| ش | ی | د | س | چ | پ | ج |
| 1 | ||||||
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 |
مکی است؛ ترتیب آن 94؛ شمار آیات آن 8
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ
﴿أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَکَ صَدۡرَکَ ١﴾.
ای محمّد! آیا سینه‌ات را با نور نبوّت و هدایت بعد از تنگی فراخ نساختیم؟ آیا تو را دریا‌دل، مهربان و بردبار نگردانیدیم؟ آیا علی رغم دشواریها، مشکلات و مصیبت‌ها تو را از همه مردم شادمان‌تر، خوشنود‌تر، گشاده‌خاطر‌تر نساختیم؟
﴿وَوَضَعۡنَا عَنکَ وِزۡرَکَ ٢﴾.
بدین‌گونه باری را که بر تو نهاده شده بود کم کردیم، گناهان متقدّم و متأخرت را آمرزیدیم، از تو راضی و خوشنود شدیم و عفو و رحمت خویش را بر تو جاری ساختیم.
﴿ٱلَّذِیٓ أَنقَضَ ظَهۡرَکَ ٣﴾.
باری که پُشتت را گرانبار ساخته بود، بر تو تحمیل شده بود، اندوه لازم وجودت شده بود و غم دایمی‌ات گردیده بود. امّا اکنون با آمرزش و رضوان تو را از آن راحت بخشیدیم.
﴿وَرَفَعۡنَا لَکَ ذِکۡرَکَ ٤﴾.
یاد تو را در مناره‌ها، منبر‌ها و دفتر‌ها بلند ساختیم؛ طوری که با ذکر خداوند عزوجل یاد می‌شود. همچنان نامت در محافل و مجامع درگذار زمان و اختلاف عصرها یاد می‌شود.
﴿فَإِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرًا ٥﴾.
به راستی که بعد از هر سخنی آسانی است، بعد از هر تنگدستی گشایش است، بعد از اندوه شادمانی است و بعد از شب غم، صبح شادی فرا می‌رسد. بناءً سختی و دشواری استمرار نمی‌یابد و رنج و پریشانی باقی نمی‌ماند.
﴿إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرٗا ٦﴾.
دشواری یکی است، امّا در برابرش دو آسانی قرار دارد و هرگز یک سختی بر دو آسانی غلبه نمی‌نماید. پس ترا مژده باد که بعد از هر سختی سهولتی است و بعد از هر شدّتی گشایشی پدید می‌آید.
﴿فَإِذَا فَرَغۡتَ فَٱنصَبۡ ٧﴾.
آنگاه که از امور دنیا مصروفیت‌های آن فارغ شدی در عبادت بکوش، به طاعت رو آور، به ادای نوافل و فضایل بیشتر بپرداز و از اعمال نیکو توشه بگیر.
﴿وَإِلَىٰ رَبِّکَ فَٱرۡغَب ٨﴾.
تنها به پروردگارت روی آور، با مبالغه در دعا از نعمت‌هایی که در نزد اوست طلب کن و با کثرت نوافل در پیشگاهش خشوع و فروتنی داشته باش.
مکی است و دارای (8) آیه است.
وجه تسمیه: این سوره بدان جهت «شرح» یا «انشراح» نامیده شد که از شرح صدر نبی‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یعنی روشن کردن و گشاده داشتن آن با نور هدایت و حکمت و ایمان، خبر می‌دهد.
این سوره بعد از سوره «ضحی» نازل گردید و گویی تکمله‌ای برای آن می‌باشد زیرا سایه‌سار روحبخشی از لطف و عنایت پروردگار را بر حبیبش حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم می‌گستراند.
﴿أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَکَ صَدۡرَکَ١﴾
«آیا برای تو سینه‌ات را نگشادیم؟» یعنی: ای محمد صلی الله علیه و آله و سلم ! ما سینه‌ات را برایت گشادیم و آن را وسیع و نورانی گردانیدیم تا امر نبوت را پذیرا گردیده و دعوت‌الهی را برپا داری و بر برداشت دشواریهای نبوت و حفظ وحی قادر گردی. ابوحیان می‌گوید: «شرح صدر؛ تنویر آن است با حکمت و وسیع کردن آن است برای دریافت وحی الهی». این قول جمهور مفسران است اما رأی اولی این است که معنی شرح صدر عام است و شامل امور فوق و نیز وسیع کردن صدر برای تحمل غیر آن از دشواریها، مانند دشواریهای دعوت و تحمل آزار کفار وسختی‌ها و ناهمواریهای دیگر نیز می‌شود. اکثریت علما برآنند که شرح صدر امری معنوی است اما درباره «شق‌الصدر» یعنی شکافتن سینه آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به وسیله فرشتگان، نیز احادیثی آمده است. خلاصه این احادیث این است که: جبرئیل علیه السلام در دوران کودکی آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم سینه ایشان را شکافت و قلب ایشان را بیرون آورد و آن را از ناخالصی‌ها شست و پاک ساخت سپس آن را از علم و ایمان پر گردانید و مجددا در سینه ایشان نهاد. امام فخرالدین رازی می‌گوید: «شق‌الصدر از ارهاصات نبوت، یعنی از مقدمات و بشارت‌های آن است».
﴿وَوَضَعۡنَا عَنکَ وِزۡرَکَ٢﴾
«و آیا بار گرانت را از تو برنداشتیم؟» یعنی: لغزش‌هایی را که در دوران جاهلیت از تو سر زده است دور ساختیم و لغزش‌های بعد از آن را نیز از تو دور ساختیم.
﴿ٱلَّذِیٓ أَنقَضَ ظَهۡرَکَ٣﴾
«آن باری که پشت تو را گران کرده بود» یعنی: آن بار چنان سنگین بود که اگر به‌شکل محسوس حمل شدنی می‌بود، قطعا صدای شکستن مهره پشتت از بر دوش کشیدن آن شنیده می‌شد. مراد از «وزرک» گناه و معصیت نیست زیرا پیامبران علیهم السلام از ارتکاب گناه معصوم‌اند بلکه مراد اعمالی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اجتهادا برخلاف اولی انجام داده‌اند، مانند اجازه دادن برای منافقان در تخلف ازغزوه تبوک، گرفتن فدیه از اسیران بدر، ترشرویی در برابر آن نابینا که داستان آن در سوره «عبس» گذشت و مانند اینها. به‌قولی: مراد از برداشتن بار گران، آسان کردن دشواریها و تکالیف نبوت بر آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم است به طوری‌که این کارسنگین بر ایشان آسان گردید.
﴿وَرَفَعۡنَا لَکَ ذِکۡرَکَ٤﴾
«و نامت را برای تو بلند گردانیدیم» یعنی: نام و آوازه تو را در دنیا و آخرت بلند گردانیدیم، با اموری مانند مکلف‌کردن مؤمنان به بردن نامت در کلمه شهادت، در اذان، خطبه‌ها، تشهد و در چندین جا از قرآن و از آن جمله است دستور دادن مؤمنان به درود و سلام گفتن بر آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم و فرمان بردن از ایشان. قتاده می‌گوید: «خداوند عزوجل نام آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم را در دنیا و آخرت بلند گردانید پس هیچ خطیب و نمازخوان و تشهد خوانی نیست مگر این‌که می‌گوید: أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله». در حدیث شریف آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «جبرئیل نزدم آمد و گفت: پروردگارم و پروردگارت می‌پرسد: چگونه نامت را بلند ساخته‌ام؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عزوجل خود داناتر است. جبرئیل گفت: حق تعالی می‌فرماید: من نامت را بدین‌سان بلند ساخته‌ام که چون نام من ذکر شود، نام تو نیز با نام من ذکر می‌شود».
﴿فَإِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرًا٥﴾
«پس بی‌گمان با دشواری آسانی است» یعنی: قطعا با سختی، ضعف، فقر و مانند آن از تنگناها، آسانی و گشایش پیوسته است. تنکیر «یسرا» برای تعظیم و بزرگ نمایاندن این آسانی است، گویی فرمود: در جنب دشواری آسانی‌ای است بزرگ.
﴿إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرٗا٦﴾
«آری، با دشواری آسانی است» یعنی: بی‌گمان در جنب دشواری‌ای که ذکر شد، آسانی دیگری است. و از آنجا که «العسر» معرفه است پس مفرد است، یعنی «العسر» در هردو آیه به معنی یک دشواری است ولی چون «یسرا» در هردو آیه نکره است پس معنای تعدد را می‌رساند؛ یعنی به همراه هر سختی دو آسانی است لذا «عسر» اول عین «عسر» دوم است اما «یسر» در هر آیه، امری است جدید یعنی: آسانی در آیه اول غیر از آسانی در آیه دوم است پس این دو آسانی می‌تواند شامل آسانی دنیا و آخرت و آسانی عاجل و آجل باشد. در حدیث شریف مرفوع به روایت ابن مسعود رضی الله عنه آمده است: «لو کان العسر فی حجر لتبعه الیسر حتی یدخل فیه فیخرجه و لن یغلب عسر یسرین، إن الله یقول: ﴿فَإِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرًا٥ إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ یُسۡرٗا٦﴾ [الشرح: 5-6]». «اگر دشواری در سوراخی باشد، قطعا آسانی او را دنبال می‌کند تا این‌که در آن سوراخ داخل شود و آن را از سوراخ بیرون آورد و هرگز یک دشواری بر دو آسانی غالب نمی‌شود زیرا خداوند عزوجل می‌فرماید: بی‌گمان به همراه دشواری آسانی است. آری، در جنب دشواری دو آسانی است».
سبب نزول: روایت شده است که چون مشرکان مسلمانان را به فقر و نداری طعنه زدند، این آیه نازل شد. ابن‌جریر طبری از حسن بصری رحمه الله روایت کرده‌است که گفت: چون این آیه نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «مژده‌تان باد که بر شما آسانی آمد، هرگز یک دشواری بر دو آسانی غالب نمی‌شود».
﴿فَإِذَا فَرَغۡتَ فَٱنصَبۡ٧﴾
«پس چون فراغت یافتی، به طاعت در کوش» یعنی: چون از نماز خود فارغ شدی، یا چون از تبلیغ و دعوت فارغ شدی، یا چون از از جهاد فارغ شدی پس در دعا بکوش و از خدای عزوجل حاجت خویش را بخواه. یا در عبادت سخت بکوش.
﴿وَإِلَىٰ رَبِّکَ فَٱرۡغَب٨﴾
«و با اشتیاق به‌سوی پروردگارت روی آور» یعنی: مخصوصا به‌سوی خداوند عزوجل رغبت و گرایش داشته باش و در حالی‌که از دوزخ بیمناک و به بهشت راغب هستی، به‌سوی وی زرای و تضرع کن.
تفسیر نور:
سوره شرح آیه 1
متن آیه :
أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ
ترجمه :
آیا
ما سینه تو را نگشودیم ( و دلت را از بند غم حیرت رها نساختیم ، و تاب
تحمّل نابسامانیهای محیط جاهلیّت و سختیهای مسؤولیّت بزرگ نبوّت را به تو
عطاء نکردیم ؟ ) .
توضیحات :
« أَلَمْ نَشْرَحْ . .
. » : شرح صدر . کنایه از : سعه صدر ، رهائی از غم و اندوه حیرت و ضلال
پیش از نبوّت ، تاب تحمّل مشکلات مسؤولیّت نبوّت و رهبری ، صبر و حوصله در
برابر ناملایمات محیط و دردسرهای کفّار و مشرکان و دیگران است ( نگا :
انعام / 125 ، زمر / 22 ، طه / 25 ، نحل / 106 ) .
سوره شرح آیه 2
متن آیه :
وَوَضَعْنَا عَنکَ وِزْرَکَ
ترجمه :
و بار سنگین ( تلاش فراوان ، برای هدایت مردمان ) را از ( دوش ) تو برنداشتیم ؟
توضیحات :
«
وَضَعْنَا » : فرو آوردیم . پائین آوردیم . « وِزْر » : بار سنگین . مراد
بار کمرشکن غم و رنج حاصل از مشاهده کفر و شرک و تبهکاریها و خونریزیها و
ستمگریها و نابسامانیهای جامعه پیش از نبوّت ، و تلاش و کوشش آن حضرت برای
هدایت مردمان و دفع اذیّت و آزار ایشان در آغاز نبوّت است .
سوره شرح آیه 3
متن آیه :
الَّذِی أَنقَضَ ظَهْرَکَ
ترجمه :
همان بار سنگینی که پشت تو را در هم شکسته بود ؟
توضیحات :
« أَنقَضَ » : سنگینی کرده بود . گرانبار ساخته بود . مَجازاً شکستن پشت معنی می‌دهد .
سوره شرح آیه 4
متن آیه :
وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ
ترجمه :
و آوازه تو را بلند نکردیم و بالا نبردیم ؟
توضیحات :
«
ذِکْر » : آوازه . نام نیک . حسن شهرت . آوای گواهی به پیغمبری محمّد ، به
دنبال گواهی به توحید خداوند ، شبانه‌روز دست کم پنج بار بر فراز مناره‌ها
و بر بال امواج تلویزیونها و رادیوها در آفاق طنین‌انداز است .
سوره شرح آیه 5
متن آیه :
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً
ترجمه :
چرا که همراه با سختی و دشواری ، آسایش و آسودگی است .
توضیحات :
«
فَإِنَّ . . . » : بیان علّت و سبب مطالب پیش است . « الْعُسْرِ » : سختی .
دشواری ( نگا : بقره / 185 ، طلاق / 7 ، کهف / 73 ) . « یُسْراً » :
آسایش . آسودگی .
سوره شرح آیه 6
متن آیه :
إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً
ترجمه :
مسلّماً با سختی و دشواری ، آسایش و آسودگی است .
توضیحات :
« إِنَّ مَعَ . . . » : تکرار آیه ، برای تحکیم مطلب پیشین و تأکید این سنّت خدائی در همه ادوار است .
سوره شرح آیه 7
متن آیه :
فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ
ترجمه :
هرگاه
( از کار مهمّی ) بپرداختی ، به دنبال آن ( به کار مهمّ دیگری بپرداز و در
آن بکوش و ) رنج ببر ( و فرجام کاری را آغاز کار دیگری‌کن ) .
توضیحات :
«
فَرَغْتَ » : فراغت یافتی . تمام شدی و بیکار ماندی . « إنصَبْ » : رنج
ببر . مؤمن باید انسان متحرّک و پویائی باشد و پس از فراغت از وظیفه‌ای ،
آماده کوشیدن و سختی کشیدن در وظیفه دیگری باشد . چون : ما زنده به آنیم که
آرام نگیریم .
سوره شرح آیه 8
متن آیه :
وَإِلَى رَبِّکَ فَارْغَبْ
ترجمه :
و یکسره به سوی پروردگارت روی آر ( و تنها بدو دل و امید ببند ، و جز به او خود را مشغول مساز ) .
توضیحات :
« إرْغَبْ » : رغبت کن . علاقه‌مند شو ( نگا : قلم / 32 ) .