تفسیر سورۀ‌ حاقّه مکّی و ٥٢ آیه است

سورۀ‌  حاقّه  مکّی  و  ٥٢  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(الْحَاقَّةُ (١) مَا الْحَاقَّةُ (٢) وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحَاقَّةُ (٣) کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ (٤) فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ (٥) وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ (٦) سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَى کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ (٧) فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِیَةٍ (٨) وَجَاءَ فِرْعَوْنُ وَمَنْ قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ (٩) فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَابِیَةً (١٠) إِنَّا لَمَّا طَغَى الْمَاءُ حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ (١١) لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَتَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ (١٢) فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ (١٣) وَحُمِلَتِ الأرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً (١٤) فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ (١٥) وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ (١٦) وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ (١٧) یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفَى مِنْکُمْ خَافِیَةٌ (١٨) فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ (١٩) إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسَابِیَهْ (٢٠) فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٢١) فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ (٢٢) قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ (٢٣) کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الأیَّامِ الْخَالِیَةِ (٢٤) وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ (٢٥) وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیَهْ (٢٦) یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ (٢٧) مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیَهْ (٢٨) هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ (٢٩) خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ (٣١) ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ (٣٢) إِنَّهُ کَانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (٣٣) وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (٣٤) فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ (٣٥) وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ (٣٦) لا یَأْکُلُهُ إِلا الْخَاطِئُونَ (٣٧) فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ (٣٩) إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (٤٠) وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلا مَا تُؤْمِنُونَ (٤١) وَلا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٤٢) تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٣) وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الأقَاوِیلِ (٤٤) لأخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (٤٥) ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (٤٦) فَمَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ (٤٧) وَإِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ (٤٨) وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (٤٩) وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْکَافِرِینَ (٥٠) وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (٥١) فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ) (٥٢)

این  سورۀ  هراس‌انگیز  و  وحشت‌انگیزی  است‌.  کمتر  جائی  از  آن  یافته  می‌شود  که  حسّ  و  شعور  از  آن  سخت  به  تکان  نیفتد.  این  سوره  از  آغاز  تا  به  انجام  حسّ  و  شعور  را  می کوبد  و  آن  را  با  هو‌ل  و  هراس  ‌کمرشکن‌،  و  جدّ  و  جهد  قاطعانه‌،  و  صحنه‌ای  پس  از  صحنه‌ای‌،  رویاروی  می‏‎گرداند.  همۀ  صحنه‌ها  آهنگ  و  نوای  مصرانه‌ای  بر  حسّ  و  شعو‌ر،  ‌گاهی  با  هو‌ل  و  هراس‌،  و  گاهی  با  جلالت  و  عظمت‌،  و  زمانی  با  عذاب،  و  در  همۀ  اوقات  با  حرکت  و  تکان  سخت‌،  آشنا  می‌سازند!

این  سوره  جملگی  با  نیروی  تمام  و  ژرفای  بسیار،  به  حسّ  و  شعو‌ر  احساس  یگانه‌ای  با  معنی  یگانه‌ای  می‏بخشد ...  این  ‌کار -‌ کار  دین  و  عقیده  -‌ جدّی  و  خالصانه  و  دوراندیشانه  و  قاطعانه  است‌.  تمام  آن  جدّی  است  و  هیچ  شوخی  و  یاوه‌ای  در  آن  نیست‌.  اصلاً  شوخی  ‌و  یاوه  جائی  در  آن  ندارد.  دربارۀ  دنیا  جدّی  است‌،  و  در بارۀ  آخرت  جدّ‌ی  است‌.  در  ترازو  و  حساب  و  کتاب  خدا  جدّی  است‌.  جدّی  است  و  در  اینـجا  و  در  آنجا  نهیم  و  نه  بیش  احتمال  ملاحظه‌ای  در  آن  دیده  نمی‌شود.  کدام  ملاحظه‌ای  از  آن  در  حقّ  کسی  صورت  می‌پذیرد  که  شمشیر  خشم  خدا  را  بر  سر  خود  فرود  می‌آورد،  و  خدا  قاطعانه  او  را  می‏‎گیرد  و  گرفتارش  می‌سازد؟  حتّی  با  کسی  هر  چند  که  پیغمبر  باشد  ملاحظه‌ای  ندارد.  زیـرا  کاربزرگ ‌تر  از  پیغمبر  و  بزرگ تر  از  بشر  است ...  این  ‌کار،  حقّ  است‌.  حقّ  یقین  است‌.  از  جانب  خدای  عالمین  است‌.

این  معنی  در  نام  گزیده  قیامت  در  این  سوره  جلوه‌گر  می‌آید.  نامی  است‌  که  این  سوره  بدان  نامگذاری  شده  است‌:

(الْحَاقَّةُ) (١).   رخداد  راستین‌...

این  نام  با  ساختار  واژگانی  و  طنین  و  معنی  خود  به  حسّ  و  شعو‌ر،  مفهوم  جدّیّت  و  قاطعیّت  و  حقّانیّت  و  استقرار  القاء  می‌کند.  آهنگ  واژگانی  آن  از  همه  چیز  بیشتر  همگون  بالا  بردن  چیز  سنگینی  برای  مدّت  طویلی،  و  آن  گاه  بر  جای  خود  نهادن  آن‌،  آهسته  و  آرام  و  محکم  و  استوار  است‌.  بالا  بردن  در  کشش  «‌حا»‌،  و  جدیّت  آن  در  تشدید  «‌قّ‌»‌  بعد  از  آن‌،  و  برجای  نهادن  و  استقرار  بخشیدن  آن  با  پایان  بخشیدن  با  «‌ه»‌  که  به  صورت  هاء  ساکن  خوانده  می‌شود.

این  معنی  دیده  می‌شود  در  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  کسانی  ‌که  دین  و  عقیده  و  آخرت  را  تکذیب  ‌کرده‌اند  و  قومی  بعد  از  قومی‌،  و  گروهی  پس از  گروهی‌،  نابو‌د  گردیده‌اند،  نقش  زمین  شدن  و  نابود  گردیدن  آنان  با  طوفان ‌کمرشکن  و  تند  و  تیزی‌:

(کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ (٤) فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ (٥) وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ (٦) سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَى کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ (٧) فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِیَةٍ (٨) وَجَاءَ فِرْعَوْنُ وَمَنْ قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ (٩) فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَابِیَةً (١٠) إِنَّا لَمَّا طَغَى الْمَاءُ حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ (١١) لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَتَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ) (١٢)

قوم  ثمود  و  قوم  عاد  (‌رخداد  راستین‌)  درهم  کوبنده  را  تکذیب  کردند.  در  نتیجه  قوم  ثمود  با  عـذاب  سرکش  و  سهمگین  (‌صاعقه‌)  نابود  گشتند.  و  قوم  عاد  به  وسیلۀ  تندباد  سرد  و  سرکش  و  پرسر  و  صدای  ویرانگری  نابود  شدند.  خداوند  چنین  تندبادی  را  هفت  شب  و  هشت  روز  پیای  بر  آنان  گمارد.  (‌اگر  در  آنجا  می‌بودی‌)  ‌در  این  مدّت  مردمان  را  می‌دیدی  که  روی  زمین  افتاده‌اند  و  انگار  تنه‌های  پوک  و  توخالی  درختان  خرمایید.  آیا  کسی  را  می‌بینی  که  از  ایشان  برجـای  مانده  باشد.  فرعون  و  کسانی  که  پیش  از  او  بودند،  و  همچنین  اهالی  شهرها  و  آبادیهای  زیر  و  رو  شدۀ  (‌قوم  لوط‌)  مرتکب  گناهان  بزرگ  شدند.  آنان  با  فرستادۀ  پروردگارشان  به  مخالفت ‌‌برخاستند،‌  و  خداوند  ایشان  را  به  سختی  فرو  گرفت  (‌و  به  عذاب  شدیدی  گرفتار  ساخت‌)‌.  ما  بدان  گاه  که  (‌در  طوفان  نوح‌)‌  آب  طغیان  کرد  (‌و  از  حدّ  معمول  فراتر  رفت‌،  نیاکان‌)  شما  را  سوار  کشتی  کردیم‌.  تا  آن  (‌حـادثۀ  نجات  مؤمنان  و  غرق  شدن  کافران‌،  درس  عبرتی  و)  مایۀ  اندرزی‌،  برای  شما  بوده  و  گوشهای  شنوا  آن  را  فرا گیرند  و  به  خاطر  سپرند.   (حاقه/4-2)

بدین  منوال  هر  کس  از  این  ‌کار  روی  بگرداند  سخت  گرفتار  می‌آید  و  با  بلای  ‌کمرشکن  نابود  می‏‎گردد،  بلای  کمرشکنی‌  که  با  جدّیّت  قاطعانه  و  برّندۀ  موجود  در  این  کار  بزرگ  هراس‌انگیز  تناسب  دارد،‌  کار  بزرگ  و  هراس‌ انگیزی  ‌که  شوخی  و  سستی  نمی‌شناسد،  و  تحمّل  لهو  و  لعب  را  ندارد،  و  در  اینجا  یا  آنجا  رویگردانی  از  آن  را  نمی‌پذیرد.

این  معنی  جلوه‌گر  می‌آید  در  صحنۀ  قیامت  هراس ‌انگیز،  و  در  پایان ‌گرفتن  وحشتناک  جهان  هستی‌،  و  در  جلالت  و  عظمت  تجلّی  یزدان  بزرگوار،  و  این  تجلّی  هراس‌ انگیزترین  و  وحشت‌انگیزترین  چیز  است‌:

(فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ (١٣) وَحُمِلَتِ الأرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً (١٤) فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ (١٥) وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ (١٦) وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ) (١٧)

هنگامی  که  یک  دم  در  صور  دمیده  می‌شود.  و  زمین  و  کوه‌ها  از  جا  برداشته  شوند  و  یک  باره  درهم  کوبیده  و  متلاشی  گردند.  بدان  هنگام  است  که  آن  واقعۀ  (‌بزرگ  قیامت  در  جهان‌)  رخ  می‌دهد  (‌و  رستاخیز  برپا  می‌شود)‌.  و  آسمان  از  هم  می‌شکافد  و  مـی‌پراکند،  و  در  آن  روز  سست  و  نااستوار  می‏‎گردد.  و  فرشتگان  در  اطراف  و  کناره‌های  آسمان  (‌جدید  آن  روزی‌)  قرار  می‏‎گیرند،  و  در  آن  روز،  هشت  فرشته‌،  عرش  پروردگارت  را  بر  فراز  سر  خود  برمی‌دارند.  (حاقّه/13-17)

آن  ترس  و  هراس‌،  و  این  جلالت  و  عظمت‌،  جدّیّت  زیبا  و  دل‌آرای  بزرگی  را  به  صحنۀ  حساب  و  کتاب  راجع  بدان  کار  هراس‌انگیز  و  وحشت‌انگیز  می‌دهند.  هر  دو  تای  ترس  و  هراس  و  جلالت  و  عظمت‌،  در  ژرفـا  بخشیدن  آن  معنی  در  حسّ  و  شعو‌ر،  با  سائر  آواها  و  پیامهای  این  سوره  شرکت  می‌ورزند.  هم  این  و  هم  آنچه  پس  از  آن  مـی‌آید،  از  جملۀ  ‌گـفتار  نجات  ‌یافتگان  و  گرفتاران  عذاب‌است‌:

(فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ (١٩) إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسَابِیَهْ) (٢٠)

و  امّا  کسی  که  نامۀ  اعمالش  به  دست  راست  او  داده  شود،  (‌فریاد  شادی  سر  می‌دهد  و)  می‌گوید:  (‌آهای  اهل  محشر!  بیائید)  نامۀ  اعمال  مرا  بگیرید  و  بخوانید!  آخر  من  می‌دانستم  که  (‌رستاخیزی  در  کار  است  و)  من  با  حساب  و  کتاب  خود  رویاروی  می‌شوم‌.  (‌حاقّه/‌١٩و20)

او  نجات  یافته  است  و  نزدیک  است  باور  نکند  که  نجات  یافته  است  ...

(وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ (٢٥) وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیَهْ (٢٦) یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ (٢٧) مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیَهْ (٢٨) هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ) (٢٩)

و  امّا  کسی  که  نامۀ  اعمالش  به  دست  چپش  داده  شود،  می‌گوید:  ای  کاش  هرگز  نامۀ  اعمالم  به  من  داده  نمی‌شد!  و  هرگز  نمی‌دانستم  که  (حساب  من  چیست‌!  ای  کاش  پایان‌ بخش  عمرم‌،  همان  مرگ  بود  و  بس‌!.   (حاقه/25-29)

با  این  واویلا  و  آه  و  نالۀ  طولانی‌،  تـصویری  از  رخ  دادن  چنین  سرنوشت  و  سرانجامی  به  حسّ  و  شعو‌ر  می‌افتد  ...  آنگاه  آن  جدّیّت  قاطعانه  و  هول  و  هراس  ‌کمر شکن  جلوه‌گر  می آید  در  فرمودۀ  والای  ایزد  سبحان،  فرموده‌ای  ‌که  قضاوت  هراس‌انگیز  و  وحشت‌انگیز  را  در  آن  روز  هولناک  و  خوفناک‌،  و  در آن  جایگاه  بزرگ  و  سترگ،  اعلان  می‌دارد:

(خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ (٣١) ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ) (٣٢)

(‌خدا  به  فرشتگان  نگهبان  دوزخ  دستور  می‌فرماید:‌)  او  را  بگیرید  و  به  غل  و  بند  و  زنجیرش  بکشید.  سپس  او  را  با  زنجیری  ببندید  که  هفتاد  ذراع  درازا  دارد .(حاقّه/30-32)

هر  بندی  و  بخشی  انگار  سنگینی  آسمانها  و  زمین  را  دارد،  و  با  شکوه  و  عظمت  هراس‌انگیزی‌،  و  با  هول  و  هراس  بیم ‌دهنده‌ای‌،  و  با  جدّیّت  سنگینی‌،  از  بالا  به  پائین  فرو می‌افتد ...

آنگاه  چیزی  به  میان  می آید  که  بر  سخن  داوری  بزرگ  پیرو  می‌زند.  و  آن  موجبات  این  حکم  هراس ‌انگیز  و  نهایت  کار  وحشت‌انگیز  گناهکار  است‌:

(إِنَّهُ کَانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (٣٣) وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (٣٤) فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ (٣٥) وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ (٣٦) لا یَأْکُلُهُ إِلا الْخَاطِئُونَ) (٣٧)

چرا  که  او  به  خداوند  بزرگ  ایمان  نمی‌آورد،  و  مردمان  را  به  دادن  خوراک  به  بینوا،  تشویق  و  ترغیب  ‌نمی‌کرد.  لذا  امروز  در  اینجا  یار  مهربانی‌  ندارد.  و خوراکی  هم  ندارد  مگر  از  زردابه  و  خونابۀ  (‌دوزخیان‌)‌.  چنین  خوراکی  را  جز  بزهکاران  نمی‌خورند. (حاقّه/33-37) 

آنگاه  این  معنی‌،  در  اشاره‌ای  به  سوگند  بزرگ،  و  در  گفتار  پروردگار  در بارۀ  حقیقت  آئین  واپسین‌،  پدیدار  و   -نمودار  می‌آید:

(فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ (٣٩) إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (٤٠) وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلا مَا تُؤْمِنُونَ (٤١) وَلا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٤٢) تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٣)

سوگند  می‌خورم  به‌  آنچه  می‌بینند  و  آنـچه  نمی‌بییند.  این  (‌قرآن  از  سوی  خدا  آمده  است  و)  گفتاری  است  (‌که‌)  از  (‌زبان‌)  پیغمبر  بزرگواری  (‌به  نام  محمّد،  پخش  و  تبلیغ  می‌شود)‌.  و  گفتۀ  هیچ  شاعری‌  نیست  (‌چنان  که  شما  گمان  می‌برید. اصلاً)‌  شما  کمتر  ایمان  ‌می‌آورید (‌و  به  دنبال  حقّ‌  و  حقیقت  می‌افتید)‌.  و  گفتۀ  هیچ  غیبگو  و  کاهنی  نیست‌.  اصلاً  شما  کمتر  پند  می‏گیرید  (‌و  یادآور  حقّ  و  حقیقت  می‌گردید،  و  درست  و  نادرست  را  فرق  مـی‌نهید.  بلکه  کلامی  است  که‌)  از  جانب  پروردگار  جهانیان  نازل  شده  است‌.  (حاقّه/38-43)

سرانجام‌،  جدّیّت  در  واپسین  آوا،  و  در  تهدید  قاطعانه  و  گرفتار  کردن  ‌کمرشکن  شخصی  جلوه‌گر  می‌آید  که  این  کار  را  به  ‌بازیچه  ‌می‌گیرد  یا  آن  را  تغییر  می‌دهد.  این  شخص  هر  کس‌  که  هست،  حتّی  اگر  او  محمّد  پیغمبر  خدا  باشد:

(وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الأقَاوِیلِ (٤٤) لأخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (٤٥) ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (٤٦) فَمَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ) (٤٧)

اگر  پیغمبر  پاره‌ای  سخنان  را  به  دروغ  برما  می‌بست‌،  ما  دست  ‌راست  ‌او  را می‌گرفتیم‌.  سپس  رگ  ‌دلش  ‌را  پاره  می‌کردیم‌.  و  کسی  از  شما  نمی‌توانست  مانع  (‌این  کار  ما  در بارۀ‌)  او  شود  (‌و  مرگ  را  از  او  باز  دارد)‌.

(حاقّه/44-47)

این  همان‌  کاری  است  ‌که  سهل‌انگاری  و  صرف‌ نظر  کردن  و  نرمش  و  سازشی  در  آن  انجام  نمی‌گردد.

بدین  هنگام  این  سوره  با  بیان  قاطعانه  و  سش  داورانۀ  واپسین  در بارۀ  این‌ کار  بزرگ،  پایان  می‌گیرد:

(وَإِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ (٤٨) وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (٤٩) وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْکَافِرِینَ (٥٠) وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (٥١) فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ) (٥٢)

مسلّماً  قرآن  پند  و  اندرز  پرهیزگاران  است‌.  ما  قطعاً  می‌دانیم  که  برخی  از شما  (‌قرآن  را)  تکذیب  می‏‎کنند.  آخر  قرآن‌،  مایۀ  حسرت  و  سبب  اندوه  کافران  است‌.  قرآن‌،  یقین  راستین  (‌و  حقّ  و  حقیقت  فرو  فرستادۀ  جهان‌ آفرین‌)‌  است‌.  حال  که  چنین  است‌،  ‌با  ذکر  نام  پروردگار  بزرگوار  خود،  خدا  را  تشبیح  و  تقدیس  کن‌.  (حاقّه/48-52)

این  پایانی  است  ‌که  هر  سخنی  را  پایان  می‌دهد.  سخن  فیصله‌بخش  را  می‌گوید،  و  به  دست ‌کشیدن  و  دوری  گزیدن  از  سـنان  پوچ  می پردازد،  و تسبیح  و  تقدیس  نام  خدای  بزرگوار‌  را  به  ‌پیش  می کشد ..  .

*

این  سوره  خلاصه  می‌شود  در  این  ‌که  این  معنی  را  به  حسّ  و  شعو‌ر  بیندازد.  شیوه‌،  آهنگ،  صحنه‌ها،  تصویرها،  و  سایه‌روشنهای  این  سوره،  همه  و  همه  می‌کوشند  این  معنی  را  به  شکل  مؤثّر  و  زنده  و  شگفت  القاء‌  کنند  و  بیان  دارند  و  ژرفا  بخشند.

شیوۀ  این  سوره  حسّ  و  شعور  را  با  صحنه‌های  زنده  محاصره  می‌کند،  زندۀ زنده،  آن  اندازه  زنده  ‌که  از  زیبائی  و  گیرائی  آن  نمی‌توان  رها  گردید.  آن  را  جز  زندۀ  واقعی  حاضر  نمی‌توان  تصوّر  کرد.  این  سوره  چنین  معنائی  را  با  سرزندگی  و  نیرو  و  کارآئی  خود  به  شکل  شگفتی  ورانداز  می کند!

این  محلّهای  نقش  زمین  شدن  ثـمود،  عاد،  فرعون‌،  شهرهای  زیر و رو  شدۀ  لوط  است  ‌که  حاضر  و  برجسته  مقابل  دیدگان  است‌.  هول  و  هراسی  است ‌که  صحنه‌های  سوره  را  جاروب  می زند  و  با  خود  می‏‎برد،  و  حسّ  و  شعور  هم  از  دست  آنها  خلاصی  و  رهائی  ند‌ارد.  این  صحنۀ  طوفان  و  انسانهای  باقیمانده‌ای  است  ‌که  برکشتی  سوار  بوده‌اند.  این  صحنه  در  دو  آیه‌،  تند  و  سریع  ترسیم  می گردد . . .

چه  ‌کسی  است  ‌که‌  این  را  بخواند:

(وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ (٦) سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَى کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ (٧) فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِیَةٍ) (٨)

و  قوم  عاد  به  وسیلۀ  ‌تند  باد  سرد  و  سرکش  و  پر  سرو  صدای  ویرانگری  نابود  شدند.  خداوند  چنین  تند  بادی  را  هفت  شب  و هشت  روز  پیاپی  بر آنان  گمارد.  (‌اگر  در  آنجا  می‌بودی‌)  در  این  مدّت  مردمان  را  می‌دیدی  که  روی  زمین  افتاده‌اند  و  انگار  تنه‌های  پوک  و  تو  خالی  درختان  خرمایند.  آیا  کسی  را  مـی‌بینی  که  از  ایشان  بر جای  مانده  باشد.                        (حاقّه/6-8)

و  در  برابر  حسّ  و  شعورش  منظرۀ  طوفانی  و  پر  سر  و  صدا  و  ناله  و  آه  و  در هم  شکننده  و  نابود  کننده‌،  مجسّم  نشود  و  پدیدار  نیاید؟  هفت  شب  و  هشت  روز  پیایی  صحنۀ مردمانی  ‌که  بعد  از  آن  چنان  طوفانی‌،  نقش  زمین  گردیداند  و  روی  زمین  افتاده‌اند  و  به  خود  رها  شده‌اند. 

(کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ) (٧)

انگار  آنان  تنه‌های  پوک  و  توخالی  درختان  خرمایند!.  (‌حاقّه‌/7) 

این  صحنۀ  زنده‌ای  است  ‌که  در  جلو  دیدگان  پیدا  و  هویدا  می‏‎گردد،  و  در  برابر  دل  آشکار  و  نمودار  می‌آید،  و  مرغ  خیال  آن  را  عیان  می‏‎بیند!  همۀ صحنه‌های  سخت  و  شدید  گرفتن  و  گرفتار  کردن  در  این  سوره  ایـن  چنین  است‌.

آن  گاه  صحنۀ ‌های  هراس انگیز  پایان گرفتن  این  جهان  پدیدار  می‌آید.  این  صحنۀ‌ها  بر  پردۀ  حسّ  و  شعور  انسان  به  نمایش  در  می‌آیند،  و  پیرامون  او  به  تق  و  چق  می‌افتند،  و  او  را  به  ترس  و  هراس  می‌اندازند  و  از  غم  و  اندوه  لبریز  می‌سازند.  چه‌ کسی  است  که  این  را  بشنود:

(وَحُمِلَتِ الأرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً) (١٤)

و  زمین  و  کوه‌ها  از  جا  برداشته  شوند  و  یکباره  درهم  کوبیده  و  متلاشی  گردند. (‌حاقّه/14)

و  حسّ  و  شعو‌ر  او  تق  و  چق  و  صدای  درهم  شکسش  را  نشنود،  بعد  از  آن ‌که  چشمانش  برکندن  و  بالا  بردن،  و  سپس  درهم  کوبیدن  و  متلاشی  کردن  را  می‌بیند!!!  چه  کسی  است‌  که  بشنود:

 (وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ (١٦) وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا).

و  آسمان  از  هم  می‌شکافد  و  می‌پراکند،  و  در  آن  روز  سست  و  نااستوار  می‏‎گردد،  و  فرشتگان  در  اطراف  و  کناره‌های  آسمان  (‌جدید  آن  روزی‌)  قرار  می‏‎گیرند. (حاقّه/16و17)

و  بر  پردۀ  خاطرش  این  پایان‌  گرفتن  غم‌انگیز،  و  این  صحنۀ  دردآور  آسمان  زیبا  و  استوار،  ظاهر  و  پدیدار  نگردد؟‌!  گذشته  از  اینها  چه  کسی  است‌ که  جلالت  و  عظمت  و  هو‌ل  و  هراس‌،  حسّ  و  شعو‌ر  او  را  فراگیرد،  و  بشنود: 

(وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ (١٧) یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفَى مِنْکُمْ خَافِیَةٌ) (١٨)

و  فرشتگان  در  اطراف  و  کناره‌های  آسمان  (‌جدید  آن  روزی‌)  قرار  می‏‎گیرند،  و  در  آن  روز،  هشت  فـرشته  عرش  پروردگارت  را  بر  فراز  سر  خود  برمی‌دارند.  در  آن  روز  (‌برای  حساب  و  کتاب‌،  به  خدا)  نموده  می‌شوید،  و  (‌چه  رسد  به  کارهای  آشکارتان‌)  چیزی  از  کارهای  نهانیتان  مخفی  و  پوشیده  نمی‌ماند. (حاقّه/17و18)

صحنۀ  شخص  رستگاری  را  پیش  چشم  دارید  که  نامۀ  اعمال  خود  را  گرفته  است‌،  و  از  شادی  در  دنیا  نمی‏‎گنجد،  و  همۀ  مردمان  و  آفریدگان  را  با  طنین  صدای  شادی  و  غبطه  فریاد  می‌دارد  که  بیایند  و  نامۀ  اعمال  او  را  بخوانند: 

(هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ (١٩) إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسَابِیَهْ) (٢٠)

آهای  (‌اهل  محشر!  بـیائید)  نـامۀ  اعمال  مرا  بگیرید  و  بخوانید!  آخر  من  می‌دانستم  که  (‌رستاخیزی  در  کار  است  و)  من  با  حساب  و  کتاب  خود  رویاروی  می‌شوم‌.  صحنۀ  فلک‌زدۀ  نابود  کردیده‌ای  را  پیش  چشم  دارید  که  نامۀ  اعمالش  را  با  دست  چب  دریافت  داشته  است‌،  و  حسرت  و  آه  در  سخنانش  و  در  طنین  صدایش  و  در  آواها  و  ناله‌هایش  می‌پیچد:

(یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ (٢٥) وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیَهْ (٢٦) یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ (٢٧) مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیَهْ (٢٨) هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ) (٢٩)

ای  کاش  هرگز  نامۀ  اعمالم  به  من  داده  نمـی‌شد!  و  هرگز  نمی‌دانستم  که  حساب  من  چیست‌!  ای  کاش  پایان‌بخش  عمرم‌،  همان  مرگ  بود  و  بس‌!  دارائی  مـن‌،  مرا  سودی  نبخشید،  و  به  درد  (‌بیچارگی  امروز)  من  نخورد.  قدرت  من‌،  از  دست  من  بـرفت  (‌و  دلیل  و  برهان  من‌،  پوچ  و  نادرست  از  آب  درآمد!).

چه‌  کسی  است  ‌که  حسّ  و  شعو‌رش  به  لرزش  و  چندش  درنیفتد،  وقتی  ‌که  این  قضاوت  هو‌لناک  را  می‌شنود: 

(خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ (٣١) ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ...) الخ... (٣٢)

(‌خدا  به  فرشتگان  نگهبان  دوزخ  دستور  می‌فرماید:‌)  او  را  بگیرید  و  به  غل  و  بند  و  زنجیرش  بکشید.  سپس  او  را  به  دوزخ  بییدازید.  سپس  او  را  با  زنجیری  ‌بـندید  و  بکشید  که  هفتاد  ذراع  درازا  دارد.(حاقّه/30-32) ...  تا  آخر ...

این  بخش  ‌گو‌اهی  می‌دهد  که  چگونه  مأموران  برای  اجراء  فرمان  هراس‌انگیز  و  بزرگ  در  حقّ  آن  بیچارۀ  حسرت‌زده  به  مسابقه  می‌پردازند  و  بر  یکدیگر  پیشی  می‌گیرند!

حال  و  وضع  این  بیچارۀ  حسرت‌زده  در  آنجا  این  چنین  است‌:

(فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ (٣٥) وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ (٣٦) لا یَأْکُلُهُ إِلا الْخَاطِئُونَ) (٣٧)

او  امروز  در  اینجا  یار  مهربانی  نـدارد.  و  خـوراکی  هم  ندارد  مگر  از  زردابه  و  خونابۀ  (‌دوزخیان‌)‌.  چنین  خوراکی  را  جز  بزهکاران  نمی‌خورند. (حاقّه/35-37)  در  پایان‌،  چه  ‌کسی  است  ‌که  لرزه  بر  اندامش  نیفتد،  و  ترس  و  هراس  او  را  فرانگیرد،  وقـی  ‌که  تصویر  تهدید  شدیدی  به  ذهن  خود  درآورد  که  می‌فرماید:

(وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الأقَاوِیلِ (٤٤) لأخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (٤٥) ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (٤٦) فَمَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ) (٤٧)

اگر  پیغمبر  پاره‌ای  سخنان  را  به  دروغ  بر  ما  می‌بست‌،  ما  دست  راست  او  را  می‏‎گرفتیم.  سپس  رگ  دلش  را  پاره  می‌کردیم‌،  و  کسی  از  شما  نمی‌توانست  مانع  (‌این  کار  ما  در بارۀ‌)  او  شود  (‌و  مرگ  را  از  او  باز  دارد)‌.  (حاقّه/44-47)

اینها  صحنه‌هائی  از  قدرت  و  قوّت  و  سرزندگی  و  جنبش  و  حضور  است‌،  صحنه‌هائی‌  که  حسّ  و  شعور  انسان  نمی‌تواند  در  طول  این  سوره  از  آنها  روی  برگرداند  و  بی‌توجّه  بدانها  بماند.  این  صحنه‌ها  با  الحاح  و  اصرار  خود  را  بدونشان  ‌می‌دهند  و  بر  او  فشار  می‌آورند،  و  تأثیر  حقیقی  سختی  بر  اعصاب  و  احساسات  وارد  می‌گردانند!

*

آهنگ  فاصله  در  این  سوره  از  طنین  ویژه‌ای  برخوردار  است‌.  این  طنین  تغییر  می‌کند،  و  برابر  صحنه‌ها  و  موقعیّتها  برای  پیاده‌  کردن  آن  تاثیر  زندۀ  ژرفی  ‌که  از  آن  سخن  رفت‌،  دگرگون‌  و  جوراجور  می‌شود ...  در  سرآغاز  این  سوره  آهنگ  مدّ  و  شدّ  و  سکون  است‌: 

(الْحَاقَّةُ (١) مَا الْحَاقَّةُ (٢) وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحَاقَّةُ) (٣)

رخداد  راستین‌!  رخداد  راستین  چگونه  رخدادی  است‌؟‌!  تو  چه  می‌دانی  رخداد  راستین  چگونه  رخدادی  است‌؟‌!.  (‌حاقّه‌/١-٣) 

طنین  در  یاء  و  هاء  و  هاء  ساکن  بعد  از  آنها  می‌پیچد.  چه  تاء  مربوطه‌ای  باشد  با  سکون  بر  آن  وقـف  ‌کنند  و  بایستند،  یا  هاء  سکته  بوده  و  برای  هماهنگی  آوا  در  طول  صحنه‌های  ویرانگر  دنیا  و  آخرت‌،  و  در  صحنه‌های  شادی  و  حسرت  در  جایگاه  سزا  و  جزا  باشد.  سپس  آهنگ  تغییر  پیدا  می‌کند  وقتی  ‌که  حکم  صادر  می‌شود،  و  به  طنین  هولناک  عظیم  و  طویلی  تبدیل  می‌گردد: 

(خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ...) (٣١)

(‌خدا  به  فرشتگان  نگهبان  دوزخ  دستور  مـی‌فرماید:‌)  او  را  بگیرید  و  به  غل  ‌و  به  بند  و  زنجیرش  بکشید.  سپس  او  را  به  دوزخ  بیندازید ... (‌حاقّه‌/30و31)  آنگاه  دید  باره  آهنگ  تغییر  پیدا  می‌کند  وقتی  ‌که  اسباب  و  علل  حکم  بیان  می‌شود،  و  جدّیّت  فرمان  درمی‌رسد.  به  طنین  رزین  و  متین  و  جدّی  و  قاطع  و  سنگین  و  مستقرّ  بر  میم  یا  نون‌،  تبدیل  می‌گردد:

(إِنَّهُ کَانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (٣٣) وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (٣٤) فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ (٣٥) وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ) (٣٦)

چرا  که  او  به  خداوند  بزرگ  ایمان  نمی‌آورد،  و  مردمان  را  به  دادن  خوراک  به  بینوا،  تشویق  و  ترغیب  نـمی‌کرد.  لذا  امروز  در  اینجا  یار  مهربانی  ندارد،  و  خوراکی  هم  ندارد  مکر  از  زردابه  و  خونابۀ  (‌دوزخیان‌)‌. (حاقّه/33-36)

(وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (٥١) فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ) (٥٢)

قرآن‌،  یقین  راستین  (‌و  حقّ  و  حقیقت  فرو فرستادۀ  جهان ‌آفرین‌)  است‌.  حال  که  چنین  است‌،  با  ذکر  نام  پروردگار  بزرگوار  خود،  خدا  را  تسبیح  و  تقدیس  کن‌.  (حاقّه/51و52) 

این  تغییر  در  حرف  فاصله‌،  و  در  حرف  مدّ  پیـن  از  آن‌،  و  در  آهنگ  به  طور کلّی‌،  پدیدۀ  آشکار  و  چشمگیری  است  ‌که  از  روند  سخن  و  از  صحنه‌ها  و  فضای  موضوع  پیروی  می‌کند،  و  با  موضوع  و  تصویرها  و  سایه‌روشنها  به  تمام  و  کمال  هــآوا  می ‌گردد،  و  با  حیات  بخشیدن  به  صحنه‌ها  و  تقو‌یت  تأثیر  آنها  بر  حسّ  و  شعو‌ر  مشارکت  می‌ورزد،  در  سوره‌ای‌  که  آهنگ  نیرومند  و  تأثیر  ژرفی  دارد.

این  سوره‌،  سورۀ  هرلناک  و  هراس‌انگیزی  است‌.  کم‌تر  اتفاق  می‌افتد  که  حسّ  و  شعو‌ر  با  آن  رویاروی  ‌گردد  و  سخت  به  تکان  نیفتد.  این  سوره  خو‌دش  نیرومندتر  از  هر گونه  عرضه‌ کردن  و  بیان  داشتنی‌،  و  از  هر  گو‌نه  تحلیل  و  توجیهی‌،  و  از  هر  نوع  تعلقه  و  تحشیه‌ای  است‌!

*

(الْحَاقَّةُ (١) مَا الْحَاقَّةُ (٢) وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحَاقَّةُ) (٣)

رخداد  راستین‌!  رخداد  راستین  گونه  رخدادی  است‌؟‌!  تو  چه  می‌دانی  رخداد  راستین  چگونه  رخدادی  است‌؟‌!. 

قیامت  و  صحنه‌ها  و  رخدادهای  آن  بیشترین  قسمت  این  سوره  را  اشغال  می‌کنند.  بدین  خاطر  است‌  که  این  سوره  با  نام  قیامت  می‌آغازد،  و  بدان  نامگذاری  می‌شود.  همان‌ گونه  ‌که‌  گفتیم  این  نام  با  صدا  و  با  معنی  ویژه‌ای‌ که  دارد  انتخاب  و  برگزیده  شده  است‌.  چه  «‌حاقّه‌»‌  همان  چیزی  است  ‌که  حتماً  و  قطعاً  فرا می‌رسد.  یا  حقیقت  و  واقعیّت  پیدا  می‌کند  و  حکم  خود  را  در بارۀ  مـردم  به  همراه  می‌آورد.  و  یا  حقّ  است  و  حقّ  در  آن  انجام  می‌پذیرد ...  همۀ  این  معانی‌،  بیان  قاطعانه‌ای  است  و  با  رویکرد  این  سوره  و  موضوع  آن  تناسب  و  همآوائی  دارند.  گذشته  از  این‌،  این  سوره  -  همان ‌گونه ‌که  قبلاً  گفتیم  -‌ با  صدا  و  طنینی  ‌که  دارد  آهنگ  معیّنی  را  القاء  می‌کند  که  با  این  معنی  نهان  در  آن  همـآوا  و  همنوا  است‌،  و  با  فضای ‌کلّی  و  مورد  نطر  این  سوره  تناسب  دارد،  و  مقدمۀ  چیزی  را  فراهم  می‌آورد  که  سزاوار  تکذیب‌ کنندگان  قیامت‌،  در  دنیا  و  آخرت  است‌.

فضای  این  سوره  به  طور کلّی  بای  جدّیّت  و  قاطعیّت  است‌،  همان‌ گونه  ‌که  فضای  ترس  و  هراس  است‌.  فضای  این  سوره  همراه  با  چیزهائی‌  که  در  دیباچۀ  این  سوره  گفتیم،  به  حسّ  و  شعور  از  یک  سو  قدرت  بزرگ  الهی  را  القاء  می‌کند،  و  از  دیگر  سو  ناچیزی  این  پدیدۀ  انسان  نام  را  در  برابر  قدرت  الهی  ییش  چشم  عقل  و  خرد  می‌دارد.  روشن  می‌کرداندکه  در  دنیا  و  آخرت  خدا  انسان  را  سخت  می‏‎گیرد  و  به  مکافات  عمل  می رساند،  انسانی  ‌که  منحرف  شود  و  به‌  کژراهه  رود  یا  از  این  برنامه‌ای  ‌که  خدا  برای  انسانها  برگزیده  است  دوری‌  گزیند،  برنامه‌ای  که  پیغمبران  آن  را  با  خود  به  ارمغان  می‌آورند  و  حقّ  و  عقیده  و  شریعت  است‌.  برنامۀ  خدا  نمی‌آید  تا  نسبت  بدان  اهمال  و  سستی  شود،  یا  تبدیل  و  تغییر  داده  شود.  بلکه  این  برنامه  می‌آید  تا  از  آن  اطاعت  ‌گرد‌د  و  مورد  احترام  قرا  بگیرد،  و  باتقوا  و  پرهیزکاری  از  آن  استقال  گردد.  اگر  چنین  نشود  گرفتار  کردن  و  مؤاخذه  نمودن  و  درهم  شکستن  و  به  هو‌ل  و  هراس  انداختن  است‌.

واژگان  این  سوره  با  طنین  و  مـعانی  و  همایش  در  ترکیب‌بند  جمله‌ها،  و  دلالت  مجموعۀ  ترکیب‌بندها،  در  پدید  آوردن  این  فضا  و  تصویرات،  شرکت  می ورزند  و  اشتراک  مفاهیم  دارند.  این  با  می‌آغازد  و  یک  واژۀ  مفرد  را  مطرح  می‌سازد.  تک  واژه‌ای‌  که  در  ظاهر  لفظ  بدون  خبر  است‌:

(الْحَاقَّةُ) (١)

رخداد  راستین‌!.

آن گاه  با  پرسشی‌  که  لبریز  از  ترساندن  و  بیم  دادن  و  زری  جلوه‌گر  دادن  ماهیّت  این  سخن  سترگ  است  آن  را  دنبال  می‌کند:

(مَا الْحَاقَّةُ) (٢)

رخداد  راستین  چگونه  رخدادی  است‌؟‌.

آن گاه  ترساندن  و  بیم  دادن  و  بزرگ  جلوه‌گر  دادن  را  با  پرسش  از  ندانستن  و  بدان  پی نبردن،  و  بیرون  بردن  این  مسأله  از  حدود  و  ثغور  علم  و  دانش  و  ادراک  و  بینش  انسانها،  فزونی  می‌بخشد:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحَاقَّةُ) (٣)

تو  چه  می‌دانی  ‌رخداد  راستین  چگونه  ‌رخدادی  است‌؟‌!. 

آنگاه  خاموشی  می‏‎گزیند  و  بدین  پرسش  پاسخ  نـمی‌دهد.  به  ترک  تو  می‌گوید  تا  در  برابر  این‌  کار  هراسناک  و  بزرگ  بایستی‌،‌  کاری  ‌که  نـمی‌دانی  چیست‌،  و  تو  را  نسزد  که  بدانی  آن  چیست!  زیرا  بزرگ ‌تر  از  آن  است  ‌که  علم  و  دانش  ‌و  ادراک  و  بینش  بدان  پی  ببرد!

سخن  را  در بارۀ  ‌تکذیب ‌کنندگان  قیامت  می‌آغازد،  ‌و  از  هو‌ل  و  هراس  و  از  بلای  ‌کمرشکنی  سخن  می‌گوید  که  بدان‌  گرفتار  آمده‌اند.  چه  آن‌  کار  جدّی  است  و  تکذیب  کردن  را  نمی‌پذیرد،  و  کسی  ‌که  به  تکذیب  ادامه  دهد  و  در  آن  پافشاری‌  کند،  رستگار  نمی‌گردد  و  نـجات  نمی‌یابد.

(کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ (٤) فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ (٥) وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ (٦) سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَى کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ (٧) فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِیَةٍ) (٨)

قوم  ثمود  و  قوم  عاد  (‌رخداد  راستین‌)  درهم  کوبنده  را  تکذیب  کردند. در نتیجه  ‌قوم  ثمود  بـا  عذاب  ‌سرکش  ‌و  سهمگین  (‌صاعقه‌)  نابود  گشتند.  و  قوم  عاد  به  وسیلۀ  تندباد  سرد  و  سرکش  و  پر  سر  و  صدای  ویرانگری  نابود  شدند.  خداوند  چنین  تندبادی‌  را  هفت  شب  ‌و  هشت‌  روز  پیاپی  بر  آنان  گمارد.  (‌اگر  در  آنجا  مـی‌بودی‌)  در  این  مدّت  ‌مردمان  را  می‌دیدی‌  که  روی  زمین  افتاده اند  و  انگار  تنه‌های  پوک  و  توخالی  درختان  خرمایند.  آیا  کسی  را  می‌بینی  که  از  ایشان  برجای  مانده  باشد؟‌.

اسم  و  نام  تازه‌ای  برای  «‌حاقه‌»  است‌.  گذشته  از  آن‌  که  حتـماً  و  قطعاً‌  روی  می‌دهد،  ‌درهم  می‏کوبد ...  قرع  ‌که  مصدر  قارعه  است  زدن  چیز  سختی  و  ضربه  وارد کردن  بر  آن  ‌با  چیزی‌  مثل  ‌آن  است‌.  قارعه  ‌دلها  را  با  ترس  و  هراس  بکند،  و  جهان  را  درهم  بکوبد  با  نابود  کردن  و  درهم  شکستن‌.  آهای!  این  قیامت  است  با  طنین  و  رنین  خود  می کوبد  و  می‌زند  و  درهم  مـی‌کوبد  و  به  وحشت  می‌افکند!..  ثمود  و  عاد  آن  را  تکذیب‌  کرده‌اند.  بنگریم  ‌که  فرجام‌  کارشان  به‌  کجا  کشیده  است  و  عاقبت  تکذیشان‌  چگونه  شده ‌است‌:

(فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ) (٥)

در  نـیجه  قوم  ثمود  با  عذاب  سـرکش  و  سهمگین  (‌صاعقه‌)  نابود  گشتند.

قو‌م  ثمود -‌ همان ‌گونه  ‌که  در  جاهای  دیگری  آمده  است  - ‌در  حجر  زندگی  می کردند.  حجر  در  قسمت  شمالی  حجاز  است‌،  میان  حجاز  و  شام‌.  آنان  با  صدای  مهیب  صاعقه  نابود  گردیدند  همچنان  ‌که  در  بیش  از  یک جا  آمده  است‌.  ولی  ‌در  اینجا  صدای  مهیب  بدون  واژۀ  آن  ذکر  می‌گردد ..   .

(بِالطَّاغِیَةِ).  بـاعذاب‌‌  سرکش  ‌و  سهمگین  (‌صاعقه‌).

این  وصف  لبریز  از  هول  و  هراس  مناسب  با  فضای  این  سوره  است‌. آهنگ ‌واژگانی  با  آهنگ  ‌فاصله  ‌در  این  بند  سوره  همخوانی  دارد.  با  این  معجزه  در بارۀ  قوم  ثمود  بسنده  بکند،  معجزهای  ‌که  طمار  زندگی  آنان  را  درهم  می ‌پیچد،  ‌و  ایشان  را  فرا  می‌گیرد،  و  آنان  را  بر  باد  نیستی  می‌دهد،  ‌و  بر ایشان  سرکشی  می‌کند  و  چیره  می‌شود،  و  سایه‌ای  از  آنان  را  جای  نمی‏گذارد!

و  امّا  قوم  عاد،  از  بلا  و  مصیبتشان  بیشتر  میگو‌ید  و  سخن  را  به  درازا می‌کشاند.  بلای  ‌ایشان  هفت  شب  و  هشت  روز  پیاپی  طول  می‌کشد.  در  صورتی‌  که  بلای  قوم  ثمود  ناگهانی  در رسید  و  در  لحظاتی  طومار  هستی  ایشان  را  درهم  پیچید ...  فر‌یاد  و  غرّشی  بود  و  بس ...  حادثه  و  بلائی  بود  که  شدّت  آن  از  حدّ  درگذشت ...

(وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ) (٦)

و  قوم  عاد  به  وسیلۀ  تندباد  سرد  و  سرکش  و  پر  سر  و  صدای  ویرانگری  نابود  شدند.

«رِیحٍ صَرْصَرٍ»:  باد  تند  و  سرد ...  در  خود  واژۀ  صرصر،  سوت  و  زوزۀ  باد  است‌.  بر  شدّت  و  حدّت  آن  بلا  همچون  صفتی  می‌افزاید:  «‌عاتیة»‌:  سرکش‌.  سخت  ویرانگر ...  تا  این  صفت  با  افزایش  بر  شدّت  و  حدّت‌،  تناسب  پیدا  کند  با  سرکشی  عاد  و  قدرت  و  جبروتی  ‌که  قرآن  در بارۀ  آنان  ذکر  کرده  است‌.  قوم  عاد  در  آحقاف  می‌زیستند  که  در  جنوب  جزیرة العرب  عربستان،  میان  یمن  و  حضرموت  است‌.  مردمان  نیرومند  و  سنگین  دلی  بودند.  بر  دیگران  می‌تاختند  و  قلدری  می‌کردند.  خداوند  این  باد  سرد  و  سرکش  و  پر سر  و  صدای  ویرانگر  را  بر  آنان  مسلّط  کرد:

(سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا).

خداوند  چنین  تندبادی  را  هفت  شب  و  هشت  روز  پیاپی  بر  آنان  گمارد.

«‌حسوماً‌»‌:  قاطع  و  مستمرّ  در  قطع‌  کردن  و  بریدن ... تعبیر  قرآنی  صحنۀ  طوفانی  را  ترسیم  می‌کند  و  پیش  چشم  می‌دارد  که  بر  سر  و  صدا  و  ویرانگر  است  و  در  این  مدّت  طولانی  وزیده  است‌،  مدّتی  ‌که  با  دقّت  مشخّص  شده  ا‌ست‌:

(سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ).

هفت  شب  و  هشت  روز.

آنگاه  صحنه  را  برجسته  و  نمایان  عرضه  می‌دارد:

(فَتَرَى الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَى کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِیَةٍ) (٧)

 (‌اگر  در  آنجا  می‌بودی‌)  در  این  مدّت  مردمان  را  می‌دیدی  که  روی  زمین  افتاده‌اند  و  انگار  تنه‌های  پوک  و  توخالی  درختان  خرمایند.

(فَتَرَى).  پس‌  می‌بینی‌.  انگار  منظرۀ  آن  به  تماشا  گذارده  شده  است  و  تو  آن  را  می‌بینی‌.  این  چنین  تعبیری  اصرار  می‌ورزد  که  حسّ  و  شعو‌ر  آن  چنان  منظره‌ای  را  ورانداز  کند!  «‌صرعی‌»‌:  روی  زمین  افتادگان  و  نقش  زمین  شدگانی  که  اندامهایشان  فرسوده  و  پوسیده  و  پراکنده  شده  است‌.

(کَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ).

انگار  تنه‌های  پوک  و  توخالی  درختان  خرمایند.

تنه‌ها  و  شاخه‌های  این  درختان  خرما  «‌خاویة»  پوک  و  توخالی  است‌.  درون  تنه  خورده  شده  است  و  پوسیده  گردیده  است  و  بر  روی  زمین  فرو تپیده  است  و  بدون  حرکت  افتاده  است‌!  این  صحنه‌ای  است  آماده  در  برابر  دیدگان  و  برجسته  و  نمودار  برای  مردمان  است‌.  صحنۀ  ساکت  و  ساکن  و  دل‌آزاری  است  ‌که  به  دنبال  طوفان  پر  سر  و  صدا  و  ویرانگر،  پدید  آمده  است   ...

(فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِیَةٍ) (٨)

آیا  کسی  را  می‌بینی  که  از  ایشان  برجای  مانده  باشد؟‌. 

نه!  کسی  از  آنان  باقی  نمانده  است‌!!!

کار  عاد  و  ثمود  این  چنین‌  گردید  .  .  .کار  همۀ  تکذیب ‌کنندگان  جز  آنان  هم  این  چنین  خواهد  بود  و  خواهد  شد.  یزدان  سبحان  در  این  دو  تا  آیه  رخدادهای  گوناگونی  را  خلاصه  می‌کند:

(وَجَاءَ فِرْعَوْنُ وَمَنْ قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ (٩) فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَابِیَةً) (١٠)

فرعون  و  کسانی  که  پیش  از  او  بودند،  و  همچنین  اهالی  شهرها  و  آبادیهای  زیر  و  رو  شده  (‌قوم  لوط‌)  مرتکب  گناهان  بزرگ  شدند.  آنان  با  فرستادۀ  پروردگارشان  به  مخالفت  برخاستند،  و  خداوند  ایشان  را  بـه  سختی  فرو  گرفت  (‌و  به  عذاب  شدیدی  گرفتار  ساخت‌).

فرعون  در  مصر  بود -‌ همان  فرعون  زمان  موسی -‌ و  کسانی‌  که  پیش  از  او  بوده اند،  شرح  و  بسطی  در بارۀ  ایشان  داده  نشده  است‌.  «‌موتفکات‌» شهرها  و  آبادیهای  زیر  و  رو  شدۀ  قوم  لوط  مراد  است‌  که  به  دنبال  تهمت  زدن  ویران‌  گردیده  است‌،  یا  زیر  و  رو  شده  است‌.  واژۀ  «‌موتفکات‌»  بیانگر  هم  این  معنی  و  هم  آن  معنی  است‌.  روند  قرآنی  کارهای  همگی  اینان  را  با  اختصار  بیان  می‌دارد.  در بارۀ  ایشان  می‏‎گوید  ایشان  «‌خاطئة‌»  یعنی  گناه ‌کردند  و  مرتکب  بزه  شدند.کار  خطا  کردند  و  راه  خطا  پوئیدند ...

(فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ).

آنان  با  فرستادۀ  پروردگارشان  به  مخالفت  برخاستند. 

آنان  با  پیغمبران  زیاد  مخالفت  ورزیده‌اند  و  از  پیامهایشان  سرکشی  کرده‌اند.  ولی  حقیقت  همۀ  پیغمبران  یکی  بوده  است‌،  و  رسالتهایشان  در  اصل  خود  یکی  بوده  است‌.  پس  پیغمبران،  پیغمبری  بوده‌اند،  و  آن  پیغمبر  یک  حقیقت  را  به  ارمغان  آورده  است  -‌ همچو‌ن  سخنی  الهامگر  زیبائیها  و  نوآوریهای  اشارات  قرآنی  است - قرآن  به  طور  اجمال  ایشان  را  به  فرجام  و  سرنوشتشان  تذکّر  می‌دهد،  با  تعبیری‌  که  هو‌ل  و  هراس  و  قاطعیّت  دارد،  و  سازگار  با  فضای  این  سوره  است‌:

(فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَابِیَةً) (١٠)

خداوند  ایشان  را  به  سختی  فرو گرفت  (‌و  به  عذاب  شدیدی  گرفتار  ساخت‌).

(رَابِیَةً):  بالا  و  فراگیر  و  فوق‌العاده  شدید ...  همچون  گرفتار  کردن  و  فرو گرفتنی‌،  سازگار  است  با  «‌طاغیه‌»  حادثه  و  بلائی‌  که  شدّت  آن  از  حدّ درگذشت  و  قوم  ثمود  را  دربرگرفت‌،  و  با  «‌عاتیه‌»  سرکش  و  سخت  ویرانگری  که  عاد  را  فرا گرفت.  و  متناسب  است  با  فضای  هول  و  هراس  و  ترس  و  وحشتی‌  که  در  روند  سخن‌،  بدون  شرح  و  بسط  آمده  است‌،  و  کلام  به  درازا  کشانده  نشده  است‌!  آن‌ گاه  صحنۀ  طوفان  و  کشتی  روان  بر  سـطح  آبهای  سرکش  و  مواج  را  مطرح  می‌سازد.  با  این  صحنه  به  محلّ  نقش  زمین  شدن  و  نابود  گردیدن  قوم  نوح  اشاره  می‌کند،  آن  زمان‌  که  به  تکذیب  حقّ  و  حقیقت  پرداختند  و  چنان  رفتند  و  سر  خود  گرفتند،  انگار  که  نبو‌دند!  بر  انسانها  منت  می‌کذاردکه  اصل  و  اصول  آنان  را  نجات  بخشیده  است‌،  اصل  و  اصولی  ‌که  از  آنها  برجوشیده‌اند  و  پدیدار  آمده‌اند.  و  یادآور  می‌شود  که  سپاس  ایـن  نعمت  را  نـگفته‌اند  و  شکر  آن  را  بجای  نیاورده‌اند،  و  از  این  نشانۀ  بزرگ  خداشناسی  درس  عبرت  نگرفته‌اند: 

(إِنَّا لَمَّا طَغَى الْمَاءُ حَمَلْنَاکُمْ فِی الْجَارِیَةِ (١١) لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَتَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ) (١٢)

ما  بدان گاه  که  (‌در  طوفان  نوح‌)  آب  طغیان  کرد  (‌و  از  حدّ  معمول  فراتر  رفت‌،  نیاکان‌)  شما  را  سوار  کشتی  کردیم‌.  تا  آن  (‌حادثۀ  نجات  مؤمنان  و  غرق  شدن  کافران‌،  درس  عبرتی  و)  مایۀ  اندرزی‌،  بـرای  شما  بوده  و  گوشه‌ای  شنوا  آن  را  فرا گیرند  و  به  خاطر  سپرند.

صحنۀ  طغیان  آب،  و  صحنۀ  ‌کشتی  روان  بر  آب  طغیان‌  کننده‌،  هر  دو  تای  آنها  با  صحنه‌های  این  سوره  و  با  سایه‌روشنهای  آن  هماهنگ  می‏‎گردد.  طنین  واژه‌های  «‌جاریة‌»  و  «‌واعیة‌»‌  که  ‌کشتی  روان  و  گوشهای  شنوا  معنی  دارند  با  آهنگ  قافیه  نیز  هماهنگ  می‏‎گردد ...

این‌پسوده‌:

(لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَتَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ) (١٢)

تا  آن  (‌حادثۀ  نجات  مؤمنان  و  غرق  شدن  کافران‌،  درس  عبرتی  و)  مایۀ  اندرزی‌،  برای  شما  بوده  و  گوشه‌ای  شنوا  آن‌  را  فرا گیرند  و  به  خاطر  سپرند.

دلهای  خاموش  و  گوشهای  تنبل  را  می‌پساید،  دلها  و  گو‌شهائی  ‌که  بعد  از  آن  همه  بیم  دادنهائی‌  که‌  کذشته  است‌،  و  بعد  از  آن  همه  فرجامها  و  سرنوشتهای‌  که  از  آنها  سخن  رفته  است‌،  و  پس  از  آن  همه  معجزه‌هائی‌  که  سخن  از  آنها  به  میان  آمده  است‌،  و  پس  از  آن  همه  پندها  و  اندرزهائی‌  که‌  گفته  آمده  است‌،  و  بعد  از  آن  همه  نعمتها  و  لطفهائی‌  که  از  سوی  خدا  به  نیاکان  این  غافلان  رسیده  است‌،  به  تکذیب  می‌پردازند!

*

همۀ  این  صحنه‌های  هراس‌انگیز  و  وحشت‌انگیز  و  درهم‌شکننده  و  قاطعانه‌،  در  برابر  بزرگ‌ترین  هول  و  هراس‌  که  هول  و  هراس  «‌حاقّه‌»  و  «‌قارعه‌»  یعنی  قیامت  است‌،  ناچیز  و  کوچک  است‌.  تکذیب‌ کنندگان‌،  قیامت  را  تکذیب  می‌کنند،  در  حالی‌  که  محلّهای  نقش  زمین  شدن  تکذیب‌ کنندگان  پیشین  را  دیده‌اند.

هو‌ل  و  هراس  این  محلّهای  نقش  زمین  شدن - ‌با  وجود  همۀ  سترگی -‌ محدود  است‌،  وقتی  ‌که  با  هول  و  هراس  قیامت  مقایسه  می‏‎گردد،  هول  و  هراسی‌  که  مطلق  است‌،  و  از  قید  و  بند  حدود  و  ثغو‌ر  آزاد  است‌،  و  برای  آن  روز  دیدنی  اندوخته  و  ذخیره  ‌گردیده  است‌.  در  اینجا  بعد  از  این  دیباچه‌،  نشان  دادن  و  عرضه  ‌کردن  را  تکمیل  می‌کند،  و  هو‌ل  و  هراس  را  برای  تکمیل  اند‌وختۀ  صحنه‌های  نخستین  نشان  می‌دهد:

(فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ (١٣) وَحُمِلَتِ الأرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً (١٤) فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ (١٥) وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ (١٦) وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ) (١٧)

هنگامی  که  یک‌  دم  در  صور  دمیده  می‌شود،‌و  زمین  و  کوه‌ها  از  جا  برداشته  شوند،  و  یکباره  درهم  کوبیده  و  متلاشی  کردند،  بدان  هنگام  است  که  آن  واقعۀ  (‌بزرک  قیامت  در  جهان‌)  رخ  می‌دهد  (‌و  رستاخیز  برپا  می‌شود)‌.  و  آسمان  از  هم  مـی‌شکافد  و  می‌پراکند،  و  در  آن  روز  سست  و  نااستوار  می‏‎گردد.  و  فرشتگان  در  اطراف  و  کناره‌های  آسمان  (‌جدید  آن  روزی‌)  قرار  می‏‎گیرند،  و  در  آن  روز،  هشت  فرشته‌،  عرش  پروردگارت  را  بر  فراز  سر  خود  برمی‌دارند.

ما  ایمان  داریم  ‌که  دمیدنی  در  صور،  یعنی  شیپور،  در  میان  است‌،  و  به  دنبال  آن  همچو‌ن  رخدادهائی  رخ  می‌دهد.  ما  در  شرح  و  بسط  آن  دمیدن‌،  چیزی  اضافه  نمی‌کنیم‌.  شرح  و  بسط  هم  بر  حکمت  نصّ  و  فلسفۀ  سخن  حقّ‌،  چیزی  نـمی‌افزاید،  و  روان  شدن  به  دنبال  آن  بیهوده  است  و  هیچ گو‌نه  فائده‌ای  در  برندارد.  آنچه  از  آن  حاصل  می‌آید  به  دنبال  ‌کمان  راه  افتادن  است‌،  و  از  به  دنبال‌  کمان  راه  افتادن  هم  نهی  شده  است‌.

هنگامی‌  که  یک  بار  در  صور  دمیده  می‌شود،  این  چنین  حرکت  و  تکان  و  جنبش  هولناکی  به  دنبال  دارد:

(وَحُمِلَتِ الأرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً...) (١٤)

و  زمین  و  کوهها  از  جا  برداشته  شوند  و  یکباره  درهم  کوبیده  و  متلاشی  گردند ...

صحنۀ  از  جا  برداشتن  زمین  و  کوهها،  و  متلاشی  ‌کردن  و  یک  باره  درهم‌ کوبیدن  آن‌،  به  ‌گونه‌ای‌  که  بالای  آن  با  پائین  آن  یکسان  و  برابر  گردد،  واقعاً  صحنۀ  هولناکی  است‌.  این  زمینی‌  که  انسان  ایمن  و  مطمئنّ  در  گوشه  و  کنار  آن  می‏‎گردد،  و  زیر  پاهایش  زمین‌،  مستقرّ  و  مطمئنّ  آرمیده  است‌،  و  این  ‌کو‌ههای  استوار  و  پـابرحائی  ‌که  بسان  میخها  به  دل  زمین  فرورفته‌اند  و  اینجا  و  آنجا  سر  برافراشته‌اند  و  با  زیبایی‏‏ها  خود  دل  از  کف  می‌ربایند،  و  برجا  و  پابرجا  ایستاده‌اند  و  گردن  افراخته‌اند،  هم  این کو‌ه‌ها و هم‌‌ سراسر زمین‌،‌  از  جا  برکنده  می‌شوند  و  درهم  کوبیده  می‌کردند،  همسان  توپی‌  که  در  د‌ست  پسر  بچّه‌ای  باشد  و  آن  را  ناگهان  بر  زمین  بزند ...  این  صحنه‌ای  است‌  که  انسان  با  تصوّر  آن  خویشتن  را  ناچیز  می‏‎بیند،  و  دنیای  خود  را  ناچیز  می‏‎بیند،  در  مقابل  آن  قدرت  توانائی‌  که  در  چنان  روز  بزرگی  همچو‌ن‌ کاری  را  انجام  می‌دهد...

هنگامی‌  که  این  چنین  چیزی  صورت  ‌گرفت‌،  یعنی  در  صور  دمیده  شد‌،  و  زمین  و  کوه‌ها  از  جا  پرکنده  و  یکباره  درهـم‌  کو‌بیده  شد،  همان  چیزی  رخ  می‌دهد  که  این  سوره  از  آن  سخن  می‌گوید:

(فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ) (١٥)

بدان  هنگام  است  که  آن  واقعۀ  (‌بزرگ  قیامت  در  جهان‌)  رخ  می‌دهد  (‌و  رستاخیز  برپا  می‌شود).

«‌واقعه‌»  نامی  از  نامهای  آن  روزی  است‌،  بسان  «‌حاقّه‌»  و  «‌قارعه‌»‌.  واقعه  این  است‌،  واقعه‌ای‌  که  باید  رخ  بدهد  و  قطعاً  رخ  می‌دهد.  انگار  سرشت  و  حقیقت  همیشگی  آن  چنان  است‌  که  باید  رخ  بدهد  و  وقو‌ع  پیدا  کند!  واقعه  نامی  است‌  که  پیام  ویژۀ  خود  را  دارد،  پیامی‌  که  مقصود  و  منظور  است  در  صدد  شکّ  و  تردید  ورزیدن  در بارۀ  آن  و  تکذیب  آن‌،  به  میان  بیاید!

هو‌ل  و  هراس‌،  محدود  به  برکندن  و  برداشتن  زمین  و  کو‌ه‌ها  و  درهم‌  کو‌بیدن  یک  باره  آنها  نیست‌.  بلکه  آسمان  در  آن  روز  هراس‌انگیز  از  همچون  هو‌ل  و  هراسی  نجات  پیدا  نمی‌کند  و  برکنار  نمی‌ماند:

(وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ) (١٦)

و  آسمان  از  هم  می‌شکافد  و  می‌پراکند،  و  در  آن  روز  سست  و  نااستوار می‌گردد.

ما  دقیق  نمی‌توانیم  آسمان  مورد  نظری‌  که  این  واژه  در  قرآن  بدان  اشاره  دارد  کدام  است‌.  آنچه  ایـن  نصّ  و  نصوص  دیگری  در  قران  بدان  اشاره  دارنـد  رخ  دادن  رخدادهای  جهان  هسـتی  در  آن  روز  بزرگ  است‌،  رخدادهائی  که  همۀ  آنها  اشاره  دارند  به  از  هم  گسیختن  رشتۀ  ‌گردن‌بند  این  هستی  منظور  و  دیدنی‌،  و  اختلال  پیدا  کردن  روابط  و  ضوابط  آن  است‌،  روابـط  و  ضوابطی‌ که  جهان  هستی  را  در  این  نظم  و  نظام  زیبای  دقیق  نگاه  می‌دارد،  و  نمی‏گذارد  اجزاء  جهان  هستی  از  قید  و  بند  قانون  به  در  رود  و  پخش  و  پراکنده  بشود ...  چه‌  بسا  از  جملۀ  تـصادفهای  شگفت  است  که  امـروزه  دانشـندان  ستاره‌شناس  متوجّه  وضعی  شده‌اند  شبیه  بدین  امر،  وضعی‌  که  در  آن  پایان  جهان  است‌.  این  را  با  توجّه  به  دیدگاههای  علمی  صرف  و  از  روی  پژوهشهای  دانش  ‌گفته‌اند  و  بس.  این  اطّلاع  اندکی  ‌که  در  بارۀ  سرشت  این  جهان  پیدا  کرده‌اند،  و  این  مقدار  اندکی  که  از  داستان  جهان  فهمیده‌اند  و  فرض  کرده‌اند،  در  جای  خود  ارزشمند  است‌.

ولی  ما  نزدیک  است  این  صحنه‌های  هراس‌انگیز  را  از  لابلای  نصوص  قاطعانۀ  قرانی  مشـاهده  کنیم‌.  اینها  نصوص  مجمل  و  مختصری  هستند  که  به  چیز  عامی  اشاره  دارند.  ما  در  کنار  پیام  این  نصوص  می‌ایستیم  و  با  را  جلوتر  نمی‏‎گذاریم.  زیرا  این  نصوص  به  عقیدۀ  مـا  یگانه  خبر  یقینی  و  مطمئنّ  در  این  راستا  است‌.  چو‌ن  از  جانب  صاحب  این  امر  صادر  گردیده  است‌،  آن  کسی  که  جهان  را  آفریده  است‌،  و  از  آنچه  آفریده  است  اطّلاع  کامل  و  شامل  دارد.  نزدیک  است  زمین  را  مشاهده  ‌کنیم  در  حالی  که  خودش  و کوه‌هایش  یک  تکّه  و  یک  جـا  پرکنده  و  برداشته  می شود،  زمینی‌  که  نسبت  به  ما  بزرگ،  و  نسبت  به  جهان  هستی  ‌کوچـک  است‌،  آن  انـدازه  کوچک  که  انگار  ذرّه‌ای  از  گرد  و  خاک  پراکنده  در  هو‌ا  است‌.  از  جای  برکنده  و  برداشته  مـی‌شود  و  یک  باره  درهم  کوبیده  می‌گردد)  نزدیک  است  آسمان  را  مشاهده  کنیم  ‌که  تکّه  تکّه  و  پاره  پاره  شده  است  و  سست  و  شل  گردیده  است‌.  و  نزدیک  است  ستارگان  را  ببینیم  که  پخش  و  پراکنده  کردیده‌اند  و  تاریک  و  بی‌نور  شده‌اند  ...  همۀ  اینها  را  از  لابلای  نصوص  زنده  قرآنی  مشاهده  بکنیم،  در  صحنه‌هائی  ‌که  برجسته  و  پیدا  هستند  و  از  نیروی  کامل  برخوردارند.  انگار  که  این  صحنه‌ها  حاضر  در  برابر  دیدگان  می‏‎باشند ...

آنگاه  جلالت  و  عظمت  صحنه  را  فرا  می‌گیرد،  و  نـاله  و  فریادی‌  که  حسّ  و  شعو‌ر  را  از  دمیدن  و  درهـم‌  کوبیدن  و  تکّه  تکّه  و  پاره  پاره‌  گردیدن  و  پخش  و  پراکنده  شدن‌،  لبریز  می‏‎گرداند،  آرام  و  ساکت  می‏‎گردد ...  همۀ  این  چیزها  ساکن  می‌شوند  و  می‌آرامند،  و  در  صحنه‌،  عرش  خدای  یگانه  توانا  پیدا  می‌گردد:

(وَالْمَلَکُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ) (١٧)

و  فرشگان  در  اطراف  و  کناره‌های  آسمان  (‌جدید  آن  روزی‌)  قرار  مـی‌گیرند،  و  در  آن  روز،  هشت  فرشته‌،  عرش  پروردگارت  را  بر  فراز  سر  خود  برمی‌دارند.  فرشتگان  در  اطراف  و  کناره‌های  این  آسمان  تکّه  تکّه  و  پاره  پاره  هستند،  و  عرش  خدا  بر  سر  دارند  و  هشت  نفر  از  آنان  آن  را  بالای  سر  خود  برمی‏دارند ...  هشت  فرشته‌،  یا  هشت  صف  از  ایشان‌،  یا  هشت  طبقه  از  طبقات  آنان‌،  و  یا  هشت  چیز  از  آنچه  خدا  می‌دانـد  و  بس.  ما  نـمی‌دانیم  آنان‌  کیستند  و  آنها  چیستند.  همچنین  ما  نمی‌دانیم  عرش  چیست‌؟  و  چگو‌نه  برداشته  مـی‌شود؟  خویشتن  را  ا‌ز  همۀ  این  چیزهای  غیبی  آزاد  و  رها  می‌سازیم‌،  چیزهائی‌  که  از  آنها  آگاهی  نداریم‌،  و  خدا  ما  را  به  اطّـلاع  از  آنها  مکلّف  نفرموده  است‌،  جز  آن  چیزهائی  که  برای  ما  روایت  کرده  است‌.  از  واژگان  این  چیزهای  غیبی  درمی‌گذریم  و  خود  را  به  زیر  سایۀ  بزرگی  می‌کشانیم  و  می‌رسانیم‌  که  بـر  محشر،  یعنی  جایگاه  همایش‌،  گسترده  است  و  افتاده  است‌.  این  چیز  مقصود  و  مطلوب  ما  است  و  باید  دلها  و  درونهایمان  بدان  پی  ببرند.  منظور  و  مراد  از  ذکر  این  رخدادها  این  چیز  است‌.  این  چیز  هم  ذکر  می‌گردد  تا  دل  و  درون  انسان  به  جلالت  ‌و  عظمت  و  ترس  و  هراس  ‌و  خشوع  و  خضوع  موجود  در  آن  روز  بزرگ،  و  در  آن  جایگاه  سترگ،  پی  ببرد:

(یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفَى مِنْکُمْ خَافِیَةٌ) (١٨)

در  آن  روز  (‌برای  حساب  و  کتاب‌،  به  خدا)  نموده  می‌شوید،  و  (‌چه  رسد  به  کارهای  آشکارتان‌)  چیزی  از  کارهای  نهانیتان  مخفی  و  پوشیده  نمی‌ماند.

همه  چیز  پیدا  و  آشکار  است‌.  بدن  پیدا،  نـفس  هویدا،  درون  آشکار،  عمل  پدیدار،  و  فرجام  نـمایان  و  سرنوشت  روشن  است‌.  همۀ  پرده‌ها  فرو می‌افتد  و  دور  انداخته  می شود،  پرده‌هائی  که  رازها  را  می‌پو‌شاند.  درونهای  انسان  بسان  بیرونهای  انسان‌،  لخت  و  پدیدار  می‏‎گردد.  عیب‌های  نهان  بسان  عملهای  نمایان  جلوه‌گر  و  پیدا  و  هویدا  می‌آید ...  انسان  هم  از  هر گونه  توانی‌  که  داشت  به  در  می‌آید.  نه  چاره‌سازی  و  نیرنگی‌،  و  نه  تدبیر  و  تقدیری‌،  و  نه  عقل  و  شعوری‌،  برایش  می‌ماند.  آنچه  آزمندانه  می خواست  آن  را  پنهان  دارد،  حتّی  از  خودش  نهان  دارد،‌  کارش  به  رسوائی  بکشد،  و  از  پرده  برون  می‌افتد!  کار  به  رسوائی‌  کشیدن  و  عیبها  از  پرده  برون  افتادن‌،  در  میان  همگان‌،  چه  سخت  و  چه  دشوار  است‌!  واویلا  رسوا  شدن  در  جلو  دیدکان  همگان  چه  اندازه  خوار کننده  است‌!  چشم  خدا  که  همه  چیز  در  همه  وقت  و  در  همه  جا  برای  او  عیان  است‌.  امّا  چشمان  انسان  چه  بسا  بدین‌  کار  چنان‌  که  باید  پی  نبرد.  چرا  که  انسان  با  در  میان  بودن  پرده‌های  زمین‌  گول  می‌خورد.  هم  اینک‌  این  انسان  است‌  که  ‌کاملاً  چنین  چیزی  را  می‌داند،  در  آن  حال  که  تک  و  تنها  و  مجرّد  و  عریان  در  روز  قیامت  است‌،  و  همه  چیز  سراسر  جهان،  آشکار  و  نمایان  است‌.  زمین  صاف  و  صوف ‌گردیده  است‌  و  چیزی  را  در  پس  برجستگی  و  بلندائی  نهان  و  پنهان  نـمی‌دارد.  آسمان  تکّه تکّه  و  پاره پاره  ‌گردیده  است  و  سست  و  شل  شده  است  و  در  فراسوی  خو‌د  چیزی  را  پوشیده  و  مخفی  نمی‌دارد.  بدنها  عریانند  و  چیزی  آنـها  را  پوشیده  نمی‌نماید.  داخل  بدنها،  یعنی  دلها  و  درونها  نیز  پدیدار  و  نمودار  آمداند،  و  نه  برآنها  پردهای  است‌،  و  نه  در  آنها  رازی  ‌نهان  است‌!

هان‌!  کار  دشواری  در  میان  است‌،  دشوار تر  از  فرو  کوفتن  و  در  هم‌  کوبیدن  زمین  و  کوه‌ها،  و  سخت ‌تر  از  تکّه تکّه  و  پاره‌ پاره  شدن  آسمان ! ایستادن  انسان  با  بدن  لخت‌،  با  نفس  و  درون  لخت‌،  با  احساسها  و  اندیشه‌های  لخت‌،  با  تاریخ  لخت‌،  و  با  عمل  پیدا و  ناپیدای  لـخت‌،  آن  هم  د‌ر  جلو  این‌ گروه‌ها  و  مجمو‌عه‌های  فراوان  آفریده‌های خدا،  اعم  از  انسانها  و  پریها  و فرشته‌ها،  و  زیر  نظر  خدا  و  پائین  عرش  عظیم  او،‌  که  این  از  هـمه  چیز  مهمّ تر  و  بالاتر  است‌.

سرشت  انسان  بسی  پیـچیده  است‌.  در  درون  انسان  پیچها  و  خمهای‌ گو‌ناگون  و  راه‌های جوراجوری   است‌.  در  این  پیچها  و  خمها  و  راه‌ها  نفس  انسان  پنهان  می‌گردد،  و  به  احساسها  و  بینشها  و  کششها  و  لغـزشها،  خاطره‌ها  و  رازها  و  ویژگیهای  خو‌د  نیرنگ  می‌زند.  انسان  ‌کاری  می‌کند که  از کار  صدف  نرم  ژلاتینی  دشـوارتر  است  بدان  هنگام‌  که  سوزنی  به  بدن  صدف  فرو  می‌رود  و  تند  و  سریع  خود  را  جمع  می کند،  و  در  داخل  پوستۀ  صدف  خود  را  فراهم  می آورد،  و  درز  و  شکاف  را کاملاً  بر  روی  خو‌د  می‌بندد.  انسان‌  کار  سخت‌تر  و  دشوارتر  از  این  را  انجام  می‌دهد،  وقـی‌ که  احساس  می‌کند  چشمی  بدو  نیرنگ  زده  است  و  چیـزی  را  از  او  پخش  ‌کرده  است  که  او  پنهانش  می داشته  است‌،  و  پرتوی  از  نو‌ر بر  راهی  از  راه های  نهانـش  یا  بر  پیـچی  از  پیـچهای  پنهانش  تابیده  است‌!  وقتی  ‌که  ‌کسی  بر  خلوتی  از  خلوتهای  درک  و  فهمش  اطّلاع  پیدا کند،  احساس  می کند  مقدار  زیادی  از  درد  و  رنج  نیش  زننده  و  گزنده گریبانگیرش  ‌گردیده  است ...

حال  این  آفریده  چگو‌نه  خواهد  بود  بدان‌ گاه  ‌که  لخت  و  عریان  خواهد  بود،  واقعاً  لخت  و  عریان‌.  لخت  و  عریان  از  لحاظ  بدن،  دل‌،  فهم  و  شعور،  نیّت‌،  و  درون‌.  لخت  و  عریان  از  هر گونه  پوششی‌.  لخت  و  عریان ...  چه  حال  خواهد  داشت  با  این  وضع  و  حالی  ‌که  دارد،  بدان‌ گاه  ‌که  زیر  عرش  پروردگار  قدرتمند،  و  در  برابر  جمع  انبوه  مردمان‌،  بدون  هر گو‌نه  پرده  و  پوشش  است‌؟‌!

هان  این‌  کار  و  حال‌،  ‌کار  و  حالی  است  تلخ‌تر  و  ناگوارتر  از  هر  نوع  کار  و  حالی‌!!!

*

بعد  از  این‌،  روند  سخن  صحنۀ  رستگاران  و  معذّبان  را  نشان  می‌دهد،  به ‌گو‌نه‌ای  ‌که  انگار  این  صحنه  حاضر  است  و  چشمها  آن  را  می‏‎بیند ...           

(فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ (١٩) إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسَابِیَهْ (٢٠) فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٢١) فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ (٢٢) قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ (٢٣) کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الأیَّامِ الْخَالِیَةِ) (٢٤)

و  اما  هر  کس  که  نامۀ  اعمالش  به  دست  راست  او  داده  شود،  (‌فریاد  شادی  سر  می‌دهد  و)  می‌گوید:  (‌آهای  اهل  محشر!  بیائید)  نامۀ  اعمال  ‌مرا  بگیرید  و  بخوانید!  آخر  من  می‌دانستم  که  (‌رستاخیزی  در  کار  است  و)  من  با  حساب  و  کتاب  خود  رویاروی  می‌شوم ‌...  پس  او  در  زندگی  رضایت‌ بخشی  خواهد  بود.  در  میان  بـاغ  والای  بهشت‌،  جایگزین  خواهد  شد.  میوه‌های‌  آن  در  دسترس  است‌.  در  برابر  کارهائی  که  در  روزگاران  گذشته  (‌دنیا)  انجام  می‌داده‌اید.  بخورید  و  بنوشید،  گوارا  باد!.

دریافت  ‌کردن  نامۀ  اعمال  با  دست  راست  یا  دست  چپ  و  یا  از  پشت  سر،  چه  بسا  یک  حقیقت  مادی‌  و  محسوس  باشد.  و  چـه  بسا  راست  و  چپ  و  از  پشت  سر،  یک  تمثیل  لغو‌ی  بر  اساس  اصطلاحات  معمول  زبان  عربی  باشد.  عربها  سمت  خیر  و  خوبی  را  راست‌،  و  سمت  شرّ  و  بدی  را  چپ  یا  پشت  سر  می‌نامند  و  تعبیر  می‌کنند ...  فرق  نمی‌کند  چه  این  باشد  و  چه  آن‌،‌  مفهوم‌  و  مدلول  یکسان  است‌،  و  این  مجادله‌ای  را  نمی‌طلبد  که  شکوه  جایگاه  با  آن  هدر  رود  و  ضائع  شود.

صحنه‌ای‌  که  به  نمایش  درمی‌آید،  صحنۀ  شخص  رستگار  در  آن  روز  سخت  و  دشوار  است‌.  شخص  رستگاری  ‌که  سراپا  شاد  به  راه  می‌افتد،  و  در  میان  دسته‌ها  و  گروه‌های  فراوانی  ‌که‌  گرد  آمده‌اند  حرکت  می کند،  و  سراپای  وجودش  از  شادی  لبریز  است‌،  و  شادی  بر  زباش‌  چیره  می‌شود،  و  او  فریاد  برمی‌آورد: 

(هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ) (١٩)

آهای  (‌اهل  محشر!  بیائید)  نامۀ  اعمال  مرا  بگیرید  و  بخوانید!.

آنگاه  شاد  و  شنگو‌ل  می‌گوید:  او  باور  نمی‌کرد  رستگار  شود.  بلکه  انتظار  داشت  با  او  در  حساب  و  کتاب  شدّت  و  حدّت  و  پیجو‌ئی  و  بررسی  دقیق  بشود.

(ومن نوقش الحساب عذب).

با  هر  کس  حسابرسی  دقیق  و  موشکافانه  انجام  بگیرد،  گرفتار  عذاب  می‏‎گردد.

همان‌ گونه  ‌که  در  حدیث  آمده  است‌.  از  عائشه - رضی‌الله‌عنها - ‌نقل  شده  است‌  که  ‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم  فرمود:

(ومن نوقش الحساب عذب).

گفتم‌:  مگر  خداوند  بزرگوار  نمی‌فرماید:

(فأما من أوتی کتابه بیمینه فسوف یحاسب حسابا یسیرا وینقلب إلى أهله مسرورا).

در  آن  وقت‌،  هر  کس  نامۀ  اعمالش  به  دست  راستش  داده  شود،  با  او  حساب  ‌ساده  و  آسانی  خواهد  شد،  و  خرّم  و  شادان  به  سوی  کسان  و  خویشان  خود  برمی‏گردد.  (انشاق/7-9)

فرمود:

(إنما ذلک العرض ولیس أحد یحاسب یوم القیامة إلا هلک).^[1]

)‌این  فقط  نشان  دادن  (‌نمایشی  پرونده‌)  است‌.  هیچ‌  کس  نیست‌  که  از  او  در  روز  قیامت  حساب‌  کشیده  شود  مگر  این‌  که  هلاک  می‌گردد.(‌

ابن  ابی  حاتم  ‌گفته  است‌:  بشر  پسر  مطر  واسطی‌،  و  یزید  پسر  هارون‌،  و  عاصم‌،  از  احول‌،  و  او  از  ابوعثمان  برایمان  روایت  کرده‌اند  که  گفته  است‌:  نامۀ  اعمال  شخص  مؤمن‌،  (‌به  ظاهر)  پنهان  از  خدا  به  دست  راستش  داده  می‌شود.

او  بدی‏های  خود  را  می‌خواند.  هر  وقت  یک  بدی  را  می‌خواند  رنگش  تغییر  می‌کند،  تا  می‌رسد  به  خوبیهایش  و  آنها  را  می‌خواند  در  این  وقت  رنگ  رخساره‌اش  برمی‏گردد.  بعد  از  آن  نگاه  مـی‌کند  و  می‌بیند  که  بدیهایش  به  خوبیها  تبدیل  شده  است‌.  در  این  هنگام  خواهد  گفت‌:

(هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ) (١٩)

آهای  (‌اهل  محشر!  بیائید)  نامۀ  اعمال  مرا  بگیرید  و  بخوانید!.

از  عبدالله  پسر  حنظله -‌ معروف  به  غسیل  الملائکه^[2]،  یعنی  شستۀ  فرشتگان  -‌ روایت‌  گردیده  است‌  که  ‌گفته  است‌:  خداوند  بندۀ  خود  را  در  روز  قیامت  نگاه  می‌دارد.  بدیهایش  را  بر  پشت  نامۀ  اعمالش  آشکار  می‌سازد،  و  بدو  می گوید:  تو  این  را  انجام  داده‌ای‌؟  بنده  می‌گوید:  بلی  ای  خداوند  من!  خدا  بدو  می‌فرماید:  من  تو  را  با  آن  رسوا  نمی‌گردانم‌.  من  تو  را  بخشیدم‌.  بنده  در  این  وقت  می گوید:       

(هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِیَهْ (١٩) إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسَابِیَهْ) (٢٠)

آهای  (‌اهل  محشر!  بیائید)  نامة  اعمال  مرا  بگیرید  و  بخوانید!  آخر  من  می‌دانستم  که  (‌رستاخیزی  در  کار  است  و)‌  من  با  حساب  و  کتاب  خود  رویاروی‌  می‌شوم‌. 

در  حدیث  صحیح  آمده  است‌،  و  ابن عمر  آن  را  روایت  کرده  است  وقتی‌  که  از  در گوشی  صحبت‌ کردن  از  او  سؤال  شده  است‌.  او  گفته  است‌:  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم  شنیدم  که  فرمود:

(یدنی الله العبد یوم القیامة , فیقرره بذنوبه کلها , حتى إذا رأى أنه قد هلک قال الله تعالى:إنی سترتها علیک فی الدنیا وأنا أغفرها لک الیوم . ثم یعطى کتاب حسناته بیمینه . وأما الکافر والمنافق فیقول الأشهاد:هؤلاء الذین کذبوا على ربهم , ألا لعنة الله على الظالمین).

« ‌خدا  روز  قیامت  بنده  را  نزدیک  می‏‎گرداند،  و  او  را  به  همۀ  ‌گناهانش  معترف  می‌کند،  تا  بدانجا  که  ‌گمان  می‏‎برد  هلاک‌  گردیده  است  و  گرفتار  آمده  است‌.  خدای  بزرگوار  بدین  هنگام  می‌فرماید:  من‌  گناهانت  را  در  دنیا  برایت  پوشانده‌ام‌،  و  امروزه  آنها  را  از  تو  می‌بخشم‌.  آن  وقت  نامۀ  اعمال  خوبیهایش  را  به  دست  راستـش  می‌دهند.  ولی  ‌گو‌اهان  خطاب  به  کافر  و  منافق  می‌گویند:  اینان  کسانیند  که  پروردگار  خو‌د  را  تکذیب‌  کرده‌اند،  هان  نفرین  بر  ستمگران‌!».

آنگاه  خدا  در  حضور  گواهان‌،  اعلان  و  اعلام  می‌فرماید  نعمتهائی  را  که  برای  شخص  رستگار  آماده  فرموده  است‌،  نعمتهائی  ‌که  در  اینجا  انواعی  از  نعمتهای  محسوس  و  مادی  هستند،  و  با  حال  مخاطبان  آن  روزی  تناسب  دارند،  مخاطبانی‌  که  تازه  از  جاهلیّت  به  در  آمده‌اند،  و  کسانی  که  از  آنان  ایمان  آورده‌اند  گامهای  چندانی  در  راه  ایمان  برنداشته‌اند.  گامهای  طولانی  در  راه  ایمانی  برنداشته‌اند  که  حسّ  و  شعورشان  با  آن  بیامیزد  و  شکل  بگیرد،  و  از  میان  نعمتها  با  نعمتهائی  آشنا  گردند  که  زیباتر  و  والاتر  از  هر گونه‌ کالا  و  نعمت  دیگری  هستند:

(فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٢١) فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ (٢٢) قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ (٢٣) کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الأیَّامِ الْخَالِیَةِ) (٢٤)

پس  او  در  زندگی  رضایت‌بخشی  خواهد  بود.  در  میان  باغ  والای  بهشت‌،  جایگزین  خواهد  شد.  میوه‌های  آن  در  دسترس  است‌.  در  بـرابر  کارهائی  که  در  روزگاران  گذشته  (‌دنیا)  انجام  مـی‌داده‌ایـد.  بخورید  و  بنوشید،  گوارا  باد!.

این  نوع  از  نعمت‌،  با  این  قسم  ‌‌تکریم  ‌و  تعظیم‌،‌  وقتی  ‌رو  می‌شود  به  افراد  شایان  آن  و  بدیشان‌  گفته  می‌شود: 

(کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الأیَّامِ الْخَالِیَةِ) (٢٤)

در  برابر  کارهائی  که  در  روزگاران  گذشته  (‌دنیا)  انجام  می‌داده‌اید،  بخورید  و  بنوشید،  گوارا  باد!.

گذشته  از  این‌ که  نوعی  از  نعمت  بیان  می‌شود  که  درک  و  فهم  مخاطبان  قرآن  در  صدر  اسلام  بدان  می‌رسد،  و  با  تماسی‌  که  با  خدا  دارند  تنها  هـمچون  نعمتی  را  می‌شناسند،  پیش  از  آنکه  فهم  ‌و  شعور  بالا  برود  و  در  نزدیکی  با  خدا  چیزی  را  درک  نمایند  که  شگفت‌انگیزتر  از  هر  نعمتی  و  بالاتر  از  هر  کالائی  است‌،‌  گذشته  از  اینها  همچون  ‌کاری  بیانگر  نیازمندیهای  دلها  و  درونهای  بسیاری  در  طول  زمان  و  گذشت  روزگاران  است‌.  نعمتها  انواع  دیگری  بجز  اینها  دارد ... گونه‌ها  و  رنگها  دارد  که  نگو ...

(وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ).

وامّا  کسی  ‌که  ‌نامۀ  اعمالش  ‌به  دست  چپش  داده  ‌شود  ....  و  آگاه  شود ...

‌که  او  در  برابر  بدیهایش‌  گرفتار  آمده  است‌،  و  به  دوزخ  درمی‌افتد،  و  به  عذاب‌  گرفتار  می‌آید،  در  این  محلّ  عرضۀ  افراد  و  نمایش  اعمال  می‌ایستد،  محلّی  که  از  انسانها  موج  می‌زند  و  پر  از  بندگان  یزدان  است‌.  می‌ایستد  بسان  ایستادن  حسرت‌زدۀ  دل‌شکستۀ رنجیده ای ...

(فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ (٢٥) وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیَهْ (٢٦) یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ (٢٧) مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیَهْ (٢٨) هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ) (٢٩)

می‌گوید:  ای  کاش  هرگز  نامۀ  ‌اعمالم  به  من  داده  نمی‌شد!  و  هرگز  نمی‌دانستم  که  حساب  من  چـست‌!  ای  کاش  پایان‌ بخش  عمرم‌،  همان  مرگ  بود  و  بس‌!  دارائی  من‌،  مرا  سودی  نبخشید،  و  به  درد  (‌بیچارگی  امروز)  من  نخورد.  قدرت  من‌،  از  دست  من  برفت  (‌و  دلیل  و  برهان  من‌،  پوچ  و  نادرست  از  آب  درآمد!).

این‌،  ایستادن  دور  و  درازی  است‌.  حسرت  خوردن  و  آه  و  ناله  ‌سر دادن  فراوانی  است‌.  آهنگ‌  ناامیدانه‌ای  است‌.  زمزمۀ  ناخوشایندی  است‌.  روند  قرآنی  بیان  این  ایستادن  را  طول  می‌دهد  تا  به  ذهن  شنونده  چنین  بیندازد  که  تمام  شدنی  نیست  و  به  پایان  نمی‌رسد،  و  این  آه  و  ناله  و  حسرت  خوردن  و  رنج  بردن  پایانی  ندارد  و  به  انتهاء  نمی‌رسد!  این  نیز  یکی  از  شگفتیهای  شیوۀ  بیان  قرآن  است‌،  در  مواردی  سخن  ‌را  به‌  درازا  می‌کشاند، ‌و  د‌ر  مو‌اردی  سخن  را  کوتاه  بکند،  موافق  با  پیام  روانی  لازمی  ‌که  می‌خواهد  در  دلها  و  د‌رونها  جایگزین‌  گرداند  و  مؤثّر  در  آنها  بماند.  در  اینجا  نقش  بستن  ‌پهنۀ  عرضۀ  حسرت  و  ناله‌،  و  پیام  درد  و  رنج  اذاهان  مردمان  است  که  از  فراسوی  ‌آن  ‌صحنۀ  آه  ‌و  حسرت  سرک  می‌کشد  و  خود نمائی  می‌کند.  بدین  خاطر  رشتۀ  سخن  به  دراز   می‌کشد  و  طولانی  می گردد  در بارۀ  نعمت  دادن  و  لطف  کردن‌.  آن  بدبیار  بدکردار  آرزو  می‌کند  بدین  جایگاه  آورده  نمی‌شد،  و  نامۀ  اعمالش  به  دستش  داده  نمی‌شد،  و  نمی‌دانست  حساب  و  کتابش  چیست‌.  همچنین  آرزو  می‌کند  کاش  این  بلای  کوبندۀ  قیامت  نام‌،  پایان  ‌بخش  عمرش می بود!..  بلای‌  کو‌بنده  به  طور کلّی  او  را  نابود  می‌کرد،  و  دیگر  بعد  از  آن  برگشتی  به  زند‌گی  دوباره  نمی‌داشت ... سپس  حسرت‌  می‌ورد  و  واویلا  سر  می‌دهد  که  ای  وای‌!  چیزی  از  آن  چیزهائی‌  که  بدانها  افتخار  می‌نمود  و  قدرت  ‌و  عزّت  برای  خود  تصوّر  می‌کرد،  یا  آنها  را  گرد  می‌آورد  و  می‌پائید،  اصلاً  به  فریادش  نرسید  و  دردی  از  او  را  دوا  نکرد:

(مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیَهْ) (٢٨)

دارائی  من‌،  مرا  سودی  نبخشید،  و  به  درد  (‌بیچارگی  امروز)‌  من  نخورد.

(هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ) (٢٩)

قدرت  من‌،  از  دست‌  من  برفت  (‌و  دلیل  و  برهان  من‌،  پوح  و  نادرست  از  آب  درآمد!).

نه  دارائی  و  اموال  به  ‌درد  من  خورد  و  به  ‌فریاد  من  رسید،  و  نه  سودی  به  من  بخشید.  نه  قدرت  و  فرمانروائی  باقی  ماند،  و  نه  قدرت  و  فرمانروائی  بلائی  را  برطرف  و  دردی  را  دوا  کرد ...  طنین  غم‌انگیز  و  طولانی  حسرت  و  آه  ‌که  در  حرف  علّۀ  مدّی  ساکن‌،  و  در  حرف  علّۀ  یاء‌  که  پیش  از  آن  الف  مدّی  است‌،  با  اندوه  و  درد  و  آه  و  حسرت‌،  به  ‌گوش  می‌رسد،  این  جزئی  از  سایه‌ روشنهای  الهام‌بخش  آه  و  حسرت  و  غم  و  اند‌وه  جایگاه  ‌گردهمآئی  آخرت  است‌،  الهامی‌  که  ژرف  و  عمیق  و  رسا  است ...^[3]

این  طنین  غم‌انگیز  دراز  را  قطع  نمی‌کند  مگر  فرمان  قاطعانۀ  یزدان  ‌که  با  جلالت  و  حشمت  و  شوکت  و  قدرت،  صادر  شود:     

(خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ (٣١) ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ) (٣٢)

 (‌خدا  به  فرشتگان  نگهبان  دوزخ  دستور  می‌فرماید:‌)  او  را  بگیرید  و  بـه  غل  و  بند  و  زنجیرش  بکشید.  سپس  او  را  به  دوزخ  بیندازیـد.  آن گاه  او  را  بـا  زنـجیری  ببندید  و  بکشید  که  هفتاد  ذراع  درازا  دارد.

واویلا  چه  هول  و  هراسی‌!  ای  وای  چه  ترس  و  خـوف  کشنده‌ای‌!  وای  وای  چه  شوکت  و  حشـمت  برجا  و  برپائی‌!

(خُذُوهُ...).  او  را   بگیر‌ید ... . این  سخنی  است‌  که  از  سوی  خداوند  والامقام  صادر  می‌شود.  تمام  هستی  برای  گرفتن  این  بیچاره  ناتوان  به  جنبش  می‌افتد.  فرشتگانی  که  بدتن  امر  مو‌ظّف  می‌شوند  از  هر  سو  به  سویش  می‌دوند!  هـمان ‌گو‌نه  ‌که  ابوحاتم  با  سندی  ‌که  دارد  از  منهال  پــر  عمر  و  روایت‌  کرده  است‌:  «‌‌وقتی  ‌که  خداوند  متعال  می‌فرماید:  او  را  بگیریده  هفتاد هزار  فرشته  به  سویش  شتاب  بگیرند.  هر  فرشته‌ای  از  آن  فرشتگان  این  سخن  را  تکرار  می‌کند  و  هفتاد  هزار  نفر  را  به  آتش  دوزخ  می‌اندازد‌»‌.  همۀ  آن  فر‌شتگان  به  سوی  این  حشرۀ  ضعیف  و  غمناک  و  پریشان  شتاب  می‌گیرند!

(فَغُلُّوهُ):  [‌و  به  غل  و  بند  و  زنجیرش  بکشید].

هر  کدام  هفتاد  هزاری  ‌که  بدو  می‌رسند،  غل  و  زنجیر  به  گردنش  می‌اندازند!

(ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ) (٣١)

سپس  او  را  به  دوزخ  بیندازید.

نزدیک  است  بشنویم  چگونه  آتش  دوزخ  او  را  بریان  می کند  و  می‌سوزاند ...

(ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ) (٣٢)

سپس  او  را  با  زنـجیری  ببندید  و  بکشید  که  هفتاد  ذراع  درازا  دارد.

یک  ذراع  از  زنجیرهای  آتش  دوزخ  او  را  بس  است‌!  لیکن  پیام  به  درازا کشاندن  و  به  هراس  افکندن‌،  از  فراسوی  واژۀ  «‌سبعون‌»  یعنی  هفتاد،  و  از  فراسوی  تصـویر  این  واژه‌،  به  فریاد  و  غرّش  درمی‌آید ...  چه  بسا  این  پیام‌،  مقصود  و  مظور  باشد!..^[4]

وقتی‌  که‌  کار  به  پایان  می‌آید،  اسباب  و  علل  فراوان  آن  پخش  می‌شود:

(إِنَّهُ کَانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (٣٣) وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ) (٣٤)

چرا  که  او  به  خداوند  بزرگ  ایمان  نمی‌آورد،  و  مردمان  را  به  دادن  خوراک  به  بینوا،  تشویق  و  ترغیب  نمی‌کرد.  

دل  او  خالی  از  ایمان  به  یزدان  بوده  است‌،  و  دل  او  از  رحمت  به  بندگان  تهی  بوده  است‌.  این  چنین  دلی  جز  سزاوار  همچو‌ن  آتشی  و  آن  چنان  عذابی  نیست‌.

دلش  از  ایمان  به  خدا  خال  بوده  است‌،  پس  همچون  دلی  مرده  و  ویران  و  تباه  و  بیسود  است‌.  همچو‌ن  دلی  خال  از  نور  است‌.  همچون  دل  از  میان  پدیده‌ها  مسخ  ‌گرد‌یده  است‌،  نه  برابر  با  حیوان  و  جانداری  است‌،  و  نه  برابر  با  جمادی‌.  چه  هر  چیزی  مؤمن  است‌،  و  به  حمد  و  سپاس  پروردگارش  مشغو‌ل  است‌،  و  با  منبع  وجودش  در  تماس  است‌.  امّا  او  از  خدا  گسیخته  است  و  بریده  است‌.  او  از  جهان  هستی  مؤمن  به  خدا  گسیخته  است ،  بریده  است‌.  دلش  از  رحمت  نسبت  به  بندگان  و  از  مهر  ایشان  خالی  گردیده  است‌.  در  حالی‌  که  بیچاره  و  تهیدست  نیازمندترین  بندگان  به  رحمت  و  مهر  هستند،  و لیکن  این  امر  دل  او  را  بر  سر  رحمت  و  مهر  نیاورده  است  و  متوجّه  کار  بیچاره  و  تهیدست  ننموده  است‌.  او  دیگران  را  به  دادن  طعام  و  خوراک  تشویق  نکرده  است‌،  در  صورتی  که  طعام  و  خوراک  دادن  ‌گامی  پس  از  طعام  و  خوراک  دادن  خودش  به  دیگر‌ان  است‌.  این  بخش  هم  اشاره  دارد  به  این ‌که  یک  وظیفۀ  اجتماعی  در  میان  است  و  مؤمنان  باید  به  انجام  آن  بپردازند  و  دست  بیازند.  این  وظیفه  با  ایمان  رابطه  محکمی  دارد.  در  نصّ  قرآنی  و  در  ترازوی  یزدانی  به  دنبال  ایمان  قرار  می‌گیرد:

(فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ (٣٥) وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ (٣٦) لا یَأْکُلُهُ إِلا الْخَاطِئُونَ) (٣٧)

لذا  امروز  در  اینجا  یار  مهربانی  ندارد،  و  خوراکی  هم  ندارد  مگر  از  زردابه  و  خونابۀ  (‌دوزخیان‌)‌.  چنین  خوراکی  را  جز  بزهکاران  نمی‌خورند.

این  تکملۀ  اعلان  آسمانی  در بارۀ  سرنوشت  آن  فرد  بدبیار  بدبخت  است‌.  او که  به  خداوند  بزرگوار  ایمان  نمی‌آورد،  و  به  دادن  خوراک  به  بیچاره  و  تهیدست  تشویق  و  ترغیب  نمی‌نمود.  این  است  ‌که  او  در  اینجا  از  همگان  بریده  است  و  تک  و  تنها  مانده  است‌:

(فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَا هُنَا حَمِیمٌ) (٣٥)

لذا  امروز  در  اینجا  یار  مهربانی  ندارد.

او  محروم  از  همه  چیز  است‌:

(وَلا طَعَامٌ إِلا مِنْ غِسْلِینٍ) (٣٦)

و  خـوراکی  هـم  ندارد  مگر  از  زردابه  و  خونابۀ  (‌دوزخیان‌)  

(غِسْلِینٍ):  زردابه  و  خونابۀ   دوزخیان  است‌،  اعم  از  قی  و  کیم!   این  چنین  چیزی  هم  سزاوار  دل  بیسود  و  بی ‌بهره  و  خالی  از  رحمت  و  عطوفت  به  بندگان  است‌.  خـوراکی  است  که‌:

(لا یَأْکُلُهُ إِلا الْخَاطِئُونَ) (٣٧)

چنین  خوراکی  را  جر  بزهکاران  نمی‌خورند.

جز  بزهکارانی‌  که  موصوف  به  این  بزه  و  خطا  هستند.  همچون  صفتی  آمیزۀ  ذات  ایشان  گردیده  است‌.

این  است  ‌که  خدا  او  را  سزاوار  گرفتار   کردن  و  زندانی  نمودن  و  با  آتش  سوزاندن  و  به  غل  و  زنجیر  کشیدن  در  زنجیری  می‌گرداند  که  هفتاد  ذراع  در  جحیم  طول  دارد.  جحیم  بخشی  از  بخشهای  دوزخ  است‌ که  عذاب  آن  سخت ‌تر  از  جاهای  دیگر  دوزخ  است ...  حال  این  یکی  این  چنین  است‌،  حال‌  کسی  باید  چگو‌نه  باشد  که  خوراک  را  از  بیچاره  و  تهیدست  باز می‌دارد؟  یا  حال  ‌کسی  باید  چگو‌نه  باشد  که‌کودکان  و  زنان  و  پیران  را  گرسنه  می‌دارد؟  یا  حال‌  کسانی  باید  چگونه  باشد  که  بیچاره  و  تهیدستی  در  زمستان  برای  دریافت  لقمه‌ای  و  جامه‌ای  دست‌ گدائی  به  سویشان  دراز  می‌کند  ولی  آنان  بر  او  می‌تازند،  و  بسان  جبّااران  و  قلدران  وی  را  از  خودشان  می‌رانند؟  آیا  اینان  کجا  می روند،  اینان‌  که  در  زمین‌  گاه  گاهی  یافته  می‌شوند؟  خدا  برایشان  چه  چیز  را  آماده  کرده  است‌،  وقتی‌  که  می‏‎بینیم  خدا  برای  ‌کسی‌  که  دیگران  را  به  دادن  خوراک  تشویق  و  ترغیب  نمی‌کند  آن  چنان  عذابی  را  در  دوزخ  بر  این  آماده‌  کرده  است‌؟

این  صحنۀ  تند  و  خشن  و  احساس‌برانگیز  به  پایان  می‌رسد،  صحنه‌ای  که  چه  بسا  بدین  شکل  هراس‌انگیز  پدیدار  آمده  است‌،  چـون  محیط  قلدر  و  زورگو  و  سنگین‌دل  و  ستیزه‌گر  بو‌ده  است‌،  و  به  نشان  دادن  چنین  صحنه‌های  تند  و  خشن  نیاز  بوده  تا  در  مردمان  تأثیر  بگذارد  و  دلهایشان  را  به  تکان  درآرد  و  درونهای  مرده  را  زنده  بدارد.  محیطی  بسان  این  محیط  در  جاهلیّتهائی  که  بشر  پشت  سرمی‌گذارد  تکرار  می‌گردد  و  بارها  و  بارها  شکل  می‌گیرد  و  پدید  می‌آید.  در  همان  وقت  در  محیطهای  مهربان  و  دلسوز  هم  همچون  افراد  سنگن‌دل  نامهربانی  پیدا  می گردند.  زیرا  گسترۀ  زمین  فراخ  است‌،  و  سطحها  و  نفسهای  جوراجور  و  گو‌ناگونی  در  پهنۀ  آن  یافته  می‌شود.  قرآن  مجید  هر  سطحی  و  هر  نفسی  را  با  چیزی  مخاطب  قرار  می‌دهد  و  با  آن  به  سخن  درمی آید  که  مؤثّر  در  آن  بوده،  و  وقتی  ‌که  او  را  فرا  بخواند  بدو  پاسخ  مثبت  بدهد  و  پذیرای  رهنمودش  گردد.  زمین  امروزه  هم  در  برخی  از  نواحی  دربرگیرنده  دلهای  بسیار  سخت،  و  سرشتهای  بسیار  خشک‌،  و  درونهای  بسیار  تنگی  است  که  جز  واژه‌هائی  از  آتش  و گدازه  بسان  این  واژه‌ها  در  آنها  مؤثّر  نمی‌افتد،  و  جز  صحنه‌ها  و  تـصویرهائی  بسان  این  صحنه‌ها  و  تصویرهای  برانگیزنده  آنها  را  به  تکان  نمی‌اندازد  و  به  راه  نمی‌آورد. ..

*

در  سایۀ  این  صحنه‌های  خوفناک  تکان‌دهنده‌ای  که  از  سرآغاز  این  سوره  پیاپی  می‌آیند:  صحنه‌های  گرفتن  و  گرفتار  کردن  در  دنیا  و  آخرت  صحنه‌های  درهم  کوبیدن  و  نابودن  کردن  همۀ  جهان  هستی‌،  صحنه‌های  دلها  و  درونهای  عریان  و  عیان  نمایان  آمده‌،  صحنه‌های  سراپا  شادی  و  شادمانی‌،  صحنه‌های  پر  از  آه  و  حسرت  نابسامانی ...  در  سایۀ  همچون  صحنه‌های  سخت  مؤثّر  در  ذهن  و  شعو‌ر،  بیان  قاطع  و  برّنده‌ای  در بارۀ  حقیقت  این  سخن  درمی‌رسد،  سخنی‌  که  پیغمبر  بزرگوار  صلّی الله علیه و اله و سلّم  آن  را  برایشان  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  آنان  با  شکّ  و  تردید  و  تمسخر  و  تکذیب  پذیرۀ  آن  می‌روند  و  با  آن  رویاروی  می‌شوند:

(فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ (٣٩) إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (٤٠) وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلا مَا تُؤْمِنُونَ (٤١) وَلا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٤٢) تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٣)

سوگند  می‌خورم  به  آنچه  می‌بینید،  و  سوگند  می‌خورم  به  آنچه  نمی‏‎بینید.  این  (‌قرآن  از  سوی  خدا  آمده  است  و)  گفتاری  است  (‌که‌)  از  (‌زبان‌)  پیغمبر  بزرگواری  (‌به  نام  محمّد،  پخش  و  تبلیغ  می‌شو‌د)‌.  و  سخن  هیچ  شاعری  نیست  (‌چنان  که  شما  گمان  می‌برید.  اصلاً)  شما  کمتر  ایمان  می‌آورید  (‌و  به  دنبال  حقّ  و  حقیقت  می‌افتید)‌.  و  گفتۀ  هیچ  غیبگو  و.  کاهنی  نیست‌.  اصلاً  شما  کمتر  پند  می‏گیرید  (‌و  یادآور  حقّ  و  حقیقت  می‌گردید،  و  درست  و  نادرست  را  فرق  می‌نهید.  بلکه  کلامی  است  که‌)  از  جانب  پروردگار  جهانیـان  نازل  شده  است‌.

این  کار  نیازی  به  سوگند  خوردن  ندارد،  کاری  ‌که  این  گونه  روشن  و  آشکار  است‌،  و  این ‌گونه  ثابت  و  استوار  است‌،  و  بدین‌ گونه  رخ  می‌دهد  که  پدیدار  و  نمودار  است‌.  این  کار  نیازی  به  سوگند  خوردن  ندارد،  چرا  کـه  حقّ  است  و  از  سوی  حقّ  آمده  است‌.  شعر  شاعری‌،  و  غیبگوئی  غیبگوئی‌،  و  به  هم  بافته  و  ساخته  و  پرداختۀ  تهمت ‌زننده  و  به  هم  بافنده ای  نیست‌.  این‌  کار  نیازی  به  تأکید  کردن  و  تأیید  نمودن  آن  با  سوگند  خوردن  ندارد:^[5]

(فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ) (٣٩)

سوگند  می‌خورم  به  آنچه  می‌بینید،  و  سوگند  می‌خورم  به  آنچه  نمی‌بینید.

یادی  از  این  بزرگی  و  سترگ،  این‌ گونه  ترساندن  و  بیم  دادن  از  غیب  پنهان  و  نهان‌،  در  کنار  حاضر  پدیدار  و  آشکار ...  دل  را  بیدار  و  انسان  را  هو‌شیار  می‌گرداند  ...  جهان  هستی  بسیار  بزرگتر  و  سترگ ‌تر  از  آن  چیزی  است  ‌که  انسانها  مشاهده  می‌کنند  و  می‏بینند،  بلکه  از  آنچه  درک  و  فهم  می‌کنند.  انسانها  جز  ‌گوشه‌ها  و  کنارهای  اندک  و  محدود  و  محصوری  را  نمی‌بینند  و  مشاهده  نمی‌کنند  و  درک  و  فهم  نمی‌نمایند.  آن  هم  گوشه‌ها  و  کنارهائی  که  پاسخگوی  نیازشان  در  کار  آباد  کردن  این  زمین  و  جانشینی  در  آن  است،  بدان  اندازه‌  که خدا  برایشان  خواسته  است‌.  کلّ  ‌کرۀ  زمین  جز  گرد  و  غباری  نیست  ‌که  نزدیک  است  در  میان  این  جهان  بزرگ  دیده  نشود  یا  احساس  نگردد‌!  آنسانها  نمی‌نوانند  تجاوز  کنند  از  آن  مقداری  ‌که  اجازه  دارند  آن  را  ببینند  و  یا  درک  و  فهمش  بکنند  از  این  ملک  و  مـلکت  عریض  و  طویل‌،  و  از  این  رازها  و  قانونهای  بی‌شماری‌  کـه  آفریدگار  جهان  آنها  را  در  جهان  به  ودیعت  نهاده  است ‌... 

(فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ) (٣٩)

سوگند  می‌خورم  به  آنچه  می‌بینید،  و  سوگند  می‌خورم  به  آنچه  نمی‏‎بینید.

همچون  اشاره‌ای  دل  را  باز  می‌کند،  و  فهم  و  شعور  را  آگاه  می‌سازد  از  این  ‌که  در  فراسوی  برد  دیدگان‌،  و  در  فراسوی  مرزهای  درک  و  فهم  انسان‌، ‌گوشه‌ها  و  کنارها  و  دنیاها  و  رازهای  دیگری  است‌  که  انسان  آنها  را  نمی‏بیند  و  آنها  را  درک  و  فهم  نمی‌کند.  بدین  وسیله  افقهای  جهان‌بینی  انسان  در بارۀ  حهان  و  حقیقت  فراخ  می‌شود  و  بازمی‏گردد.  دیگر  همچو‌ن  انسانی  زندانی  آنچه  چشمانش  می‏‎بیند  نمی‏گردد،  و  زندانی  آنچه  ذهن  و  شعو‌ر  محدود  و  محصورش  درک  و  فهم  می‌نماید  نمی‌شود.  زیرا  جهان  هستی  فراخ‌تر  است‌،  و  حقیقت  بزرگتر  است  از  آن  دستگاه‌ها  و  سازها  و  برگهائی‌   که  توان  آنها  در  نهاد  بشر  اندوخته‌  گردیده  است  و  مناسب  با  وظیفۀ  انسانها  در  این  جهان‌  هستی  است‌،  تاب  و  توانی‌  که  با  وظیفۀ  انسان  در  این  جهان  سازگار  است‌،  و  آن  وظیفه‌،  جانشینی  انسان  در  این  زمین  است‌.  و لیکن  انسان  می‌تواند  بزرگ  شود  و  به  فاصله‌های  دورتری  برسد،  و  به  سوی  افقهای  بلندتری  اوج‌  گیرد،  زمانی  ‌که  یقین  پیدا  می‌کند که  چشمانش  و  درک  و  بینش  او  محدود  و  محصور  است‌،  و  این  ‌که  در  فراسوی  چیزی  ‌که  چشمانش  می‏‎بیند  و  عقل  و  شعورش  پی می‏‎برد  جهانهای  بزرگتری  و  حقائق  سترگ ‌تری  است‌.  آن  اندازه  بزرگتر  و  سترگ ‌تر که  قابل  مقایسه  با  چیزی  نیست  ‌که  دیده  است  و  بدان  دست  یافته  است  ...  در  این  وقت  است  ‌که  انسان  بر  وجود   خودش  برتری  می ‌گیرد،  و  از  ذات  خویشتن  فراتر  می‌رود،  و  با  منابع  شناخت‌  کلّی  تماس  پیدا  می‌کند،  منابع‌  کلّی‌ای  که  علم  و  نور  به  دلش  می‌ریزد،  و  تماس  مستقیم  با  چیزی  بهره‌اش  می‌سازد  که  در  آن  سوی  پرده‌ها  جای  دارد!

قطعاً  ً‌کسانی‌  که  خودشان  را  در  حدود  و  ثغور  چیزی  محدود  و  محصور  می‌سازند  که  چشمها  آن  را  می‌بینند،  و  عقل  و  شعو‌ر  آن  را  درک  و  فهم  می‌کند  با  ابزارهائی  که  در  دسترس  دارد،  بیچاره  و  درمانده‌اند!  زندانیان  احساس  و  ادراک  محدودشان  هستند.  در  جهان  تن  گرفتارند  هر  اندازه  هم  فراخ  باشد،  جهانی‌  که  ‌کوچک  است  وقتی‌  که  با  آن  ملک  و  مملکت  بزرگ  مقایسه  می‌گردد ..  .

در  دوره‌های‌  گوناگو‌نی  از  تاریخ  بشریّت،  بسیاری  یـا  اندکی  بوده‌اند  و  هستند  که  خود  را  با  دستهای  خود  در  زندان  محسوسات  محدود،  و  در  زمان  حاضر  مشهود،  زندانی  ‌کرده‌اند  و  می‌کنند،  و  پنجره‌های  معرفت  و  نور  را،  و  راه‌های  تماس  با  حقّ  بزرگ  از  راه  ایمان  و  آگاهی  را،  بر  روی  خویشش  می‌بندند،  و  مـی‌کوشند  این  پنجره‌ها  و  راه‌ها  را  بر  روی  مردمان  نیز  ببندند  بعد  از  آن  که  آنها  را  با  دست  خود  بر  روی  خویش  بسته‌اند ...  گاهی  به  نام  جاهلیّت  و  نادانی‌،  و  گاهی  به  نام  علم‌گرائی  و  دانش‌پژوهی!  این  هم  بسان  آن‌،  زندان  بزرگی،  و  بیپارگی  تلـخی‌،  و  بریدن  از  منابع  معرفت‌،  و  دور  گشتن  از  سرچشمه‌های  نور  و  روشنانی  است‌!

علم  در  این  قرن  اخیر  رهائی  می‏‎یابد  از  آن  میله‌های  آهنینی  ‌که  علم -‌ از  روی  حماقت  و  غرور  - ‌آنها  را  پیرامون  خود  در  دو  قرن  ‌گذشته  ساخته  است  و  تنیده  است ...  علم  از  آن  میله‌ها  رهائی  می‏‎یابد،  و  از  راه  آزموده‌های  خودش  با  نور  و  روشنائی  تماس  پیدا  می‌کند،  بعد  از  آن  ‌که  از  مستی  و  منگی  غرور  به  هوش  آمده  است  و  به  در  آمده  است‌،  و  از  اسارت‌  کلیسای  طاغی  و  یاغی  در  اروپا  بیرون  جهیده  است  و  خلاص  گردیده  است‌،^[6]‌  و  حدود  و  ثـغو‌ر  خود  را  شناخته  است‌،  و  در  پرتو  تجربه  و  آزمون  دیـده  است‌  کـه  ادوات  و  ابزارهای  محدود  خودش‌،  او  را  به  سوی  غیر  محدود  و  غیرمحصور  در  این  جهان  و  در  حقیقت  نهان  در  آن  می‌کشاند  و  رهنمودش  می‌گرداند.  و  علم  متواضعانه  برگشته  است  و  «‌علم  به  سوی  ایمان  فرامی‌خواند».‌ ^[7]اوائل  آن  به  آسایش  و  گشایش‌،  یعنی  بهره‌مندی  از  نعمتهای  آسایش  و  گشایش  مژده  می‌دهد!  دیگر  انسان  خودش  را  در  فراسوی  میله‌های  مادۀ  موهو‌م  زندانی  نمی‌کند،  مگر  این که  مقدّر  باشد  به  تنگنا  بیفتد  و  به  سختی  دچار  آید!

می‏‎بینیم  دانشمندی  همچون  الکسیس‌کاریل‌،  پزشک  متخصص  در  پژوهشهای  سلول  و  گردش  خون‌،  استاد  دروس  علم  پزش  و  جراس‌،  رئیس  آموزشگاه‌های  پزشکی  و  انستیتوهای  دیدگاه‌های  معالجه  و  مد‌اوا،  دریافت‌ کنندۀ  جائزۀ  نوبل  سان  ١٩١٢،  و  مدیر  آکادمیهای  پژوهشهای  انسانی  در  فرانسه‌،  در  زمـان  جنگ  جهانی  دوم‌،  چنین  می‌گوید:

‌« ‌جهان  با  این  همه  فراخی  لبریز  از  عقلهای  کـوشای  جدای  از  عقلهای  ما  است‌.  عقل  انسان  راهنما  و  راهیاب  است‌.  امّا  زمانی‌ که  تکیه‌گاه  او  تنها  بر  رهنمود  و  رهنمون  خود  باشد  در  میان  راه‌های  بیابان  برهوتی  سرگشته  و  ویلان  می‌شود  که  پیرامون  او  قرار  دارد.  نماز  از  جملۀ  وسائل  و  ابزارهائی  است  ‌که  ما  می‌توانیم  در  سایۀ  آن  با  عقلهائی  تماس  پیدا  کنیم‌  که  پـیرامون  ما  هستند.  با  عقل  سرمدی  چیره  بر  کلّ  مقدورات  و  مقدّرات  جهانها  ارتباط  حاصل  نـمائیـم‌،  چه  جهانهائی  ‌که  برای  ما  نمایان  هستند  و  چه  جهانهائی‌  که  از  ما  نهان  و  در  پس  پردۀ  غیب  پنهان  می‌باشند».^[8]

« ‌احساس پاکی همراه  با  نیروهای  دیگر  فعّالیّت  روحانی‌،  تأثیر  ویژه‌ای  در  زندگی  دارد.  احساس  پاکی  ما  را  در  تماس  با  آفاق  نهان  شگفت‌انگیز  جهان  روح  نگاه  می‌دارد...».^[9]

پزشک  دیگری  را  می‏‎بینیم،  پزشکی همچون  «‌دی  نوی‌» که  کارش  پژوهش  مباحث  جرّاحی  و  کالبد شکافی  و  علوم  طبیعی  است‌.  او  همکار، استاد  کوری  و  هـمسرش  است‌.  انستیتوی  روکفلر  او  را  و  دستیارانش  را  دعوت  به  همکاری برای  ادامه  پژوهشی  در  زمینۀ  ویژگی ها و  معالجۀ جرّاحی   نموده  است . . . او  می گوید:

« ‌بسیاری  از  افراد  هوشیار  نیک‌اندیش  و  پاک‌نیّت  گمان  می‌برند  که  آنان  نمی‌توانند  به  خدا  ایمان  بیاورند  چون  او  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند.  در  صورتی  ‌که  انسان  امین  و  راستکاری‌  که  در  دل  و  درونش  عشق  علم  است  او  را  بر  آن  نمی‌دارد  که  خدا  را  تصوّر  کند  مگر  بدان  ‌گونه ‌که  فرزانۀ  آگاه  از  علوم  طبیعی  را  بر  آن  می‌دارد  کـه  الکتریسیته  را  تصوّر کند.  زیرا  تصوّر  درس  دو  حالت‌،  ناقص  و  باطل  است‌.  الکتریسیته  قابل  تصوّر  به  صورت  مادی  محسوس  نیست‌،  هر  چند  که  آثارش  از  قطعه  چوبی  ثابت‌تر  و  آشکارتر  است ...».^[10]

دانشمند  طبیعی  مثل  سیر  ارثر  طومسون‌،  مؤلّف  مشهور  اسکاتلندی  را  می‏‎بینیم  که  می گو‌ید:  «‌ما  در  زمـانی  هستیم  ‌که  زمین  سفت  و  سخت‌،  شفّا‌ف  و  برّاق  ‌گردیده  است‌،  و  چرخ  اثیر  وجود  مـادی  خـود  را  از  دست  داده  است‌.  این  زمان  از  همۀ  زمانهای  دیگر  صلاحیّت‌  کم‌تری  برای  غلوّ  در  تأویلات  مادّی  دارد»‌.

در  مقالات  مجموعه‌ای  به  نام  «‌علم  و  دین‌»  می گو‌ید:  «‌عقلی  ‌که  دین  داشته  باشد  حقّ  ندارد  امـروزه  تأسّف  بخورد.  زیرا  دانشمند  طبیعی  نمی‌تواند  از  ر‌اه  طبیعت  به  پروردگار  طبیعت  پی  ببرد.  زیرا  این  رویکر‌د  در  مدّّ  نظر  او  نیست‌. گاهی  نتیحه  واقعاً  بزرگتر  از  مقدّمه  می‌گردد،  زمانی‌  که  دانشمندان  از  طبیعت  به  فراتر  از  طبیعت  پی  ببرند.  ما  سزاواریم‌  که  شاد  باشیم  و  شاد‌ی‌  کنیم‌،  زیرا  دانشمندان  طبیعی  مسیر  را  برای  جذبه  و کشش  دینی  آسان  و  ساده  ‌کرده‌اند  در  فضای  علم  نفس  بکشد.  ا‌مّا  این  کار  در  روزگار  پدران  و  نیاکان  ما  ساده  و  آسان  نبوده  است ...  هر گاه‌  کار  دانشمندان  طبیعی  ‌که  در بارۀ  خدا  پژوهش  ‌کنند – همان ‌گو‌نه‌  که  مستر  لانجدون  دافیژ  گمان  برده  است  و  در  کتاب  خوب  خود  در بارۀ  انسان  و  جهان  او  به  خطا  رفته  است  -‌ ما  اندیشمندانه  مقرّر  می‌داریم  ‌که  بزرگ‌ترین  خدمتی‌  که  علم  بدان  برخاسته  است  این  است‌  که  انسان  را  به  والاترین  و  ارزشـندترین  اندیشه  در بارۀ  خدا  رهنمود  و  رهسپار  کرده  است‌.  سر  موئی  از  حقّ  درنگذشته‌ایم  اگر  بگوئیم‌:  علم  برای  انسان  آسمان  تازه‌ای  و  زمین  تازه‌ای  را  پـدید  آورده  است‌،  و  تعین  جهت  انسان  را  به  سوی  منتهای  تلاش  عقلی  خود  برانگیخته  است  و  سوق  داده  است‌.  این  است‌ که  در  بسیاری  از  اوقات  صلح  و  صفا  را  نـمی‌یابد  مگر  زمانی  که‌  گسترۀ  فهم  و  شعو‌ر  را  طیّ‌  کند،  و  این  ‌کار  وقتی  میسّر  است‌  که  به  خدا  یقین  و  اطمینان  داشت‌».^[11]

دانشمندی  را  می‏‎بینیم  بسان  «ا. کریسی  موریسون‌»  رئیس  آکادمی  علوم  در  نیویورک‌،  و  عضو  سابق  هیئت  اجرائی  شورای  پژوهشهای  ملّی‌گرائی  و  ناسیونایستی  در  آمریکا.  او  در  کتابش  به  نام‌:  «‌انسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»^[12]‌ می‌گوید:

« ‌ما  عملاً  به  جهان  ناشناختۀ  فراخی  نزدیک  می‌شویم‌.  چرا  که  پی  می‏بریم  ماده  به  طـور کلّی  از  نظر  علمی  جلوه‌گاه  یک  وحدت  جهانی  گردیده  است‌،  و  آن  جهان  در  اصل  خود  جهان  الکتریسیته  است‌.  امّا  آنچه  شکّ  و  تردیدی  در  آن  نیست  تصادف  هیچ‌ گونه  دخل  و  تصرّفی  در  تشکیل  جهان  هستی  ندارد،  زیرا  که  این  جهان  بزرگ  فرمانبردار  قانون  است  و  قانون  بر  آن  فرمانروا  است‌.  رشد  و  تکامل  انسانی  حیوانی‌،  و  رسیدن  انسان  به  پلّه‌ا‌ی‌  که  موجود  اندیشمند  آگاه  از  خویشتن  شـود‌،  مرحله‌ای  است  بسیار  بزرگتر  از  این ‌که  از  طریق  تحوّل  مادّی‌،  و  بدون  تصیم  آفریدن  و  قصد  هستی  بخشیدن،  صورت  بگیرد  و  پدیدار  گردد.

وقتی‌ که  واقعیّت  تصمیم  و  قصد  پذیرفته  بشود،  باید  دانست‌ که  انسان  با  این  شکل  و  هیئتی  ‌کـه  دارد  یک  دستگاه  بشمار  است‌.  آیا  چه  چیز  این  دستگاه  را  روبه‌راه  می‌کند  و  می‌گرداند؟  آخر  این  دستگاه  بدون  این ‌که  روبه‌راه‌  گردد  و  گرد‌انده  بشود  هچ ‌گونه  سودی  ندارد.  علم  نمی‌تواند  رهنمود  بکند  که  چه  کسی  روبه‌راه‌  کردن  و  گرداندن  چنین  دستگاهی  را  بر  عهده  دارد،  و  همچنین  گمان  نمی‏برد  که  روبه‌راه  کننده  و  گردانندۀ  آن  مادّی  است.‌  

واقعاً  ما  به  درجه‌ای  از  پیشرفت  رسیده‌ایم‌  که  بس  است  یقین  حاصل  ‌کنیم  و  باور  داشته  باشیم  بدین  امر  که  یزدان  به  انسان  پرتوی  از  نور  خو‌د  را  بخشیده  است ...».  بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  علم  دارد  با  وسائل  و  اسباب  خودش  از  ماده  و  دیوارهای  دژ  آن  خارج  می‌شود  و  بیرون  می‌رود،  و  به  فضا  و  هوای  آزادی  می‌رسد  که  قرآن  در  همچو‌ن  آیۀ  بزرگواری  و  آیه‌های  همگو‌ن  و  متعدّد  آن  بدان  اشاره  می‌کند:

(فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ (٣٨) وَمَا لا تُبْصِرُونَ) (٣٩)

سوگند  می‌خورم  به  آنچه  می‌بینید،  و  سوگند  می‌خورم  به  آنچه  نمی‌بینید.

اگر  در  میان  ما  انسانها،  فرومایگان  و  کوتاه‌اندیشان  و  نابخردانی  هستند  که  پیوسته  با  دستهای  خودشان  پنجره‌های  نور  را  به  نام  علم  بر  روی  خویشتن  و  بر  روی‌  کسان  پیرامونشان  می‌بندند،  از  لحاظ  عقل  از  علم  عقب  افتاده‌اند،  و  از  لحاظ  روح  از  دین  عقب  افتاده‌اند،  و  از  نظر  شناخت  حقیقت  از  آزادی  رها  از  قید  و  بی‌بند  عقب  افتاده‌اند،  و  از  نظر  انسانی  از  آنچه  سزاوار  وجود  بزرگوار  آدمی  است  عقب  افتاده‌اند!

سوگند  می‌خورم  بدانچه  می‏‎بینید  و  بدانچه  نمی‌بینید: 

(إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (٤٠) وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلا مَا تُؤْمِنُونَ (٤١) وَلا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٤٢) تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٣)

این  (‌قرآن  از  سوی  خدا  آمده  است  و)  گفتاری  است  (‌که‌)  از  (‌زبان‌)  پیغمبر  بزرگواری  (‌به  نام  محمّد،  پخش  و  تبلیغ  می‌شود)‌.  و  گفتۀ  هیح  شاعری  نیست  (‌چنان  که  شما  گمان  می‌برید.  اصلاً)  شما  کمتر  ایمان  می‌آورید  (‌و  به  دنبال  حقّ  و  حقیقت  می‌افتید)‌.  و  گفتۀ  هیح  غیبگو  و  کاهنی  نیست‌.  اصلاً  شما  کمتر  پند  می‏گیرید  (‌و  یادآور  حقّ  و  حقیقت  می‌گردید،  و  درست  و  نادرست  را  فرق  مـی‌نهید.  بلکه  کلامی  است  که‌)  از  جانب  پروردگار  جهانیان  نازل  شده  است‌.

از  جملۀ  چیزهائی  ‌که  مشرکان  در بارۀ  قرآن  و  در بارۀ  پـمغبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم   ‌به  هم  می بافتند  و  به  ناروا  می‌گفتند:  او  شاعر  است ... او  غیبگو  و  کاهن  است ...  در  این  تهمت  و  سخن  نابجا  از  یک  شبهۀ  سطحی  متأثّر  بودند.  سرچشمۀ  این  شبهۀ  سطحی  این  بود  که  سرشت‌ کلام  قرآن  بر  سخنان  مردمان  برتری  دارد.  آنان  ‌گمان  می‌بردند  که  شاعر  همزاد‌ی  از  جنّیان  به  همراه  دارد  و  طرف  مشورت  او  است  و  سخنان  بالاتر  از  سخنان  مردمان  بدو  می‌آموزد.  غیب  و  کاهن  هم  با  جنّیان  ارتباط  و  تماس  دارد.  این  جنّیان  هستند  که  او  را  در  آگاهی  از  فراسوی  جهان  معمولی  ‌کمک  می‌کنند!..  این  شبهه‌ای  است‌  که  با  اندک  تأمّلی  و  تفکّری  در بارۀ  سرشت  قرآن  و  رسالت  آسمان‌،  و  در بارۀ  شعر  گفتن  و  غیبگو‌ئی  و  کاهنی  کردن‌،  از  مـیان  برمی‏خیزد  و  فرو می‌افتد ..  .

شعر  چه‌بسا  آهنگ  و  نوای  موسیقی  داشته  باشد،  و  از  خیالپردازیهای  زیبا  خوردار  باشد،  و  تصویرها  و  سایه‌روشنهای  آراسته  و  پیراسته  داشته  باشد،  و لیکن  هرگز  با  این  قرآن  نمی‌آمیزد  و  اشتباه  نمـی‌گردد.  اصلاً  فرق  اساسی  و  بنیادینی‌،  و  فاصلۀ  دور  و  بعیدی  از  همدیگر  دارند.  این  قرآن  برنامۀ  کاملی  بر‌ای  زندگی  مقرّر  و  معیّن  می‌دارد،  برنامه‌ای‌  که  بر  حقّ  و  حقیقت  ثابت  و  پایداری‌،  و  بر  دیدگاه  یگانه‌ای  استوار  و  برقرار  می‌گردد،  و  از  جهان‌بینی  ثابتی  در بارۀ  وجود  خدا،  و  در بارۀ  جهان  هستی  و  زندگی  سرچشمه  می‏‎گیرد.  ولی  شعر،  پذیرشها  و  واکنشهای  پیاپی‌،  و  عاطفه‌های  جوشان  و  مهرورزیهای  خروشان  است‌.  شعرکـم‌تر  بر  دید‌گاه  یگانه‌ای  در بارۀ  زندگی‌،  در  حالتهای  خشنودی  و  ناخشنودی‌،  دوستی  و  دشمنی‌،  خوشدلی  و  تنگدلی‌،  خوش  آمدن  و  بدآمدن‌،  و  متأثّر  شدنهای ‌گوناگونی‌  که  در  هر  حال  و  وضعی  به  انسان  دست  می‌دهد،  ثابت  و  اسوار  و  برقرار  و  پایدار  می‌ماند.

گذشته  از  این‌،  جهان‌بینی  ثابت  و  پایداری  را  که  قرآن  آن  را  به  ارمغان  آورده  است‌،  از  بنیاد  قرآن  آن  را  پی  افکنده  است‌،  چه  در  کلّیّات  و  چه  در  جزئیّات،  و  منبع  آن  را  منبع  الهی  معرّفی  ‌کرده  است‌.  هر  آنچه  در  این  جهان ‌بینی  است  پیام  می‌دهد  که  از  ساختار  انسانها  نبوده  و  نیست‌.  چه  سرشت  انسانها  مقتضی  این  است‌  که  انسانها  نمی‌توانند  جهان‌بینی  جهانی  کاملی  سان  این  جهان ‌بینی  را  بیافرینند  و  ارائه  دهند ...  این  چنین  چیزی  از  انسانها  سر  نزده  است  و  سر  نمی‌زند ...  همۀ  جهان‌ بینیهائی  که  استعدادهای  انسانها  در بارۀ  جهان  و  نیروی  پدید آورندۀ  آن  و  گردانندۀ  نظام  آن  پدید  آورده‌اند،  در  فلسفه  و  شعر،  و  در  مکتب‏های  فکری  جز  آنها،  عرضه ‌گردیده  است  و  نوشته  شده  است  و  حاضر  و  آماده  است‌.  هر گاه  این  جهان‌بینیها  با  جهاذبینی  قرآنـی  مقایسه‌گردد  روشن  و  آشکار  می‌شودکه  این  جهان‌بینی  از  جهت  و  ناحیه‌ای  سرچشمه  می‌گیرد  و  صادر  می‌گردد  که  جدای  از  آن  جهتها  و  ناحیه‌هائی  است‌  که  آن  جهان ‌بینیها  سرچشمه  می‌گیرند  و  صادر  می‌گردند!  این  جهان‌ بینی  منفرد  و  منحصر  است  و  دارای  قالب  معیّن  و  مشخّصی  است  که  این  جهان‌بینی  را  از  همۀ  جهان‌ بینیهای  بشری،  جدا  و  ممتاز  می‌سازد.

در  غیبگو‌ئی  و  کاهنی  نیز  کار  به  همین  منوال‌،  است‌،  و  در  چیزهائی‌  که  از  غیبگو‌ئی  و  کاهنی  سرچشمه  می‌گیرد  همین  سخن  را  می‌توان  ‌گفت‌،  و  بر  این  روال  در  کلام  سفت‌.  چه  تاریخ‌  گذشته  با  تاریخ  حال  سراغ  ندارد  غیبی  و  کاهنی  را  که  برنامۀ  کامل  ثابتی  را  پدید  آورده  باشد  و  ارائه  داده  باشد  بسان  برنامه‌ای‌  که  قرآن  آن  را  به  ارمغان  آورده  است  و  به  بشریّت  تقدیم‌ کرده  است‌.  آنچه  از  غیبگو‌یان  و  کاهنان  روایت  گردیده  است  سجعهای  واژگانی‌،  یا  حکمت  ممتاز  و  دلپسند،  و  یا  اشاره‌های  چیستانی  و  لغزهای  پیچیده  و  مبهم  است  و  بس!

در  قرآن  نگرشها  و  دیدگاه‌هائی  است  ‌که  در  توان  سرشت  انسان  نیست  و انسانها  نمی‌توانند  چنین  نگرشها  و  دیدگاه‌هائی  داشته  باشند.  ما  در  برابر  برخی  از  این  نگرشها  و  دیدگاه‌ها  در  این  «‌فی ظلال‌ القرآن‌» ‌گاه گاهی  ایستاد‌ه‌ایم  و  آنها  را  ورانداز  کرده‌ایم‌.  هیچ  انسانی  در  گذشته  و  حال  وقتی‌ که  خواسته  است  و  بـخواهد  از  علم  شامل  و  دقیق  و  لطیفی  تعبیر  کند،  به  سوی  هـمچون  تصویری  رو  کرده  باشد  و  به  سخن  درآمده  باشد،  تصویری‌  که  این  چنین  در  قرآن  آمده  است‌:

(وعنده مفاتیح الغیب لا یعلمها إلا هو , ویعلم ما فی البر والبحر , وما تسقط من ورقة إلا یعلمها , ولا حبة فی ظلمات الأرض ولا رطب ولا یابس إلا فی کتاب مبین).

گنجینه‌های  غیب  و  کلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  از  آنها  آگاه  نیست‌.  و  خداوند  از  آنچه  در  خشکی  و  دریا  است  آگاه  است‌.  و  هیچ  برگی  (‌از  گیاهی  و  درختی‌)  فرونمی‌افتد  مگر  این  که  از  آن  خبر  دارد.  و  هیح  دانه‌ای  در  تاریکیهای  (‌درون‌)  زمین‌،  و  هیح  چیزتر  و  یا  خشکی  نیست  که  فروافتد،  مگر  این  که  (‌خدا  از  آن  آگاه  و  در  علم  خدا  پیدا  است  و)  در  لوح  محفوظ  ضبط  و  ثبت  است‌.  (‌انعام/59)

یا  مثل  این  تصویر:

(علم ما یلج فی الأرض وما یخرج منها , وما ینزل من السماء وما یعرج فیها , وهو معکم أینما کنتم , والله بما تعملون بصیر).

خدا  مـی‌داند  چه  چیز  به  زمین  نازل  و  از  آن  خارج  می‌شود،  و  چه  چیز  از  آسمان  پائین  می‌آید  و  بدان  بالا  می‌رود.  و  او  در  هر  کجا  که  باشید،  با  شما  است‌.  و  خدا   می بیند  هر  چیزی  که  می کنید. (حدید/4)

یا  این  تصویر:

(ما تحمل من أنثى ولا تضع إلا بعلمه . وما یعمر من معمر ولا ینقص من عمره إلا فی کتاب . إن ذلک على الله یسیر).

هیح  زنی  باردار  نمی شود  مگر  که  خدا  می داند (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و  در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  به  دنیا  می‌آید)‌.  هیچ  شخص  پیری  عمر  درازی  بدو  داده  نمی‌شود  (‌و  زنده  نمی‌ماند  و  عمر  زیادی  نمی‌کند)‌،  و  هیچ  شخصی  از  عمرش  کاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضبط  است‌.  این  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌. (‌فاطر/11)

همچنین  هیچ  انسانی  د‌ر  گذشته  و  حال  نبوده  است  و  نخواهد  بود  که  این ‌گونه  ملتفت  قدرتی  شود  که  این  جهان  را  نگاه  می‌دارد  و  اداره  می ‌کند:

 (إن الله یمسک السماوات والأرض أن تزولا . ولئن زالتا إن أمسکهما من أحد من بعده...).

خداوند  آسمانها  و  زمین  را  نگاهداری  می‏‎کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در  مسیر  خود)  نگاه  و  محفوظ  دارد  ...  .  (‌فاطر/‌‌41) 

یا  این  نگرش  به  جوششهای  حیات  در  جهان‌،  از  دست  قدرت  هستی ‌بخش  ابداعگر  یزدان‌،  و  به  چیزهائی  که  حیات  را  احاطه  می‌کنند،  از  قبیل‌:  هماهنگیهای  کیهانی  سنجیدۀ  اندازه‌گیری  شده  و  حساب  شده‌:

(إن الله فالق الحب والنوى , یخرج الحی من المیت ومخرج المیت من الحی . ذلکم الله . فأنى تؤفکون . فالق الإصباح . وجعل اللیل سکنا والشمس والقمر حسبانا , ذلک تقدیر العزیز العلیم . وهو الذی جعل لکم النجوم لتهتدوا بها فی ظلمات البر والبحر , قد فصلنا الآیات لقوم یعلمون . وهو الذی أنشأکم من نفس واحدة فمستقر ومستودع , قد فصلنا الآیات لقوم یفقهون . وهو الذی أنزل من السماء ماء فأخرجنا به نبات کل شیء , فأخرجنا منه خضرا , نخرج منه حبا متراکبا , ومن النخل من طلعها قنوان دانیة , وجنات من أعناب والزیتون والرمان مشتبها وغیر متشابه . انظروا إلى ثمره إذا أثمر وینعه إن فی ذلکم لآیات لقوم یؤمنون) .

این  خدا  است  که  دانه  و  هسته  را  می‌شکافد  (‌و  گیاه  و  درخت  از  آنها  می‌رویاند.  همو  است  که‌)  زنده  را  از  مرده‌،  و  مرده  را  از  زنده  بیرون  می‌اورد  (‌از  قبیل  آفریدن  انسان  از  خاک‌،  و.  تولید  شیر  از  حیوان‌)‌.  این  (‌چنین  قادر  توانائی‌)  خدای  شما  است‌.  پس  چگونه  (‌پس  از  این  بیان‌،  از  عبادت  یزدان  به  عبادت  دیگران  می‌گرائید،  و  از  حقّ‌)  منحرف  می‌شوید؟  او  است  که  صبح  (‌سیمین  را  از  شب  قیرین‌)  پدیدار  ساخته  است  (‌تا  زندگان  برای  گپ  معام،  به  تلاش  ایسـتند)  و  شب  را  مایۀ  آرامش  (‌و  آسایش  جسم  و  جان‌،‌)  و  خورشید  و  ماه  را  وسیلۀ  حساب  (‌مردمان  در  امور  روزمـرّۀ  عبادی  و  تجاری  خود)  کرده  است‌.  این  (‌نظم  بدیع  و  نظام  استوار)  سنجش  دقیق  و  تدبیر  محکم  (‌دادار  متعالی  است  که‌)  چیره  (‌بر  جهان  و)  ‌آگاه  (‌از  همه  چیز  آن‌)  است‌.  و  او  کسی  است  که  ستارگان  را  برای  شما  آفریده  است  تا  (‌در  شبهای  سفر)  در  تاریکیهای  خشکی  و  دریا  بدانها  رهنمود  شوید.  ما  آیات  (‌قـرانی  و  نشانه‌های  جـهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان،  داشته‌ایـم  که  (‌معانی  آیات  قرانی  و  نشانه‌های  جهانی  را)  می‌دانند.  و  او  کسی  است  که  شما  را  از  یک  شخص  آفریده  است  که  (‌آدم  است  و  او  هم  از  خاک  زمین  است  و  ،همین  هم  در  مدّت  حیات‌)  محلّ  استقرار  و  (‌پس  از  مرگ‌)  محلّ  تسـلیم  (‌به  خاک  شما)  است‌.  ما  آیات  (‌قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان  داشته‌ایم  که  (‌آیات  قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  را  چنان  که  باید)  می فهمند.  و  او  کسی  است  که  از  (‌ابر)  آسمان‌،  آب  (‌بـاران‌)  فرو می‌فرستد،  و  ما  (‌که  خدائیم‌،  با  قدرت  سترگ  خود)  به  وسیلۀ  آن  آب‌،  همۀ  رستنیها  را  می‌رویانیم  و  از  رستنیها  سبزینه  بیرون  می‌آوریم‌،  و  از  آن  سبزینه‌،  دانه‌های  تنگاتنگ  یکدیگر،  و  از  شکوفه‌های  درخت  خرما  خوشه‌های  آویزان  نزدیک  به  هم  و  در  دسترس‌،  و  باغهای  انگور  و  زیتون  و  انار  پدید  می‌سازیم  که  (‌در  شکل  و  مزه  و  بو  و  سود)  همگون  و  یا  غیر همگونند.  بنگرید  به  میوۀ  نـارس  و  رسیدۀ  یکایک  آنها،  آن گاه  که  میوه  دارند‌.  بی‏گمان  در  این  (‌گوناگونی  درونی  و  بیرونی  و  تغییر  آغاز  و  انجام  میوه‌ها)  نشانه‌ها  و  دلائل  (‌خداشناسی‌)  است  برای  کسانی  که  (‌حقّ  را  می‌پذیرند  و  بدان‌)  ایمان  می‌آورند. (‌انعام‌/ 95-99)

این  نگرشهای  جهانی  در  قرآن  بسیارند،  آن  اندازه  بسیار  که  چشمگیر  و  پدیدارند.  قریحه‌ها  و  خاطره‌های  انسانها  هرگز  نمی‌توانند  از  همچون  معانی،  و  مفاهیـمی  تعبیر  کنند  و  به‌  رشتۀ  سخن  بکشند،  معانی  و  مفاهیمی‌  که  قرآن  از  آنها  تعبیر  می‌کند  و  به‌  رشتۀ  سخن،  می‌کشد ...  این  امر  به  تنهائی  برای  شناسائی  منبع  و  منشأ  این‌  کتاب  کافی  و  بسنده  است ...  اگر  هم  چشم‌پوشی‌  شود  از  همۀ  دلالتها  و  رسائیهای  دیگری‌که  در  متن  و  نهاد  این‌کتاف  است‌،  یا  چشم‌پوشی  شود  از  شرائط  و  ظروفی  ‌که  با  این  کتاب  همراه  و  همگام  بوده  است   ...

این  شبهه،  سست  و  پوچ  است‌.  حتّی  آن  زمان  ‌که  این  قرآن  هنوز  تکمیل  نگردیده  است‌،  و  از  آن  جز  سوره‌هائی  و  آیه‌هائی  نازل  نشده  است‌،‌ سوره‌ها  و  آیه‌هائی‌  که  قالب  و  نشان  ویژۀ  یزدانی  بر  آنها  بوده  است‌،  و  در  آنها  نوری  بوده  است‌  که  منبع  و  مصدر  منحصر  و  منفرد  آنها  را  پیام  داده  است  و  بدانها  اشـاره  نموده  است‌.

بزرگان  قریش  به  خویشتن  مـراجعه  می‌کردند  و  برمی‌گشتند،  و  گاه‌ گاهی  این  شبهه  را  مردود  می‌دانستند.  و لیکن  بغض  و  غرض  ‌کور  می‌کند  و  کر  می کند.  وقتی  ‌که  در  پرتو  این  قرآن  راهیاب  و  رهنمون،  نمی‌شدند،  می‌گفتند:  این  ساخته  و  پرداختۀ  انسان  در  روزگـاران  پیشین  است  و  سخنان  به  هم  بافتۀ  دیر‌ین  است!..  همان گونه  که  قرآن  مجید  می‌فرماید.^[13]

کتاب‌های  شرح  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  موردها  و  موضعگیریهای  متعدّدی  از  بزرگان  قر‌یش  را  ذکر  کرده‌اند.  آنان  بسیار  بوده  است  این  شبهه  را  در  میان  خود  مطرح  کرده‌اند  و  آن  را  مردود  دانسته‌اند.  از  آن  جمله  چیزی  است  ‌که  ابن  اسحاق  در بارۀ  ولید  پسر  مغیره‌،  و  نضر  پسر  حارث‌،  و  عتبه  پسر  ربیعه  روایت  کرده  است‌.  در بارۀ  نخستین  نفر،  یعنی  ولید  پسر  مغیره  نقل  کرده  است:

« ‌وقتی‌  که‌  گروهی  از  قریشیان  پیرامون  ولید  پسر  مغیره  که  سن  و  سال  بیشتری  از  آنان  داشت‌  گرد  آمد‌ند،  در  حالی  ‌که  فصل  حجّ  هم  فرا رسیده  بود،  بدیشان  گفت‌:  ای  جماعت  قریش‌،  فصل  حجّ  فر ارسیده  است‌. گروه‌ها  و  دسته‌های  عربها  در  آن  به  سویتان  خواهد  آمد.  در بارۀ  این  رفیق  شما  چیزهائی  شنیده‌اند.  لذا  در بارۀ  او  همرای  و  همسخن  شوید.  همه  سخنی  را  بگوئید  و  سخنان  گوناگون  مخالف  یکدیگر  نگوئید  تا  برخی  بعضی  را  تکذیب  نکند،  و  بخشی  از  سخنانتان  بخش  دیگری  را  دروغ  جلوه  ندهد.  گفتند:  ای  ابو  عبد  شمس  تو  بگو‌،  و  رأی  و  نظری  پیشنهاد  کن  تا  آن  را  بگوئیم  و  بر  آن  برویم.  ولید  پسر  مغیره‌  گفت‌:  شما  بگوئید  من  می‌شنوم‌.  گـفتند:  می‌گوئیم  او  غیبگو  و  کاهن  است‌.  گفت‌:  نه  به  خدا  گند،  او  غیبگو  و  کاهن  نیست‌.  ما  غیبگویان  و  کاهنان  را  دیده‌ایم‌.  آنچه  او  می‌گوید  زمزمه  و  سجع  غیب  و  کاهن  نیست‌.  گفتند:  پس  می‌گوئیم  او  دیوانه  است‌.  گفت‌:  او  دیوانه  نیست‌.  ما  دیـوانه  را  دیده‌ایم  و  او  را  شناخته‌ایم‌.  سخنانی  ‌که  او  می‌گوید  مبهمات  و  مهملات  و  پریشان‌گوئیها  و  خیال‌بافیها  و  وسوسه‌پردازیها  و  دغدغه‌ها  و  آشفتگیهای  دیوانه  نیست‌.  گفتند:  می‌گوئیم  او  شاعر  است‌.  گفت‌:  او  شاعر  نیست‌.  ما  که  همۀ  انواع  شعر  را  می‌شناسیم‌،  اعم  از  رجز  و  هزج  و  قریض  و  مغبون  و  مبسوط  آن‌.  سخنان  او  شعر  نیست‌.  گفتند:  می‌گوئیم  او  جادوگر  است‌.  گفت‌:  او  جادوگر  نیست‌.  ما  جادوگران  و  جادوی  ایشان  را  دیده‌ایم‌.  سخنان  او  فوت‌کردنها  و  دمیدنها  و  گره‌زدنهای  آنان  نیست‌.  پس  گفتند:  ای  ابوعبد  شمس  آخر  چه  بگوئیم‌؟  ‌گفت‌:  به  خدا  سوگند  سخنانش  حلاوت  و  شیرینی  دارد.  تنۀ  درخت  سخنانش‌  گشن  و  پرشاخ  و  برگ  است‌.  شاخه‌های  درخت  سخنانش  سرشار  از  میوه‌های  رسیده  و  آمادۀ  چیدن  است‌.  هر چه  از  این  قبیل  سخنان  بگوئید  معلوم  و  آشکار  می‌گردد  که  باطل  و  بی‌اساس  است‌.  بهترین  سخنی‌  که  می‌توان  در  بارۀ  او  گفت  این  است‌  که  بگوئید:  او  جادوگر  است‌.  سخن  جادوگرانه‌ای  با  خو‌د  دارد  که  با  آن  میان  مرد  و  پدرش‌،  و  میان  مرد  و  برادرش،  و  میان  مرد  و  همسرش‌،  و  میان  مرد  و  قبیله  و  عشیره‌اش‌،  تفرقه  و  جدائی  می‌اندا‌زد.  پس  بدین  وسیله  مردمان  را  از  او  دور  و  پراکنده  بدارید ...  این  بود  قریشیها  بر  سر  راه‌های  مردمان  می‌نشستند -‌ آن  زمان  ‌که  برای  انجام  حجّ  می‌آمدند  -  کسی  از  کنار  ایشان  نمی‌گذشت  مگر  این‌  که  او  را  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  برحذر  می‌داشتند،  و  کار  و  بار  او  را  برایش  می‌گفتند ... ». در بارۀ  دومین  نفر،  یعنی  نضر  پسر  حارث‌  گفته  است‌:  «‌نضر  پسر  حارث  گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان‌،  به  خدا  سوگند  کاری  برایتان  پیش  آمده  است ‌که  هنوز  نتوانسته‌اید  برای  آن  چاره‌اندیشی‌  کنید.  محمّد  نوجوانی  در  مـیان  شما  بود.  رضـایت‌بخش‌ترین  شما،  و  راستگو‌ترین  شما،  و  بزرگ‌ترین  امانتدار  در  میان  شما  بود.  زمانی‌  که  بر  دو  بنا  گوش  او  آثار  پیری  دیدید،  و  آورد  برایتان  آنچه  آورد،  ‌گفتید:  او  جادوگر  است‌!  نه  به  خدا  سوگند،  او  جادوگر  نیست‌.  ما  جادوگران  و  فوت  گردنها  و  دمیدنها  و  گره‌زدنهای  ایشان  را  دیده‌ایم‌.  گفتید:  او  غیبگو  و  کاهن  است‌!  نه  به  خدا  سوگند  او  غیبگو  و  کاهن  نیست‌.  ما  که  غیبگو‌یان  و  کاهنان  و  وسوسه‌ها  و  شوریدگیها  و  تاخت  و  تازهایشان  را  مشاهده‌  کرده‌ایم‌،  و  سجع  و  قافیۀ  ایشان  را  شنیده‌ایم‌.  گفتید:  او  شاعر  است‌!  نه  به  خدا  سوگند  او  شاعر  نیست‌.  ما  که  شعر  را  دیده‌ایم‌،  و  انواع  چکامه  را  شنیده‌ایم‌،  اعم  از  هزج  و  رجز  آن‌.  گفتید:  او  دیوانه  است!  ما  که  دیوانگی  را  دیده‌ایم‌،  سخن  او  خفگیها  و  آشفتگیها  و  وسوسه‌شدنها  و  قاتی  پاتی  کردنهای  آن  نیست ...  ای‌ گروه  قریشیان‌،  به  ‌کار  و  بار  خود  بنگرید  و  نظر  اندازید.  به  خدا  سوگند  کار  بزرگی  به  شما  رو کرده  است  و  بر  شما  نازل‌  گردیده  است ...»‌.  نزدیک  است‌  کلام  نضر  پسر  حارث‌،  با  کلام  ولید  پسر  مغیره‌،  کاملاً  مطابقت  بکند.  کمی  مانده  است  که  بگوئیم  یک  رخداد  بوده  است‌،  و  گاهی  بدین  و  گاهی  بدان  نسبت  داده  شده  است‌.  و لیکن  بد  هم  نیست‌  که  هر  دو  کلام  مطابقت  داشته  باشد  و  به  دو  مرد  از  بزرگان  قریش  در  دو  موضعگری  همسان  از  موضعگریهای  حیرانی  و  ویلانی  قریشیان  در  برابر  این  قرآن  نسبت  داد‌ه  شده  باشد.

ما  از  موضعگیری  عتبه  هنگام  بررسی  سورۀ  قلم  در  این  جزء  سخن  ‌گفتیم  و  حکایت  او  را  باز  گو  کردیم...  موضعگیری  او  نزدیک  به  موضعگیری  ولید  و  نضر  در  برابر  محمّد صلی الله علیه و اله وسلم  ‌و  در  برابر  کلامی  است‌  که  با  خود  آورده  است ...

سخنان  قریشیان  که  می گفتند:  جادوگر  یا  غیبگو   و  کاهن  است‌،  گاهی  جز  چاره ‌اندیشی  نیزنگبازانه‌،  و  گاهی  جـز  شبهۀ  رسوا گرانه‌ای  نبوده  است‌.  کار  روشن‌تر  از  آن  است  ‌که  انسان  را  به  اشتباه  لغزش  بیندازد،  همین  که  انسان  اندکی  بیندیشد  و  کمی  بنگرد،  پرده  از  نیرنگشان  فرو می‌افتد  و  مشت  حیله‌گریشان  باز  می‌شود.  این  است  که  برای  اثبات  چنین  امری  نیازی  به  سوگند  خوردن  به  چیزی  نخواهد  بود  که  آن  را  می دانند  یا  به  چیزی‌  که  آن  را  نمی‌دانند:  این  قرآن‌  گفتار  فرستادۀ  بزرگواری  است‌،  و  گفتار  شاعری‌،  و  گفتار  غیبگو  و  کاهنی  نیست ...  بلکه  کلامی  است‌  که  از  جانب  پروردگار  جهانیان  نازل  شده  ا‌ست  و  بس.

بیان  این  که  قرآن  گقار  فرستادۀ  بزرگواری  است‌،  بدین  معنی  نیست  که  قـرآن  از  سخنان  فرستاده‌ای  فراهم  می‌آید  و  از  انشاء  و  پدیده‌های  ‌کلامی  او  است‌!  بلکه  در  اینجا  مراد  این  است  ‌که  قرآن  سخنی  از  نوع  دیگر  است‌.  هیچ  شاعری  توان  ‌گفتنش  آن  را  ندارد  و  آن  را  نمی گو‌ید،  و  هیچ  غیبگو  و کاهنی  توان‌  گفتن  آن  را  ندارد  و  آن  را  نمی‌گوید.  بلکه  قرآن  را  فرستاده‌ای  بازگو  می‌کند  که  از  سوی  خدا  با  آن  روانه  ‌گردیده  است‌.  این  فرستاده  آن  را  از  آنجا  با  خود  برمی‏دارد  و  با  خود  می‌آورد،  از  آن  سرچشمه‌ای  آن  را  گرفته  است‌  که  او  را  با  آن  روانـۀ  جامعۀ  بشری  فرموده  است‌.  چیزی‌  که  ایـن  معنی  را  کمک  می‌کند  این  است  ‌که  قرآن  سخن  فرستاده‌ای  است. یعنی  فرستاده‌ای‌  که  همراه  او  قرآن  از  جانب  یزدان  جهان  نازل  و  روانه ‌گردیده  است‌.  او  شاعر  نیست،  و  او  غیبگو  و  کاهن  نیست‌،  تا  همچون‌ کلامی  را  از  پیش  خود  بگو‌ید،  یا  به  ‌کمک  جنّ  همزادی  یا  اهریمن  بدکرداری  آن  را  سرهم‌  کند  و  بیان  دارد ...  بلکه  آورندۀ  آن  فرستاده‌ای  از  سوی  یزدان  است  و  آن  را  از  سوی  خدائی  با  خود  می‌آورد  که  او  را  مبعوث‌  کرده  است  و  به  میان  انسانها  روانه  فرموده  است‌.  این  را  مقرّر  و  مشخّص  و  قاطعانه  روشن  و  بیان  می‌دارد  چیزی  که  بعد  از  آن  آمده  است‌: 

(تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٣)

(‌بلکه  کلامی  است  که‌)  از  جانب  پروردگار.  جهانیان  نازل  شده  است‌.

پیروی  این  چنین‌:

(قَلِیلا مَا تُؤْمِنُونَ) (٤١)

شما  کم‌تر  ایمان  می‌آورید  (‌و  به  دنبال  حقّ  و  حقیقت  می‌افتید)‌.

(قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ) (٤٢)

شـما  کـم‌تر  پند  می‏گیرید  (‌و  یادآور  حقّ  و  حقیقت  می‌گردید،  و  درست  و  نادرست  را  فرق  می‌نهید)‌.

مدلول  آن  این  است  ‌که  ایمانی  در  میان  نیست‌،  و  پند  و  اندرز  گرفتن  وجود  ندارد.  این  هم  با  توجّه،  به  تعبیرات  زبان  عادی  و  معمول  است‌.  در  سخن  راجع  به  توصیف  پیغـبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  آمده  است‌:

(إنه کان یقل اللغو).

او  کم‌تر  سخن  پوچ  می‏‎گفت.

یعنی  اصلاً  سخن  پوچ  نمی‌گفت ...  لذا  این  پیرو  اصل  ایمان  آوردن  و  اصل  پند  و  اندرز  گرفتن  را  از  ایشان  سلب  می کند.  یعنی  هیچ ‌گونه  ایمانی  ندارند،  و  به  هیچ  وجه  پند  و  اندرز  نمی‌گیرند.  آخر  کسی  ‌که  مؤمن  باشد  نمی گوید:  پیغمبر  شاعر  است‌.  و  کسی‌  که  اندیشمند  و  پندپذیر  باشد  نمی‌گوید:  ییغمبر  غیبگو  و  کاهن  است‌.  بلکه  این  ‌کفر  و  غفلت  است‌  که  هـچون  سخن  نـارواو  ناپسندی  را  برمی‌جوشاند  و  روان  می‌دارد.

*

در  پایان‌،  این  تهدید  هراسناک  درمی‌رسد  خطاب  به  کسی‌  که  بر  خدا  دروغ  ببندد  و  کار  عقیده  را  به  تمسخر  گیرد.  عقیده‌ای‌  که  جدّی  و  هچ ‌گونه  سازشی  در  آن  نیست‌.  این  تهدید  هراسناک  ذکر  می‌شود  تا  بیان  بدارد  احتمالی  را  که  احتمال  دیگری  جز  آن  د‌ر  میان  نیست‌،  و  این  احتمال  صدق  و  صداقت  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  و  امانتداری  او  در  هر  آن  چیزی  است  ‌که  بدیشان  ابلاغ  ‌کرده  است  و  ابلاغ  می‌کند.  چرا  که  خدا  او  را  سخت  ‌گرفتار  نکرده  است  و  تنبیه  ننموده  است‌.  اگر  او  کم‌ترین  انحرافی  از  رعایت  امانت  تبلیغ  می‌داشت‌  گرفتار  می‌گردید  و  تنبیه  می‌شد.  چون‌  گرفتار  نشده  است  و  تنبیه  نگردیده  است‌،  خود  این  امر  شهادت  و  گواهـی  یزدان  بر  صدق  و  صداقت  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  است‌،  و  شهادت  و گو‌اهی  یزدان  برای  او  بس  است‌:

(وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الأقَاوِیلِ (٤٤) لأخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (٤٥) ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (٤٦) فَمَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ) (٤٧)

اگر  پیغمبر  پاره‌ای  سخنان  را  به  دروغ  بر  ما  می‌بست‌،  ما  دست  راست  او  را  می‏‎گرفتیم.  سپس  رک  دلش  را  پاره  می‌کردیم‌،  و  کسی  از  شما  نمی‌توانست  مانع  (‌این  کار  ما  در بارۀ)  او  شود  (‌و  مرگ  را  از  او  باز  دارد).

مفاد  این  سخن  از  ناحیۀ  بیائی  این  است  ‌که  محمّد  صلّی الله علیه و اله و سلّم  در  چیزی  ‌که  بدیشان  ابلاغ  داشته  است  و  بد‌انان  رسانده  است‌،  صادق  و  راستگو  است‌.  اگر  او  برخی  از  سخنانی  را  که  بدو  وحی  نشده  بود  سرهم‌  می‌کرد  و  از  سوی  خود  به  هم  می‏تافت،  خدا  او  را  می‌گرفت  و  بدین  شیوه‌ای  ‌که  آیه‌ها  آن  را  بیان  داشته‌اند  او  را  می‌کشت‌.  از  آنجا  کـه  هـچون  ‌کاری  صورت  نپذیرفته  است  و  انجام  نگـرفته  است‌،  پس  قطعاً  او  صادق  و  راستگو  بوده  است‌.

این  یک  قضیّۀ  بیانی  است ...  و  لیکن  صحنۀ  پر  جنب  و  جوشی  ‌که  این  بیان  در  آن  آمده  است  چیز  دیگری  است‌.  چیزی‌  که  سایه‌روشنهای  دوری  در  فراسوی  معنی  بیائی  دارد.  سایه‌روشنهائی  ‌که  در  آنها  ترس  و  هراس  و  خوف  و  وحشت  است‌.  همچنین  در  آنها  حرکت  و  حیات  است.

در  فراسوی  آنها  پیامها  و  اشاره‌ها  و  نواها  و  آواها  است‌!  در  آنها  حرکت ‌گرفتن  دست  راست  و  پاره‌ کردن   شاهرگ  دل  است‌.  این  هم حرکت  تند  و  خشن  و  هولناک  و  هراس‌  انگیز  زنده‌ای  در  همان  حال  و  آن  است‌.  در  فراسوی  آنها  اشاره  به  قدرت  عظیم  خدا،  و  به  عجز   آفریدۀ  انسان  نام  و  ضعف   او  در  برابر  این  قدرف  عظیم  است ...  نه  انسانی  و  بس،  بلکه جملگی   انسانها ...  همچنین  در  فراسوی  این  سایه‌روشنها  اشاره  می‌رود  به  جدّیِت  این ‌کار،  جدّیّی  ‌که  سهل‌انگاری  و  سازشی  با  کسی  در  آن  نیست‌،  این  ‌کس  هر  که  هست  و  هر  چه  هست‌.  هر  چند  این‌  کس  محمّد  بزرگو‌ار  و  مکرّم  و  محبوب  در  نزد  یزدان  دادار  باشد.  گذشته  از  هم  اینها  در  فراسوی  همۀ  این  سایه‌روشنها،  فریاد  و  صدای  ترس  و  هراس  و  خشوع  و  خضوع  است‌!

*

در  پایان  یک  خاتمۀ  بیانی  می‌آید  و  حقیقت  این  امر  و  سرشت  نیرومند  آن  را  ذکر  کند:

(وَإِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ (٤٨) وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (٤٩) وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْکَافِرِینَ (٥٠) وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ) (٥١)

مسلماً  قرآن  پند  و  انـدرز  پرهیزکاران  است‌.  ما  قطعاً  می‌دانیم  که  برخی  از  شما  (‌قرآن  را)  تکذیب  می‌کنند.  آخر  قرآن‌،  مایۀ  حسرت  و  سبب  انـدوه  کافران  است‌.  قرآن‌،  یقین  راستین  (‌و  حقّ  و  حقیقت  فرو  فرستادۀ  جهان ‌آفرین‌)  است‌.

این  قرآن  دلهای  پرهیزگار  را  پند  و  اندرز  می‌د‌هد  و  آن  چنان  دلهائی  پند  و  اندرز  می‌گیرند.  حقیقتی‌  که  قرآن  با  خود  آورده  است  در  درون  قرآن  نهفته  است‌.  قـرآن  آن  حقیقت  را  برمی‌انگیزد  و  به  چنان  دلهائی  می‌رساند،  و  چنان  دلهائی  آن  را  می‌پذیرند  و  آویزۀ  گوش  جان  خود  می‌سازند.  ولی‌ کسانی‌ که  پرهیزگاری  نـمی‌کنند  و  راه  تقوا  در  پـیش  نمی‌گیرند،  دلهایشان  وارونه  و  بسته  گردیده  است  و  با  غفللتها  اندوده  شده  است  و  غافل  و  بی‌خبر  گردیده  است‌،  و  دیگر  باز  نـمی‌شوند  و  پند  و  اندرز  نبی‌گیرند،  و  هیچ  استفاده‌ای  از  این  ‌کتاب  نمی‌کنند  و  بهره‌ای  از  آن  نمی‌برند.  امّـا  پرهیزگاران  در  قرآن  حیات  و  نور  و  معرفت  و  پند  و  اندرزی  را  می‌یابند  که  غافلان  نمی‏‎یابند.

(وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ) (٤٩)

ما  قطعاً  می‌دانیم  که  برخی  از  شما  (‌قرآن  را)  تکذیب  می‌کنند.

امّا  این‌  کار  تأثیری  در  حقیقت  این  امر  ندارد،  و  چیزی  از  این  حقیقت  را  تغییر  نمی‌دهد.  چرا  که‌  کار  و  بار  شما  تکذیب‌کنندگان‌  کم‌تر  از  آن  است  که  در  حقائق  امور  تأثیر  حذارد.

(وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْکَافِرِینَ) (٥٠)

آخر  قرآن‌،  مایۀ  حسرت  و  سبب  اندوه  کافران  است‌.  قرآن  مایۀ  حسرت  و  سبب  اندوه‌  کافران  به‌  گونه‌ای  است  که  ‌کار  و  بار  مؤمنان  را  اوج  می‌دهد  و  بالا  می‏‎برد،  و  قدر  و  ارزش  تکذ‌یب‌ کنندگان  را  پائین  می‌آورد،  و  سبب  می‏‎گردد  حقّ  جای  بماند  و  باطل  از  میان  برود،  باطلی  که‌  کافران  بدان  چنگ  می‌زنند.  گذشته  از  این‌،  قرآن  حجّت  بر  ایشان  در  پیسگاه  یزدان  در  روز  آخرت  است‌.  به  سبب  آن  عذاب  و  عقاب  داده  می‌شوند،  و  مایۀ  حسرت  و  آه  ایشان  می‏‎گردد  چو‌ن  به  علّت  چیزهائی  ‌که  در  قرآن  آمده  است‌  گرفتار  می‌شوند.  لذا  قرآن  حسرت  و  آه  برای‌  کافران  در  دنیا  و  آخرت  است‌.

(وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ) (٥١)

قرآن‌،  یقین  راستین  (‌و  حقّ  و  حـقت  فرو  فرستادۀ  جهان‌آقرین‌)  است‌.

قرآن‌،  یقین  را‌ستین  است‌،  هر  چند  که  تکذیب‌کنندگان  به  تکذیب  بپردازند.  قرآن  حقّ  راستین  است  و  تنها  یقین  نیست  و  بس،  و  لیکن  قرآن  حقّ ‌نهفته  در  این  یقین  است‌.  این  تعبیر  ویژه‌ای  است‌  که  معنی  را  مضاعف  مـی‌کند  و  تأکید  را  چندین  برابر  می‌سازد.  این  قران  ژرف  و  عمیق  در  حق‌ّ،  و  ژرف  و  عـیق  د‌ر  یقین  است‌.  قران  در  هر  آیه‌ای  پرده  از  حقّ  خالص  به گونه‌ای  برمی‌دارد  که  می‌رساند  سرچشمۀ  این  قرآن‌،  حقّ  اولین  اصیل  است‌  که  یزدان  جهان‌آفرین  است ...

این  سرشت  این  قرآن  و  حقیقت  راسـتین  آن  است‌.  نه  گفتار  شاعری  است‌،  و  نه  ‌گفتار  غیگو  و  کاهنی  است‌.  قرآن  سخنان  به  هم  بافت‏های  و  سر  هم  بافته‌ای  نیست  ‌که  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  شده  باشد.  بلکه  قرآن  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل‌  گردیده  است‌،  و  پند  و  اندرز  برای  پرهیزکاران  است‌،  و  حقّ  راستبن  است‌.  در  اینجا  درس  آسمانی  درمی‌رسد  و  به  پیغمبر  بزرگو‌ار  صلّی الله علیه و اله و سلّم  ‌آموخته  می‌شود،  آن  هم  در  مناسب‌ترین  وقت‌،  و  در  مناسب‌ترین  حالت  این  درس  آسمانی‌: 

(فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ) (٥٢)

حال  که  چنین  است‌،  با  ذکر  نام  پروردگار  بزرگوار  خود،  خدا  را  تسبیح  و  تقدیس  کن‌.

تسبیح  و  تقدیسی  سربده  ‌که  در  آن  تنزیه  و  تـمجید  و  باکداشت  و  بزرگداشت  باشد.  در  ان  اعتراف  و  اقرار  و  تحقیق  و  تدقیق  باشد.  در  آن  عبودیّت  و  خشوع  و  بندگی  و  کرنش  باشد  ...  این  احساس  و  شعو‌ری  است‌  که  دل  را  به  تکان  درمی‌آورد،  بعد  از  آن  ‌که  این  واپـسین  سخن‌،  و  بعد  از  آن  که  این  عرضه  ‌کردن  طولانی  در بارۀ  قدرت  خداوند  بزرگ،  و  راجع  به  عظمت  پروردگار  سترگ  درمی‌رسد ...

---

[1] مسلم ‌و بخاری و ترمذی ‌و ابوداوود، آن را نقل‌ کرده‌اند. 
[2] ‌حنظله پسر ابوعامر در جنگ ‌احد به شهادت رسید. پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم فرمود:
(ان صاحبکم-یعنی حنظله-لتغسله الملائکة). فرشتگان،دوست شما-‌یعنی حنظله -‌را می‌شویند.
از  اهل‌و عیال ‌او پرسیدند:حنظله چه‌ کاری ‌کرده است‌؟‌از همسرش در بارۀ حنظله  سؤال ‌کردند.گفت‌: حنظله همین ‌که ندای آماده‌باش‌ را شنید، جنب بود. با  همین‌ وضع بیرون پرید و روانۀ جهاد شد. (‌ابن اسحاق ‌آن را روایت کرده است‌).  
[3] ‌مراجعه شود به ‌کتاب‌:«‌التصویر الفنی ‌فی القرآن‌»‌،فصل هماهنگی هنری‌،‌و کتاب  «‌مشاهد القیامه ‌فی القرآن‌»سورۀ حاقّه‌. 
[4] مراجعه ‌شود به ‌کتاب:«‌التصویر الفنی فی القرآن‌»‌، فصل هماهنگی هنری‌،‌و کتاب‌:  «‌مشاهد القیامه ‌فی القرآن‌»‌،سوره حاقّه‌. 
[5] ‌مؤلّف فرزانه حرف «‌لا» را زائد ندانسته است‌. ولی‌ حرف‌ «‌لا» در قسمهای قرآنی  زائد و برای تأکید است (‌نگاه حاقّه/‌٣٨، معارج/‌40، قیامت ١ و ٢، تکویر/15، انشقاق/ ‌١٦، بلد/١)‌. به اغلب این چیزهائی که همراه ‌«‌لا» مقسم‌علیه قرار گرفته‌اند در جاهای دیگر قرآن بدون «‌لا»‌ بدانها سوگند خورده شده است (‌نگا:  پنجم‌١/، مریم‌/68مدّثّر/33،کویر/١٧...».(‌مترجم‌) 
[6] ‌برای ‌اطّلاع بیشتر مراجع ‌شود به‌کتاب:‌«‌الانسان  بین  المادیه‌و الاسلام‌» تألیف  محمد قطب‌، فصل «‌دیدگاه مسیحیّت‌» و فصل «‌فروید»‌.  
[7] «‌العلم یدعو الی الایمان‌» عنوان‌ کتابی است‌که کریسی موریسون رئیس آکادمی علوم در نیویورک آن را نوشته است، و محمود صالح فلکی آن را به زبان عربی برگردانده است.  
[8] ‌به نقل از کتاب‌: «‌عقائد المفکّرین فی القرن العشرین»‌. تألیف  عقّاد.   
[9] ‌به نقل از کتاب‌: «‌عقائد المفکّرین‌ فی القرن العشرین‌»‌. تالیف  عقّاد.  
[10] ‌به نقل از کتاب‌: «‌عقائد المفکّرین فی القرن العشرین‌». تألیف عقّاد. 
[11] به نقل از کتاب‌: «‌عقائد المفکّرین ‌فی القرن العشرین‌»‌. تألیف  عقّاد. 
[12] ‌به زبان عربی «‌العلم یدعو الی الایمان‌» ترجمه شده است‌.(‌مؤلّف‌)‌. 
گویا به زبان فارسی تحت عنوان «‌علم به‌کجـا می‌رود» برگردانده شده است‌.  (‌مترجم‌)
[13]نگا: فرقان‌/٤، سبأ/43،احقاف‌/11.(مترجم)