه‌های زمینی پالود، و چشم به راه سزا و پاداش یا شکر و سپاس و یا نفعی از منافع زندگی، از این و از آن نبود.
مالیاتها تعیین میشود، وظائف و تکالیفی واجب و لازم می‌گردد، هزینه‌هائی برای ضمانتهای اجتماعی در نظر گرفته میشود، و بودجه‌هائی برای کمک به نیازمندان مشخّص می‌گردد. امّا همۀ اینها نیمی از مزایای رویکرد اسلامی است که این آیات بدان اشاره دارد، و بخشی است که اسلام فریضۀ زکات را بدان اختصاص داده است . . . این نیمه برای رفع نیاز نیازمندان بسنده است . . . این نیمه‌ای است . . . نیمۀ دیگر، پاک و پاکیزه داشتن ارواح بخشندگان و دهندگان، و بالا بردن ارواح آنان بدان سطح و مرتبۀ والا و ارزشمند است. این هم نیمه‌ای است که نباید از آن غافل گردید، و نباید از شأن و مقام آن کاست و ناچیزش انگاشت. چه رسد به این که تعبیرها دگرگون شود، و چنین جایگاه و پایگاهی ننگین و زشت و نازیبا و ناپسند جلوهگر گردد، و گفته شود: خیرات و حسنات و بذل و بخشش گیرندگان را خوار و ذ‌لیل می‌کند، و دهندگان و عطاء‌کنندگان را تباه می‌گرداند!
اسلام عقیدۀ دلها است، و برنامۀ تربیتی آنها است. عاطفۀ بزرگوارانه، صاحبان این دلها را پاک و پاکیزه می‌دارد، و سود می‌رساند به کسی که از میان برادرانشان چنین عاطفه‌ای را بدو اختصاص می‌دهند. بدین لحاظ دو جنبه تربیتی را به تـمام و کمال می‌رساند، تربیتی که این آئین به سوی آن می‌گراید و توجّه می‌نماید.
بدین سبب آن تصویر بزرگوارانه و ارزشمند، از آن فهم و شعور بزرگوارانه و ارزشمند، سررسیده است و سرمی‌رسد:
(فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا) (١١)
به همین خاطر، خداوند آنان را از شرّ و بلای آن روز محفوظ می‌دارد، و ایشان را به خرّمی و شادمانی می‌رساند.
روند قرآنی ناشتاب نگاهداری ایشان را از آن روز ذکر بکند، روزی که از آن می‌ترسیدند. تا در دنیا بدان هنگام که این قرآن را دریافت می‌دارند و آن را تصدیق می‌کنند، ایشان را اطمینان بدهد و خاطر جمعشان نماید. بیان می‌فرماید که آنان از سوی خدا خرّمی و شادمانی را دریافت داشته‌اند، و روز ترشرو و اخمو دامنگیرشان نگردیده است. این هم پاداشی همساز با ترسشان و هراسشان، و با تری و تازگی دلهایشان و خرّمی و شادمانی فهم و شعو‌رشان است. آنگاه روند قرآنی به دنبال ذکـر چنین مطالبی، به توصیف و بیان نعمتهائی می‌پردازد که در بهشت بدانها رسیده‌اند و در آنها غوطه‌ور گردیده‌اند:
(وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا) (١٢)
و در برابر صبری که نموده‌اند، خداوند بهشت و جامۀ ابریشمین را پاداششان می‌کند.
بهشتی که در آن سکو‌نت می‌گزینند، و جامۀ ابریشمینی که آن را می‌پوشند و به تن می کنند.
(مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الأرَائِکِ لا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِیرًا) (١٣)
در بهشت بر تختهای زیبا و مجلّل تکیه می‌کنند، و نه (گرمای) آفتابی و نه سوز سرمائی در آنجا می‌یابند. آنان در مکان آسایش بخش و آرامش بخش و ایمنی هستند. هوای پیرامون ایشان خوشایند و گرم است، نه گرمی داغ و سوزان و اذیّت‌رسان. خنک است نه سرد. خورشید سوزانی در میان نیست تا نسیم‌ها را گرم سازد. سوز سرمائی وجود ندارد. «زمـهریر»: سرمای سخت و شدید است. می‌توانیم بگو‌ئیم: آن جهان، جهان دیگری است. خورشید ما و خورشیدهای دیگری شبیه خورشید ما در آنجا وجود ندارد . . . و این بس!
(وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا) (١٤)
سایه‌های (درختان) بهشتی بر آنان فرومی‌افتد، و میوه‌های آنجا سهل‌الوصول و در دسترس است.
هنگامی که سایه‌ها نزدیک می‌گردند، و چیدنیها در دسترس قرار می‌گیرند، خوشی و آسایش را به تصویر می‌کشند، خوشی و آسایش تا بدانجا که مرغ خیال بتواند تصوّر کند و به سوی آن بال و پر بزند!
این وضع همگانی آن بهشتی است که یزدان بندگان خوب خود را بدان وعده می‌دهد، بندگان خوبی که چنان تصویر ناز و زیبا و درخشانی را در دنیا از ایشان به تصویر می‌زند . . . آن گاه تفصیل این نعمتها و خدمتها به میان می آید:
(وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا (١٥)قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا (١٦)وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلا (١٧)عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلا) (١٨)
جامهای سیمین شراب و قدحهای بلورین می میانشان به گردش درمی‌آید. قدحهای بلورینی که از نقره‌اند. (خدمتکاران بهشتی) آنـها را درست به انـدازه لازم پیموده‌اند. در آنجا از جامهای شرابی بدیشان می‌دهند که آمیزۀ آن زنجبیل است. (این جامها پر می‌شوند از) چشـمه‌ای که در بهشت است و سلسبیل نامیده میشود.
انان در لذّت خود هستند. بر تختهای زیبا و مبلمان مجلّل تکیه زده اند، میان سایه‌های گسترده و میوه های نزدیک و در دسترس و هوای دل‌انگیز و فـضای جان‌پرور . . . نوشیدنیهائی در جامهای سیمین و همچنین در قدحهای سیمین برایشان به گردش درمی‌آید. امّا ایـن جامها و قدحهای شفّاف بسان بلورند. در جهان چنین جامها و قدحهائی وجود ندارد. این جامها و قدحها در حجمها و اندازه‌هائی است که لذّت می‌آورند و جمال و زیبائی را به تماشا می‌گذ‌ارند. گذشته از این، این جامها و قدحها با زنجبیل آمیخته می‌شوند، و گاهی کافور آمیزۀ آنها می‌گردد. همچنین این جامها و قدحها از چشمۀ روانی پر می‌شوند که سلسبیل نام دارد. سلسبیل آب آن شیرین و گوارا برای نوشندگان است.
برای افزایش شادی و لذّت بیشتر، کسانی که این جامها و قدحهای شراب را به گردش درمی‌آورند نوجوانان زیبا چهره اند. نوجوانانی که زمان بر آنان نمی‌گذرد و در آنان تأثیر نمی‌کند. سن و سالشان بالا نمی‌رود و پیری گریبانگیرشان نمی‌شود. بلکه آنان در سن و سال جوانی و زیبائی و رخشندگی، جاودانه می‌مانند! بسان مروارید غلتان اینجا و آنجا پراکنده و در رفت و آمد هستند:
(وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا) (١٩)
همواره نوجوانان جاودانه‌ای میانشان می‌گردند (و به خدمتشان می‌پردازند) که هر گاه ایشان را بنگری چنـین می‌انگاری که مروارید غلتانند.
آن گاه روند قرآنی خطّ و خطوط منظره را زیبا می‌کند و می‌آراید، و نگاه کاملی بدان منظره می‌اندازد، و با آن نگاه چکیدۀ آن منظره را در چشم و دل پرتوانداز می‌سازد:
(وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا) (٢٠)
هنگامی که بنگری، در آنجا نعمت فراوانی و سرزمین فراخی و پادشاهی بزرگی را خواهی دید.
نعمت فراوانی و سرزمین فراخی و پادشاهی بزرگی، همان چیزهائی است که خوبان و نیکان و بندگان مقرّب یزدان، در آن بسر می‌برند. این خلاصه و مختصر نعمتها و یک اشاره همگانی به داده های خدا است. آن گاه بعد از ذکر عام، از نمادی از نمادهای نعمتها و سرزمین فراخ به طور خاصّ سخن می‌رود. انگار تعلیل و توضیح این وصف عام است:
(عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا) (٢١)
بر تن ایشان، لباسهای ابـریشم نازک سبز و دیبای ضخیم است، و با دستبندها و النگوهای سیمین، زیب و زینت شده‌اند، و پـروردگارشان بدیشان شراب پاک می‌نوشاند.
«سندس»: حریر نازک است. «استبرق»: دیبای ستبر و ضخیم است . . . آنان در این زیب و زینت و در این تمتّع و لذّت هستند، و همۀ اینها را از «ربّهم« یعنی پروردگارشان دریافت می‌دارند. این عطای بزرگی از جانب عطاکنندۀ بزرگی است. اینها هم افزوده می‌شوند به ارزش آن نعمتها و لطفهای یزدان والا.
آنگاه افزون بر آنها مهر و محبّت و بزرگداشت و احترام می‌بینند:
( إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا) (٢٢)
این (نعمتهای فراوان) پاداش (کارهای پسندیدۀ دنیوی) شما است، و (بدین وسیله) از تـلاش و کوشش شـما قدردانی و سپاسگزاری میشود.
این گفتار را از سوی جهان بالا می‌شنوند. خود این کـار از جانب خدای دادار با همۀ این نعمتها برابری می‌کند، و بدین نعـمتها گذشته از ارزش خودشان ارزش دیگری میبخشد . . . بدین وسیله آن عرضه کردن طولانی و مفصّل و آن ندای الهامگر دلها به پایان میآید، ندائی که به آن نعـمتهای پاک فرامی‌خواند، و به گریز از زنجیرها و غلها و آتش برافروخته دعوت می‌کند . . . این هم دو راه است: راهی به بهشت می‌رسد، و راهی به آتش برافروخته می‌کشد!
*
پس از پایان گرفتن ندای دعوت به بهشت و نعمتهای خوشایند و فراوان، حال و احوال مشرکانی را بیان می‌دارد که بر دشمنانگی و تکذیب پافشاری می‌کنند. آن کسانی که حقیقت دعوت را درک و فهم نمی‌کنند. این است که به سازش و معاملۀ با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم روی می‌آورند، بدان امید که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از این دعوت دست بردارد، یا از چیزی از آن دست بکشد که ایشان را می‌آزارد. درگیر و دار این سازش و معاملۀ با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مؤمنان را از دین بازداشتن و اذیّت و آزار بدیشان رساندن، و از راه خدا ممانعت به عمل آوردن، و به خیر و خوبی و بهشت و نعمت پشت کردن، در لابلای همۀ اینها، واپسین مقطع و بند این سوره در می رسد، و به شیوۀ قرآن مجید به چاره‌جوئی این موضعگیری می‌پردازد:
(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (٢٣)فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا (٢٤)وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِیلا (٢٥)وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلا طَوِیلا) (٢٦)
ما خودمان قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم. حال که چنین است در طریق تبلیغ و اجـرای احکام پروردگارت شکیبا باش، و از هیچ کدام از گناهکاران و بی‌دینانشان فرمانبرداری مکن. بامدادان و شامگاهان نام پروردگارت را ورد زبان ساز. و شبانگاهان برای خدا سجده و کرنش ببر، و در شب خیلی او را تسبیح و تقدیس کن.
در این آیه‌های چهارگانه، حقیقت بزرگی از حقائق دعوت ایـمانی نهفته است. حقیقتی که لازم است دعوت کنندگان به سوی خدا، بسیار با آن بمانند و با آن زندگی کنند، و با اندیشۀ کامل ژرفی بدان بیندیشند، و به مدلولها و مفهومهای آن بنگرند و آنها را ورانداز کنند، مدلولها و مفهومهای واقعیّت، و نفسانی و روانی و ایمانی.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه واله وسلّم مشرکان را به سوی خدای یگانه دعوت می‌کرد. او با دل و درون مشرکان تنها با عقیدۀ صرف رویاروی نمی‌شد و بس. اگر کار چنین بود بسیار آسان بود. زیرا عقیدۀ متزلزل شرکی که بر آن بودند، آن اندازه قدرت و قوّت و شوکت و ثباتی نداشت که این چنین در برابر عقیدۀ نیرومند و روشن و سادۀ اسلام آن را پایدار و برقرار کنند. بلکه شرائط و ظروفی که عقیده و موقعیّت را احاطه کرده بود بدین مبارزه سخت منتهی می‌گردید، مبارزه‌ای که روایتهای تاریخی بدان گو‌اهی داده‌اند، و قرآن آن را در موارد گوناگونی حکایت کرده است . . . مکانت و منزلت اجتماعی، و به ارزشهای حاکم بر محیط نازیدن و بالیدن، و به مصالح مادی افتخار کردن، عنصر اصلی است، عنصری که انسان را به چنگ زدن به عقیدۀ سست و نادرستی که پوچی آن پدیدار و نمودار است می‌کشاند، و آن عقیدۀ سست و نادرست را به مبارزه عقیدۀ نیرومندی سوق می‌دهد که راستی و درستی آن هویدا و پیدا است . . . گذشته از این، شکلهای زندگی جاهلیّت، و انواع خوشیها و خوشگذرانیها و هوسبازیها و شهوت‌رانیهای آن، بر مقاومت در برابر عقیدۀ جدید، و در مقابل رویدهای اخلاقی و ارزشهای والای آن می‌افزود، و با آن سخت دشمنانگی می‌نمود و از آن سرباز می‌زد. چرا که عقیدۀ جدید اجازه نمی‌داد به دنبال غـریزه‌ها و شهوتها روان شوند، و زندگی را به بازیچه بگیرند، و زندگی را بیهوده و لجام گسیخته بسر ببرند، و آن را از قیدها و بندهای اخلاقی آزاد و رها کنند و بی‌بند و باری را بر جامعه حاکم سازند.
از این اسباب و علل - چه آنچه متعلّق به مکـانت و منزلت و ارزشـها و معیارهای اجتماعی و سلطه و قدرت و مال و ثروت و مصالح شخصی و گروهی است، و چه آنچه مربوط به انس و الفت و عادت و شکلهای جوراجور زندگی تقلیدی بود، و چه آنچه راجع به آزادی از ارزشها و معیارها و قیدها و بندهای اخلاقی بود - رو در روی دعوت نخستین برپا و برجا بود، و اینها، بلی اینها رو در روی دعـوت در هـر سرزمینی و در هر زمانی می‌ایستند و می‌رزمند، و نمایندگان عناصر ثابت و استواری در پیکار با عـقیده بوده و هستند. عقیده‌ای که چنین پیکاری را پیکار سخت و دشواری می‌سازد که بدین زودیها به پایان نمی‌آید، و مشکلات و وظائف و تکالیف و ثبات و ماندگاری بر این پیکار را از دشوارترین وظائف و تکالیف می‌داند و می‌شمارد.
بدین خاطر بر دعوت‌کنندگان به سوی آئین یزدان لازم است در هر سرزمینی و در هر زمانی با این حقیقت بزرگ نهفته در این آیات، و با شراط و ظروفی که این آیات در آنها بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل گردیده‌اند، بسی بسر برند و زندگی کنند. زیرا این شرائط و ظروف، شرائط و ظروف پیکار یگانهای است که هر کسی که به سوی خدا دعوت کند بدان شرائط و ظروف درمی‌افتد و فرومی‌رود در هر سرزمینی و در هر زمانی که باشد! پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم وظیفه و تکلیف را از سوی پروردگارش دریافت داشت تا با آن مردمان را از عذاب و عقاب خدا بترساند. بدو دستور داده شد:
(یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ (١)قُمْ فَأَنْذِرْ) (٢)
ای جامه بر سر کشیده (و در بستر خواب آرمیده!). برخیز و (مردمان را از عذاب یزدان) بترسان!. (مدّثّر/1و2)
هنگامی که برخاست و به تبلیغ فرمان یزدان پرداخت، این عوامل و اسباب با او رویاروی گردید، عوامل و اسبابی که مردمان را از دعوت جدید بازمی‌داشتند، و در دلها و درونهایشان پایداری و استقامت بر چیزی را برمی‌انگیختند که معتقد بدان بودند -هر چند که تزلزل و سستی آن را می‌دانستند - و مردمان را به دشمنانگی سخت و مبارزه دشواری فرامی‌خواندند و می‌کشاندند. گذشته از آن، از ایشان می‌خو‌استند برای دفاع از معتقدات خود، و جانبداری از اوضاع و احوال خویش، و از مصالح و منافعشان، و از آداب و عاداتی که در زندگی بدانـها انس و الفت داشتند، و از لذائذ و شهواتشان، و بالأخره برای دفاع از هر آنـچه دعوت جدید سخت آن را تهدید می‌کند به پیکار خیزند و برزمند و پایداری کنند.
این دفاع کینه‌توزانه نابخردانه به شکلهای گوناگونی در گرفت. در سرآغاز آن اذیّت و آزار گروه اندک مؤمنانی بود که دعوت جدید را پذیرفته بودند. می‌کوشیدند این مؤمنان اندک را با شکنجه و آزار و تهدید و بیم از عقیدۀ خود برگردانند. سپس خواستند این عقیده را پریشان و نابسامان و زشت و پلشت نشان دهند، و گرد و غبار شکّ و تردید پیرامون عقیدۀ جدید و پیغمبر آن صلّی الله علیه وآله وسلّم با تهمتهای جوراجور و با شیوه‌های گوناگون برانگیزند. تا مؤمنان تازه ای بدان نگروند و نپیوندند. چه بسا جلوگیری کردن از گرویدن و پیوستن مردمان به پرچم عقیده، آسان‌تر از برگرداندن کسانی از دین باشد که حقیقت عقیده را شناخته‌اند و مزۀ آن را چشید‌ه‌اند!
در همان زمان با صاحب دعوت صلّی الله علیه وآله سلّم کوشیدند راه‌های دیگری برای گول زدن و فریب دادن - در کنار تهدید و بیم و اذیّت و آزار - در پیش گیرند. از او خواستند در نیـمۀ راه بدیشان بپیوندد، و دست از تاخت و تازی بردارد که معتقدات و اوضاع و آداب و رسوم ایشان را نابود می‌گرداند، و با آنان صلح و ساز در پیش گیرد تا ایشان هم با او راه صلح و ساز نپویند، صلح و ساز در چیزی که او بدان راضی گردد و آنان بدان خشنود شوند، بدان سان که مردمان در نیمۀ راه به همدیگر می‌رسند، وقتی که در مصالح و غنائم و کارهای مشهور و مشخّص این زمین اختلاف پیدا می‌کنند.[2] خود این وسائل و عوامل یا شبیه آنها است که در هر سرزمینی و در میان هر نسلی، دعوت‌کنندۀ به سوی خدا با آنها روبرو می‌گردد.
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم هر چند که پیغمبر است، و خدا او را از برگرداندن از آئین محفوظ می‌نماید، و از دسترسی مردمان بدو مصون می‌فرماید، امّا هر چه و هر که هست انسان است. با واقعیّت سنگین، همراه با گروه اندک و ضعیفی از مؤمنین، رویاروی میشود. خدا این ضعف بشری و کمی پیروان او را می‌بیند و سراغ دارد. این است که او را رها نمی‌کند و تنها نمیگذارد. او را رها نمی‌سازد که با واقعیّت سنگین رویاروی شود بدون مدد و یاری و رهنمود و رهنمون به راه نجات و رستگاری.
این آیه‌ها حقیقت این مدد و یاری و رهنمود و رهنمون را دربر دارند:
(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا) (٢٣)
ما خودمان قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم.
این نخستین نگرش به منبع وظیفه و تکلیف این دعوت،
و به سرچشمۀ حقیقت آن است . . . این دعوت از سوی خدا است. خدا منبع یگانۀ آن است. او قرآن را با این دعوت نازل کرده است. این دعوت منبع دیگری جز خدا ندارد. ممکن نیست حقیقت این دعوت با چیز دیگری بیامیزد، چیزی که از این چشمه برنجو‌شد. هر چیزی که جدای از این منبع باشد. از او چیزی دریافت نمی‌گردد، و از او مدد و یاری گرفته نمی‌شود، و از او برای این عقیده چیزی به امانت دریافت نمی‌گردد، و از او چیزی با این عقیده نمی‌آمیزد ... گذشته از این، خدائی که این قرآن را نازل فرموده است، و انسان را عهده‌دار این دعوت و مکلّف بدان نموده است، دعوت‌کنندۀ به سوی آن را هرگز رها نمی‌کند. زیرا خدا خودش دعوت‌کننده را مکلّف و موظّف بدان ساخته است، و قرآن را بر او نازل کرده است.
امّا باطل به خود می‌نازد و باد به غبغب می‌اندازد. شرّ بال و پر خود را پریشان و پخشان می‌سازد، و خویشتن را آماسیده و باد کرده نشان می‌دهد. اذیّت و آزار به مؤمنان می‌رسد. برگرداندن از دین در کمین ایشان است. بازداشتن مردمان از راه یزدان در دسترس و توان دشمنان دعوت است و بدان دست می‌یازند و بر آن پافشاری می‌کنند. گذشته از اینها دشمنان دعوت، بـر عقیدۀ خود و بر اوضاع و احوال و آداب و رسوم و فساد و تباهی و شرّ و بدی خود پافشاری می‌کنند و پای‌بند می‌مانند! افزون بر اینها مصالحه و صلح و ساز را. و تقسیم شهر را به دو بخش و در نیمۀ راه به همدیگر رسیدن را پیشنهاد می‌کنند و پیش می‌کشند ... این هم پیشنهاد و پیش کشیدنی است که نپذیرفتن و برگرداندن آن در همچون شرائط و ظروف دشواری مشکل است.
در اینجا است که نگرش دوم درمی‌رسد:
(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا) (٢٤)
حال کـه چنین است در طریق تبلیغ و اجرای احکام پروردگارت شکیبا باش، و از هیچ کدام از گناهکاران و بـی‌دینانشان فرمانبرداری مکن.
امور در گرو قضا و قدر خدا است. خدا است که به باطل مهلت و فرصت می‌دهد. به شرّ و بدی زمان و مکان می‌دهد. دوران غم و محنت مؤمنان، و امتحان و آزمون ایشان، و مهلت و فرصت سره شدن آنان را طول می‌دهد و به درازا می‌کشاند . . . همۀ اینها دارای حکمت و فلسفۀ ویژه‌اند و خدا از آن آگاه است و بس. برابر قضا و قدرش ساری و جاری می‌گردند، و حکم و فرمان خود را در سایۀ آنها به اجراء درمی‌آورد . . .
(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ ).
حال که چنین است در طـریق تبلیغ و اجـرای احکـام پروردگارت شکیبا باش.
تا موقع مناسب و معیّن آن فرامی‌رسد . . . در برابر اذیّت و آزار و فتنه و آشوب شکیبائی کن. در برابر باطلی که غالب و چیره شده است، و در برابر شرّ و بدی‌ای که باد به غبغب انداخته است و باد کرده است صبر داشته باش. همچنین شکیبائی کن و بس شکیبا باش بر حقّ و حقیقتی که قرآن آن را برای تو به ارمغان آورده است. صبر کن و گوش به چیزی فرامده که از صلح و ساز و به همدیگر در نیمۀ راه رسیدن پیشنهاد می‌کنند و به حساب عقیده می‌گیرند:
(وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا) (٢٤)
و از هیچ کدام از گناهکاران و بی‌دینانشان فرمانبرداری مکن.
چه آنان تو را به سوی طاعت و عبادت و خیر و خوبی، دعوت نمی‌کنند. ایشان گناهکار و بی‌دین هستند. تو را به سوی چیزی از گناه و کفر فرامی‌خوانند، وقتی که تو را دعوت می‌کنند که در نیمۀ راه بدیشان بـرسی و به ملاقاتشان روی. و وقتی که چیزی را به تو عـرضه مـی‌کنند و پیشنهاد مـی‌دهند که گمان مـی‌برند و می‌انگارند که تو را راضی می‌کنند و گولت می‌زنند!
آنان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به نام هوس سلطه و قدرت، و به نام رسیدن به مال و ثروت، و به نام هوا و هوس تن و جسد، دعوت می‌کردند. منصب و مقام ریاست بر خودشان و ثروتمند شدن در میانشان را بدو پیشنهاد می‌کردند. ثروت و دارائی را تا بدانجا پیشنهاد می‌کردند که او ثروتمندتر از همۀ ثروتمندانشان شود. بدو پیشنهاد می‌دادند که زیباترین زنان را به ازدواج او درمی‌آورند. حتّی عتبه پسر ربیعه بدو مـی‌گفت: «از این کار دست بردار تا دخترم را به ازدواج تو درآورم. دختران من از دختران همۀ قریشیان زیباترند!» . . . همۀ امیال و شهواتی را پیشنهاد می‌کردند که طرفداران باطل برای خریدن دعوت‌کنندگان به سوی یزدان، در هر سرزمینی و در میان هر نسلی پیشنهاد می‌کنند!
(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا) (٢٤)
حال که چنین است در طریق تـبلیغ و اجرای احکام پروردگارت شکیبا باش، و از هیچ کدام از گناهکاران و بی‌دینانشان فرمانبرداری مکن.
چه میان تو و میان ایشان به همدیگر رسیدن و ساخت و پاخت کردنی نیست. ممکن نیست بتوان پلی برای عبور بالای پرتگاه درّۀ فراخی زد که برنامۀ تو را از برنامۀ ایشان جدا می‌سازد، و جهان‌بینی تو در بارۀ سراسر هستی را از جهان‌بینی ایشان دور می‌گرداند، و حقّ و حقیقت تو را از باطل و پوچ آنان فاصله می‌انـدازد، و ایمان تو را از کفر ایشان جدا می‌سازد، و نور تو را از تاریکیهای آنان به دور می‌دارد، و آشنائی تو را با حقّ و حقیقت از جاهلیّت ایشان جدا می‌کند.
امّا صبر و شکیبائی سخت و دشوار است. به ناچار باید توشه و زادی برای آن برگرفت، و یار و مددکاری برای آن داشت:
(وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِیلا (٢٥)وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلا طَوِیلا) (٢٦)
بامدادان و شامگاهان نام پروردگارت را ورد زبـان ساز، و شبانگاهان برای خدا سجده و کرنش ببر، و در شب خیلی او را تسبیح و تقدیس کن.
توشه و زاد این است. در بامدادان و شامگاهان نام پروردگارت را ورد زبان ساز. در شب برای او زیاد سجده ببر و خیلی به تسبیح و تقدیسش بپرداز. این تماس است با منب‌که قرآن را بر تونازل‌کرده است، وتو را مکلف ومـوـ به‌دعوت نموده است. او سرچشمة نیرووتوان، و منبعی توشه و زاد و مدد و یاری است . . . تماس با خدا با ذکر و عبادت و دعا و تسبیح و تقدیس او . . . شب دراز و طولانی . . . زیرا راه دراز و طولانی است، و بار سنگین است. باید توشه و زاد بسیاری هم برگرفت، و یاری و کمک زیادی دریافت کرد.
خدا آنجا است. آنجا که بنده با پروردگارش خدف و گوشه‌گیری می‌کند. به الطاف الهی چشم می‌دوزد و با آستانه‌اش انس و الفت می‌گیرد. از او آسایش می‌رسد، و بر زخم خستگی و کوفتگی مرهم نهاده میشود. از او نیرو می‌رسد و ضعف و قلّت را چاره‌جوئی می‌کند. جان از احساسها و اندیشه‌ها و کارهای کوچک می‌زداید، و عظمت وظیفه و تکلیف چهره میگشاید و بزرگی و سترگی امانت روی می‌نماید و پدیدار میآید. بدین هنگام است که روح خارهای راه را کوچک و ناچیز می‌شمارد، خارهائی که خلیده‌اند و می‌خلند!
خداوند مهربان است. بندۀ خود را به دعوت کردن مکلّف ساخته است، و قرآن را بر او نازل کرده است، و سختیهای بار سنگین مسؤولیّت، و خارهای راه را بدو شناسانده است. پیغمبر خود صلّی الله علیه وآله وسلّم را بدون مدد و یاری رها نکرده است. آخر یزدان سبحان می‌داند این مدد و یاری توشه و زاد حقیقی و شایان این کوچ رنج‌آور و درمانده کننده، در مسیر این راه خاردار است . . . این است، بلی این است توشه و زاد دعوت‌کنندگان به سوی خدا در هر سرزمینی و در میان هر نسلی. این دعوت، دعوت یگانهای است. ظروف و شرائط آن هم یکی و یکسان است. موضعگیری باطل در برابر آن هم یکی و یکسان است. اسباب و عوامل این موضعگیری هم یکی و یکسان است. وسائل و ابزار باطل همان وسائل و ابزار باطل است. پس باید وسائل و ابزار حقّ هم همان وسائل و ابزاری باشد که خداوند دانسته است که وسائل و ابزار این راه هستند.
حقیقتی که لازم است دعوت کنندگان به سوی یزدان متوجّه آن باشند همان حقیقتی است که یزدان به صاحب دعوت نخستین صلّی الله علیه واله وسلّم تلقین فرموده است و آموخته است. و آن این است که تکلیف و وظیفه‌ای است از سوی خدا نازل و تعیین می‌گردد. چه او صاحب این دعوت است، و حقّی را که این دعوت با خود آورده است نباید با باطلی آمیخت که گناهکاران کافر مردمان را به سوی آن دعوت می‌کنند و فرامی‌خوانـند. این است که همکاری و همیاری میان حقّ و حقیقت این دعوت، و میان باطل و پوچ ایشان، امکان‌پذیر نیست، و ملاقات افراد گرد آمده بر حقّ، با افراد ایستاده بر باطل، در نیمۀ راه ممکن نیست. زیرا آنها دو برنامۀ متفاوت هستند، و دو راهی می‌باشند که به یکدیگر نمی‌رسند. زمانی که باطل با نیروی خود و با جمع خود، بر قلّت و کمی و ضعف و ناتوانی ایشان چیره می‌گردد، به خاطر حکمتی که خدا آن را می‌بیند، باید شکیبائی کرد تا خدا حکمت خـود را نشان می‌دهد. از خدا مدد جستن، و با دعا و تسبیح یاری گرفتن - شب درازی - توشه و زاد تضمینی این راه است . . . این حقیقت بزرگی است و باید راه روندگان و راه پیمایان آن را درک و فهم بکنند، و روندگان این راه با آن زیست کنند و بزیند. . .
*
آنگاه روند سخن در تأکید جدائی میان برنامۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و میان برنامۀ جاهلیّت به پیش می‌رود. از غفلت ایشان از دید خیر و خوبی برای خودشان سخن می‌گوید، و ناچیزی توجّهات ایشان را پیش می‌کشد، و از کوچ جهان‌بینیها و اندیشه‌هایشان صحبت می‌کند. می‌گوید:
(إِنَّ هَؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلا) (٢٧)
این (کافران و مشرکان) زندگی زودگذر دنیا را دوست می‌دارند، و روز سخت و دشوار آخرت را پـیش پشت می افکنند .
چیزهائی که آنان بدانها دل می‌بندند و بدانـها توجّه می‌کنند، چیزهای نزدیک، و خواستهای کوچک، و تصوّرات کوتاه‌بینانه است . . . این افراد کوچک و حقیری که غرق در مسائل این جهان می‌گردند، و آن روز سخت و سنگین را پشت گوش می‌اندازند، سخت از لحاظ پیامدهائی که دارد، و سخت از نظر نتائجی که در آن پدیدار و نمودار می‌گردد، و سنگین از لحاظ وزنی که در ترازوی حقیقت دارد . . . به همچون کسانی در چیزی پیروی نمی‌شود، و در راهی از آنان دنباله‌روی نمی‌گردد، و در هدفی و در مقصدی با مؤمنان به هم نمی‌رسند و گرد هـم نمی آیند، و بدیشان توجّه نمی‌گردد و اهمّیِت داده نمی‌شود، بدان علّت که آنان تنها به چیزهائی توجّه می‌کنند و اهمّیّت می‌دهند که در این جهان است، از قبیل: ثروت و دارائی و سلطه و قدرت و بهره و لذّت. این جهان با شتاب میگذرد، و بهره‌مندیها و لذّتهایش اندک و ناچیز است، و آنان هم کوچک و حقیرند.
گذشته از این، این آیه به غفلت ایشان از دیدن خیر و خوبی خودشان اشاره می‌کند. زیرا آنان این جـهان زودگذر را برمی‌گزینند، و روز سخت و سنگین قیامت را رها می‌کنند، روز سخت و سنگینی که منتظر ایشان است، و در آنجا با زنجیرها و غلها و آتش فروزان - بعد از حساب و کتاب سخت - چشم به راه آنان است. این آیه در ثابت‌قدم و استوار داشتن پیغمبر کـه و مؤمنانی که در خدمت او هستند به پیش می‌رود، و او را و مؤمنان همراهش را فرامی‌خواند و به استقامت و پایداری در برابر آن کسانی که در این جهان زودگذر آنچه می‌خواهند بدیشان داده شده است. در کنار این تشویق و ترغیب، تهدید کردن و بیم دادن پیچیده و نهان شیفتگان این جهان، از آن روز سخت و سنگین است .
*
به دنبال آن، خوار داشتن کارشان و حالشان در پیشگاه یزدان میآید، یزدانی که قدرت و قوّتی که دارند او بدیشان عطاء کرده است. هم او می‌تواند ایشان را از میان ببرد، و دیگران را بر جای آنان بنشاند و مستقرّ گرداند. امّا خداوند بدیشان مهلت و فرصت ماندن می‌دهد، به خاطر حکمتی که خود می‌داند و قضا و قدر قدیمش آن را می‌گرداند و می‌چرخاند:
(نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلا) (٢٨)
ما ایشان را آفریده‌ایم و بندها و پیوندهای اندامشان را سفت به هم بسته و استوار داشته‌ایم، و هر وقت بخواهیم (ایشان را نابود می‌کنیم و) انسانهای دیگری را جایگزین آنان می‌سازیم.
این نگرش و نگاه، بدین کسانی که به قدرت و قوّت خود می‌نازند، به سرچشمۀ این قدرت و قوّت، و پیش از هر چیز به سرچشمۀ وجود خودشان، تذکّر می‌دهد. آن گاه کسانی را اطمینان می‌دهد - یعنی مؤمنانی که اندک بوده‌اند و در حالت ضعف بسر برده‌اند -اطمینان بدین امر که دهندۀ این قدرت و قوّت همان کسی است که آنان خود را بدو نسبت می‌دهند و برای دعوت او به پا می‌خیزند و دعوت او را به پیش می‌برند. همچنین این نگرش و نگاه، در دل و درون مؤمنان حقیقت قضا و قدر یزدان را مستقرّ می سازد، و ایشان را با حکمت مقصود در فراسوی حقیقت قضا و قدر آشنا می‌گرداند، حقیقتی که حادثه‌ها و رخدادها برابر آن روی می‌دهند تا آن زمان که خدا قضاوت و داوری مـی‌فرماید، و او بهترین قضاوت‌کنندگان و داوران است.
(وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلا ).
و هر وقت بخواهیم (ایشـان را نابود مـی‌کنیم و) انسانهای دیگری را جایگزین آنان می‌سازیم.
آنان با قدرت و قوّت خودشان خدا را ناتوان و درمانده نمی‌سازند. چه خدا ایشان را آفریده است و آن قدرت و قوّت را بدیشان داده است. او می‌تواند انسانهای دیگری را بر جای ایشان بنشاند و جایگزینشان گرداند ... وقتی که می‌بینند که خدا بدیشان مهلت و فرصت ماندن داده است و امثال آنان را بر جای ایشان ننشانده است، باید بدانند این فضل و لطف یزدان در حقّ ایشان است. یزدان است که در حقّ ایشان بزرگواری فرموده است و با و قدرش و حکمت و فلسفۀ کارش فعلاً به ترک ایشان گفته است و فرصت ماندن داده است.
بدین خاطر این آیـه پایدار کردن و برقرار داشتن پیغمبر صلّی الله علیه واله وسلّم و کسانی را پی می‌گیرد و ادامه می‌دهد، و حقیقت موضع و موقع ایشان، و حقیقت موضع و موقع دیگران را بیان می‌دارد . . . از دیگر سو، این آیه پسوده ای برای دلهای این افراد غرق امور این جـهان زودگذر است،کسانی که گول قدرت و قوّت ترکیب‌بند تن خود را خورده‌اند. بدیشان تلنگری می‌زند تا بیدار و هوشیار شوند و نعمت خدا را به یاد آورند، نعمتی که ایشان را مغرور و سرمست کرده است. بدان می‌نازند و سر از پای نمی‌شناسند، و شکر آن را بجای نمی‌آورند. آنان را بیدار و هوشیار می‌کند و ایشان را متوجّه امتحان و آزمونی می‌سازد که در فراسوی این نعمت، نهان و پنهان است، امتحان و آزمونی که در سرآغـاز این سوره برایشان از آن سخن گفته است و آن را بدیشان گوشزد کرده است.
*
آنگاه ایشان را بیدار و هوشیار می‌گرداند و متوجّه فرصتی می‌سازد که بدیشان داده شده است، بدان گاه که قرآن بر آنان نازل و عرضه می‌گردید. از جملۀ این قرآن این سوره است که ایشان را تذکّر می‌دهد و یادآور می‌گرداند:
(إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا) (٢٩)
این (آیه‌ها) اندرز و یادآوری (برای جهانیان) است، و هر کس که بخواهد (می‌تواند با استفاده از آن) راهی به سوی پروردگارش برگزیند، (راهی که او را به آمرزش و بهشت خدا می‌رساند).
بر این نگرش و نگاه با آزادی اراده و مشیّت خدا، و برگرداندن هر چیزی بدین اراده و مشیّت، پیرو زده میشود، تا واپسین رویکرد بدان شود، و آخرین تسلیم، تسلیم حکم آن بوده، و انسان از هر گونه قدرت و قوّتی خویشتن را خلع نماید، و به قدرت و قوّت این اراده و مشیّت گردن نهد، و هر گونه تاب و توانی را از خود سلب، و به تاب و توان آن خود را حواله دارد . . . تسلیم فرمان یزدان شدن در اصل و حقیقت خود این گونه و این چنین است:
(وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا) (٣٠)
شما نمی‌توانید بخواهید، مگر این که خدا بـخواهد. بیگمان خداوند بس آگاه و کاربجا است.
این بدان خاطر است که دلهای انسانها بداند که خدا کارکنندۀ مختار، و متصرّف توانا در کار و بار جهان است. بداند چگونه به خدا رو کند و تسلیم قضا و قدر او شود . . . این است جولانگاه حقیقتی که همچون آیاتی در آن جاری و ساری می‌گردد و تحقّق پـیدا می‌کند. این مطلب هم بیان میشود که قدرت و قوّتی که خدا خودش بخواهد برای درک و فهم حقّ و باطل به مردمان عطاء می‌فرماید، و رویکـرد بدین سو یا بدان سو برابر اراده و مشیّت خدا انجام میپذیرد، خدائی که بس آگاه از حقیقت دلها، و از آن مقدار درک و فهم حقّ و باطلی است که یزدان بندگان را با اعطاء آن کمک و یاری داده است و ایشان را با آن آشنا کرده است، و راه را برایشان روشن نموده است، و پیغمبران را گسیل داشته است، و قرآن را نازل فرموده است ... امّا همۀ اینها به قضا و قدر خدا منتهی می‌گردد و پیوستگی دارد، خدائی که پناه برنده بدو پناه می‌برد و پناهنده میشود، و خدا او را توفیق می‌دهد به ذکر و طاعت و عبادت بپردازد و توشۀ راه را فراهم سازد. هر گاه انسان در دل خود با حقیقت قدرت چیره بر همه چیز آشنا نشود، و بدین قدرت چیره پناه نبرد تا او را کمک کند و کار را برایش ساده و آسان سازد، هیچگونه هدایتی و
رهنمودی، و هیچ گونه ذکری و یادی، و هیچ گونه توفیق دستیابی به خیر و صلاحی، در میان نخواهد بود! . . بدین خاطر مسأله این و روال بر این است:
(یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا) (٣١)
خـداوند هر کس را بخواهد (مشمول رحمت خود می‌سازد و) به بهشت خویش داخل می‌گرداند، ولی برای ستمکاران عذاب دردناکی را فراهم ساخته است. این اراده و مشیّت آزاد است که هر چه بخواهد انجام می‌دهد. از جملۀ خواستهای او این است که هر که را بخواهد مشمول رحمت خود می‌گرداند، از میان آن کسانی که بدو پناهنده می‌شوند و پناه می‌برند، و کمک و یاری او را بر انجام طاعات و عبادات میطلبند، و توفیق او را در رسیدن به هدایت و رهنمود درخواست می‌نمایند . . .
(وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا) (٣١)
برای ستمکاران عذاب دردناکی را فراهم ساخته است. خدا به ستمکاران فرصت داده است، و بدیشان مهلت عطاء کرده است تا آن زمان که بدین عذاب دردناک درافتاده‌اند و گرفتار آمده‌اند!
این سرانجام با سرآغاز این سوره همآوائی و همسازی دارد، و پایان آزمایشی را به تصویر می‌کشد که خدا انسان را برای آن از نطفۀ آمیخته آفریده است، و بدو گوش و چشم بخشیده است، و او را به راه رهنمود و رهنمون کرده است، و این انسان است که راه بهشت را در پیش می‌گیرد یا راه دوزخ را ...
*
[1] «علی حبه»: دارای دو معنی است: الف- به خاطر دوست داشت خدا
و عشق به الله. ب- با وجود دوست داشت خوراک و نیاز خود بدان.(مترجم)
[2] مراجعه شود به سوره قلم در همین جزء، آیۀ «وَدّ‌وا لو تدهنُ
فیدهنون».