تفسیر سوره‌ی تکویر

مکی و ۲۹ آیه است.

آیه‌ی ۱۴-۱:

﴿إِذَا ٱلشَّمۡسُ کُوِّرَتۡ١﴾[التکویر: ۱]. «هنگامی‌که خورشید درهم پیچیده شود».

﴿وَإِذَا ٱلنُّجُومُ ٱنکَدَرَتۡ٢﴾[التکویر: ۲]. «و هنگامی‌که ستارگان تیره گردند».

﴿وَإِذَا ٱلۡجِبَالُ سُیِّرَتۡ٣﴾[التکویر: ۳]. «و هنگامی‌که کوه‌ها را روان سازند».

﴿وَإِذَا ٱلۡعِشَارُ عُطِّلَتۡ٤﴾[التکویر: ۴]. «و هنگامی‌که ماده شترانی را که بچه‌هایشان به دنبالشان هستند وانهند».

﴿وَإِذَا ٱلۡوُحُوشُ حُشِرَتۡ٥﴾[التکویر: ۵]. «و هنگامی‌که جانوران وحشی گرد آورده شوند».

﴿وَإِذَا ٱلۡبِحَارُ سُجِّرَتۡ٦﴾[التکویر: ۶]. «و هنگامی‌که دریاها (مانند آتش) افروخته شوند».

﴿وَإِذَا ٱلنُّفُوسُ زُوِّجَتۡ٧﴾[التکویر: ۷]. «و هنگامی‌که جان‌ها را (با همکیشان) قرین سازند».

﴿وَإِذَا ٱلۡمَوۡءُۥدَةُ سُئِلَتۡ٨﴾[التکویر: ۸]. «و هنگامی‌که از دختر زنده به‌گور شده پرسیده شود».

﴿بِأَیِّ ذَنۢبٖ قُتِلَتۡ٩﴾[التکویر: ۹]. «به کدامین گناه کشته شده است»؟.

﴿وَإِذَا ٱلصُّحُفُ نُشِرَتۡ١٠﴾[التکویر: ۱۰]. «و هنگامی‌که نامه‌های اعمال گشوده شود».

﴿وَإِذَا ٱلسَّمَآءُ کُشِطَتۡ١١﴾[التکویر: ۱۱]. «و هنگامی‌که آسمان (مانند پوست حیوان) برکنده شود».

﴿وَإِذَا ٱلۡجَحِیمُ سُعِّرَتۡ١٢﴾[التکویر: ۱۲]. «و هنگامی‌که دوزخ برافروخته و شعله‌ور شود».

﴿وَإِذَا ٱلۡجَنَّةُ أُزۡلِفَتۡ١٣﴾[التکویر: ۱۳]. «و هنگامی‌که بهشت نزدیک آورده شود».

﴿عَلِمَتۡ نَفۡسٞ مَّآ أَحۡضَرَتۡ١٤﴾[التکویر: ۱۴]. «هرکس آنچه را که آماده ساخته است می‌داند».

وقتی این امور وحشتناک اتفاق افتاد مردم مشخص می‌گردند و هرکس می‌داند که برای آخرت خود چه کاری کرده است، و خوب و بدی را که انجام داده می‌داند. چون در روز قیامت خورشید در هم پیچیده می‌شود و ماه بی‌نور می‌گردد و خورشید و ماه در آتش انداخته می‌شوند.

﴿وَإِذَا ٱلنُّجُومُ ٱنکَدَرَتۡ٢﴾و آنگاه که ستارگان تغییر کنند و پراکنده شوند. ﴿وَإِذَا ٱلۡجِبَالُ سُیِّرَتۡ٣﴾و آن وقت که کوه‌ها چون ریگ به حرکت درآیند و سپس چون پشم رنگین به هوا روند. آن هنگام تغییر می‌کنند و به غباری پراکنده تبدیل می‌شوند از جای خود برکنده می‌شوند.

﴿وَإِذَا ٱلۡعِشَارُ عُطِّلَتۡ٤﴾در آن روز مردم گرانبهاترین اموال خود را که در همه اوقات مواظب آن بودند رها می‌کنند چون چیزی آمده که آن اموال گرانبها را از یادشان برده است. به شتران ماده‌ای اشاره کرد که بچه‌هایشان به دنبالشان است. و این گرانبهاترین و ارزشمندترین اموال عرب بود.

﴿وَإِذَا ٱلۡوُحُوشُ حُشِرَتۡ٥﴾و هنگامیکه حیوانات وحشی در روز قیامت گردآورده می‌شوند تا خداوند قصاص برخی را از دیگری بگیرد و بندگان کمال عدالت و دادگری خداوند را می‌بینند زیرا او انتقام بز بی‌شاخ را از بز شاخ دار می‌ستاند. سپس به آن‌ها می‌گوید نابود شوید.

﴿وَإِذَا ٱلۡبِحَارُ سُجِّرَتۡ٦﴾و هنگامی‌که دریاها افروخته می‌شوند و با آن وسعت و بزرگی که آتش تبدیل می‌گردند. ﴿وَإِذَا ٱلنُّفُوسُ زُوِّجَتۡ٧﴾یعنی هرکس با همانند خود جفت می‌گردد، پس نیکوکاران با نیکوکاران جمع می‌شوند و بزهکاران با بزهکاران جمع می‌گردند.

مومن با حور بهشتی همسر و جفت می‌گردد و کافر با شیطان جفت می‌شود و این همانند آن است که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَسِیقَ ٱلَّذِینَ کَفَرُوٓاْ إِلَىٰ جَهَنَّمَ زُمَرًا﴾[الزمر: ۷۱]. «و کافران گروه گروه به‌سویدوزخ رانده می‌شوند».

﴿وَسِیقَ ٱلَّذِینَ ٱتَّقَوۡاْ رَبَّهُمۡ إِلَى ٱلۡجَنَّةِ زُمَرًا﴾[الزمر: ۷۳]. «و پرهیزگاران گروه گروه به‌سوی بهشت برده می‌شوند». ﴿ٱحۡشُرُواْ ٱلَّذِینَ ظَلَمُواْ وَأَزۡوَٰجَهُمۡ﴾[الصافات: ۲۲]. «ستمکاران را به همراه همسرانشان گرد آورید».

﴿وَإِذَا ٱلۡمَوۡءُۥدَةُ سُئِلَتۡ٨﴾و هنگامی‌که از دختر زنده به گور شده پرسیده می‌شود. جاهلان دختران را زنده به گور می‌کردند و آن‌ها گناهی جز این نداشتند که پدرشان از فقر می‌ترسید.

پس پرسیده می‌شود: ﴿بِأَیِّ ذَنۢبٖ قُتِلَتۡ٩﴾این دختران به چه گناهی کشته شده‌اند؟ مشخص است که گناهی مرتکب نشده‌اند، اما این سوال برای سرزنش و توبیخ قاتلان آن‌ها است.

﴿وَإِذَا ٱلصُّحُفُ نُشِرَتۡ١٠﴾و هنگامی‌که نامه‌های اعمال که هر بد و نیکی در آن نوشته شده گشوده می‌شوند و هریک به صاحب آن داده می‌شود. پس برخی نامه‌ی اعمالشان را به دست راستشان گرفته‌اند و برخی نامه اعمال را در دست چپ یا پشت سر گرفته‌اند.

﴿وَإِذَا ٱلسَّمَآءُ کُشِطَتۡ١١﴾و هنگامی‌که آسمان از بین می‌رود، همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَیَوۡمَ تَشَقَّقُ ٱلسَّمَآءُ بِٱلۡغَمَٰمِ﴾[الفرقان: ۲۵]. «روزی که آسمان با ابرها پاره می‌گردد». ﴿یَوۡمَ نَطۡوِی ٱلسَّمَآءَ کَطَیِّ ٱلسِّجِلِّ لِلۡکُتُبِ﴾[الأنبیاء: ۱۰۴]. «روزی که آسمان را درهم می‌پیچیم، همان‌طور که سجل، کتاب‌ها را درهم می‌پیچد». ﴿وَٱلۡأَرۡضُ جَمِیعٗا قَبۡضَتُهُۥ یَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُ مَطۡوِیَّٰتُۢ بِیَمِینِهِ﴾[الزمر: ۶۷]. «و تمام زمین در روز قیامت در قبضه اوست و آسمان‌ها با دست راست او پیچیده می‌شوند».

﴿وَإِذَا ٱلۡجَحِیمُ سُعِّرَتۡ١٢﴾و هنگامی‌که جهنم برافروخته می‌شود و چنان شعله ور می‌گردد که قبلا آنگونه مشتعل نبوده است. ﴿وَإِذَا ٱلۡجَنَّةُ أُزۡلِفَتۡ١٣﴾و هنگامی‌که بهشت برای پرهیزگاران نزدیک آورده می‌شود.

﴿عَلِمَتۡ نَفۡسٞ مَّآ أَحۡضَرَتۡ١٤﴾هرکس اعمالی را که نزد او حاضر و نمایان است و پیش‌تر انجام داده است می‌داند. همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرٗا﴾[الکهف: ۴۹]. «و آنچه را که کرده‌اند حاضر و آماده می‌یابند». این صفت‌هایی که خداوند برای قیامت بیان کرده است که دل‌ها را به تکان و بدن‌ها را به لرزه در می‌آورد و هراس آن همه را فرا می‌گیرد و خردمند را تحریک می‌کند تا برای آن روز آمادگی حاصل نمایند و آن‌ها را از هر آنچه که باعث سرزنش می‌گردد باز می‌دارد. بنابراین، برخی از سلف گفته اند: هرکس می‌خواهد به قیامت بنگرد آنگونه که آن را با چشم خود مشاهده می‌کند، باید به سوره ﴿إِذَا ٱلشَّمۡسُ کُوِّرَتۡ١﴾بیندیشد.

آیه‌ی ۲۹-۱۵:

﴿فَلَآ أُقۡسِمُ بِٱلۡخُنَّسِ١٥﴾[التکویر: ۱۵]. «سوگند به ستارگانی که واپس می‌روند».

﴿ٱلۡجَوَارِ ٱلۡکُنَّسِ١٦﴾[التکویر: ۱۶]. «(ستارگان) سیّارِ نهان شونده».

﴿وَٱلَّیۡلِ إِذَا عَسۡعَسَ١٧﴾[التکویر: ۱۷]. «و به شب چون بازگردد».

﴿وَٱلصُّبۡحِ إِذَا تَنَفَّسَ١٨﴾[التکویر: ۱۸]. «و به صبح چون بدمد».

﴿إِنَّهُۥ لَقَوۡلُ رَسُولٖ کَرِیمٖ١٩﴾[التکویر: ۱۹]. «بی‌گمان (آن ( قرآن) برخواندۀ فرستادۀ بزرگواری است».

﴿ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی ٱلۡعَرۡشِ مَکِینٖ٢٠﴾[التکویر: ۲۰]. «او نیرومند است و نزد خداوندِ صاحب عرش دارای منزلت والائی است».

﴿مُّطَاعٖ ثَمَّ أَمِینٖ٢١﴾[التکویر: ۲۱]. «فرمان‌برداری شده، در آنجا (او) امین و درستکار است».

﴿وَمَا صَاحِبُکُم بِمَجۡنُونٖ٢٢﴾[التکویر: ۲۲]. «و رفیق شما دیوانه نیست».

﴿وَلَقَدۡ رَءَاهُ بِٱلۡأُفُقِ ٱلۡمُبِینِ٢٣﴾[التکویر: ۲۳]. «و به‌راستی (او) آن (فرشته) را در کرانۀ آشکار آسمان دید».

﴿وَمَا هُوَ عَلَى ٱلۡغَیۡبِ بِضَنِینٖ٢٤﴾[التکویر: ۲۴]. «و او بر غیب بخیل نیست».

﴿وَمَا هُوَ بِقَوۡلِ شَیۡطَٰنٖ رَّجِیمٖ٢٥﴾[التکویر: ۲۵]. «و آن (قرآن) گفتۀ شیطان رانده شده نیست».

﴿فَأَیۡنَ تَذۡهَبُونَ٢٦﴾[التکویر: ۲۶]. «پس به کجا می‌روید».

﴿إِنۡ هُوَ إِلَّا ذِکۡرٞ لِّلۡعَٰلَمِینَ٢٧﴾[التکویر: ۲۷]. «آن قرآن جز پند و اندرز برای جهانیان نیست».

﴿لِمَن شَآءَ مِنکُمۡ أَن یَسۡتَقِیمَ٢٨﴾[التکویر: ۲۸]. «برای کسی از شما که بخواهد راست کردار شود».

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِینَ٢٩﴾[التکویر: ۲۹]. «درحالیکه نمی‌توانید بخواهید مگر آن‌ که خدا، پروردگار جهانیان بخواهد».

خداوند متعال به «الخنّس» سوگند خورده است و آن ستارگانی هستند که از حرکت معمولی ستارگان به‌سوی مشرق بازپس می‌روند و آن ستارگان هفتگانه سیار هستند که عبارتند از «خورشید»، «ماه»، «زهره»، « مشتری»، «مریخ»، «زحل» و «عطارد». پس این هفت ستاره دو حرکت دارند، یکی حرکت به‌سوی مغرب به همراه همه ستارگان و افلاک. و دوم حرکت معکوس از جهت مشرق که فقط این هفت ستاره اینگونه هستند.

پس خداوند به این‌ها در حال بازماندن و حرکت کردنشان و پنهان شدنشان سوگند خورده است، و احتمال دارد که منظور همه ستارگان سیار و غیره باشد.

﴿وَٱلَّیۡلِ إِذَا عَسۡعَسَ١٧﴾و سوگند می‌خورم به شب چون روی بیاورد. و گفته شده که «عسعس» به معنی «پشت‌کننده» می‌باشد.

﴿وَٱلصُّبۡحِ إِذَا تَنَفَّسَ١٨﴾و به صبح وقتی که نشانه‌های آن آشکار می‌گردد و روشنایی‌اش به تدریج سیاهی شب را بشکافد تا این که کامل می‌گردد و خورشید طلوع می‌کند. این‌ها نشانه‌های بزرگی هستند که خداوند برای بزرگی و شکوه و محفوظ بودن قرآن از هر شیطان رانده شده‌ای به آنها قسم خورده است. پس فرمود: ﴿إِنَّهُۥ لَقَوۡلُ رَسُولٖ کَرِیمٖ١٩﴾بی‌گمان قرآن برخوانده‌ی فرستاده بزرگواری است و او جبرئیل÷است که قرآن را از سوی خدا نازل کرده است، همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید:. ﴿وَإِنَّهُۥ لَتَنزِیلُ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ١٩٢ نَزَلَ بِهِ ٱلرُّوحُ ٱلۡأَمِینُ١٩٣ عَلَىٰ قَلۡبِکَ لِتَکُونَ مِنَ ٱلۡمُنذِرِینَ١٩٤﴾[الشعراء: ۱۹۲-۱۹۴]. «و بی‌گمان قرآن را پروردگار جهانیان فرستاده و جبرئیل آن‌را بر قلب تو نازل کرده است تا از بیم دهندگانی باشی». و خداوند جبرئیل را با بزرگواری توصیف نمود، چون رفتار او پسندیده، و او برترین فرشتگان است و نزد خداوند مقامش از همه بالاتر می‌باشد.

﴿ذِی قُوَّةٍ﴾او در اجرای فرمان الهی نیرومند است. از جمله نیرومندی‌اش این است که دیار و سرزمین قوم لوط را زیر و رو کرد و آنان را نابود ساخت. ﴿عِندَ ذِی ٱلۡعَرۡشِ﴾جبرئیل مقرب درگاه خداست و نزد خداوند مقامی والا دارد و خداوند این مقام ویژه را به او اختصاص داده‌است. ﴿مَکِینٖ﴾و دارای مکانت و جایگاهی بالاتر از جایگاه همه فرشتگان می‌باشد. ﴿مُّطَاعٖ ثَمَّ أَمِینٖ٢١﴾در ملکوت اعلی از جبرئیل اطاعت می‌شود چون او از فرشتگان مقرّب است و از نظر و فرمانش فرمانبرداری می‌شود. و امانتدار است و هرچه را به او فرمان دهند بدون کم و کاست و بدون این که از حدودی که برایش مقرر شده است پارا فراتر بگذارد آن را انجام می‌دهد. این‌ها همه بر شرافت و عظمت قرآن در پیشگاه خداوند دلالت می‌نمایند.

خداوند قرآن را با این فرشته بزرگوار که دارای این چنین صفات کاملی می‌باشد فرستاده است. و عادت بر این است که پادشاهان کسانی را که برایشان گرامی هستند برای رساندن مهم‌ترین و شریف‌ترین پیام‌ها می‌گمارند. پس وقتی که فضیلت فرشته‌ی حامل قرآن را بیان کرد فضیلت انسانی را که قرآن بر او نازل شده و به‌سوی آن دعوت کرده است نیز بیان کرد و فرمود:

﴿وَمَا صَاحِبُکُم بِمَجۡنُونٖ٢٢﴾و همدم و معاشر شما محمدصدیوانه نیست آن‌طور که دشمنانش که رسالت او را تکذیب می‌کنند، می‌گویند و تهمت‌هایی به او بر می‌بندند و می‌خواهند با این گفته‌ها آنچه را با خود آورده است خاموش کنند. بلکه محمدصاز همه مردم عاقل‌تر و راستگوتر است.

﴿وَلَقَدۡ رَءَاهُ بِٱلۡأُفُقِ ٱلۡمُبِینِ٢٣﴾و محمدصجبرئیل÷را در بالاترین کرانه روشن و آشکار که با چشم دیده می‌شود دید. ﴿وَمَا هُوَ عَلَى ٱلۡغَیۡبِ بِضَنِینٖ٢٤﴾و او بر آنچه خداوند به وی وحی نموده است بخیل نیست تا برخی از آن را از شما پنهان کند بلکه او صامانتدار اهل آسمان و زمین است و پیام‌های پروردگارش را به صورت آشکار می‌رساند.

پس پیامبرصدر رساندن چیزی از آن به شما بخل نورزیده است و هیچ چیزی از آن را از هیچ‌کس نه از توانگر و نه از فقیر و نه از رئیس و نه از زیردست و نه از مرد و نه از زن و نه از شهرنشین و نه از روستایی پنهان نکرده است. بنابراین، خداوند او را در میان ملتی بی‌سواد و جاهل به علمایی ربانی و دانشمندانی خبره تبدیل شدند که دانش‌ها و علوم به آنان منتهی می‌گشت و آن‌ها استاد و دیگران شاگردانشان بودند.

﴿وَمَا هُوَ بِقَوۡلِ شَیۡطَٰنٖ رَّجِیمٖ٢٥﴾وقتی بزرگی کتاب و فضیلت آن را همراه با ذکر دو فرستاده بزرگوار که به وسیله‌ی آن‌ها به مردم رسیده است بیان کرد و این دو فرستاده را ستود، هر نوع کمبود و آفت را از آن منتفی دانست که در صداقت و راستی قرآن عیبی شمرده می‌شود. و فرمود: ﴿وَمَا هُوَ بِقَوۡلِ شَیۡطَٰنٖ رَّجِیمٖ٢٥﴾و آن قرآن گفته شیطان رانده شده از خداوند نیست.

﴿فَأَیۡنَ تَذۡهَبُونَ٢٦﴾چگونه چنین تصوری به ذهن شما خطور می‌کند؟ و اذهانتان به کجا رفته است؟ چگونه حقی را که در بالاترین مراتب راستی و صدق است به منزله دروغ که پائین‌ترین باطل است قرار می‌دهید؟ این چیزی جز وارونه کردن حقایق نیست.

﴿إِنۡ هُوَ إِلَّا ذِکۡرٞ لِّلۡعَٰلَمِینَ٢٧﴾آن قرآن جز پند و اندرز برای جهانیان نیست که با آن به یاد پروردگارشان می‌افتند و خداوند و صفت‌های کمالی را که دارد به یاد می‌آورند و زشتی‌ها و عیب‌هایی را که خداوند از آن منزه است می‌دانند و به وسیله‌ی قرآن اوامر و نواهی و حکمت‌های آن‌را به یاد می‌آورند و احکام تقدیری و شرعی و جزائی را یادآور می‌شوند.

خلاصه‌ی مطالب اینکه منافع هر دو جهان را به یاد می‌آورند و به وسیله آن برای سعادت هر دو جهان تلاش می‌کنند. ﴿لِمَن شَآءَ مِنکُمۡ أَن یَسۡتَقِیمَ٢٨﴾برای کسی از شما که بخواهد راست کردار شود، بعد از آن که هدایت از گمراهی روشن گردیده است.

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِینَ٢٩﴾مشیت و خواست او نافذ است و امکان ندارد که چیزی با خواست خداوند مخالفان ورزد. این آیه و امثال آن ردّی است بر دو فرقه قدّریه و جبرّیه که خواست و مشیت خدا را نفی می‌کنند.

والحمدلله.

پایان تفسیر سوره‌ی تکویر