تفسیر سـورۀ ‌شمس مکّی و ١٥ آیه است

سـورۀ ‌شمس  مکّی  و  ١٥  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا (١)وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاهَا (٢)وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاهَا (٣)وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا (٤)وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا (٥)وَالأرْضِ وَمَا طَحَاهَا (٦)وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (٧)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (٨)قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩)وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا (١٠)کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا (١١)إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا (١٢)فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْیَاهَا (١٣)فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا (١٤)وَلا یَخَافُ عُقْبَاهَا) (١٥)

این  سورۀ  کوتاه  و  یک  قافیه  و  دارای  یک  آهنگ  موسیقی‌،  چند  پسودۀ  درونی  را  دربر  می‌گیرد.  پسوده‌هائی  که  از  صحنه‌های  جهان  و  از  پدیده‌های  نمایان  آن  سرچشمه  می‌گیرند.  این  سوره  با  آن  صحنه‌ها  می‌آغازد.  انگار  این  صحنه‌ها  چهارچوب  حقیقت  بزرگی  هست‌ که  ان  سوره  آن  را  دربر  می‌گیرد.  این  حقیقت  بزرگ  حقیقت  خود  بشر،  و  استعدادهای  سرشتی  انسان‌،  و  نقش  او  در  بارۀ ‌کار  و  بار  خودش‌،  و  مسؤولیّت  او  در  پایان ‌گشت  و گذار  این  جهان  و  فرارسیدن  سرانجام  کار  است،  .  .  .  روند  سوره  همچون  حقیقتی  را  به  حقائق  جهان  هستی  و  به  صحنه‌های  ثابت  آن  پیوند  و  ارتباط  می‌دهد. 

همچنین  این  سوره  دربرگیرندۀ  داستان  قوم  ثمود،  و  تکذیب ‌کردن  پند  و  اندرز  پیغمبرشان‌،  و  پی ‌کردن  شتر  ماده‌،  و  به  دنبال  آن  از  نقش  زمین  شدن  و  نابود گردیدن  ایشان  سخن  می‌رود.  این  هم  نمونه‌ای  از  ناامیدی  و  بی‌بهره ‌ماندنی  است  که  به  کسی  دست  می‌دهد  که  خویشتن  را  پاک  و  پاکیزه  نمی‌دارد،  و  بلکه  خود  را  به  فسق  و  فجور  می‌سپارد،  و  راه  پرهیزگاری  در  پیش  نمی‌گیرد،  همان‌ گونه‌ که  در  بخش  نخستین  این  سوره  آمده  است‌:

(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩)وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا) (١٠)

کسی  رستگار  و  کامیاب  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  را  (‌با  انجام  طاعات  و  عبادات‌،  و  ترک  معاصی  و  منهیّات‌)  پاکیزه  دارد  و  بپیراید  (‌و  آن  را  با  هویدا  ساختن  هویّت  انسانی  رشد  دهد  و  بالا  برد)‌.  و  کسی  ناامید  و  ناکام  می‏‎گردد  که  نفس  خـویشتن  (‌و  فضائل  و  مـزایای  انسانیّت  خود  را  در  میان  کفر  و  شرک  و  معصیت‌)  پنهان  بدارد  و  بپوشاند،  و  (‌به  معاصی‌)  بیالاید. (‌شمس/9و10)

(وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا (١)وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاهَا (٢)وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاهَا (٣)وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا (٤)وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا (٥)وَالأرْضِ وَمَا طَحَاهَا (٦)وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (٧)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (٨)قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩)وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا) (١٠)

سوگند  به  خورشید  (‌که  منبع  نور  است‌)  و  سوگند  به  پرتو  آن  (‌که  سرچشمۀ  حیات  است‌)‌.  و  سوگند  به  ماه  بدان  گاه  که  از  پس  خورشید  برمی‌آید  (‌و  بـه  نیابت  آفتاب  زمین  را  زیر  بال  سیمین  مهتاب  می‌گیرد)‌.  و  سوگند  به  روز  بدانگاه  که  خورشید  را  ظاهر  و  جلوه‌گر  می‌سازد  (‌و  عظمت  آن  را  در  سیمای  خود  می‌نمایاند)‌.  و  سوگند  به  شب  بدان  گاه  که  خورشید  را  می‌پوشاند  (‌و  آن  را  در  پس  پردۀ  ظلمت  پنهان  می‌نماید)‌.  و  سوگند  به  آسمان‌،  و  به  آن  که  آن  را  ساخته  است‌.  و  سوگند  به  زمین‌،  و  به  آن  که  زمین  را  پرت  کرده  است  و  غلتانده  است  و  (‌با  وجود  گِرد  و  کروی  بودن  و  گردش  شتاب‌آمیز،  آن  را  برای  زندگی  انسانها  و  رویش  گیاهان‌)  پهن  نموده  است  و  گسترانیده  است‌.  و  سوگند  به  نفس  آدمی‌،  و  به  آن  که  او  را  ساخته  و  پرداخته  کرده  است  (‌و  قوای  روحی  وی  را  تعدیل‌،  و  دستگاههای  جسمی  او  را  تنظیم  نموده  است‌)‌.  سپس  بدو  گناه  و  تقوا  را  الهام  کرده  است  (‌و  چاه  و  راه  و  حسن  و  قبح  را  توسّط  عقل  و  وحی  به  او  نشان  داده  است‌.  قسم  به  همۀ  اینها)  کسی  رستگار  و  کامیاب  می‏‎گردد  کـه  نفس  خویشتن  را  (‌با  انجام  طاعات  و  عبادات‌،  و  ترک  معاصی  و  منهیّات‌)  پاکیزه  دارد  و  بپیراید  (‌و  آن  را  با  هویدا  ساختن  هویّت  انسانی  رشد  دهد  و  بالا  برد)‌.  و  کسی  ناامید  و  ناکام  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  (‌و  فضائل  و  مزایای  انسانیّت  خود  را  در  میان  کفر  و  شرک  و  معصیت‌)  پنهان  بدارد  و  بپوشاند،  و  (‌به  معاصی‌)  بیالاید.

یزدان  سبحان  بدین  آفریده‌ها  و  صحنه‌های  جهانی  سوگند  یاد  می‌کند،  همان‌ که  به  نفس  و  ساخته  و  پرداخته  کردن  و  نظم  و  نظام  بخشیدن  آن‌،  و  به  الهام  و  پیام  آن  سوگند  یاد  می‌کند.  این ‌گونه  سوگند  خوردن‌،  بدین  آفریده‌ها  ارزش  و  بهای  زیادی  مـی‌دهد،  و  دلها  را  متوجّه  آنها  می‌کند  تا  دلها  آنها  را  ورانداز کنند،  و  بیندیشند  این  آفریده‌ها  چه  ارزش  و  بهائی  دارند  و  دالّ  بر  چه  چیزهائی  هستند که  سزاوار  این  شده‌اند  خداوند  بزرگوار  بدانها  سوگند  بخورد.

صحنه‌های  جهان  و  پدیده‌های  آن  به  طور کلّی  میان  آنها  و  میان  دل  انسان  زبان  راز  و  نیازی  است‌.  در  اصل  فطرت  و  در  ژرفاهای  ذهن  و  شعور  میان  آنها  آشنائی  و  شناختی  است‌.  میان  آنها  و  میان  روح  انسان  هماهنگی  و  همآوائی  و  نجوا  و  سر و  سرّی  است  بدون  این ‌که  صوت  و  صدائی  در  بین  باشد.  صحنه‌های  جهان  و  پدیده‌های  آن  با  دل  سخن  می‌گویند،  و  به  روح  پیام  می‌دهند،  و  حیات  مأنوس  با  وجود  زند‌ۀ  بشری  را  به  جنبش  می‌اندازند،  هر  زمان ‌که  هستی  انسان  با  این  صحنه‌ها  و  پدیده‌ها  آگاهانه  و  هوشیارانه  رویاروی  شود،  و  بخواهد  بدانها  رو کند  و  انتظار  داشته  باشد  از  آنها  انس  و  الفت  ببیند  و  با  او  راز و  نیاز بکنند  و  همآوا  و  همنوا  بگردند  و  میان  او  و  آنها  الهام  و  پیام  ردّ و  بدل  شود.

بدین  خاطر  است‌ که  قرآن  بسیار  دل  را  متوجّه  صحنه‌های  هستی  با  شیوه‌های‌ گوناگون  و  در  موارد  مختلف  می‌سازد. گاهی  با  رهنمودهای  مستقیم‌،  و  زمانی  با  پسوده‌های  جانبی  از  قبیل  این‌ گو‌نه  سوگند  خوردن  به  آفریده‌ها  و  صحنه‌ها،  و  آنها  را  چهارچوبی  برای  حقائق  بعد  از  خود کردن‌،  دل  را  با  صحنه‌های  هستی  روبرو  می‌کند  و  بدانها  خیره  می‌سازد.  در  این  جزء  مخصوصاً  رهنمودها  و  پسوده‌های  زیاد  و  آشکاری  را  دیدیم‌.  تقریباً  هیچ  سوره‌ای  نیست  خالی  از  بیدارباش  دل‌ گردد،  تا  دل  به  سوی  این  جهان  هستی  رود،  و  در  نزد  آن  پاسخ  و  پیام  بجوید  و  بشنود،  و  از  زبان ‌درازی‌ که  میانشان  موجود  و  خودشان  بدان  آشنایند  دلائلی  را  دریافت  دارد  که  می‌گو‌ید،  به  نجوا  و  رازی‌ گوش  فرا دارد که  با  او  می‌گوید  و  برای  وی  فاش  می‌دارد!

در  اینجا  سوگندی  را  می‌یابیم‌ که  به  خورشید  و  چاشتگاه  آن  خورده  می‌شود  .  .  .  سوگند  به  خورشید  به  طور عام‌،  و  به  چاشتگاه  آن  به  طور  خاصّ  یاد  می‌شود.  چاشتگاه  وقتی  است  که  خورشید  از  افق  بالا  می‌رود  و  اوج  می‌گیرد.  خورشید  در  این  زمان  از  هر وقت  دیگری  دلرباتر  و  خوشایندتر  است‌.  در  زمستان‌،  چاشتگاه  زمان  گرم  شدن  دوست  داشتنی  و  شادی‌بخشی  است‌.  در  تابستان  چاشتگاه  زمان  درخشیدن  دل‌انگیزی  است  و  پیش  از  تافتن  و  افروختن  وقت  ظهر  یا  به  عبارت  دیگر  نیمروز  است‌.  خورشید  در  چاشتگاه  در  زیباترین  و  پاک‌ترین  وقت  از  اوقات  خود  است‌. گفته‌اند  مقصود  از  چاشتگاه‌،  تمام  روز  است‌.  امّا  ما  برای  عدول  از  معنی  نزدیک  چاشتگاه  ضرورتی  نمی‏‎بینیم.  چرا که  چاشتگاه  دلالت  ویژۀ  خود  را  دارد،  همان‌ گونه‌ که  دیدیم‌.

سوگند  به  ماه  وقتی ‌که  از  پس  خورشید  برمی‌آید  .  .  .  یعنی  زمانی ‌که  ماه  پس  از  خورشید  با  پرتو  زیبا  و  درخشان  و  رخشان  و  خوشایند  و  تابان  خود  جـهان  را  روشن  می‌سازد  .  .  .  میان  ماه  و  میان  دل  انسان  عشق  و  محبّت  و  مهر  و  مودّت  دیرینه‌ای  است‌ که  به  ژرفاهای  درونها  خزیده  است‌،  و  در لابلای  پیچ  و  خمهای  دل  جایگزین‌ گردیده  است‌.  این  عشق  و  محبّت  و  مهر  و  مودّت  می‌درخشد  و  به  تـلألؤ  درمی‌آید  و  بیدار  و  پدیدار  می‌گردد  هر زمان‌ که  دل  در  حالی  از  احوال  با  آن  رویاروی  و  رو د ررو گردد.  ماه  زمزمه‌ها  و  پیامهائی  برای  دل  دارد..  ماه  تسبیحها  و  تقدیسهائی  با  آفریدگار  دارد.  نزدیک  است  دل  آگاه  در  پرتو  ماه  رقصان  و  روان  در گسترۀ  آسمان  آن  تسبیحها  و  تقدیسها  را  بشنود  .  .  .  دل  در  پاره‌ای  از  اوقات  متوجّه  می‌گردد که  در  پرتو  نوری‌ که  در  شب  مهتابی  همه ‌جا  را  فرا گرفته  است  دارد  شناور  می‌شود،  و  آلایشها  و ناپاکیهای  خود  را  می‌شوید  و  می‌زداید،  و  سیراب  و  شاداب  می‌گردد،  و  با  این  نور  دوست  داشتنی،  دست‌اندر گردن  می‌شود،  و  آن  را  در  آغوش‌  می‌گیر‌د،  و  در  پناه  رحمت  یزدان  می‌آساید  و  مهر  او  را  می‌پساید.

به  روز  سوگند  می‌خورد  بدان  گاه‌ که  روز  خورشید  را  پدیدار  و  جلوه‌گر  می‌نماید  .  .  .  این  بند  اشاره  می‌کند  به  این‌ که،  مقصود  از  چاشتگاه‌،  مدّت  مشخّصی  است  نه  تمام  روز.  ضمیر  موجود  در  «‌جَلّاها  »  آن  را  پدیدار  و  نمودار کرد  پیدا  است‌ که  باید  به  خورشید  مذکور  در  روند  سخن  برگردد  .  .  .  و لیکن  پیام  قرآنی  اشاره  دارد  به  این ‌که  ضمیر  به گسترۀ  جهان  برمی‌گردد.  اسلوب  قرآن  پیامها  و  اشاره‌های  جانبی  دارد،  مثل  این  ضمیر  نهان  در  روند  قرآن.  این  بدان  خاطر  است‌ که  همچون  ضمیری  در  ذهن  و  شعو‌ر  بشری  پیدا  و  هویدا  است‌،  و  تعبیر کلام  پنهان  کردن  آن  را  می‌طلبد.  روز  است  که  گسترۀ  جهان  را  روشن  می‌کند  و  از  آن  پردۀ  شب  را  برکنار  می‌دارد.  روز  د‌ر  زندگا‌نی  انسان  آثاری  دارد  که  انسان  آنها  را  می‏‎بیند  و  با  آنها  آشنائی  دارد.  گاهی  انسان  بر  اثر  تکرار  فراوان  زیبائی  و  تأثیر  روز  را  فراموش  می‌گرداند.  این  پسوده  تند  و  سریع  در  همچون  روندی  انسان  را  بیدار  می کند  و  او  را  برمی‌انگیزد  به  تدبّر  و  تفکّر  در  بارۀ  این  پدیدۀ  بزرگ  بپردازد.

این  بند  نیز  برانگیزنده  بسان  بند  پیشین  است‌:

(وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا) (٤)

سوگند  به  شب  بدان  گاه  که  خورشید  را  می‌پوشاند  (‌و  آن  را  در  پس  پردۀ  ظلمت  پنهان  می‌نماید)‌.

تغشیه  مقابل  تجلیه  است‌.  یعنی  پوشاندن  مقابل  جلوه‌گر  ساختن  است‌.  شب  پـرده‌ای  است ‌که  همه  چیز  را  فرامی‌گیرد  و  همه  چیز  را  نهان  و  پنهان  می‌دارد.  شب  صحنه‌ای  است ‌که  همچون  روز  در  نفس  انسان  تأثیر  بزرگی‌،  و  در  زندگی  انسان  اثر  سترگی  دارد.

آن ‌گاه  به  آسمان  و  ساختار  آن  سوگند  می‌خورد:

(وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا) (٥)

سوگند  به  آسمان  و  به  آن  که  آن  را  ساخته  است‌.

«‌ما»  در  اینجا  مصدری  است‌.[1]  واژۀ  آسمان  وقتی  که  گفته  می‌شود،  به  ذهن  انسان  چیزی  می‌گذرد  که  بالای  سر  خودمان  به  شکل‌ گنبد  می‌بینیم  به  هر سو که  رو کنیم  و  بنگریم.  در  آن  سیّارگان  و  ستارگان  در  فلکها  و  مدارهای  خود  پراکنده‌اند.  امّا  حقیقت  آسمان  چیست‌؟  ما  از  آن  چیزی  نمی‌دانیم‌.  این  چیزی‌ که  ما  بالای  سر  خودمان  مرتبط  و  متّصل  می‏‎بینیم  و  خلل  نمی‌پذیرد  و  پخش  و  پراکنده  و  پریشان  و  نابسامان  نمی‌گردد،  به  سبب  پیوستگی  و  استواری  خود،  صفت  ساختمان  را  پیدا  می‌کند  و  می‌توان  آن  را  کاخ  نامید.  امّا  چگونه  ساخته  شده  است‌،  و  چه  چیز  اجزاء  و  قطعه‌ها  و  تکّه‌های  آن  را  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذارد  پخش  و  پراکنده  شوند،  هر چند  که  در  فضا  شناورند،  فضائی  که  ابتداء  و  انتهای  آن  را  نمی‌دانیم  .  .  .  چیزی  است ‌که  ما  بی‌خبر  از  آنیم  و  از  آن  هیچی  نمی‌دانیم‌.  هر آنچه  در  این  راستا گفته‌اند  و  راجع  بدان  بیان  داشته‌اند،  فرضیّه‌ها  و  نظریّه‌هائی  است  که  قابل  نقد  و  نقض  و  جرح  و  تعدیل  است‌.  چیزهائی  نیستند که  بردوام  و  ماندگار  و  ثابت  و  استوار  بمانند  .  .  .  ما گذشته  از  هر چیزی‌،  ایمان  داریم  به  این‌ که  دست  خدا  است‌ که  این  ساختمان  جهان  و کاخ  آسمان  را  نگاه  می‌دارد                       .

( إنّ ‌الله یُمسکُ ‌السّماوات‌  وَ  الأرض ‌أن  تَزُولا،  وَ لئن  زالَتا إن ‌أمسَکَهما  من ‌أحَد  من  بعده ؟‌.)

خداوند  آسمانها  و  زمین  را  نگاهداری  می‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از مسیر  خود)  خارج  و نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از مسیر خود)  خارج  و نابود  شوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند آنها  را  (‌در مسیر  خود) ‌نگاه  و  محفوظ  دارد.(فاطر/41)                                        

یگانه  دانش  مورد  اطمینان  همین  است  و  بس!

همچنین  یزدان  سبحان  سوگند  می‌خورد  به  زمین  و قِل  دادن  و  مسطّح‌ کردن  آن‌:

(وَالأرْضِ وَمَا طَحَاهَا) (٦)

سوگند  به  زمین‌،  و  به  آن  که  زمین  را  پرت  کرده  است  و  غلتانده  است  و  (‌با  وجود  گرد  و  کروی  بودن  و  گردش  شتاب‌آمیز،  آن  را  برای  زندگی  انسانها  و  رویش  گیاهان‌)  پهن  نموده  است  و  گسترانیده  است‌.

«‌طَحو»‌  مثل  «‌‌دَحو»‌،  به  معنی‌:‌ گستراندن  و  مهیّا کردن  برای  زندگی  است‌.[2]  این  حقیقتی  است‌ که  برجا  و  برپا  است  و  زندگی  نوع  بشر  و  زندگانی  سایر  انواع  زنده‌ها  بر  وجود  آن  استوار  و  ماندگار  است‌.  این  ویژگیها  و  هماهنگیهائی‌ که  دست  قدرت  یزدان  سبحان  آنها  را  در  این  زمین  آفریده  است‌،  اجازه  داده‌اند  زندگی  مطابق  تقدیر  و  تدبیر  خدا  برقرار گردد  و  ادامه  پیدا کند.  آنچه  به  ظاهر  ما  می‌فهمیم  این  است‌ که  اگر  یکی  از  این  ویژگیها  و  هماهنگیها  اختلال  پیدا  می‌کرد  و  به  هـم  می‌خورد،  امکان  نداشت  حیات  به  وجود  آید  و  در  این  راهی‌ که  در  آن  به  پیش  می‌رود  حرکت‌ کند  و  ادامه  داشته  باشد  .  .  .  طَحو  زمین  یا  دَحو  آن‌،  یعنی  راندن  و  پرت‌ کردن  و گستراندن  زمین‌،  همان ‌گو‌نه ‌که  در  آیۀ  دیگری  آمده  است:

(وَ الأرضَ بَعدَ ذلکَ دَحاها أخرَجَ منها ماءَها وَ مَرعاها).

و  پس ‌از آن‌،  زمین  را  غلتاند  و (‌به  شکل  بیضی  درآورد  و)  گستراند.  آب  آن  را  و  حراکاه  آن  را  پدیدار  کرد. (نازعات/30و31)

این  بزرگ‌ترین  ویژگی  و  هماهنگی  از  این  ویژگیها  و  هماهنگیها  است‌.  دست  قدر  و  قضای  خدا  است  این‌ کار  را  برعهده ‌گرفته  است  و کرده  است‌.  در  اینجا  وقتی‌ که  طحو  زمین‌،  یعنی  راندن  و  پرت ‌کردن  و غلتاندن  و  گستراندن  زمین  را  ذکر  می‌کند،  همین  دستی  را  هم  ذکر  می‌کند که  در  فراسوی  آن  است  و  آن  را  به  انجام  رسانیده  است‌.  دل  انسان  را  اینگونه  می‌پساید  تا  به  تدبّر  و  تفکّر  بپردازد  و  متذکّر  و  پندپذیر گردد.

*

آن ‌گاه  در  روند  این  سوگند،  بزرگ‌ترین  حقیقت  در  بارۀ  نفس  انسان  به  میان  می‌آید،  نفسی‌ که با  جهان  و  صحنه‌ها  و  پدیده‌های  آن  ارتباط  و  پیوند  دارد.  این  حقیقت  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  بزرگ  در گسترۀ  این  هستی  مرتبط  و  متّصل  و  همآوا  و  همنوا  است‌:

(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (٧)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (٨)قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩) وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا) (١٠)

سوگند  به  نفس  آدمی‌،  و  به  آن  که  او  را  ساخته  و  پرداخته  کرده  است  (‌و  قوای  روحی  وی  را  تعدیل‌،  و  دستگاههای  جسمی  او  را  تنظیم  نموده  است‌!)‌.  سپس  بدو  گناه  و  تقوا  را  الهام  کرده  است  (‌و  چاه  و  راه  و  حسن  و  قبح  را  توسّط  عقل  و  وحی  به  او نشان  داده  است‌.  قسم  به  همۀ  اینها!)  کسی  رستگار  و  کامیاب  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  را  (‌با  انجام  طاعات  و  عبادات‌،  و  ترک  معاصی  و  منهیّات‌)  پاکیزه  دارد  و  بپیراید  (‌و  آن  را  با  هویدا  ساختن  هویّت  انسانی  رشد  دهد  و  بالا  برد)‌.  و  کسی  ناامید  و  ناکام  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  (‌و  فضائل  و  مزایای  انسانیّت  خود  را  در  میان  کفر  و  شـرک  و  معصیت‌)  پنهان  بدارد  و  بپوشاند،  و  (‌به  معاصی‌)  بیالاید .

این  آیه‌های  چهارگانه‌،  به  اضافۀ  آیه‌ای  از  سورۀ  بلد که  پیشتر  آمده  است‌:

(وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ) (١٠)

(و  او  را  با،  دو  پستان  رهنمود  نکرده‌ایم‌؟‌)  و  راه  خیر  و  شرّ  را  بدو  ننموده‌ایم‌؟‌. (‌بلد/10) 

همراه  با  آیه‌ای  از  سورۀ  انسان‌:

(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا) (٣)

ما راه را بدو  نموده ایم ، چه او سپاسگزار  باشد  یا بسیار ناسپاس.(انسان/3)

رکن  اساسی  دیدگاه  و  نگرش  روانی  اسلام  را  بیان  می‌دارند  و  به  تصویر  می‌کشند  .  .  .  این  آیه‌ها  با  یکدیگر  ارتباط  دارند  و  تکمیل‌کنندۀ  آیاتی  هستند که  به  سرشت  مزدوج  و  دو  بعدی  انسان  اشاره  می‌نمایند.  بسان  این  فرمودۀ  یز‌دان  بزرگوار  در  سورۀ  ‌«‌ص» ‌‌:

(اذ قالَ  رَبّکَ  للمَلا‌ئکَه  إنّی  خالقٌ  بشَراً  من  طین‌.  فإذا  سَوّیتُهُ  وَ  نَفَختُ  فیه  من  رُوحی  فقعوا  لَهُ  ساجدینَ  )  .

وقتی  (‌این  گفتگو  در  ملأ  اعلی  و  عالم  بالا  درگرفت‌)  که  پروردگارت  به  فرشتگان  گفت‌:  مـن  انسانی  را  از  گل  می‌آفرینم‌.  هنگامی  که  آن  را  سر  و  سامان  دادم  و  آراسته  و  پیراسته  کردم‌،  و  از  جان  متعلّق  به  خود  در  او  دمیدم‌،  در  برابرش  سجدۀ  (‌بزرگد‌اشت  و  درود)  ببرید. (ص/71و72)

 همچنین  این  آیه‌ها  با  آیه‌هائی  پیوند  دارند  و  تکمیل‌کنندۀ  آیه‌هائی  هستند که  مسؤولیّت  شخصی  را  بیان  می دار‌ند.  بسان  این  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  در  سورۀ  مدّثّر:

(کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ) (٣٨)

هر کسی  در  برابـر  کارهائی  که  کرده  است  (‌در  دوزخ  زندانی  می‏‎گردد  و)  گروگان  می‌شود. (‌مدّثّر/38)

 آیه‌هائی‌  بیان  می‌دارند  یزدان  سبحان  عملکرد  خود  را  در  حقّ  انسان  بر  واقعیّت  انسان  مترتّب  می‌سازد.  بسان  این  فرمودۀ  یزدان ‌که  در  سورۀ  رعد  آمده  است‌:

( إنّ  الله ‌لایُغّرُ  ما  بقَو‌م  حَتّی  یُغَیّروا  ما  بأنفُسهم ). 

خداوند  حال  و  وضع  هیچ  قوم  و  ملّتی  را  تغییر  نمی‌دهد  (‌و  ایشان  را  از  بدبختی  بـه  خوشبختی‌،  از  نادانی  به  دانائی‌،  از  ذلّت  به  عزّت،  از  نوکری  به  سروری‌،  و  .  .  .  و  بالعکس  نمی‌کشاند)  مگر  ایـن  کـه  آنان  احوال  خود  را  تغییر  دهند.(رعد/11)                                         

از  لابلای  این  آیه‌ها  و  امثال  آنها،  دیدگاه  اسلام  و  نگرش  آن  به  انسان  با  همۀ  نشانه‌هایش  نمایان  می‌گر‌دد.  این  پدیده‌،  آفریده‌ای  است  که  دارای  دو  بعد  سرشتی‌،  و  دو  بعد  استعدادی‌،  و  دو  بعد  رویکرد  است‌.  مراد  ما  از  دو  بعدی  بودن  به  طور  مشخّص  این  است ‌که  سرشت  انسان  از گل  زمین  و  از  دمیدن  روح  متعلّق  به  خدا  در  او  است‌.  یعنی  سرشت  او  از  دو  بعد  جسم  و  روح  فراهم  آمده  است‌.  انسان  استعداد  خوب  و  نیک  بودن،  و  بد و  زشت  شدن‌،  و  راهیاب  گردیدن  و گمراه  شدن  را  دارد.  انسان  می‌تواند  تشخیص  دهد  چه  چیز  خوب  است  و  چه  چیز  بد  است‌.  انسان  می‌تواند  خود  را  به  راه  خیر  و  خوبی  برساند،  و  یا  خود  را  به  راه  شرّ  و  بدی  بکشاند.  این  قدرت  و  توان  در  سرشت  انسان  است‌.  قرآن  مجید  گاهی  از  این  قدرت  و  توان  با  الهام  و  پیام  یاد  می‌کند: 

(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (٧)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا) (٨)

 و  سوگند  به  نفس  آدمی‌،  و  به  آن  که  او  را  ساخته  و  پرداخته  کرده  است  (‌و  قـوای  روحی  وی  را  تعدیل‌،  و  دستگاههای  جسمی  او  را  تنظیم  نموده  است‌!)‌.  سپس  بدو  گناه  و  تقوا  را  الهام  کرده  است  (‌و  چاه  و  راه  و  حسن  و  قبح  را  توسّط  عقل  و  وحی  به  او  نشان  داده  است‌)‌.  گاهی  نیز  قرآن  مجید  از  این  قدرت  و  توان  با  هدایت  و  رهنمود  تعبیر  می‌کند:

(وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ) (١٠)

(‌و  او  را  به  دو  پستان  رهنمود  نکرده‌ایم‌؟‌)  و  راه  خیر  و  شرّ  را  بدو  ننموده‌ایم‌؟‌.  (‌بلد/10)

 قدرت  و  توان  در  نهاد  انسان  نهفته  است  و  از  آن  با  استعداد  تعبیر  می‌شود  .  .  .  رسالتها  و  رهنمودها  و  عوامل  خارجی  این  استعدادها  را  بیدار  می‌سازند  و  آنها  را  تیز  می‌کنند  و  در  اینجا  و  آنجا  جهت  می‌دهند.  امّا  رسالتها  و  رهنمودها  و  عوامل  خارجی‌،  استعدادها  را  نمی‌آفرینند.  چون  استعدادها  به  طور  سرشتی  آفریده  شده‌اند،  و  به  طور  طبیعی  موجودند،  و  به ‌گونۀ  الهام  و  پیام  در  سرشت  نهانند.

در کنار  این  استعدادهای  نهان  فطری‌،  نیروی  هوشیار  و  درک‌ کننده  و  راهنمائی  است‌ که  مسؤولیّت  بدان  مربوط  و  وابسته  است‌. کسی‌ که  این  قدرت  و  نیرو  را  در  تزکیّۀ  نفس  خود  و  رشد  و  نموّ  استعداد نهفته  در وجودش‌،  و  غالب‌ کردن  استعداد  خیر  بر  استعداد  شرّ  به ‌کار گیرد  و  به  کار  برد،  رستگار  می‌گردد. کسی  هم  به  این  قدرت  و  توان  ظلم  و  ستم‌ کند  و  آن  را  نهان  و  پنهان  بدارد  و  آن  را  سست  و  ضعیف‌ گرداند،  بی‌بهره  و  زیانبار  می‌گردد: 

(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (٩) وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا) (١٠)

کسی  رستگار  و  کامیاب  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  را  (‌با  انجام  طاعات  و  عبادات‌،  و  ترک  معاصی  و  منهیّات‌)  پاکیزه  دارد  و  بپیراید  (‌و  آن  را  با  هویدا  ساختن  هویّت  انسانی  رشد  دهد  و  بالا  برد)‌.  و  کسی  ناامید  و  ناکام  می‏‎گردد  که  نفس  خویشتن  (‌و  فضائل  و  مزایای  انسانیّت  خود  را  در  میان  کفر  و  شرک  و  معصیت‌)  پنهان  بدارد  و  بپوشاند،  و  (‌به  معاصی‌)  بیالاید.

در  این  صورت  مسؤولیّت  وقتی  متوجّه  انسان  می‌گردد  که  این  قدرت  و  توان  هوشیار،  و  توانا  بر  اختیار  و  انتخاب  و  رهنمود  و  رهنمون‌،  به  انسان  عطاء‌ گردد.  مراد  رهنمود  و  رهنمون  استعدادهای  سرشتی  قابل  رشد  و  نموّ  در زمینۀ  خیر و  خوبی،  و  هم  در  زمینۀ  شرّ  و  بدی  است‌.  این  آزادی  و  حرّیّتی  است‌ که  در  برابرش  مسؤولیّت  است‌،  و  قدرت  و  توانی  است‌ که  در  برابرش  وظیفه  و  تکلیف  است‌،  و  عطاء  و  بخششی  است‌ که  در  برابرش  کار  و  تلاش  است  .  .  .

مرحمت  یزدان  در  حقّ  انسان  مقتضی  این  بوده  است‌ که  انسان  را  به  استعداد  الهامی  فطرتش  وانگذارد،  و  او  را  به  قدرت  و  توان  هوشیار  و  قادر  بر  انجام  کار  نسپارد.  بلکه  یزدان  سبحان  انسان  را  با  رسالتهای  پیغمبران  علیهم السّلام  کمک  و  یاری‌ کند،  رسالتهائی‌ که  معیارها  و  مقیاسهای  ثابت  و  دقیقی  را  پدید  می‌آورند،  و  برای  انسان  از  الهامها  و  پیامهای  ایمان  پرده  برمی‌دارند،  و  دلائل  هدایت  و  راهیابی  را  در  درون  خود  انسان‌،  و  در  آفاق  و  کرانه‌های  پیرامون  انسان  به  آدمی  می‌نمایانند،  و  پوششها  و  پرده‌های  هوا  و  هوس  را  از  چشمان  انسان  و  از  دلها  و  درونهای  آنان  به  د‌ور  می‌اندازند.  در  نتیجه  انسان  به  صورت  صحیح  و  درست‌،  حقّ  و  حقیقت  را  می‏‎بیند  .  .  .  بدین  وسیله  راه‌ کاملاً  برای  او  روشن  می‌گردد،  به‌ گونه‌ای  روشن  می‌شود  در  مسیر  انسان  تاریکی  و  شبهه‌ای  نمی‌ماند.  در  اینجا  است ‌که  قدرت  و  توان  هوشیار  و  بیدار،  آگاهانه  به  کار  می‌پردازد  و  حقیقت  رویکردی  را  درمی‌یابد که  آن  را  برمی‏گزیند  و  در  آن  راه  می‌رود.  این  به  طور  خلاصه  اراده  و  مشیّت  یزدان  در  حقّ  انسان  است‌.  هر آنچه  در  دائرۀ  این  اراده  و  مشیّت  به  انجام  می‌رسد،  برای  اراده  و  مشیّت  خدا،  و  برای  قضا  و  قدر  عام  او،  هویدا  و  پیدا  است‌.

*

از  این  نگرش‌ کوتاه  و  دیدگاه  مختصر،  چندین  حقیقت  ارزشمند  در  رهنمود  تربیتی  سرچشمه  می‌گیرد.[3]  این  نگرش  کوتاه  و  دیدگاه  مختصر  اوّلاً  ارج  و  بهای  انسان  را  بالا  می‏‎برد.  وقتی‌ که  او  را  شایان  عهده‌داری  مسؤولیّت  رویکرد  خودش  می‌شمارد،  و  بدو  آزادی  اختیار  و  انتخاب  -‌ البتّه  در  چهارچوب  اراده  و  مشیّت  الهی‌ که  برای  انسان  این  آزادی  و  حـرّیّت  را  خـواسته  است  در  آنچه  انتخاب  می‌کند  و  برمی‏گزیند  -‌ داده  است‌.  آزادی  و  مسؤولیّت  انسان  را  در  جایگاه  ارزشمندی  می‌نشانند،  و  برای  او  در  این  جهان  منزلت  بالا  و  والائی  را  مقرّر  و  معیّن  می‌دارند،  منزلت  بالا  و  والائی‌ که  سزاوار  جانشینی  است‌ که  خدا  از  روح  متعلّق  به  خود  در  او  دمیده  است‌،  و  او  را  ساخته  و  پرداخته‌ کرده  است‌،  و  با  دست  خود  او  را  نظم  و  نظام  و  سر  و  سامان  بخشیده  است‌،  و  وی  را  بر  بسیاری  از  جهانیان  برتری  داده  است‌.  این  قدرت  ،  توان  در  مرتبۀ  دوم‌،  مسؤولیّت  سرنوشت  و  فرجام  انسان  را  بر  عهدۀ  خود  او  می‌اندازد،  و کار  و  بار  انسـان  را  به  خود  او  واگذار  می‌سازد  -  البتّه  در  چهارچوب  مشیّت  بزرگ  خدا  همان‌ گونه ‌که  قبلاً گفتیم  -  بدین  جهت  این  قدرت  و  توان  فهم  و  شعور  بیداری  و  هوشیاری  و  تقوا  و  پرهیزگاری  را  به  عقل  و  خرد  انسان  می‌اندازد.  انسان  می‌داند که  قضا  و  قدر  یزدان  راجع  بدو  از  لابلای  عملکرد  خودش  پیاده  می‌شود  و گریبانگیرش  می‌گردد:

( إنّ  الله ‌لایُغّرُ  ما  بقَو‌م  حَتّی  یُغَیّروا  ما  بأنفُسهم ). 

خداوند  حال  و  وضـع  هیچ  قوم  و  ملّتی  را  تغییر  نمی‌دهد  (‌و  ایشان  را  از  بدبختی  به  خوشبختی‌،  از  نادانی  به  نادانی‌،  از  ذ‌لّت  به  عزّن،  از  نوکری  به  سروری‌،  و  .  .  .  و  بالعکس  نمی‌کشاند)  مگر  این  که  آنان  احوال  خود  را  تغییر  دهند.(رعد/11)                                                      

این  مسؤو‌لیّتی  است‌ که  انسان  باید  از  آن  غافل  و  بی‏خبر  نگردد.

در  مرتبۀ  سوم‌،  ایـن  قدرت  و  توان  بدین  انسان  می‌فهماند که  باید  به  معیارها  و  مقیاسهای  ثابت  و  استوار  الهی  مراجعه ‌کند  و  از  آنها  سود  ببرد،  تا  پیوسته  یقین  و  اطمینان  داشته  باشد که  هوا  و  هوسش  او  را گول  نزده  است‌،  و گمراه  نکرده  است‌.  تا  هوا  و  هوس  او  را  به  سوی  مهلکه  نبرد  و  او  را  هلاک  نگرداند،  و  قضا  و  قدر  خدا  او  را  همراه ‌کسانی  فرونگیرد که  هوا  و  هـوس  و  آرزوی  خود  را  معبود  خویش  نموده‌اند.  اگر  انسان  چنین  کند  به  خد‌ا  نزدیک  می‌گردد،  و  در  پرتو  هدایت  او  راهیاب  می‌شود،  و  از  نوری  روشنی  می‌گیرد  او  را  در  بیراهه‌ها  و کژراهه‌های  مسیر کمک  کرده  است  و  به  یاریش  شتافته  است‌.

بدین  خاطر  آنچه  انسان  در  سایۀ  تزکیّۀ  نفس  و  پاکیزه  داشتن  آن  بدان  می‌رسد  پایان  ندارد.  او  در  نور  جوشان  و  خروشان  یزدان  خود  را  شستشو  می‌دهد،  و  در  سیل  مواجی  خویشتن  را  پاکیزه  می‌دارد  که  از  چشمه‌ساران  هستی  پیرامون  او  جوش  و  خروش  برداشته  است  .  .  . 

بعد  از  این  نمونه‌ای  از  نمونه‌های  شکست  خوردن  و  سرمایۀ  عمر  باختن  را  ذکر  می‌کند.  از  بی‌بهرگی  و  بدفرجامی ‌کسی  سخن  مـی‌گوید که  خود  را  پست  و  بی‌ارزش  می‌دارد  و  به  جای  این‌ که  خویشتن  را  صعود  بدهد  سقوط  می‌دهد،  و  خویش  را  از  هدایت  محروم  می‌کند  و  به ‌گناهان  می‌آلاید.  برای  مثال  این  نمونه‌ای  از  خشم  و کیفر  و  هلاکی  است‌ که ‌گریبانگیر  قوم  ثمود  گردیده  است‌:

(کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا (١١)إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا (١٢)فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْیَاهَا (١٣)فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا (١٤)وَلا یَخَافُ عُقْبَاهَا) (١٥)

قوم  ثمود  با  طغیان  و  سرکشی  خود  (‌پیغمبرشان‌،  صالح  را)  تکذیب  کردند  (‌و  دروغگویش  نامیدند)‌.  آن  گاه  که  بدبخت‌ترین  ایشان  برخاست  و  رفت  (‌تا  شتر  را  پـی  بکند.  دیگران  هم  جلو  او  را  نگرفتند  و  لذا  همچون  او  بزهکار  شدند)‌.  فرستادۀ  خدا  (‌صالح‌)  بدیشان  گفت‌:  کاری  به  شتر  خدا  نداشته  باشید  و  او  را  از  نوبت  آبش  بازندارید.  او  را  دروغگو  نامیدند  (‌و  بیم  و  تهدیدش  را  نادرست  شمردند)  و  شتر  را  پی  کردند  و  کشتند.  پس  خدا  به  سبب  گناهشان  بر  آنان  خشم  گرفت  و  ایشان  را  هلاک  کرد  و  با  خاک  یکسانشان  ساخت‌.  و  خدا  از  عاقبت  کارشان  نمی‌ترسد.

داستان  ثمود  و  پیغمبرشان  صالح  علیه السّلام  در  موارد  گوناگونی  از  قرآن  آمده  است‌.  در  هر  موردی  از  داستان  ایشان  چیزهائی  گفته  شـده  است‌.  نزدیک‌ترین  مورد  چیزی  است‌ که  در  این  جزء  در  سورۀ  ‌«‌فجر»  آمده  است‌.  به  تفصیلات  داستان  در  آنجا  مراجعه‌ گردد.

امّا  در  اینجا  بیان  می‌فرماید که  قوم  ثمود  به  سبب  طغیان  و  سرکشی  خود  پیغمبرشان  را  تکذیب ‌کردند  و  دروغگویش  نامیدند.  طغیان  و  سرکشی  سبب  تکذیب  کردن  و  دروغگو  نامیدنشان  بود  و  بس‌.  این  طغیان  و  سرکشی  را  در  برخاستن  و  روانه  شدن  بدبخت‌ترین  فرد  قوم  به  تصویر  می‌کشد.  پیغمبر  خدا  ایشان  را  پیش  از  اقدام  بدین ‌کار  برحذر  داشت  و  بدانان‌ گفت‌:  خویشتن  را  برحذر  دارید  از  این‌ که  به  شتر  خدا  اذیّت  و  آزار  برسانید  یا  به  آبی  دست  بزنید که  روزی  برای  شتر و  روزی  برای  شما  تعیین ‌گردیده  است‌،  برابر  پیمانی‌ که  هنگام  درخواست  معجزه  از  پیغمبرتان  بسته  شده  است‌.  خداوند  این  شتر  را  معجزه‌ای ‌کرده  بود.  قطعاً  این  شتر  کار  ویژه‌ای  داشته  است‌،  و  عمل  خاصّی  از  آن  سر  زده  است‌.  امّا  ما  به  تفصیلات  همچون کار  و  عملی  فرو  نمی‌رویـم‌،  زیرا  یزدان  سبحان  چیزی  از  آن  بر‌ایمان  بیان  نفرموده  است  .  .  .  آنان  پیغمبر  بیم‌دهندۀ  خود  را  دروغ  نامیدند  و  شتر  را  پی‌ کردند. کسی‌ که  شتر  را  پی کرد  و  کشت  بدبخت‌ترین  ایشان  بود.  و لیکن  جملگی  آنان  مسؤولیّت  را  بر  عهده‌ گرفتند،  این  است ‌که  در  قرآن  «‌عَقَرُوها»  آمده  است‌.  یعنی  همگان  شتر  را  پی کردند  و  کشتند،  ذکر  شده  است‌.  آنان  جلو  دست‌ کشندۀ  شتر  را  نگرفتند.  بلکه  بدو  آفرین  نیز گفتند  و کارش  را  ستودند.  این  امر  قاعده‌ای  از  قواعد  اصلی  اسلام  در  ضمانت  اجتماعی  است  و  بیانگر  مسؤولیّت  همگانی  در  زندگی  دنیا  است‌.  این  مسؤولیّت‌ گروهی  هیچ‌ گونه  مخالفتی  با  مسؤولیّت  فردی  در  سزا  و  جزای  اخروی  ندارد.  در  آخرت  هیچ ‌کسی  بار گناه  دیگری  را  برنمی‌دارد  و  بر  دوش  نمی‌کشد  و  هر کسی  در گرو عمل  خویش  است‌.  امّا  در دنیا  سستی‌ کردن  و  پشت‌ گوش  انداختن  پند  و  اندرز  دادن  همدیگر،  و  ترک  ضمانت  اجتماعی‌،  و  تشویق  و  تـرغیب  نکردن  بر  خوب  بودن  و  نیکی ‌کردن‌،  و  خودداری  از  جلو  دست  ظلم  و  ستم  و  شرّ  و  بدی‌ گرفتن‌،  گناه  بشمار  می‌آید  و  پیامد  خود  را  دارد.

آن  وقت  است‌ که  دست  قدرت  می‌جنبد  تا  سخت  فروآید  و  ستمگران  و  سرکشان  را گرفتار  نماید:

(فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا) (١٤)

خدا  به  سبب  گناهشان  بر  آنان  خشم  گرفت  و  ایشان  را  هلاک  کرد  و  با  خاک  یکسانشان  ساخت‌.

«‌‌دَمدَمه‌«‌:  خشم  و  غضب‌،  و گرفتار کردن  و  تنبیه  نمودنی  است ‌که  به  دنبال  دارد.  خود  واژۀ  «‌‌دمدم»‌:  خشم‌ گرفت‌،  عذاب  را گماشت‌،  خرد  و  خمیر کرد،  هلاک  و  نابود  نمود ..   اشاره  به  چیزی  می‌کند که  به  دنبال  دارد.  با  طنین  خودش  معنی  خو‌د  را  به  تصویر می‌کشد.  همین  واژه  نزدیک  است  صحنۀ  هراس‌انگیز  و  خوفناکی  را  ترسیم  کند!  .  .  خداوند  سرزمین  ایشان  را  واژگون  و زیر  و رو  کرد.  بالای  آن  را  با  پائین  یکسان  نمود.  این  صحنه‌ای  است‌ که  بعد  از  هلاک  و  نابودی  سخت  و  ناگوار  آنان  ترسیم‌ می‌گردد  .  .  .

(وَلا یَخَافُ عُقْبَاهَا) (١٥)

و  خدا  از  عاقبت  کارشان  نمی‌ترسد  (‌و  باکی  از  ایشان  ندارد‌)‌.

یزدان  سبحان  و  ایزد  منّان  از  چه‌ کسی  می‌ترسد؟  از  چه  چیز  می‌هراسد؟  چرا  بترسد؟‌ کی  می‌هراسد؟  .  .  مراد  از  همچون  تعبیری،  مفهوم  ملازم  آن  است‌.  یعنی‌ کسی ‌که  از  عاقبت‌ کار  خود  نمی‌ترسد،  وقتی‌ که  می‌تازد  سخت  می‌تازد  و  درهم  می‏کوبد.  تاخت  و  تاز  و  درهم ‌کوبیدن  خدا  نیز این  چنین  بوده  است  و  این  چنین  است‌:

(إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ) (١٢)

بی‏گمان  پروردگارت  یورش  و  تاخت  بردن  و  درهـم  کوبیدن  و  بـه  کیفر  رساندنش  سخت  و  شدید  است‌.(بروج/12)                                                 

 این  آهنگ  و  نوائی  است‌ که  اشاره  و  پیام  و  سایه‌روشن  آن  در  دلها  و  درونها  مراد  است‌...

*

بدین  منوال  و  بر  این‌ روال‌،  حقیقت  نفس  بشری  با  حقائق  این  جهان  بزرگ  هستی‌،  و  با  صحنه‌های  بردوام  و  ماندگار گسترۀ  سترگ  آن‌،  پیوند  می‌خورد  و  مرتبط  می‏‎گردد.  همان ‌گو‌نه‌ که  قانون  خدا  بدین  و  بدان  در  گرفتار کردن  تکذیب ‌کنندگان  و  سرکشان  پیوند  می‌خورد  و  مرتبط  می‏‎گردد،  برابر  حدود  و  مقرّرات  قضا  و  قدری  که  برای  هر چیزی  زمانی  را  تعیین‌ کرده  است‌،  و  برای  هر  حادثه  و  رخدادی  موعدی  را  مشخّص  فرموده  است‌،  و  برای  هر کاری  نهایت  و  پایانی  را  قرار  داده  است‌،  و  برای  هر  واقعه‌ای  حکمت  و  فلسفه‌ای  در نظر گرفته  است‌.  خدا  پروردگار  نفس  انسان‌،  و  خداوندگار  جهان‌،  و  آفریدگار  جملگی  قضا  و  قدر  آن  است  .  .  .

*

---

[1]این واژه موصوله است و مراد ذات پاک خداوند است‌. در لغت عرب  موصول مشترک ‌«‌من» برای عاقل و «‌ما» برای غیر عاقل به کار مـی‌رود.  ولی در مواردی به جای یکدیگر استعمال مـی‌شوند (‌نگا: نساء/‌٣و ٢٢،  بلد/٣) در اینجا استعمال «‌ما» برای وصفیّت است‌. یعنی آن چیز  عظیم ‌الشأن توانائی‌ که . . . گذشته از اینها استعمال «‌من‌« یا «‌ما» برای خدا  یکسان است‌. چرا که به ‌کار بردن هر یک از این دو واژه‌، در آن مفهوم  معهود بشری‌، نسبت به خد نادرست است (‌نگا: جزء عمّ شیخ محـمّد  عبده‌) . . . (‌مترجم‌)
[2]«‌طحا»‌: راند. پرت‌ کرد. غلتاند. گستراند . . . این واژه مرادف با «‌دحا» در  سورۀ نازعات آیۀ ٣٠ است‌. تبدیل دال به طاء جائز است (‌نگا:  لسان‌ العرب‌، روح ‌البیان‌،‌کبیر)‌. اشاره به‌ کرویت زمین و حرکت انتقالی و  وضعی ‌آن دارد (‌نگا: نمونه‌. پرتوی ‌از قرآن‌)‌. (‌مترجم‌)
[3]برای استفادۀ بیشتر مراجعه شود به ‌کتاب‌: «‌الانسان بین المادیه و  الاسلام‌»‌. فصل دیدگاه روانی اسلام‌. تألیف‌: محمّد قطب‌.