سورۀ جنّ مکّی و ٢٨ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا (١) یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا (٢) وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا (٣) وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا (٤) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِبًا (٥) وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا (٦) وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا (٧) وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَشُهُبًا (٨) وَأَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدًا (٩) وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا (١٠) وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِکَ کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا (١١) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَ اللَّهَ فِی الأرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا (١٢) وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا (١٣) وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا (١٤) وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا (١٥) وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لأسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا (١٦) لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَمَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا (١٧) وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا (١٨) وَأَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا (١٩) قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَلا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا (٢٠) قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا (٢١) قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا (٢٢) إِلا بَلاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالاتِهِ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا (٢٣) حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا (٢٤) قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا (٢٥) عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا (٢٦) إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا (٢٧) لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَى کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا) (٢٨)
این سوره ناگهانی با حسّ و شعور رویاروی می‌شود - پیش از آن که حسّ و شعور به معانی و حقائقی بنگرد که در این سوره آمده است -این سوره با چیز دیگری که در این سوره کاملاً روشن است، با حسّ و شعور رویاروی بگردد ... این سوره یک قطعۀ موسیقی با آهنگ یک‌نواختی است. نغمه‌اش نیرومند، طنین آن آشکار و پدیدار، دارای نوعی از غم و اندوه نهفته در آهنگ، پسوده ای از غم و اندوه در آواها، و مقداری از شکوه و ناله در طنین است. بر این پدیده تکیه می‌کند و هماهنگ با آن می‌شود تـصویرهای آن سوره و سایه‌روشنها و صحنه‌های این سوره، و گذشته از همۀ اینها جان پیام در آن است. به ویژه در نیمۀ دوم این سوره پس از پایان گرفتن نقل قول جنّیان، و روی خطاب شدن به پیغمبر یزدان صلّی الله علیه و اله و سلّم آواها و نواها با تصویرها و سایه‌روشنها می‌آمیزد و اوج می‌گیرد، و جان پیام به قالب واژگان می‌خزد. به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم به‌گونه‌ای خطاب می‌شود که مهر و عطوفت را نسبت بدو برمی‌انگیزد در دل هر کسی که این سوره را بشنود، مهر و عطوفتی که با عشق و محبّت همراه می‌گردد، در آن حال که به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود از همه چیز در راه این دعوت بگذرد و تنها و تنها به تبلیغ برخیزد و پیام آسمانی را برساند، و بداند که هنگام تبلیغ فرموده‌های یزدان و رساندن پیام آسمان، خدا او را می‌پاید و مشاهده می‌نماید و برکار او نـظارت و مراقبت می‌فرماید:
(قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَلا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا (٢٠) قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا (٢١) قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا (٢٢) إِلا بَلاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالاتِهِ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا (٢٣) حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا (٢٤) قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا (٢٥) عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا (٢٦) إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا (٢٧) لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَى کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا) (٢٨)
بگو: تـنها پروردگارم را می‌پرستم و کسی را انباز او نمی‌کنم. بگو: من نمی‌توانم هیچ گونه زیانی و سودی به شما برسانم، و به هیچ وجه نمی‌توانم گمراهتان سازم یا هدایتتان دهم. بگو: (اگر من از خدا نافرمانی کنم) هیچ کس مرا در برابر (خشم) خدا پناه نمی‌دهد، و پناهگامی (برای حفظ خود از عذاب خدا) جز خدا نمی‌یابم. لیکن (تنها کاری که می‌توانم بکنم) تبلیغ از سوی خدا، و رساندن پیامهای او است. هر کس از خدا و پیغمبرش نافرمانی کند، نصیب او آتش دوزخ است و جاودانه در آن می‌ماند. (کافران همواره به استهزاء خود ادامه می دهند) تا زمانی که مشاهده خواهند کرد چیزی را که بدانان وعده داده شده است. آن گاه خواهند دانست که چه کسی (از کافر و مؤمن) یاورانش ناتوانتر، و شماره و تعدادش کمتر است. (جنّ/20-28)
همۀ اینها در کنار آهنگ و نواری روحانی حقائقی قرار می‌گیرد که در نقل قول از زبان جنّیان آمده است، و در گفتار طولانی ایشان ذکر گردیده است. اینها حقائقی است که ارج و بهای خود را دارد و در احساس و اندیشه تأثیر خود را می‌گذارد. پاسخگوئی بدین حقائق و پذیرش این حقائق، ذهن و شعور را با حالتی از تدبّر و تفکّر احاطه می‌کند که متناسب با پسوده غم و اندوه، و با طنین نالۀ همآوای موجود در آهنگ موسیقی این سوره است.
تلاوت آرام آرام این سوره، به ذهن و شعور همان پسودۀ چیره بر این سوره را پر تو افکن می‌سازد.
*
وقتی که از این پدیده‌ای که ناگهانی با ذهن و شعور رویا روی می‌گردد می گذریم، و به موضوع و معانی و رویکرد این سوره مـی‌رسیم، این سوره را لبریز از دلائل و براهین و الهامها و پیامهای گوناگون می‌یابیم. این سوره سر آغاز گواهی دادن جهان دیگری است بر بسیاری از مسائلی که مشرکان آنها را انکار می‌کردند و در بارۀ آنها سخت به ستیز می‌پرداختند. کورکورانه در بارۀ آنها سخن می‌گفتند، و ناسنجیده و بدون دلیل اظهار نظر می‌کردند، و گاه کاهی گمان می‌بردند کـه محمّد صلی الله علیه و اله و سلّم آنچه را که دربارۀ این گونه مسائل می‌گوید از جنّیان دریافت می‌دارد! این است که از سوی خود جنّیان گواهی داده می شود راجع به مسائلی که آنها را انکار می‌کردند و در بارۀ آنها به ستیز و مجادله می‌پرداختند. ادّعای ایشان را تکذیب می‌کنند در این که محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم چیزی را از جنّیان دریافت بدارد و از ایشان استمداد بجوید. جنّیان از این قرآن خبر نداشته‌اند مگر وقتی که آن را از محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم شنیده‌اند. وقتی که از او قرآن را شنیده‌اند به هول و هراسشان انداخته است، و مدهوش و مـضطربشان گردانده است، و دل و درونشان را لبریز کرده است، تا بدانجا که سرریز شده است و نتوانسته‌اند بر چیزی که شنیده‌اند سکوت بکنند، و در برابر آنچه با آن آشنا گردیده‌اند زیبا رفتار کنند و کوتاه سخن بگویند، و در بارۀ آنچه بدان پی برده‌اند جانب اختصار را مراعات بدارند. بلکه در بارۀ آن ترسان و هراسان بسان اسیران، و همگون کسانی سخن گفتند که ناگهان با این حادثۀ بزرگ رویاروی شـوند و حیران و ویلان گردند، حادثه‌ای که آسمان و زمین و انسانها و پریها و فرشتگان و ستارگان و سیارگان را به خود مشغول داشته است، و آثار و نتائج خود را در کلّ جهان جای گذاشته است!.. بدون شکّ این گواهی ارزش خود را در دلها و درونهای انسانها دارد.
گذشته از این، این گواهی خیالبافیهای زیادی را تصحیح می‌کند، خیالبافیهائی که در دلها و درونهای مخاطبان سرآغاز این سوره، و در دلها و درونهای جملگی مردمان پیشین و پسین، در بارۀ جهان جنیان وجود داشته است. حقیقت این آفریده‌های نهان و پنهان را در جایگاه واقعی خود گذاشته است، و در بارۀ ایشان غلوّ و زیاده‌روی و کجی و کژی انجام نداده است، و تجاوز و انحرافی نورزیده است. عربهائی که نخستین مخاطبان این قرآن بوده‌اند، عقیده داشته‌اند که جنّیان در زمین دارای سلطه و قدرت هستند. هر وقت کسی از عربها از درّه‌ای یا بیابانی میگذشت به بزرگ جنّیان حاکم بر آن سرزمین پناه می‌برد و خود را در پناه او می‌دا‌شت، و می‌گفت: خود را در پناه بزرگ این درّه می‌دارم از دست سفیهان و نادان قوم او ... آنگاه ایمن شب را بسر می‌برد! همچنین معتقد بودند که جنّیان غیب می‌دانند، و از غیب به غیگو‌یان خبر مـی‌دهند هر چه را که بخواهند خبر بدهند. در میان عربها کسانی بودند که جنّیان را پرستش می‌کردند، و میان جنّیان و یزدان حسب و نسب قرار می‌دادند، و برای ایزد سبحان معتقد به همسری از جنّیان بودند که برای او فرشتگان را می‌زاید!
اعتقاد به جنّیان بدین شکل و هسان آن، در هر جاهلیّتی معروف و مشهور بوده است، و هنوز که هنوز است پیوسته خیالبافیها و افسانه‌ها و خرافه‌هائی از ابن دست و از این نوع بر مـحیط های زیادی - حتّی در روزگار ما - غالب و چیره است!!!
در همان حال که در قدیم خیالبافیها و افسانه‌ها دلهای مردمان و احساسها و اندیشه‌های ایشان را در بارۀ جنّ فرا گرفته است، و هنوز هم که هنوز است فرا می‌گیرد، در صف دیگری امروزه کسانی را می‌یابیم که اصلاً به وجود جنّ باور ندارند، و سخن گفتن از این آفریدۀ غیبی و نهان و پنهان از دیدگان را سخن یاوه و خرافه می‌شمارند ...
میان زیاده‌روی در وهم و خیال، و زیاده‌روی در انکار، اسلام حقیقت جنّ را مقرّر می‌دارد، و. اندیشه‌های همگانی مردمان در بارۀ ایشان را تصحیح می‌کند، و دلها را از ترس و هراس از ایشان و از کرنش بردن در برابر سلطه و قدرت موهومشان می‌پالاید و می‌زداید: جنّیان وجود دارند و یک حقیقت عملی و واقعی بشمار می‌آیند. آنان همان گونه هستند که خود را در اینجا معرّفی می کنند:
(وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِکَ کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا) (١١)
برخی از ما تسلیم فرمان خدا و پرهیزکارند، و بـعضی از ما جز این. (یعنی نافرمان و بی‌دین). اصلاً ما فرقه‌ها و گروههای متفاوت و گوناگونی هستیم. (جنّ/11)
در میان ایشان افراد گمراه و گمراهساز، و در میانشان افراد سادۀ بیگناهی هستند که گول می‌خورند:
(وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا (٤) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِبًا) (٥)
نادانان ما در بارۀ خداوند سخنان ناروائی می‌گفته‌اند. و ما (پیش از این) چنین می‌پپداشتیم که آدمیان و پریان هرگز بـر خدا دروغ نمی‌بندند (و از زبان خدا دروغ نمی‌گویند و بدو نسبتهای ناروائی - همچون داشتن زن و فرزند - نمی‌دهند). (جنّ/4و5)
جنّیان قابل هدایت از ضلالت هستند. آنان می‌توانند قرآن را بشنوند و بفهــند و درک کنند و از آن متأثّر شوند:
(قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا (١) یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا (٢) وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا (٣) وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا (٤) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِبًا) (٥)
(ای محمّد به امّت خود) بگو: به من وحی شده است که گروهی از پریان (بـه تلاوت قرآن من) گوش فراداده‌اند، و (پس از مراجعت به میان قوم خود، بدیشان) گفته‌اند: ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم. همگان را بـه راه راست رهنمود می‌سازد، و ما بدان ایمان آورده‌ایم (و دیگر از ایمان خود برنمی‌گردیـم و یکتاپرستی را در پیش میگیریم) و کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیـم. جلال و عظمت پروردگار ما والا است، او همسر و فرزندی برنگرفته است. نادانان ما در بارۀ خداوند سخنان ناروائی می‌گفته‌اند. و ما (پیش از این) چنین می‌پنداشتیم که آدمیان و پریان هرگز بر خدا دروغ نمی‌بندند (و از زبان خدا دروغ نمی‌گویند و بدو نسبتهای ناروائی - همچون داشتن زن و فرزند - نمی‌دهند). (جنّ/1-5)
جنّیان با خلقت و آفرینشی که دارند قابلیّت کیفر دیدن و پادافره چشیدن، و پاداش ایمان و پادافره کفر دریافت داشتن را دارند:
(وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا (١٣) وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا (١٤) وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا) (١٥)
ما هنگامی که رهنمود (قرآن را) شنیدیم، بدان ایمان آوردیم. هر کس که به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از کاستی (پاداش) می‌ترسد، و نه از ستم (حاصل از افزودن بر بدیهایش). در میان ما، فرمانبرداران، و منحرفان و بیدادگرانند. آنان که فرمانبردارند، هدایت و خیر را برگزیده‌اند. و امّا آنان که ستمگر و بیدادگرند، هیزم و هیمۀ دوزخ هستند. (جنّ/١٣-١٥)
جنّیان به آدمیان هیچ گونه سودی نمی‌رسانند، وقتی که آدمیان بدیشان پناه میبرند. بلکه بر گمراهی و سرکشی آدمیان می‌افزایند:
(وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا) (٦)
و کسانی از انسانها به کسانی از پریها پناه می‌آوردند، و بدین وسـیله بر گمراهی و سرکشی ایشان می‌افزودند. (جنّ/6)
جنّیان غیب نمی‌دانند، و ارتباط و تماسی با آسمان برایشان نمانده است:
(وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَشُهُبًا (٨) وَأَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدًا (٩) وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا) (١٠)
ما قصد آسمان کردیم، و همه جای آن را پر از محافظان و نگهبانان نیرومند (ملائکه) و شهابها(ی سوزنده) یافتیم. ما (پیش از این) در کوشه‌ها و کنارهای آسمان برای استراق سمع می‌نشستیم (و کسب خـبر می‌کردیم) ولی اکنون هر کس بخواهد گوش فرا دهد، شهاب آماده‌ای را در کمین خود می‌یابد که به سوی او نشانه مـی‌رود. ما نمی‌دانیم که آیا برای ساکنان زمین شرّ و بـلا درنظر گرفته شـده است، و یـا این که پروردگارشان خیر و هدایت ایشان را خواسته است؟. (جنّ/8-10)
میان جنّیان و یزدان سبحان خویشاوندی دامادی، و حسب و نسبی در میان نمی‌باشد:
(وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا) (٣)
جلال و عظمت پروردگار ما والا است، او همسر و فرزندی برنگرفته است. (جنّ/3)
جنّیان در برابر قدرت و قوّت خدا، قدرت و قوّتی ندارند، و راه چاره‌ای نمی‌شناسند:
(وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَ اللَّهَ فِی الأرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا) (١٢)
ما یقین داریم که هرگز نمی‌توانیم بر ارادۀ خداوند در زمین غالب شویـم، و نمی‌توانیم از پنجۀ قدرت او فرار کنیم. (بنا بر این، وقتی که نه راه غلبه وجود دارد، و نه راه گریز، چاره‌ای جز تسلیم فرمان دادگرانۀ او نیست). (جنّ/12)
آنچه در این سوره در بارۀ حنّیان آمده است، به اضافۀ چیزهائی که در قرآن راجع به صفات دیگر جنّیان بیان شده است، از قبیل مسخّر کردن و به زیر فرمان سلیمان درآوردن گروهی از شیاطین - آنها هم از جنّیان هستند - و شیاطین جز بعد از گذشت مدّت زمانی ندانستند سلیمان مرده است، این چیزها دالّ بر این است که جنّیان غیب نمی‌دانند:
(فلما قضینا علیه الموت ما دلهم على موته إلا دابة الأرض تأکل منسأته , فلما خر تبینت الجن أن لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب المهین).
زمانی که بر سلیمان (که سمبول قدرت و عظمت بود) مرگ مقرّر داشتیم، جنّیان را از مرگ او نیاگاهانید مگر چوبخواره‌هائی که (مدّتها بود به عصای سلیمان رخنه کرده بودند و) عصای وی را می‌خوردند. هنگامی که سلیمان (که در میان جنّیان بر عصای خود تکیه زده بود و کارهای ایشان را می‌پائید) فرو افتاد، فهمیدند که اگر آنان از غیب مطّلع میبودند، در عذاب خوارکنندۀ (بیکاری و اسارت) باقی نمی‌ماندند (و راه خود را در پیش می‌گرفتند). (سبأ/14)
همسان این فرمودۀ یزدان بزرگوار در بارۀ یک ویژگی از ویژگیهای اهریمن و اعوان و یاران و هـداستان او - و او هم از جنّیان است - جز این که به شرّ و فساد و گول زدن و فریفتن، اخـصاص پیدا کرده است:
(إنه یراکم هو وقبیله من حیث لا ترونهم).
شیطان و همدستانش شما را می‌بییند، در صورتی که شما آنها را نمی‌بینید (لذا از راه‌های گوناگون و به شیوه‌های مختلفی که نهان از دید شما است بر شـما یورش می‌آورند. باید چنین دشمنانی را پائید و از کید و مکرشان ترسیده با این توضیح که آنان بر مؤمنان تسلّط ندارند). (اعراف/27)
این امر دالّ بر این است که وجود جنّیان برای انسانها نامرئی و نادیدنی است، در صورتی که وجود انسانها برای جنّیان مرئی و دیدنی است.
افزون بر این، در سورۀ «الرحمن» یزدان سبحان مادۀ ساختار وجود جنّیان، و مادۀ ساختار وجود انسانها را مشخّص کرده است و فرموده است:
(خلق الإنسان من صلصال کالفخار , وخلق الجان من مارج من نار).
خدا انسـان را از گل خشکیده‌ای همچون سفال آفریده است، و جنّیان را از زبانۀ شعله‌ور آتش خلق نموده است. (الرحمن/14و15)
این فرموده‌ها تصویری از سرشت جنّیان نهان در جهان غیب را به دست می‌دهد، تصویری که وجود جنّیان را اثبات می‌کند، و بسیاری از ویژگیهای آنـان را معلوم می‌نماید، و در عین حال خیالبافیها و خرافه‌گوئیها و افسانه سرائیهای فراوانی را از میان برمیدارد و بر آنها قلم بطلان می‌کشد، چیزهای نادرست و ناروائی که در بارۀ این آفریدگان ذهن و شعور انسانها را به خود مشغول داشته است و آویزۀ عقل و خردها گردیده است. و جهان بینی مسلمان را در بارۀ وجود جنّیان روشن و دقیق و آزاد از وهم و خیال و خرافه می‌سازد، و فکر و اندیشۀ مسلمان را از انکار سرکشانه و شتابگرانۀ بدون دلیل و برهان نیز مصون و محفوظ می‌دارد.
این سوره تصحیح ظنّ و گمانی را نیز بر عهده می‌گیرد که مشرکان عرب در بارۀ قدرت جنّیان و نقش ایشان در این جهان داشتند. کسانی که به طور کلّی منکر بودن این آفریدگان هستند، نمی‌دانم پایه و اساس منکر بودن را بر چه بنیاد و بنیانی می‌گذارند، و از روی کدام دلیل و برهان به گونه حتم و قطع وجود این آفریدگان را مردود می‌شمارند، و اعتقاد به وجود ایشان را به تمسخر می‌گیرند، و آن را خرافه و یاوه می‌دانند و می‌نامند؟!
آیا کارشان بدان سبب است که آنان همۀ آفریده‌های جهان هستی را شناخته‌اند و بدانها پی برده‌اند، ولی در میان آنها جنّیان را ندیده‌اند و نیافته‌اند؟! هیچ دانشمندی تا به امروز چنین چیزی را نگفته است و به ذهنش نگذشته است. در خود این زمین آفریده‌های زنده و جاندار زیادی است و روز به روز کشف می‌گردند و پرده از وجودشان فرو می‌افتد، ولی کسی نگفته است زنجیرۀ کشفیّات زنده‌ها و جاندارهای زمین به پایان آمده است و واپسین حلقۀ این زنجیره به دست آمده است و دیگر حلقۀ مفقوده‌ای از زندگان و جانداران در میان نمانده است یا در روزی از روزها این زنجیره به پایان خود می‌رسد و حلقۀ مفقوده‌ای در میان نمی‌ماند و کشفیّات در این راستا به مایان می‌آید! آیا کارشان بدان خاطر است که آنان همۀ نیروهای نهان در این جهان را شناخته‌اند و جنّیان را در میان آنها ندیده‌اند و نیافته‌اند؟! هیچ کسی چنین ادّعائی را نکرده است و نمی‌کند. چرا که نیروهای نهانی در میان است و هر روزه کشف می‌شوند، نیروهائی که دیروز مجهول و ناشناخته بوده‌اند. دانشـندان برای شناخت نیروهای جهانی در تلاش و کوشش هستند. آنان فروتنانه اعلان می‌دارند، فروتنانه‌ای که خود کشفیّات علمی ایشان را بدان رسانده است: ما بر لبه و کنارۀ جهان ناشناخته‌های هستی قرار داریم، و ما هنوز چنان که باید به شناخت ناشناخته‌ها نپرداخته‌ایم، بلکه تازه داریم کارمان را در این راستا می‌آغازیم!
یا این که آنان همۀ نیروهائی را که به کار گرفته‌اند و مورد بهره‌برداری قرار داده‌انـد، دیده‌اند و مشاهده کرده‌اند، ولی جنّیان را در میان آنها ندیده‌اند؟! این هم که نیست. زیرا آنان در بارۀ برق صحبت می‌کنند و آن را به عنوان یک حقیقت علمی معرّفی کرده‌اند از آن زمان که اتم را شکافته‌اند. ولی کسی از ایشان هرگز - برق را ندیده است. در کارگاه‌های ایشان هم دستگاه‌هانی نیست که با آنها برقی را از این برقهائی که از آنها سخن میگویند جدا کنند و جداگانه نشـانش دهند!
پس چرا با این عزم و جزم، وجود جنّیان را نفی می‌کنند؟ معلومات انسان در بارۀ این جهان و نیروها و ساکنان آن، آن اندازه ناچیز است که به کسی که برای عقل خود احترام قائل باشد اجازه نمی‌دهد که قاطعانه در بارۀ چیزی سخن بگوید. یا شاید بدین سبب وجود جنّیان را نفی می‌کنند چون خرافات گوناگـون و افسانه‌های فراوانی پیرامون جنّیان را فرا گرفته است؟ در این مورد راه چاره ما این است همچون خرافه‌ها و افسانه‌هائی را باطل و پوچ گردانیم و آنها را از اذهان خودمان و دیگران برانیم، همان گونه که قرآن مجید چنین کرده است. نه این که با نفی اساس این آفریده بدون دلیل و برهان، بر خود ببالیم) در بارۀ موجود نهان و پنهانی بسان جنّیان باید خبر آن را از سرچشمۀ یگانه‌اش دریافت داریم، سرچشمۀ یگانه‌ای که صحت آن یقینی و مورد اطمینان است. با این چشمه هم با جهان‌بینیها و اندیشه‌های پیشین و پیس‌داوریهای نادرست و ناشیرینی رویـاروی نشویم که از این سرچشمۀ یگانه گرفته نشده‌اند. آنچه این سرچشـمۀ توحید بگوید سخن قـاطعانه و فیصله‌بخشی است و بس.
*
سوره‌ای که دم دست ما است، به اضافۀ آنچه گذشت، در پدید آوردن جهان بینی اسلامی راجع به حقیقت الوهیّت و حقیقت عبودیّت، گذشته از آنها راجع به این جهان و آفریده‌های آن، و پیوند میان این آفریده‌های گوناگون، سهم فراوانی دارد.
در سخن مـیان چیزی است که گاه است بر یگانگی یزدان، نفی همسر و فرزند از او، اثبات سزا و جزا در آخرت، و این که کسی از آفریدگان یزدان نمی‌تواند خدای را در زمین درمـانده سازد، و از دست خدا بگریزد و رهـائی یابد، و در نتیجه به سزا و جزای دادگرانۀ خدا نرسد. برخی از این حقائق تکرار می‌گردد در چیزی که خطات به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم گفته می‌شود:
(قُلْ: إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَلا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا) (٢٠)
بگو: تنها پروردگارم را می‌پرستم و کسی را انباز او نمی‌کنم. (جنّ/20)
(قُلْ: إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا) (٢٢)
بگو: (اگر من از خدا نافرمانی کنم) هیچ کس مرا در برابر (خشم) خدا پناه نمی‌دهد، و پناهگاهی (برای حفظ خود از عذاب خدا) جز خدا نمی‌یابم. (جنّ/22)
این وقتی ذکر می‌شود که جنّیان گواهی کامل و آشکاری بر این حقیقت دادهاند.
همچنین این گواهی مقرّر می‌دارد که الوهیّت خاصّ خدای یگانه است و بس، و عبودیّت بالاترین مرتبه و درجه‌ای است که انسان میتواند بدان برسد:
(وَأَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا) (١٩)
(به من وحی شده است که) چون بندۀ خدا (محمّد) بر پای ایستاد (و شروع به نماز و خوانـدن قرآن در آن کرد) و به پرستش خداوند پرداخت، کافران پیرامون او تنگ یکدیگر ازدحام کردند. (جنّ/١٩)
روند قرآنی این حقیقت را مؤکّد می‌سازد، بدان گاه که به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم رو می‌کند و می‌فرماید:
(قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا) (٢١)
بگو: من نمی‌توانم هیچ گونه زیانی و سودی به شما برسانم، و به هیچ وجه نمی‌توانم گمراهتان سازم یا هدایتتان دهم. (جنّ/21)
غیب اختصاص به خدا دارد و بس، و جنّیان غیب نمی دانند:
(وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا) (١٠)
ما نمی‌دانیم که آیا برای ساکنان زمین شرّ و بلا درنظر گرفته شده است، و یا این که پروردگارشان خیر و هدایت ایشان را خواسته است؟. (جنّ/10)
پیغمبران نیز غیب نمی‌دانند. تنها از غیب چیزهائی را می‌دانند که خدا مصلحت دیده است آن چیزها را به خاطر حکمتی که خود می‌داند بدیشان خبر دهد:
(قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا (٢٥) عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا (٢٦) إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا) (٢٧)
بگو: (ای کافران!) من نمی‌دانم آیا چیزی که به شما وعده داده می‌شود، نزدیک است، یا این که پروردکارم زمان طولانی و زیادی را برای آن درنظر گرفته است. دانندۀ غیب خدا است، و هیچ کسی را بر غیب خود آگاه نمی‌سازد، مگر پیغمبری که خدا از او بشنود باشد. خدا (برای حفظ آن مقدار غیبی کـه او را از آن مطّلع می‌کند، از میان فرشتگان) محافظان و نگهبانانی در پیش و پس او روان می‌دارد ... . (جنّ/25-27)
امّا پرستشگران و بندگان در این جهان، این سوره به ما آموخته است که میان برخی با برخی دیگر مشارکتها و ارتباطها و مدخلها و مسیرها است، هر چند که سرشت آنها مختلف و جداگانه باشد. مانند مشارکتهائی که میان جنّیان و آدمیان است و این سوره، و قـرآن در موارد دیگری آنها را نقل کرده است. زیرا انسان کناره‌گیر و دورافتاده از آفریده‌های دیگر نیست - حتّی در این زمین - بلکه میان او و میان آفریده‌های دیگر ارتباط و تماس و کنش و واکنش به شکلی از اشکال است. این گوشهگیری و عزّتی که انسان با همجنس خود - چه رسد به گوشهگیری و عزلت فردی یا قبیله‌ای و عشیرتی و یا قومی و نژادی - احساس می کند، نه در سرشت جـان موجود است، و نه در واقعیّت جهان. این جهان‌بینی در ذهن و شعور انسان جهان را وسـعت ببخشد، و ارواح و نیروها و رازهائی را گسترش می‌دهد که حهان را آباد بکنند و عمران میبخشند. چه بسا انسان این رواح و نیروها و رازها را نشـناسد، امّا عملاً پیرامون او وجود دارند. انسان یگانه ساکن این جهان نیست، همان گونه که گاهی انسان این گونه احساس می‌کند!
گذشته از این، میان راست و استوار ماندن آفریدگان بر راستای راه، و میان حرکات این جهان ، نتائج آن حرکات، و میان قضا و قدر یزدان در بارۀ بندگان، پیوند و ارتباط است:
(وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لأسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا (١٦) لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَمَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا) (١٧)
اگر آدمیان و پریان بر راستای راه (یکتاپرستی و فرمانبرداری از اوامر و نواهی الهی) ماندگار بمانند، آب زیاد (و نعمت فراوان) بهرۀ ایشان می‌گردانیم. هدف این است که ما آنان را با این نعمت فراوان بیازمائیم، و هر کس از ذکر و یاد پروردگارش رویگردان گردد، او را به عذاب سخت و طاقت‌فرسائی داخل می‌گردانیم. (جنّ/16-17)
این حقیقت، گوشه‌ای از جهان‌بینی اسلامی را در بارۀ ارتباطهائی که میان انسان و جهان و قضا و قدر یزدان است تشکیل می‌دهد.
بدین منوال و بر این روال، پبامهای این سوره تا فاصله‌ها و مسافتهای بسیار دور امتداد پیدا می‌کند، سوره‌ای که از بیست و هشت آیه تجاوز نمی‌نماید، و در بارۀ حادثۀ معیّنی و به مناسبت ویژه‌ای نازل گردیده است ...
*
این حادثه‌ای که سوره بدان اشاره دارد، حـادثۀ گوش فرا دادن گروهی از جنّیان به قرآن است. روایتها در این راستا گوناگون است. امام حافظ ابوبکر بیهقی در کتاب خود «دلائل النبوه» گفته است: ابوالحسن علی پسـر احمد پسر عبدان، احمد پسـر عبید صفّار، اسماعیل قاضی، مسدّد، ابوعوانه، و او از ابوبشر، و ابوبشر از سعید پسر جبـر، و او از ابن‌عبّاس -رضی الله عنهما - روایت کرده است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم چیزی را برای جنّیان نخوانده است و ایشان را هـم ندیده است. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم همراه گروهی از اصحاب خود به سوی بازار عکاظ حرکت کردند. میان شیاطین و میان خبر آسمان مانع ایجاد شده بود. شهابها به سویشان نشانه رفته بود. شیاطین به سوی قوم خود برگشته بودند. قوم آنان بدیشان گفتند: شما را چه شده است؟ گفتند: میان ما و خبر آسمان مانع ایجاد شده است، و شهابها به سویمان نشانه رفته است. اهالی قوم بدیشان گفتند: میان شما و خبر آسمان مانع ایجاد نگردیده است مگر به خاطر چیزی که رخ داده است. بروید خاورها و باخترهای زمین را بگردید و ببینید چه
چیز میان شما و خبر آسمان مانع شده است. آنان حرکت کردند و به خاورها و باخترهای زمین سرزدند. می‌خواستند بدانند چه چیز میان ایشان و خبر آسمان مانع گردیده است. آن گروه شیاطینی که به سوی تهامه رفته بودند برگشتند و پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم را در نخله دیدند که به سوی عکاظ می‌رفت. او را دیدند که با اصحاب نماز صبح را به صورت جماعت می‌خواند. وقتی که قرآن را شنیدند بدان گوش فرا دادند. به خود گفتند: به خدا سوگند این همان چیزی است که میان شما و خبر آسمان مانع گردیده است. وقتی که از آنجا به پیش قوم خود برگشتند گفتند:
(إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا (١) یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا) (٢)
ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم. همگان را به راه راست رهنمود می‌سازد و ما بدان ایمان آورده‌ایم (و دیگر از ایمان خـود برنمی‌گردیم و یکتاپرستی را در پیش میگکیریم) و کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم. (جنّ/1و2)
خدا بر پیغمبر خود صلّی الله علیه و اله و سلّم نازل فرمود:
(قُلْ: أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ ...).
(ای محمّد به امّت خود) بگو: به من وحی شده است که گروهی از پریان (به تـلاوت قرآن من) گوش فرا دادهاند ... . (جنّ/1)
سخنان جنّیان بدو وحی شده بود. (بخاری از مسدّد شبیه این را روایت کرده است، و مسلم از شیبان پسر فروخ، و او از ابوعوانه، این متن را استخراج نموده است).
این یک روایت است. روایت دیگری است که می‌گوید: مسلم در صحیح خود گفته است: محمّد پسر متنی، عبدالأعلی، داوود که پسر ابوهند است، برایمان از عامر روایت کرده‌اند که گفته است: از علقمه پرسیدم: آیا ابن مسعود با پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم شب جنّیان حضور داشته است؟ علقمه گفت: من از ابن مسعود رضی الله عنه پرسیدم و گفتم: آیا کسی از شما در شب جنیّان با پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم بوده است؟ گفت: نه، و لیکن ما با پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم شبی بودیم. او را گم کردیم. به دنبال او بیابانها و درّه‌ها را گشتیم. گفته شد: آیا پرواز داده شده است؟ آیا ربوده شده است؟ خـلاصه بدترین شب را مردمان بسر بردند. وقتی که به بامداد رسیدیم، ناگهان دیدیم پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم پیدا شد. از سوی حراء می‌آمد. گفتیم: ای پیغمبر خدا تو را گم کردیم و به دنبالت گشتیم و تو را نیافتیم. بدترین شب را داشتیم. امشب بدترین شبی بود که مردمان در آن بسر بردند. فرمودند:
(أتانی داعی الجن , فذهبت معهم فقرأت علیهم القرآن).
دعوت کنتدۀ جنّیان به پیش من آمد. من با ایشان رفتـم و قرآن را برایشان خواندم.
پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم ما را برد و آثار ایشان و آثار آتش آنان را به مـا نشان داد. جنّیان از پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم در بارۀ خوراک پرسیده بودند. فرموده بود:
(کل عظم ذکر اسم الله علیه یقع فی أیدیکم أوفر ما یکون لحما , وکل بعرة أو روثة علف لدوابکم).
هر استخوانی که نام خدا بر آن برده شده بـاشد و به دستتان برسد، از هر چیزی که گوشت گردد بهرۀ بیشتری دارده هر پشکلی یا سرگینی هم علوفۀ چهارپایان شما است.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم فرمود:
(فلا تستنجوا بهما فإنهما طعام إخوانکم).
پس (شما انسانها) با آن دو (یعنی استخوان، و بشکل و سرگین) استنجاء نکنید. زیرا آن دو تا خوراک برادران شما است.
روایت دیگری از ابن مسعود ذکر گردیده است که گفته است آن شب او با پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم بوده است. امّـا سند روایت پیشین قوی‌تر است. لذا از بیان آن و روایتهای امثال آن صرف نظر کنیم ... از دو روایتی که در صحیح مسلم و بخاری ذکر شده‌اند. چنین برمی‌آید: ابن عبّاس گفته است پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم متوجّه حضور گروهی از جنّیان نشده است. ابن مسعود هم گفته است جنّیان پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم را دعوت و به میان خـود فرا خو‌انده‌اند. بیهقی میان این دو روایت وفق داده است و گفته است: این دو روایت در بارۀ دو حادثه هستند، نه در بارۀ یک حادثه.
روایت سومی در میان است که ابن اسحاق آن را نقل کرده است و گفته است:
زمانی که ابوطالب وفات یـافت قـریش به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم اذیّت و آزاری رساندند که پیش از آن در قید حیات ابوطالب آن را نرسانده بودند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم تک و تنها به طائف رفت و از قبیلۀ ثقیف کمک و یاری خواست. از دست قوم خود بدیشان پناه برد و از ایشان خواست او را از قریشیان مصون کند، و چیزی را بپذیرند که آن را از سوی یزدان بزرگوار برایشان با خود به ارمغان آورده است.
ابن اسحاق گفته است: یزید پسر زباد، از محمّد پسر کعب قـرظی روایت کرده است و گفته است: وقتی پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم به طائف رسید، به پیش گروهی از ثقیف رفت که در آن زمان سروران و بزرگان ثقیف بودند. آنان سه برادر بودند به نامهای یالیل پسر عمر و پسر عمیر، و مسعود پسر عمر و پسر عمیر، و حبیب پسر عمر و بسر عمیر ... زنی از قریش از خاندان بنی جمح همسر یکی از آنان بود. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم نزد ایشان نشست، و آنان را به سوی خدا فراخواند. با ایشان در بارۀ چیزی صحبت کرد که به خاطر آن تشریف آورده بود، و آن کمک و یاری دادنشان برای پیروز کردن اسلام، و همکاری با او بر ضدّ مخالفان قوم و قبیله‌اش. یکی از آنان بدو گفت: اگر خدا تو را به عنوان پیغمبر فرستاده باشد من جامۀ کعبه را تکّه و پاره می‌کنم! دیگری گفت: آیا خدا جز تو کسی را نیافت که او را به عنوان پیغمبر به میان مردم بفرستد؟! و سومی گفت: به خدا سوگند با تو سخن نـمی‌گویم، اگر تـو همچنان که می‌گوئی پیغمبر خدا باشی خطر تو بیش از آن است که پاسخ سخن تو را بدهم. و اگر بر خدا دروغ ببندی و از زبان خدا ناروا بگو‌ئی، مرا نسزد که با تو سخن بگو‌یم. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم از نزد ایشان برخاست در حال که از خیر ثقیف ناامید گردیده بود. بدیشان گفت - آن گونه که برایم روایت شده است - :
(إذ فعلتم ما فعلتم فاکتموا عنی).
آنچه کرده‌اید که کرده‌اید، دست کم راز مرا نگاه دارید (و در بارۀ نشست من با خودتان به کسی چیزی نگوئید).
ییغمبرخدا صلّی الله علیه و اله و سلّم دوست نداشت چیزی از سخنانش به گوش قومش برسد، و این کا رآنان را بر ضدّ او بیاغالاند و برشوراند.
امّا آنان راز را پنهان نکردند، و نادانان و بندگان خود را ترغیب و تشویق کردند بدو دشنام بدهند و بر سرش فریاد بزنند. دشنام و غوغا مردمان را پیرامون او گرد آورد. هلهله درانداختند و او را وادار کردند بـه بـاغی پناه ببرد که متعلّق به عتبه پسر ربیعه، و شیبه پسر ربیعه بود. آن دو نفر هم در باغ بودند. نادانان ثقیف که او را دنبال می‌کردند به ترک او گفتند و برگشتند. به زیر سایۀ شاخه‌ای از درختان انگو‌ر رفت و نشست. پسران ربیعه بدو نگاه می‌کردند و می‌دیدند که از بیخردان اهل طائف بدو چه رسیده است ... هنگامی که پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم آرامش خود را بازیافت - در چیزی که برایم روایت شده است آمده است - فرمود:
(اللهم إلیک أشکو ضعف قوتی , وقلة حیلتی , وهوانی على الناس , یا أرحم الراحمین , أنت رب المستضعفین وأنت ربی , إلى من تکلنی ? إلى بعید یتجهمنی ? أم إلى عدو ملکته أمری ? إن لم یکن بک علی غضب فلا أبالی , ولکن عافیتک هی أوسع لی . أعوذ بنور وجهک الذی أشرقت له الظلمات , وصلح علیه أمر الدنیا والآخرة من أن تنزل بی غضبک , أو یحل علی سخطک , لک العتبى حتى ترضى , ولا حول ولا قوة إلا بک ").
پروردگارا! شکایت از ناتوانی و بیچارگی و کم‌ارجیم در پیش مردم را تنها به پیشگاه تـو مـی‌آورم؛ ای مهربان‌ترین مهربانان، تو خدای منی. مرا به چه کسی وامی‌گذاری؟ مرا در دست بیگانه‌ای رها می‌سازی که بر من چهره درهم کشد و اخم و تخم نماید؟ یا مرا به دست دشمنی خواهی سپرد کـه کار مرا بدو واگذار کرده‌ای؟ اگر تو بر من خشم نگیری، هر چه شود مهمّ نیست و نسبت بدان بی‌مبالات خواهم بود. خداوندا! پناه امن تو برای من فراخ‌تر از هر پناهی است. پناه می‌برم به نور ذات تو که تاریکیها بدان تابناک گشته‌اند و کارهای دنیا و آخرت بدان سر و سامان پذیرفته‌اند، از این که خشم خود را به من رسانی. شکایت خویش را تنها به آستانۀ تو می‌آورم تا آن گاه کـه خشنود خواهی شد، و هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر این که سرچشمۀ آن از تو و در دست قدرت تو است.
ابن اسحاق گفته است: هنگامی که پسران ربیعه، عتبه و شیبه او را دیدند و بلائی را مشاهده کردند که بر سر او آمده است، دلشان به حالش سوخت و بر سر مهر آمدند. غلام خودشان که مسیحی بود و عدّاس نام داشت فریاد زدند و بدو گفتند: این میوۀ انگو‌ر را ببر و آن را روی این طبق[1] بگذار، سپس آن را برای آن مرد ببر، و بدو بگو از آن بخورد. عدّاس چنین کرد. آن را برای پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم برد و آن را بدو نزدیک کرد و کفت: بخور. وقتی که پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم دست خود را به میان طبق برد گفت:
«بسم الله ». به نام خدا.
سپس از آن انگو‌ر خورد. عّداس به چهره‌اش نگاه کرد و بدو گفت: به خدا سوگند این سخن را اهالی این شهرها و نواحی نـمی‌گو‌یند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم بدو فرمود:
(ومن أهل أی البلاد أنت یا عداس ? وما دینک ?).
از اهالی کدام شهر و دیار هستی ای عدّاس؟ و آئین تو چیست؟.
عدّاس گفت: مسیـحی هستم، و من مردی از اهالی نینوا می باشم. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم بدو فرمود:
(من قریة الرجل الصالح یونس بن متى ?).
از شهر مرد شایسته، یونس پسر متی هستی؟.
عدّاس بدو عرض کرد: تو چه می‌دانی یونس پسر متی کیست؟ پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم فرمود:
(ذاک أخی . کان نبیا وأنا نبی).
او برادر من است. او پیغمبر بود و من نیز پپغمبر هستم. عدّاس خود را بر روی پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم افکند، و سر و دستها و پاهایش را بو‌سید. ابن اسحاق گفته است: پسران ربیعه یکی به دیگری گفتند: این مرد غلام تو را تباه کرد! وقتی که عدّاس به پیششان برگشت بدو گفتند: تو را چه شده است که سر و دستها و پاهای این مرد را می‌بوسی؟ گفت: ای سروران من! چیزی در زمین بهتر از این وجود ندارد. مرا از کاری باخبر کرد جز پیغمبر آن را نمی‌داند. بدو گفتند: وای بر تو ای عدّاس! او تو را از آئینت برنگرداند، آئین تو بهتر از آئین او است! ابن اسحاق گفته است: سپس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم از طائف به سوی مکّه برگشت، بدان گاه که از خیر ثـقیف نـاامید گردید. در راه به نخله رسید. در دل شب برخاست و به نماز ایستاد. گروهی از جنّیانی که خدای بزرگوار از ایشان صحبت فرموده است از کنار او گذشتند. آن گونه که برای من روایت شده است آنان هفت نفر و از جملۀ جنّیان ساکن نصیبین بودند. به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم گوش فرا دادند. وقتی که پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم از نماز خود بپرداخت آنان به سوی قوم خود برگشتند و ایشان را بیم دادند. خودشان ایمان آورده و چیزی را که شنیده بودند پذیرفته بودند. خدا داستان آن جنّیان را برای پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم روایت کرد و فرمود:
(وإذ صرفنا إلیک نفرا من الجن یستمعون القرآن).
(ای پیغمبر! خاطرنشان ساز) زمانی را کـه گروهی از جنّیان را به سوی تو روانه کردیم تا قرآن را بشنوند ... . (احقاف/29)
تا این فرمودۀ یزدان سبحان:
(ویجرکم من عذاب ألیم).
و شما را در پناه خویش (محفوظ و مصون) از عذاب سخت (آخرت) دارد. (احقاف/31)
و خداوند بزرگوار فرموده است:
(قُلْ: أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ).
(ای مـحمّد به امّت خود) بگو: به من وحی شده است که گروهی از پریان (به تلاوت قرآن من) گوش فرا دادهاند ... (جنّ/1)
تا آخر داستانی که در این سوره از آنان خبر می‌دهد. ابن‌کثیر در تفسیر خود بر روایت ابن اسحاق حاشیه زده است و گفته است: «این صحیح است و لیکن آنجا که می‌گوید گوش فرادادن جنّیان به قرآن در آن شب بوده است، جای تأمّل است. زیرا جنّیان گوش فرا دادنشان در آغاز وحی بوده است همان گونه که سخن مذکور ابن عبّاس - رضی الله عنهما - بیانگر آن است. بیرون رفتن پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم به سوی طائف پس از وفات عمویش بوده است. عمویش هم یک سال یا دو سال پیش از هجرت وفات یافته است، همان گونه که ابن اسحاق و جز او مقرّر داشته‌اند ... خدا بهتر می‌داند).
اگر روایت ابن اسحاق صحیح باشد که می‌گوید: این حادثه پس از برگشت پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم از طائف روی داده است. آن گاه که رنجیده خاطر و دل شکسته از کار و بار پست و کینه‌توزانۀ بزرگان ثقیف برمیگردد، و سران ثقیف آن عبل ناجوانمردانه و ابلهانه را در حقّ او روا می‌دارند، و او آن دعای پرسوز و گداز را خطاب به پروردگارش و سرور و مولایش سر می‌دهد، جای شگفت است که خدا آن گروه جنّیان را به سویش بفرستد، و بدو وحی کند که چه‌کرده‌اند و به قوم خود چه گفته‌اند. در این امر معانی و مفاهیم لطیف و ظریف و دارای پیام و الهام است ...
زمان ای حادثه و شرائط و ظروف آن هر وقت باشد، خود این حادثه بدون شکّ کار بزرگی است. از لحاظ معانی و مفاهیم، بزرگ است. از لحاظ چیزهائی که در بر دارد بزرگ است. از لحاظ سخنانی که به دنبال می‌آورد و جنّیان در بارۀ این قرآن و این آئین میگویند بزرگ است ... پس بگذارد با همۀ اینها به پیش برویم، آن گونه که قرآن مجید نشان می‌دهد و عرضه می‌دارد.
(قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا (١) یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا (٢) وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا (٣) وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا (٤) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِبًا (٥) وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا (٦) وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا) (٧)
ای محمّد به امّت خود) بگو: به من وحی شده است که گروهی از پریان (به تلاوت قرآن من) گوش فراداده‌اند و (پس از مراجعت به میان قوم خود، بدیشان) گفته‌اند: ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم. همگان را به راه راست رهنمود می‌سازد و ما بدان ایمان آورده‌ایم (و دیگر از ایمان خود برنمی‌گردیم و یکتاپرستی را در پیش میگیریم، و) کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم. جلال و عظمت پروردگار ما والا است. او همسر و فرزندی برنگرفته است. نادانان ما در بارۀ خداوند سخنان ناروائی می‌گفته‌اند. و ما (پیش از این) چنین می‌پنداشتیم که آدمیان و پریان هرگز بـر خدا دروغ نمی‌بندند (و از زبان خدا دروع نمی‌گویند و بدو نسبتهای ناروائی - همچون داشتن زن و فرزند - نمی‌دهند). و کسانی از انسانها به کسانی از پریها پناه می‌آوردند، و بدین وسیله بر گمراهی و سرکشی ایشان می‌افزودند. و (انسانهای کافر) گمان برده‌اند همان گونه که شما (پریهای کافر) گمان برده‌اید، که خداوند هرگز کسی را پیغمبر نمی‌سازد، و کسی را دوباره زنده نمی‌گرداند.
واژۀ «نفر» بیانگر سه تا نه است بسان واژۀ «رهط» ... گویا جنّیان مورد بحث این سوره هفت‌کس بوده‌اند. این سرآغاز دالّ بر این است که اطّلاع پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم از کار و بار گوش فرا دادن جنّیان بدو، و آنچه بعد از شنیدن قرآن از او از ایشان سر زده است، خدا آن را بدو وحی فرموده است، و از چیزی بدو خبر داده است که روی داده است، و پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم از آن آگاهی نداشته است، بلکه خدا او را از آن آگاه فرموده است. چه بسا این نخستین بار بوده است، و سپس بار دیگر یا بارها و بارهای دیگر همین امر صورت پذیرفته است، و پیـبر «*شعه‌از روی آگاهی و اطّلاع و با قصد و هدف برای جنّیان قرآن تلاوت فرموده است. بدین امر آنچه در بارۀ خواندن سورۀ «الرحمن» توسّط پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم برای جنّیان آمده است گواهی می‌دهد. ترمذی با اسنادی‌که دارد از جابر ر روایت کرده است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم به پیش اصحاب خود آمد و سورۀ «الرحمن» را تا آخر برای ایشان خواند. اصحاب ساکت شدند. پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم فرمود:
(لقد قرأتها على الجن فکانوا أحسن ردودا منکم . کنت کلما أتیت على قوله تعالى:(فبأی آلاء ربکما تکذبان ?)قالوا:لا بشیء من نعمک ربنا نکذب , فلک الحمد).
«این سوره را برای جنّیان خواندم. آنان از شما پاسخ زیباتری داشتند. هر زمان به این فرمودۀ خداوند بزرگوار: «فبأی آلاء ربکما تکذبان ?» می‌رسیدم، می‌گفتند: پروردگارا ما چیزی از نعمتهای تو را تکذیب نمی‌کنیم. حمد و سپاس تو را سزا است».
این روایت، روایت ابن مسعود رضی الله عنه را تأیید می‌کند، روایتی که در مقدّمه بدان اشاره گردید.
باید این باری راکه این سوره آن را نقل می‌کند، همان باری باشدکه آیه‌های سورة احقاف آن را بیان می‌دارند:
(وإذ صرفنا إلیک نفرا من الجن یستمعون القرآن . فلما حضروه قالوا:أنصتوا . فلما قضی ولوا إلى قومهم منذرین . قالوا:یا قومنا إنا سمعنا کتابا أنزل من بعد موسى , مصدقا لما بین یدیه , یهدی إلى الحق وإلى طریق مستقیم . یا قومنا أجیبوا داعی الله وآمنوا به یغفر لکم من ذنوبکم ویجرکم من عذاب ألیم . ومن لا یجب داعی الله فلیس بمعجز فی الأرض ولیس له من دونه أولیاء , أولئک فی ضلال مبین).
(ای پیغمبر! خاطرنشان ساز) زمانی را که گروهی از جنّیان را به سوی تو روانه کردیم تا قرآن را بشنوند. هنگامی که (تلاوت قرآن) به پایان آمد، به عنوان مبلّغان و دعوت‌کنندگان (همجنسان خود، به آئین آسمانی) به سوی قوم خود برگشتند. اینان گفتند: ای قوم ما! ما به کتابی گوش فرا دادیم که بعد از موسی فرستاده شده است و کتابهای پیش از خود را تصدیق مـی‌کند (و هماهنگ با کتابهای آسمانی پیشین است)، و به سوی حقّ رهنمود می‌کند و بـه راه راست راه می‌نماید. ای قوم ما! سخنان فرا خوانندۀ الهی را بپذیرید، و به او ایمان بیاورید، تا خدا گناهانتان را بیامرزد و شما را در پناه خویش (محفوظ و مصون از عذاب سخت آخرت) دارد. هر کس هم سخنان فراخوانندۀ الهی را نپذیرد، نمی‌تواند خدای را از دستیابی به خود در زمین نـاتوان کند (و خویشتن را از چنگال عذاب الهی پناه دهد، و از دست انتقام او بگریزد)، و برای او جز خدا هـیچ ولیها و یاورهائی نیست. چنین کسانی در گمراهی آشکاری هستند
(احقاف/29-32)
این آیات، بسان این سوره، خبر می‌دهند از زمانی که جنّیان ناگهان با این قرآن روبرو می‌شوند، به گونه‌ای ناگهانی که خوبشتنداری را از ایشان می‌گیرد، و دلهایشان را به تکان درمی‌آورد، و احساساتشان را به خروش می‌اندازد، و سراپای وجودشان را یکباره متأثّر می‌سازد و لبریز از تأثّر می‌گرداند و لبریز و سرریز می‌شود. به سوی قوم خود روان می‌گردند، با دلها و درونهای پر و آکنده از چیزی که نمی‌توانند به دفع آن بکشند، و نمی‌توانند بر آن شکیبائی کنند. آرام و قرار را از ایشان گرفته است. وقتی آرام و قرار ممکن است که از کوزۀ درونشان بیرون ریزد و به کوزه‌های درون دیگران بریزد و با همین جوش و خروش ایشان را فراگیرد و با قلقل و غلغل به پیش رود، و با کوشش و تلاش و با اهمیّت و توجّه به همگان هدیّه و ارمغان گردد ... این حالتی است که نخستین بار امواج خروشان این قرآن ناگهان او را دربر می‌گیرد و هستی او را سخت به تکان و حرکت می‌اندازد، و آرام و قرار را از او می‌گیرد، و او را هل می‌دهد و به پیش می‌اندازد آنچه را که دریافت داشته است و احساس کرده است به دلها و درونهای دیگـران نبز برساند و بدیشان ارمغان دارد، و این مشعل نور را با حماسه و غرور و با کوشش و جوشش و با دقّت و اهمّیّت زیاد به دست همگنان و همگان بسیارند و امانت دارند!
(إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا) (١)
ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم.
نخستین چیزی که از قران ایشـان را ناگهانی دربر می‌گیرد و به غوغایشان می‌اندازد «عجباً» است. یعنی چیز شگفت و نامأنوس برای آنان است. قرآن دهشت و وحشت را در دلها برمی‌انگیزد. این صفت قرآن است. هر کس با قرآن با ذهن و شعور آگاهانه، دل‌گشاده و باز، خرد هوشیار، و ذوق سلیم، روبرو گردد، عجب می‌بیند و دچار شگفت و شگرف می‌شود. عملاً شگفت‌زده می‌گردد ... شگفتت و شگرفی که از آن گروه جـنّیان شنیده شده است می‌رساند که آنان واقعاً اهل دل و خرد بوده‌اند و ذوق سلیم داشته‌اند و می‌توانسته‌اند حقّ و حقیقت را بچشند و مزه کنند!
(یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ).
همگان را به راه راست رهنمود می‌سازد.
این هم صفت برجستۀ دوم در این قرآن است، صفتی که گروهی از جنّیان آن را احساس کرده‌اند، آن گاه که حقیقت آن را در دلهایسان یافته‌اند ... واژۀ «رشد» راه راست و درستی است که پویندگان را به سر منزل سعادت و کمال می‌رساند، خود به خود معنی و مفهوم فراخی دارد. قرآن به سوی هدایت رهنمود و رهنمون می‌کند. انسان را به حقّ و حقیقت ارشاد می‌نماید. امّا واژۀ «رشد» سایه‌روشن دیگری بالاتر از همۀ اینها دارد. سایه‌روشن پختگی، و استوار و برقرار گردیدن، و شناخت درست هدایت و حقّ و حقیقت را دارد. سایه‌روشن درک و فهم خود به خودی بینشگرانۀ این حقائق و ارکان و اصول را دارد. حالتی را در دل و درون ایجاد می‌کند که انسان خود به خود در پرتو آن به خیر و خوبی و راستی و درستی دست می‌یابد.
قرآن انسان را به رشد می‌رساند، در سایۀ خرد باز و حساسیّت تیز و بینش فراخ و شناخت زیاد، و تماس و پیوندی که با سرچشمۀ نور و هدایت به انسان میبخشد، و برای او هماهنگی با قوانین بزرگ الهی ایجاد و برقرار می‌سازد. همچنین قرآن انسان را به رشد می‌رساند، با برنامه‌ای که برای زندگی و ادارۀ آن در بر دارد. آن برنامه‌ای که انسانها در طول تاریخ دور و دراز خود، در سایۀ تمدّنی از تمدّنها، یا سیستم و نظامی از سیستمها و نظامها، به چیزی نائل نیامده‌اند و نرسیده‌اند که در سایۀ این برنامه، انسانها به شکـل فردی و جمعی، از لحاظ دلها و درونها، از نظر جامعه‌ها و ملّتها، و از دیدگاه اخلاق فردی و معاملات اجتماعی، بدان نائل آمده‌اند و رسیده‌اند.
(فَآمَنَّا بِهِ). ما بدان ایمان آورده‌ایم.
این پاسخگئی سرشتی راست و درست شنیدن قرآن، و درک و فهم طبیعت آن، و متأثّر گردیدن از حقیقت آن است ... وحی آسمانی آن را به مشرکانی عرضه می‌فرمود که این قرآن را می‌شنیدند سپس ایمان نمی‌آوردند. امّا آن را در همان زمان به جنّیان نسبت می‌دادند، و می‌گفتند: او کاهن و غیبگو، یا شاعر و چکامه‌سرا، و یا مجنون و دیوانه است!.. همۀ اینها صفات جنّیان است و جنّیان در آنها تأثیر دارند؟.. اینان خود جنّیان هستند که شیفتۀ قرآن گردیده‌اند. حیران و ویلان قرآن شده‌اند. دیوانۀ قرآن گشته‌اند. سخت از قرآن متأثّر شده‌اند. سراپا پذیرۀ قرآن رفته‌اند و دلباختۀ آن گردیده‌اند. تا بدانجا که نمی‌توانند خود را در برابر تکان و جنبشی برکنار دارند که هستی آنان را فرا گرفته است و ایشان را به لرزه درافکنده است و سراسیمه کرده است ... آن گاه حقّ را می‌شناسند و بدان پاسخ می‌دهند، و این گونه اعتراف و اقرار می‌کنند، و اعتراف و اقرار خود را اعلان و اعلام می‌دارند:
(فَآمَنَّا بِهِ). ما بدان ایمان آورده‌ایم.
منکر چیزی نمی‌شوند که از قرآن دلها و درونهایشان را پسوده است. با چیزی از قرآن سر جنگ ندارند که فهم و شعو‌رشان را برانگخته است. بسان مشرکان منکر و دشمن قرآن نمی‌شوند.
(وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا) (٢)
و هرگز کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم.
ایمان خالص و صریح و صحیح این است. ایمانی که با شرک نمی‌آمیزد. آمیزۀ وهم و گمان نمی‌شود. آغشتۀ خرافه و یاوه نمی‌گردد. ایمانی است که از درک و فهم حقیقت قرآن سرچشمه می‌گیرد، و از حقیقتی برمی‌دمد که قرآن بدان انسان را دعوت می‌کند، حقیقت خدا را به یگانی پرستیدن و بدون انباز دانستن.
(وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا) (٣)
جلال و عظمت پروردگار ما والا است!. او همسر و فرزندی برنگرفته است.
«جدّ»: بهره و نصیب، و آن قدر و منزلت و مقام و مرتبت، و جلال و عظمت و سلطه و قدرت است ... همۀ اینها پرتوهائی از این واژه‌اند و با مقام تناسب دارند. معنی مجمل این واژه در این آیه، تعبیر از احساس والائی یزدان سبحان، و بیان عظمت و جلال ایزد منّان، و پاک و منزّه دانستن خداوند بزرگ و سترگ از برگرفتن زن و فرزند، اعم از پسر و دختر است.
عربها گمان می‌بردند که فرشتگان دختران یزدانند. این دختران از دامادی یزدان با جنّیان زاده‌اند و بهره خدا گردیده‌اند!.. جنّیان این خرافۀ افسانه‌ای را با تسبیح و تقدیس یـزدان سبحان تکذیب می‌کنند و دروغ می شمارند، و از همچون جهان‌بینی و اندیشه‌ای بیزاری می‌جویند و سرباز می‌زنند. این عقیده و باور، تهمت بزرگی است که متّکی بدان گمان پوچ و خیال سستی است که به جهان بینیها و اندیشه‌های مشرکان خزیده است و جای گزیده است. هر جهان بینی و اندیشه‌ای که همگن این جهان بینیها و اندیشه‌ها باشد، از خیالبافیها و خرافه گرائیهای کسانی سرچشمه گرفته است که به یزدان سبحان به شکلی از اشکال و برابر اندیشه‌ای از اندیشه‌ها فرزند نسبت می‌داده‌اند!
(وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا (٤) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِبًا) (٥)
نادانان ما در بارۀ خداوند سخنان ناروائی می‌گفته‌اند. و ما (پیش از این) چنین می‌پنداشتیم که آدمیان و پریان هرگز بر خدا دروغ نمی‌بندند (و از زبان خدا دروغ نمی‌گویند و بدو. نسبتهای ناروائی - همچون داشتن زن و فرزند - نمی‌دهند).
این پشیمانی و دست کشیدن جنّیان است از چیزهائی که از نادانان خودشان است. پشیمانی و دست کشیدن از شرک ورزیدن، و ادّعای همسر و فرزند و انباز داشتن برای خدا، پس از آن که به قرآن گوش فرا دادهاند و از قرآن ناحقّ و نادرست بودن آنها را شنیده‌اند و دریافت داشته‌اند. اعلام می‌دارند که گویندگان چنین سخنان ناروا و نابجائی نادانان و نابخردان ایشان بوده‌اند، و کودنی و نادانی آنان را فرا گرفته است. این جنّیان تصدیق کردن و به دنبال این گونه سفهاء راه افـتادن پیشین خود را این گونه توجیه می‌کنند که آنان تصوّر نمیکردهاند کسی از انسانها یا از جنّها بر خدا دروغ ببندد و چیز ناروا بگوید. آنان کار بسیار وحشتناک و هراسناکی می‌شمرد این که کسی جراً‌ت این را به خود بدهد بر خدا دروغ ببندد و چیز ناروائی به خدا نسبت دهد. هنگامی که نابخردان و نادانان آنان بدیشان گفته‌اند: خدا همسر و فرزند دارد، و خدا شریک و انباز دارد، آنان را تصدیق کرده‌اند و راست پنداشته‌اند. زیرا ایشان تصوّر نمیکردهاند هرگز آنان بر خدا دروغ ببندند و راجع بدو ناروا بگویند ... همین احساس و شعور این گروه در بارۀ زشت و پلشت دانستن دروغ گفتن بر خدا است که ایشان را سزاوار ایمان کرده و ایمان بدیشان ارمغان شده است. چرا که این احساس و شعور دالّ بر این است که دلهایشان پاک است و بر راستای راه فطرت سالم قرار دارد. ضلالتی که بدان در برهه‌ای از زمان گرفتار آمده‌اند به سبب گول خوردن و پاک بودن بوده است! همین که حقّ و حقیقت بر تارهای دلشان آشنا شده است و ایشان را پسوده است به لرزه درآمده‌اند و تکان خورده‌اند، و این فریاد طنین‌انداز از ایشان برخاسته است:
(إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا (١) یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا (٢) وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا) (٣)
ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم. همگان را به راه راست رهنمود می‌سازد و ما بدان ایمان آورده‌ایم (و دیگر از ایمان خود برنمی‌گردیـم و یکتاپرستی را در پیش میگیریم،) و کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم. جلال و عظمت پروردگار ما والا است، او همسر و فرزندی برنگرفته است.
آن تکان خوردن و به لرزه درآمدن بر اثر تماسی که حقّ و حقیقت با ایشان داشته است، و تارهای وجودشان را پسوده است، سزاوار است هوشیار و بیدار گـرداند دلهای بیشماری را که گول بزرگان قریش را خورده‌اند، و گمان ایشان را باور کرده‌اند که گفته‌اند خدا شریک و انباز یا همسر و فرزند دارد. سزاوار است این لرزه و تکان در همچون دلهائی ترس و هـراس و بیداری و هوشیاری را پدید آورد. همچون دلهائی را بر آن دارد پژوهش کنند که آیا حقّ و حقیقت در سخنانی است که محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم می‌گوید، یا در سخنانی است که بزرگان قریش میگویند. سزاوار است که بنیاد یقین و اطمینان کورکو‌رانه‌ای را خراب و ویران گرداند که به سخنان بزرگان نابخرد قریش دارند ... همۀ اینها در ذکر این حقیقت، مورد نظر بوده است، و چرخش و گردشی از بیکار طولانی‌ای بوده که میان قرآن و میان قـریشیان سرکش کینه‌توز درگرفته است. همچنین حلقه‌ای از حلقه‌های چاره‌حوئی کندی بوده است که برای برطرف کردن سدّها و مانعهای جاهلیّت و جهان بینیها و اندیشه‌هائی صورت گرفته است که در چنان دلهائی جایگزین بوده است، دلهائی که بسیاری از آنها مشهور و پاک بوده‌اند و لیکن گمراه گردیده‌اند، و با افسار و هم و گمان و خرانه و یاوه و نیرنگهای گمراهسازان سردستگان نابخرد و نادان بدین سو و آن سو برده شده‌اند و منحرف گردیده‌اند.
(وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا) (٦)
و کسانی از انسانها به کسانی از پریها پناه می‌آوردند، و بدین وسیله بر گمراهی و سرکشی ایشــان می‌افزودند.
این اشاره از سوی جنّیان به چیزی است که در جاهلیّت معمول بوده - و هنوز که هنوز است تا به امروز در محیطهای زیادی معمول است - این که جنّیان بر زمین و بر مردمان سلطه و قدرت دارند، و در رساندن زیان و ضرر و سود و نفع توانائی دارند، و آنان در مناطقی از زمین یا در دریا و یا در فضا فرمانروایند، و تصوّرات دیگری از این قبیل ... با توجّه بدین امر بود که مردمان وقتی که در بیابانی و یا مکان خـوفناکی می‌خواستند بخوابند قبلاً خویـثش را در پناه آقای آن دشت و بیابان و درّه و مکان می‌داشتند تا از اذیّت و آزار نابخردان و نادانان قوم او در امان بمانند، آن گاه ایمن به خواب می‌رفتند!
شیطان بـر دلهـای آدمیزادگان مسّلط است، مگر آدمیزادگانی که خدا ایشان را بپاید و از او رهـایشان فرماید. کسانی که به شیطان تکیه کنند، او بدیشان سودی نمی‌رساند، چون او دشمن ایشان است. بلکه او آنان را خوار و پست می‌دارد و به رنج و زحمتشان می‌اندازد و اذیّت و آزارشان می‌رساند ... این گروه از جنّیان نقل می‌کنند آنچه را که روی می‌داده است و اتّفاق می‌افتاده است:
(وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا) (٦)
و کسانی از انسانها به کسانی از پریها پناه می‌آوردند، و بدین وسیله بر گمراهی و سرکشی ایشان می‌افزودند.
«رهق» که به معنی سـفاهت و جهالت، و گمراهـی و سرکشی است، خبر از ویلانی و حیرانی و پریشانی و پریشی‌ای می‌دهد که گریبانگیر دلهای کسانی می‌گردید که به دشمن خود پناه می‌بردند و تکیه می‌زدند، و از دست او به خدا متوسّل نمی‌شدند و بدو پناه نمی‌بردند! در صورتی که از زمان پدرشان آدم بدیشان امر شده است اهریمن را دشمن بدانند و بدارند، چون از دیرباز میان پدرشان آدم و میان اهریمن دشمنانگی کهن بوده است، و این دشمنانگی میان فرزندان و زادگانشان پیوسته هست.
دل انسان وقتی که به غیر خدا پناه ببرد، به امید دستیابی به سود و منفعتی، یا برای دفع زیان و ضرری، بدو جز پریشانی و سرگردانـی، و ناآرامی و نابسامانی نمی‌رسد. اصلاً همچون دلی کمتر روی آرامش به خود می‌بیند و برجای می‌ماند و استقرار و اطمینان پیدا می‌کنند ... این هم «رهق» یعنی سفاهت و جهالت و گمراهی و سرگردانی در بدترین شکل خود است ... رهقی که دل با وجود آن، احساس امنیّت نمی‌کند، و روی آسایش به خود نمیبیند.
قطعاً هر چیزی - جز خدا - و هر کسی - جز او - متغیّر و غیرثابت است، و از میان می رود و ماندگار نمی‌ماند. هرگاه دلی به چیزی و به کسی جز خدا بیاویزد و چنگ بزند، پیوسته متزلزل می‌گردد و متغیّر می‌شود و در انتظار بلا و مصیبت می‌ماند و به ترس و هراس گرفتار می‌آید. هر زمان که این چیز با آن کس که بدان و بدو امید بسته است از میان رفت، جهت خود را تغییر می‌دهد و رویکرد دیگری در پیش می‌گیرد. تنها خدای یگانه است که باقی و ماندگار است. زنده‌ای است که نمی‌میرد. جاودانه‌ای است که تغییر نمی‌کند. کسی که بدو رو کند رو به برجای استواری کرده است که زوال نمی‌پذیرد و نیستی نمی‌شناسد و بار سفر برنمی‌بندد و از میان نمی‌رود:
(وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا) (٧)
و (انسانهای کافر) گمان برده‌اند، همان گونه که شما (پریهای کافر) گمان برده‌اید، که خداوند هرگز کسی را پیغمبر نمی‌سازد، و کسی را دوباره زنده نمی‌گرداند. جنّیان با قوم خود صحبت می‌کـند در بارۀ اشخاصی که از آدمیزادگان به افرادی از جنّیان پناه می‌برده‌اند. آنان میگویند: آن آدمیزادگان گمان می‌برده‌اند – همان گونه که شما نیز گمان می برید - که خداوند پیغمبری را روانه نمیدارد و برانگیخته نمی‌کند همراه با این قرآنی که به سوی رشد رهنمود می‌گرداند، یعنی راه راست و درستی که پویندگان را به سـرمنزل سعادت و کمال می‌رساند ... یا ایشان گمان می‌برده‌اند که دوباره زنده شدن و رستاخیز و حساب و کتابی در میان نیست - همان گونه که شما گمان می برید - این است که برای آخرت کاری نکرده‌اند، و چیزی را دروغ نامیده‌اند که پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم بدیشان در بارۀ قیامت وعده داده است. زیرا آنان قبلاً به قیامت ایمان و اعتقاد نداشته‌اند.
هر دوی این گمانها با حقیقت راست و درست درنمی‌آید. بلکه در این گمان بردنها جهل و نادانی و کج‌اندیشی وکوتاه فکری در بارۀ حکمت یزدان در آفرینش انسان است. یـزدان سبحان انسانها را به گونه‌ای آفریده است که دارای استعداد دوگانه برای انجام خیر و خوبی و شرّ و بدی، و راهیابی و هدایت و گمراهی و ضلالت است. همان گونه که از این سوره متوجّه می‌گردیم که جنّیان نیز سرشت دوگانه دارند. یعنی می‌توانند خیر و خوبی و شرّ و بدی انجام دهند، و راه هدایت یا راه ضلالت در پیش گیرند، مگر افرادی از ایشان که وجودشان محض شـرّ و بدی و ضلالت و گمراهی است، مانند ابلیس. ابلیس به سبب نافرمانی بزهکارانۀ خود از رحمت یزدان محروم گردیده است، و وجودش کاملاً شرّ و بدی شده است، و از حالت مزدوج و دوگانگی زدوده گردیده است و کنار افتاده است ... بدین خاطر رحمت یزدان مقتضی بوده است انسانها را با فرستادن پیغمبران به سویشان کمک کند. پیغمبران عنصر خیر و خوبی را در درون انسانها به جوش و خروش درمی‌آورند، و استعداد هدایت و راهیابی را در فطرتشان برمی‌انگیزند و از زیـر توده‌های هواهـا و هوسها و ناهنجاریها و کژراهه‌رویها بیرون می‌کشند. دیگر جای اعتقاد بدین امر نمی‌نماند که گفته شود خدا کسی را برنمی‌انگیزد و پیغمبر نمی‌کند و به سویشان روانه نمیدارد.
این بعثت به معنی برانگیختن و روانه کردن پیغمبران بود. امّا بعثت به معنی رستاخیز مردگان در آخرت نیز هست. رستاخیز مردگان نـیز برای پیدایش نخستین ضرورت دارد. پیدایش انسانها در این جهان صورت می‌گیرد، ولی حساب و کتاب به تمام و کمال در ایـن جهان داده نمی‌شود، به خاطر حکمت و فلسفه‌ای که خدا اراده فرموده است و خواسته است، حکمت و فلسفه‌ای که به نظم و نظام جهان هستی مربوط و منوط است و ما آن را نمی‌دانیم و تنها خدا آن را می‌داند و بس. یزدان سبحان رستاخیز مردگان و زندگی دوباره سرمدی ایشان را ترتیب داده است تا انسانها به حساب و کتاب خوب یا بد خود به تمام و کمال برسند، و به چیزی دستیابی پیدا کنند که کردار و رفتار و پندار نخستین ایشان در زندگی دنیا آن را سزاوارشان کرده است و لائق اثبات نموده است. دیگر جای شکّ و گمان برای کسی باقی نمی‌ماند که بگوید خدا کسی از مردمان را برنمی‌انگیزد و روانه نمیدارد. چون چنین شکّ و گمانی مخالف اعتقاد به حکمت و کمال خداوند بزرگوار سبحان است ...
این گروه جنّیان ظنّ و گمان قوم خود را تصحیح می‌کنند، و قرآن وقتی که حکایت حال ایشان را روایت می‌فرماید اوهام و خیالبافیهای مشرکان را تـصحیح می‌نماید.
*
جنّیان حکایت حال و وضعی را ادامه می‌دهند که بدان رسیده‌اند، و با کار و بار این رسالت آشنا شده‌اند از روی آنچه در گوشه و کنار جهان، و در آفاق و نواحی آن، و در احوال و اوضاع آسمان و زمین مشاهده کرده‌اند، تا دست بکشند از هر تلاش و کو‌ششی که با اراده و خواست خدا از این رسالت جور درنمی‌آید و متّفق و متّحد درنمی‌آید. همچنین از هر گونه ادّعـای شناخت غیب و آشنائی با غیب خود را رها سازند، و از ادّعای هر نوح قدرت و سلطه‌ای از این دست، دست بـکشند:
(وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَشُهُبًا (٨) وَأَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدًا (٩) وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا) (١٠)
ما قصد آسمان کردیم، و همه جای آن را پر از محافظان و نگهبانان نیرومند (ملائکه) و شهابها(ی سـوزنده) یافتیم. ما (پیش از این) در گوشه‌ها و کنارهای آسمان برای استراق سمع می‌نشستیم (و کسب خبر می‌کردیم) ولی اکنون هر کس بخواهد گوش فرا دهد، شهاب آماده‌ای را در کمین خود می‌یابد که به سوی او نشانه می‌رود. ما نمی‌دانیم که آیا برای ساکنان زمین شر و بلا درنظر صرفته شـده است، و یحا این که پروردگارشان خیر و هدایت ایشان را خواسته است؟.
این وقائعی که قرآن آنها را در بارۀ جنّیان روایت می‌کند و از زبان خـودشان آنها را بیان می‌فرماید، بیانگر این است که پیش از این رسالت واپسین - چه بسا در مدّت زمان میان این رسالت و میان رسالتی که پیش از آن بوده است و رسالت عیسی علیه السّلام است، جنّیان تلاش می‌کرده‌اند با جهان بالا، یعنی عالم فرشتگان، تماس پیدا کنند، و استراق سمع نمایند و به چیزهائی گوش فرا دهند که در آنجا میان فرشتگان در بارۀ امور و شؤون آفریدگان زمین، یعنی آدمیزادگان، گفته می‌شده است و رد و بدل می‌گردیده است، چیزهائی که فرشتگان مکلّف و موظّف به انجام آنها برای اجرای اراده و مشیّت خدا و قضا و قدر او می‌شده‌اند. انگاه جنّیان چیزهائی را که می‌شنیده‌اند و دریافت می‌کرده‌اند به کاهنان و غیبگو‌یان می‌رسانیده‌اند، تا ایشان به نوبۀ خود برابر نقشۀ اهریمن مردمان را بفریبند و از راستای راه حق منحرف‌کنند) این‌کاهنان و غیبگ‌یان از حـق اندکی‌که به دست می‌آوردند سوء استفاده می‌کردند. این حـقّ اندک را با بسیاری از چیزهای باطل می‌آمیختند، و آن را در مدّت زمان میان دو رسالت، و خالی بودن زمین از پیغمبری، رواج می‌دادند ... امّـا چگونه این کار انجام می‌گرفت و به چه شکلی صورت می‌پذیرفت، قرآن چیزی در این راستا به ما نفرموده است، و بررسی و پژوهش آن هیچ گونه ضرورتی ندارد. این خلاصۀ این حقیقت و محتوا و مضمون آن بود.
این گروه از جنّیان ک‌یند: استراق سمع و دزدانه گوش فرا دادنی نمانده است و ممکن نمی‌باشد. آنان وقتی که اکنون تلاش می‌کنند - برابر سخن خودشان آسمان را لمس مـی‌کنند - راه بدین کار را پر از نگهبانان و محافظان نیرومند می‌یابند که با شهابها به سویشان نشانه می‌روند. شـهابها به سویسان فرود می‌آید. شهابها به سوی هر کس از ایشان نشانه برود او را می کشد. جنّیان اعلان می دارند چیزی از غیب مقدّر برای انسان را نمی‌دانند:
(وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا) (١٠)
ما نمی‌دانیم که آیا برای ساکنان زمین شرّ و بلا درنظر گرفته شده است، و یا این که پروردگارشان خیر و هدایت ایشان را خواسته است!.
این غیب واگذار به علم خدا است و جز او کسی آن را نمی‌داند. ما جنّیان نمی‌دانیم خدا برای بندگان خود در زمین چه چیزی را مقدّر فرموده است. آیا مقدّر فرموده است شرّ و بلا بدیشان برساند، این است که به ضلالت و گمراهی واگذاشته شده‌اند؟ یا این که رشد را که هدایت است برای ایشان مقدّر فرموده ؟... جنّیان هدایت را در برابر شرّ و بلا به شمار آورده‌اند. پس هدابت در نظرشان خیر بوده است، و عاقبت آن هم خیر خواهد بود.
وقتی که سرچشمه‌ای که کاهنان و غیبگو‌یان گمان میبرند معلومات خود را در بارۀ غیب از آنجا برمی‌گیرند اعلام می‌دارد چیزی از غیب نمی‌داند، دیگر هر سخنی پایان می‌پذیرد، و هر گمانی و انگاری باطل می‌شود. این سرچشمه که کاهنان و غیبگو‌یان گمانش میبرند جنّیانند. جنّیان هم گفتارشان این است. پس بر کار کاهنان و غیبگو‌یان خطّ بطلان می‌خورد و کارشان تمام است. غیب را تنها خدا می‌داند و بس. هیچ کس جرأت نمی‌کند ادّعا کند که غیب می‌داند یا از آن خبر می‌دهد. قرآن آزادی عقل بشری را از هر گمانی و از هر ظنّی از این قبیل گمانها و ظنّها اعلان داشته است، و رشد و هدایت بشری را از آن روز اعلام نموده است، و آزادی انسانها را از خرافه‌ها و افسانه‌ها به اطّلاع همگان رسانده است.
امّا نگهبانان و محافظان کجا می‌ایستند! چه چیزی و چه کسانی هستند؟ چگونه شیاطین را سنگباران می‌کنند و رجم می‌نمایند؟ همۀ اینها چیزهائی هستند که قرآن و حدیث در بارۀ آنها چیزی بیان نفرموده‌اند. جز این دو منبع هم منبع دیگری وجود ندارد تا از آن در بارۀ این غیب بپرسیم و بشنویم و آگاهی پیدا کنیم. اگـر خدا می‌دانست در تفصیل آن خیر و خوبی برای ما وجود دارد، شرح و بسط می‌فرمود و ما انسانها را بهره‌مند می‌نمود. وقتی که خدا چنین نکرده است، تلاش ما در این راستا بیهوده است، و نه چیزی بر زندگی ما و نه چیزی بر شناخت ثمربخش ما می‌افزاید.
همچنین اعتراض یا ستیز پیرامون شهابها بیفائده است. شهابها پیش از بعثت و بعد از آن، مطابق نظم و نظام حهانی حرکت کرده و حرکت می‌کنند. دانشمندان ستاره‌شناس هم مطابق قانون حاکم بر هستی به شرح و بسط شهابها می‌پردازند. گاهی در شرح و بسط خود نظریّه‌های درستی و یا نادرسـی بیان می‌دارند. حتّی اگر همۀ نظریّه‌های ایشان درست باشد به موضوع ما مربوط نمی‌شود، و مخالف این نـمی‌گردد که شیاطین با این شهابها رجم و سنگاران شوند، و شهابها به سویشان نشانه رود یا نشانه نرود آن گونه که اراده و مشیّت خدا بخواهد، و قانون برابر آن اراده و مشیّت تحقّق پیدا کند و پیاده شود.
کسانی هستند که همۀ این چیزها را تنها برای مـجسّم کردن و به تصویر کشیدن محافظت یزدان سبحان از قـرآن، و مصون داشتن قرآن از آمیختن با باطل می‌دانند، و میگویند این چیزها نباید حمل بر ظاهر شود ... این بینش و این گویش بدان سبب است که آنان با جهان‌بینیها و اندیشه‌های مقرّری که بیشتر در اذهانشان قرار گرفته‌اند و پذیرفته شده‌اند به قرآن می‌نگرند و قرآن را تفسیر می‌کنند، جهان بینیها و اندیشه‌هائی که آنها را از منابع و مصادری جز قرآن گرفته‌اند ... بدین خاطر فرشتگان را نماد نیروی خیر و طاعت، و شیاطین را نماد شرّ و معصیّت می‌پندارند. رجم کردن و سنگبار نمودن را نـماد محفوظ کردن و مصون نمودن گمان میبرند ... تا آخر ... زیرا در مقرّرات پیشین ایشان - قبل از آن که با قرآن روبرو شوند -فرشتگان و شیاطین یا جنّیان را نمی‌توانستند این گونه مجسّم و ملموس تـصوّر کنند، و این گونه حرکات محسوس و مشهود، و چنین تأثیرات واقعی و علمی داشته باشند. از کجا این را آورده‌انـد؟ از کجا این مقرّرات را آورده‌اند، مقرّراتی که نصوص قرآن و حدیث را با آنها می‌سجند و وارسی می‌کنند؟
بهترین راه در فهم قرآن و تفسیر آن، و در جهان بینی اسلامی و تشکل آن، این است که انسان از ذهن خود همۀ جهان بینیهای پیشین را پاک بکند، و با قرآن روبرو شود با غیر مقرّرات جهان بینی یا خردگرائی و یا ذهنگرائی پیشین، بلکه مقرّرات خود را به طور کـلّی بسازد و ترتیب دهد آن گونه که قرآن و حدیث حقائق این هستی را به تصویر می‌کشند. بدین جهت انسان نباید قرآن و حدیث را با غیر قرآن بسنجد و وارسی کند. نباید چیزی را نفی کند یا تأویل کند که قرآن آن را ثابت می‌کند و می‌پذیرد. و چیزی را نباید ثابت بکند و بپذیرد که قرآن آن را نفی می‌نماید یا باطل می‌شمارد.
جدای از آنچه قرآن آن را مثبت یا منفی مـی‌شمارد انسان میتواند برابر خرد یا تجربۀ خود در باره‌اش سخن بگوید ...
معلوم است این را برای کسانی می‌گوئیم که به قران ایمان دارند ... ولی با وجود این نصوص قران را تأویل می‌کنند تا با مـقرّرات پیشین جایگزین در خردهایشان سازگار گردد، و با جهان بینیهای پیشین جایگزین در ذهنهایشان بخواند، جهان بینیهائی که بدنشان می‌گوید حقائق هستی باید چگونه و بر چه روال و منوالی باشد[2].
امّا کسانی که بدین قران ایمان ندارند، و این گونه جهان بینیها و اندیشه‌ها را ستمگرانه و سرسری نفی می‌کنند، تنها بدان جهت که علم به چیزی از آن پی نبرده است! آنان واقعا مضحک هستند. زیرا علم اسرار موجودات ظاهر و حاضر در حضور خود را نمی‌داند، و از اسرار چیزهائی بـی‌خبر است که در آزمونها و آزموده‌هایش از آنها استفاده می‌کند. این هم وجود همچون چیزهائی را نفی نـمی‌کند. گذشته از این، بسیاری از دانشمندان حقیقی مـثل افراد متدیّن به ناشناخته‌ها ایمان دارند، یا دست کم چیزهائی را انکـار نمی‌کنند که آنها را نمی‌دانند و از آنها آگاهی ندارند. زیرا آنان - از راه خود علم - خویشتن را در برابر ناشناخته‌هائی می‌بینند که در حضور خویش می‌یابند، و چنان گمان برده‌اند آنها را کاملاً شناخته‌اند، و از آگاهی از آنها رسته‌اند و از احاطۀ بدانها فارغ گشته‌اند. لذا تواضع علمی ارزشمند خود را نشان دادهاند، تواضعی که نشانی از ادّعاء در آن نیست، و سیمای گردن افرازی بر ناشناخته‌ها در آن دیده نمی‌شود، گردن افرازی‌ای که مدّعیان علم و مدعیان اندیشۀ علمی از خود نشان می‌دهند، آن کسانی که منکر حقائق دیانتها، و منکر حقائق ناشناخته‌هایند!
د‌نیای پیرامون ما از اسرار و رموز پر و لبریز است، بر و لبریز از ارواح، و سرریز از نیروها است. این سوره قرآن - بسان سوره‌های دیگر قرآن -گوشه‌هائی از حقائق موجود در این جهان را برایمان بیان می‌دارد، و به ما در ساختار جهان بینی حقیقی در بارۀ هستی و چیزهائی از قبیل نیروها و ارواح و حیاتهائی کمک می‌نماید که در پیرامون ما موج می‌زنند و درهم می‌آمیزند، و با حیات ما و با اشخاص ما همکاری و همزیستی دارند. این جهان بینی است که مسلمان را ممتاز می‌سازد، و او را میانه‌رو در میان وهم و گمان و خرافه‌گرای و خیال‌بافی، و میان ادّعاء کردن و گردنکشی نـمودن و سر از حقائق باز تافتن، نگاه می‌دارد. سـرچشمۀ این جهان‌بینی، قرآن و حدیث است، و مسلمان هرگونه جهان‌بینی دیگری را و هر گونه گفتاری و هر گونه تفسیر و تعبیری را با آن دو می‌سنجد و وارسی می‌کند ...
عقل بشری جولانگاه معیّن و محدودی در گشت و گذار کرانه‌های ناشناخته‌ها دارد. اسلام انسان را به سوی همین جولانگاه معیّن و محدود برمی‌انگیزد و به تلاش و کوشش می‌اندازد ... امّا عقل بشری در فراسوی این جولانگاه معیّن و محدود، قدرت آمد و شد ندارد. زیرا نیازی ندارد در فراسوی دائرۀ گشت و گذار معیّن و محدود خود بباید و برود و بیندیشد و بگوید. چیزی که انسان در کار خلافت و جانشینی در زمین بدان نیاز ندارد، مجال دسترسی بدان را نیز ندارد، و هیچ حکمت و فلسفه‌ای هم در کمک کردنش برای دستیابی بدان نیست. زیرا این کار او و وظیفۀ او نبوده، و در محدودۀ ویژگیهایش قرار ندارد. آن اندازه که برای انسان ضرورت دارد تا در پرتو آن جایگاه خود را در جهان با توجّه به چیزها و به کسان پیرامون خود بشناسد، یزدان سبحان آن را برای انسان بیان فرموده است، چون فراتر از تاب و توان انسان است. آن را برای انسان بیان فرموده است بدان اندازه که تاب و توان آن را دارد. از جملۀ این چیزها این غیب ویژۀ مربوط به فشتگان و شیاطین و روح و سرآغاز و سرانجام است ...
و امّا کسانی که در پرتو هدایت خدا راهیان شده‌اند، در بارۀ این گونه امور و شؤون در کنار چیزی می‌ایستند و با چیزی بس می‌کنند که خدا آن را در کتاب خود معلوم فرموده است و بر زبان پیغمبران جاری نموده است. از آن، عظمت آفریدگار، حکمت و فلسفۀ خدا در آفرینش جهان، و شناخت جایگاه انسان ساکن زمین در برابر این جهانها و روحها را استفاده می‌کنند. نیروهای خرد خود را در پرده‌برداری از حقائق، و علم و اطّلاع از چیزهائی صرف می‌کنند که برای عقل ممکن است، و عقل میتواند در محدودۀ این زمین و اجرام پیرامون آن به اندازۀ لازم برای آدمیزادگان راجع بدانها به تلاش بایستد و به تکاپو بپردازد. بهره برداری می‌کنند از چیزهائی که دانسته‌اند در راه کار و تولید و آبادانی این زمین، و برخاستن به کار خلافت و وظیفۀ جانشینی در زمین در پرتو هدایت و رهنمون یزدان. در این راستا هم رو به خدا می‌کنند و می‌رو.ند، و بلند و بلند س‌شوند و اوج می‌گیرند و ص‌د می‌کنند تا بـدانجا که یزدان سبحان اجازه فرموده است که به سوی آن اوج بگیرند و صعود بکنند.
ولی کسانی که در پرتو هدایت یزدان راهیاب نشده‌اند به دو گروه بزرگ تقسیم شده‌اند:
گروهی پیوسته با عقلها و خردهای محدود خود به تلاش و تکاپو می‌پردازند برای درک و فهم چیزهائی که نامحدودند و خداوند بزرگوار آنها را برای انسانها محدود و مشخّص نکرده است و در دائرۀ خردهایشان قرار نداده است، و در کتابهای آسمانی ایشان را با آن حقائق غیبی آشنا ننموده است. از جملۀ چنین کسانی فیلسوفان هستند که کوشیده‌اند این هستی و ارتباطها و پیوندهای آن را تفسیر و تعبیر کنند. در این راستا لغزیده‌اند و سکندری خورده‌اند، همسان کودکانی که می‌خواهند از کوه بلندی بالا بروند که قلۀ آن نهایت نداشته باشد. یا کودکانی که تلاش می‌کنند معمّای هستی را حل بکنند در حالی که هنوز تلفظ حروف الفباء را نمی‌دانند! این چنین فیلسوفانی جهان بینیها و انـدیشه‌های خنده‌آوری داشته‌اند - در حالی که بزرگ‌ترین فیلسوفان بوده‌اند - واقعاً جهان بینیها و اندیشه‌های خنده‌آوری داشته‌اند وقتی که انسان تصوّرات و نظریّات ایشان را مقایسه می کند بـا جهان بینی و اندیشۀ روشن راست و درست و زیبا و دلربائی که قرآن آن را پدید می‌آورد. این جهان بینیها و اندیشه‌ها خنده‌آور هستند از لحاظ اشتباه‌ها و لغزشها، دوگانیها و تضادّها، سستیها و تزلزلها، زشتیها و پلشتیها، و پستیها و خواریهائی که در آنها است، زمانی که با عظمت جهان هستی مقایسه می‌گردند، جهان هستی‌ای که آن را با همچون چیزهائی تفسیر و تعبیر می‌کنند و از آن سخن میگویند! .. از این سخن فیلسوفان بزرگ یونانی را نیز مسـتثنی و جـدا نمی‌کنم، و فیلسوفان مسلمانی را نیز مستثی و جدا نـمی‌سازم که از فیلسوفان بزرگ یونان در برنامۀ اندیشه تقلید کرده‌اند و به دنبال ایشان رفته‌اند. فیلسوفان معاصر را نیز از آنان مستثنی و جدا نمی‌گردانم، وقتی که جهان بینی و اندیشۀ ایشان با جهان بینی و اندیشۀ اسلامی در بارۀ هستی مقایسه می‌شود.[3]
این گروهی بود، و امّا گروه دیگری، مأیوس شده‌اند از این که همچون سبک و همچون جهتی را در کار علم و معرفت در پیش بگیرند. این است از این جهت و رویکرد کنار رفته‌اند، و خودشان را و تلاش خودشان را منحصر به علم تجربی و تطبیقی کرده‌اند. از نشناخته‌هائی که راهی به سوی دستیابی بدانها نیست، کنار کشیده‌اند، و در این ناشناخته‌ها از هدایت یزدان کمک نگرفته‌اند. بدان دیلیل که نمی‌توانند خدا را درک و فهم کنند! این گروه در اوج غلوّ خود در دو قرن هیجدهم و نوزدهم بودند. و لیکن از سرآغاز این قرن، یعنی قرن بیستم از خواب غرور سرکش علمی بیدار شدند و از مستی و منگی آن برخاستند، بدان جهت که ماده از دستهایشان گریخت و به پرتو «ناشناخته اصل» تبدیل گردید! نزدیک است که گفته شود این چیز ناشناخته اصل و مجهول‌الهویّه، «ناشناخته قانون»و گردید!
اسلام بر صخره سنگ یقین، استوار و پایدار باقی ماند. اسلام به انسانها از ناشناخته‌ها آن اندازه می شناساند که خیر و صلاحشان در آن باشد، و بر تاب و توان عقلانیشان در کـار خلافت زمـین بیفزاید، و برای خردهایشان جولانگاهی را آمـاده سازد که در آن خردهایشان در امن و امان به کار پردا‌زد، و آدمیان را به راهی رهنمود و رهنمون کند کـه راست‌ترین و درست‌ترین راه برای پـرداختن به مجهولات و ناشناخه‌ها و به معلومات و شناخته‌ها باشد).
*
بعد از آن، آن گروه از جنّیان حال و موضع خود را در برابر هدایت خدا بیان می‌دارند. از بیان ایشان متوجّه می‌گردیم که جنّیان طبیعت مزدوج، یعنی سـرشت دوگانه‌ای دارند، بسان طبیعت و سرشت انسان، در این که استعداد هدایت و استعداد ضلالت دارند. این گروه از جنّیان در بارۀ عقیدۀ به پروردگارشان برایمان سخن می گویند، در آن حال که به پروردگار ایمان آورده‌اند. از اندیشۀ خود در بارۀ فرجام کسانی سخن برایمان میگویند که راهیاب می‌گردند یا گمراه می‌شوند:
(وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِکَ کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا (١١) وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَ اللَّهَ فِی الأرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا (١٢) وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا (١٣) وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا (١٤)وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا) (١٥)
برخی از ما (تسلیم فرمان خدا و) خوب و شایسته‌اند، و بعضی از ما جز این. (یعنی نافرمان و بی‌دین). اصلاً ما فرقه‌ها و گروههای متفاوت و گوناگونی هستیم. ما یقین داریم که هرگز نمی‌توانیم بر ارادۀ خداوند در زمین غالب شویم، و نمی‌توانیم از پنجۀ قدرت او فرار کنیم. (بنا بر این، وقتی که نه راه غلبه وجود دارد، و نه راه گریز، چاره‌ای جز تسلیم فرمان دادگرانۀ او نیست). ما هنگامی که رهنمود (قرآن را) شنیدیم، بدان ایمان آوردیم، هر کس که به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از کاستی (پاداش) می‌ترسد، و نـه از ستم (حاصل از افزودن بر بدیهایش). در میان مـا، فرمانبرداران، و منحرفان و بیدادگرانند. آنان که فرمانبردارند هدایت و خیر را برگزیده‌اند. و امّا آنان که ستمگر و بیدادگرند، هیزم و هیمۀ دوزخ هستند.
این گفتار جنّیان که بیان می کند در میان ایشان خوبان و بدان، و مسلمانان و منحرفان هستند، بیانگر مـزدوج و دوگانه بودن سرشت جـنّیان، و آمادگی داشتن برای انجام خیر و شرّ، همچون انسانها است. جز جنّیانی که به شرّ اختصاص پیدا کرده‌اند، و آنان اهریمن و پیروان او هستند. این گفتار دارای اهمّیّت فـراوانی در تـصحیح جهان بینی همگانی ما در بارۀ این آفریدگان است. اغلب ما، حتّی درس خواندگان آگاه ما بر این عقیده و بارویم که جنّیان نماد شرّ و بدی هستند، و سرشت ایشان در شرّ و بدی خلاصه شده است. و این که در میان آفریدگان تنها انسان دارای طبیعت مزدوج و سرشت دوگانه است. این دیدگاه ناشی از مقرّرات پیشین ما در جهان بینیهایمان در بارۀ حقائق جهان هستی است، همان گونه که قبلاً گفتیم. اینک وقت آن فرا رسیده است که برابر مقرّرات صحیح قرآن به حقائق جهان هستی بنگریم.
(وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِکَ).
برخی از ما (تسلیم فرمان خدا و) خوب و شایسته‌اند، و بعضی از ما جز این. (یعنی نافرمان و بی‌دین(.
حال ایشان را با صفت عامی بیان می‌دارد:
(کُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا) (١١)
اصلاً مـا فرقه‌ها و گروههای متفاوت و گوناگونی هستیم.
یعنی هر گروهی از ما شیوه و روش و راه جدا و بریده و گسیخته از گروه دیگری دارد.
سپس این گروه از جنّیان بعد از ایمان آوردن خود عقیدۀ ویژۀ خویش را بیان می‌دارند:
(وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَ اللَّهَ فِی الأرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا) (١٢)
ما یقین داریم که هرگز نمی‌توانیم بر ارادۀ خداوند در زمین غالب شویم، و نمی‌توانیم از پنجۀ قدرت او فرار کنیم. (بنا بر این، وقتی که نه راه غلبه وجود دارد، و نه راه گریز، چاره‌ای جز تسلیم فرمان دادگرانۀ او نیست). آنان قدرت خدا را بر خود در زمین می‌دانند، و ناتوان بودن خود را در گریختن از. سلطۀ خدا را نیز می‌دانند. می‌دانند که از پنجۀ قدرت یزدان سبحان رهائی و گریز امکانی ندارد، و نمی‌توان از قضا و قدر خدا گسیخت و رها گردید. پس آنان وقتی کـه در زمین هستند نمی‌توانند خدا را درمانده کنند. ایشان با گریختن از زمین هم نمی‌توانند خدا را ناتوان سازند. این هم بیانگر ضعف بنده در برابر پروردگار، و ضعف آفریده در برابر آفریدگار است. پی بردن به سلطۀ خداونـد چیره و پیروزمند است.
این جنّیانند که کسانی از انسانها بدیشان پناه میبرند! کسانی از انسانها در برآورد کردن نیازمندیها به چنین جنّیانی متوسّل می‌شوند و از ایشان کمک می طلبند! همین جنّیان هستند که مشرکان میان یزدان سبحان و میان ایشان حسب و نسب قرار می‌دهند! این جنّیان خودشان به عجز و درماندگیشان، و به قدرت یزدان سبحان اعتراف می کنند. اقرار می‌نمایند به ضعف خودشان و به قدرت ایزد منّان، و به شکست خودشان و به چیرگی خداوند جهان. در نتیجه این گروه از جنّیان نه تنها عقیدۀ قوم خود را، بلکه عقیدۀ مشرکان را نیز تصـحیح می‌کنند، و میگویند: نیروی یگانه‌ای بر کلّ جهان و بر کسان موجود در آن، حاکم و غالب است. آن گاه حال و وضع خود را بیان می‌دارند بدان گاه که هدایت را شنیده‌اند، هر چند قبلاً نیز حال و وضع خود را بیان کرده‌اند. ولی حال و وضع خود را در اینجا دیگر باره بیان می‌دارند به مناسـت سخن گفتن از فرقه‌ها و طائفه‌های خودشان در قبال ایمان:
(وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ).
ما هنگامی که رهنمود (قرآن را) شنیدیم، بـدان ایمان آوردیم.
هر کس که هدایت را بشنود باید بدان ایمان بیاورد. آنان قرآن را شنیدند، و لیکن آن را هدایت می نامند. حقیقت قرآن و نتیجۀ آن هم همین است. آنگاه بیان می‌دارند که به پروردگارشان یقین و اطمینان دارند. این یقین و اطمینان، یقین و اطمینان شخص مؤمن به سرور و آقای خودش است:
(فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا) (١٣)
هر کس که به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از کاستی (پاداش) می‌ترسد، و نه از ستم (حاصل از افزودن بر بدیهایش).
این یقین و اطمینان، یقین و اطمینان کسی است که به عدالت و دادگری خدا، و به قدرت و توانائی خدا، و گذشته از آن به سرشت ایمان و حقیقت آن، اعتقاد و اعتماد دارد ... چه یزدان سبحان عادل و دادگر است، هرگز از حقّ مؤمن نمی‌کاهد، و بیش از تاب و توان بر او چیزی تحمیل نمی‌کند. یزدان منّان قادر و توانا است، بندۀ مؤمن خود را می‌پاید و نمی‌گذارد اصلاً چیزی از آنچه استحقاق دارد کاسته شود، و بیش از حدّ تاب و توان بر او چیزی تحمیل گردد، و به رنج و زحمت انداخته شود. چه کسی میتواند از شخص مؤمن چیزی بکاهد یا بر او چیری تحمیل کند، در حالی که مؤمن در کنف حمایت و رعایت او قرار دارد؟ گاهی مـؤمن از برخی از کالاهای زندگی این دنیا محروم می‌گردد، ولی این کاستن از حقّ او بشمار نمی‌آید. چه عوضی که به جای چیزی که از آن محروم می‌گردد بدو داده می‌شود این کاهش را برطرف می کند. گاهی هم اذیّت و آزاری از سوی نیروهای زمین بدو می‌رسد. لیکن این هم تحمیل بشمار نمی‌آید زیرا پروردگارش تاب و توانی بدو می‌دهد که درد و الم را تحمّل می‌کند و از آن سود می‌برد و بدان بزرگ و والا می‌گردد. اصـلاً ارتباط مؤمن با پروردگارش رنج و مشقّت را برای او سبک می‌دارد، و این رنج و مشقّت را به خیر و صلاح دنیا و آخرت او تبدیل می‌کند.
در این صورت مؤمن از کاهش حقّ و تحمیل ظلم، در امان روس و روانی است:
(فَلا یَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا) (١٣)
نه از کاستی (پاداش) می‌ترسد، و نه از ستم (حاصل از افزودن بر بدیهایش).
این امن و امان تولید آسایش و آرامش در طول مدّت عافیت و سلامت می‌کند. این است که مؤمن با پریشانی و نگرانی زندگی را بسر نمیبرد. وقتی که زیان و ضرر و ناخوشی در میان است به عجله و شتاب و جزع و فزع نمی‌افتد، و راه‌ها و درروها بر او بسته نمی‌گردد ... بلکه زیان و ضرر و ناخوشی را امتحان پروردگارش می‌داند و بر آن شکیبائی می‌کند، و در برابر آن بدو اجر و پاداش داده مـی‌شود. به امید گشایشی که خدا مـی‌رساند مـی‌نشیند و بدو اجر و پاداش داده می‌شود. مؤمن در هر دو حالت از کاهش و تحمیل نمی‌ترسد، و کاهش و تحمیلی بر خود نمیبیند. آن گروه مؤمن جنّیان در به تـصویر کشیدن این حقیقت روشن، راست گفته‌اند.
سپس آن گروه جنّیان، عقیدۀ خود را در بارۀ حقیقت هدایت و ضلالت، و در بارۀ پاداش و پادافره هدایت و ضلالت بیان می‌دارند:
(وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا (١٤) وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا) (١٥)
در میان ما، فرمانبرداران، و منحرفان و بیدادگرانند. آنان که فرمانبردارند، هدایت و خیر را برگزیده‌اند. و امّا آنان که ستمگر و بیدادگرند، هیزم و هیمۀ دوزخ هستند.
«الْقَاسِطُونَ»: ستمگرانی هستند که از عدالت و دادگری و خیر و صلاح دوری می‌گزینند. این گروه از جنّیان «ْقَاسِطُونَ» را در برابر «مُسْلِمُونَ» قرار دادهاند. در این هم اشاره لطیف و ظریف و پرمعنی و محتوائی است. چه مسلمان، عادل و دادگر و طالب خیر و صلاح است. مقابل او قاسط، یعنی ستمگر تباهی پیشه است ...
(فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوْا رَشَدًا) (١٤)
آنان که فرمانبردارند، هدایت و خیر را برگزیده‌اند. تعبیر با واژۀ «تَحَرَّوْا» که به معنی: قـصد کردند و گرائیدند و برگزیدند، است اشاره دارد به این که راهیابی به اسلام دقّت در جنبش هدایت را می‌طلبد. هدایت هم ضدّ گمراه و ضلالت است. معنی آن، رفتن و جستجو کردن راست و درست است، و گزینش راست و درست از روی آگاهی و هدف است. راست و درست را باید جست، و پس از روشن شدن و آشکار گردیدن راست و درست آن را پذیرفت. جستجو‌ی راست و درست، دست و پا زدن کورکورانه و روان شدن بدون درک و شعور نیست. معنی این سخن این است که مسلمانان عملاً به خیر و صواب رسیده‌اند و پی برده‌اند زمانی که اسلام را انتخاب کرده‌اند و برگزیده‌اند ... این هم معنی دقیق و زیبائی است ...
(وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا) (١٥)
و امّا آنان که ستمگر و بیدادگرند، هـزم و هیمۀ دوزخ هستند.
یعنی کارشان روشن است و فرجامشان معیّن. آنان کارشان به جائی کشیده است که هیزم و هیمۀ دوزخ شده‌اند. دوزخ با افرزینۀ وجودشان شعله‌ور و زبانه‌کش می‌شود، و بر شعله‌های آن افزوده می‌گردد، همان گونه که آتش با هیزم و هیمه برمی‌افروزد و شعله‌ور می‌شود ...
این سخنان بیانگر این واقعیّت است که جنّیان هم با آتش دوزخ عذاب می‌گردند، و مفهوم آن این است که آنان از نعمت بهشت هم برخوردار و بهره‌مند می‌شوند ... نصّ قرآنی این گونه پیام می‌دهد. ما هم جهان‌بینی خود را از قرآن برمی‌گیریم و به فرمان قرآن می‌رویم.
دیگر بعد از نصّ قرآن کسی حقّ ندارد چیزی بگوید و در آن گفته به جهان بینی غیرقرآنی استناد بکند، و برابر برداشت از گفتار غیرقرآنی از سرشت مـیان و سرشت آتش دوزخ و یا سرشت بهشت صحبت نماید و دم بزند ... آنچه خدا فرموده است حقّ خواهد بود و جای جدال - و ستیزی در آن نیست.
آنچه بر جنّیان منطبق می‌گردد از چیزهائی که برای قوم خود بیان داشته‌اند، بر آدمیان نیز منطبق می‌گردد، و وحی آسمانی با زبان پیغمبرشان آن را بدیشان گفته است و رسانده است ...
*
تا بدینجا وحی آسمانی سخنان جنّیان را با واژگـان خودشان در بارۀ خودشان نقل و روایت می‌فرماید. سپس از این شیوه عدول می‌کند و به چکیدۀ سخنان ایشان در بارۀ کار خدا با کسانی می‌پردازد که راه خدا را در پیش می‌گیرند و به فرمان یزدان می‌روند. سخنان ایشان را با معانی و مفاهیم بیان می‌دارد نـه با خود واژگان و گفته‌های آنان:
(وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لأسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا (١٦) لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَمَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا) (١٧)
اگر آدمیان و پریان بر راستای راه (یکتاپرستی و فرمانبرداری از اوامر و نواهی الهی) ماندگار بمانند، آب زیاد (و نعمت فراوان) بهرۀ ایشان مـی‌گردانیم. هـدف این است که ما آنان را با این نعمت فراوان بیازمائیم، و هر کس از ذکر و یاد پروردگارش رویگردان گردد، او را به عذاب سخت و طاقت فرسائی داخل می‌گردانیم.
یزدان سبحان می‌فرماید: جنّیان در بارۀ ما می‌گفتند چیزی را که مفهوم آن این است: مردمان اگر بر راستای راه می‌ماندند، یا اگر ستمگران بر راستای راه میبودند، ما بدیشان آب فراوانی ارزانی می‌داشتیم که نماد و سبب نعمت فراوان است. در نتیجه رزق و روزی و آسایش و رفاه زیادی را بهرۀ آنان می‌نمودیم.
(لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ).
هدف ایـن است که ما آنان را بـا این نعمت فراوان بیازمائیم.
آنان را بیازمائیم که آیا شکر نعمت بجای می‌آورند و سپاسگزاری می‌نمایند، یا این که کفر می‌ورزند و ناشکری می‌کنند.
عدول از نقل قول جنّیان و پرداختن به مفهوم و محتوای گفتارشان در این جا و در این نـقطه، مدلول و مفهوم نقل قول ایشان را بیشتر تأکید می‌کند از این نظریّه خدا در این باره از ایشان خبر می‌دهد و بدیشان وعده می‌دهد. همانند این نگرشها در شیوۀ قرآنی زاد است. این شیوه برای زنده نگاه داشتن معانی، و تقویت مفاهیم، و بیشتر توجّه کردن به معانی و مفاهیم، مفید و سودمند است. این نگرش، چند حقیقتی را دربر دارد که در تشکیل عقیدۀ مؤمن، و در جهان بینی او راجع به رویدادهای کارها و همبستگیهای آنها دخالت دارند:
نخستین حقیقت: پیوند میان ماندگاری ملّتها و گروه‌ها بر یگانه راه رسیدن به خدا، و میان فراوان کردن رفاه و آسایش و اسباب و وسائل آن است، که اولین سبب و وسیلۀ رفاه و آسایش هم وفور آب و بارش زیاد آن است. هنوز هم که هنوز است زندگی بر چرخۀ آب در هر ناحیه‌ای استوار و پایدار است. و هنوز که هنوز است رفاه و آسایش پیامد این چرخۀ پر برکت است حتّی در این روزگار که صنعت در آن پخش و پراکنده است، و دیگر کشت و زرع یگانه منبع رزق و روزی و رفاه و آسایش نیست. امّا با این وجود آب در عمران و آبادانی آب است و اهمّیّت خود را دارد ...
این پیوند میان ماندگاری بر راه، و میان رفاه و آسایش و استقرار در زمین، حقیقت برپا و برجائی است. عربها در بیابان خشک زندگی سختی را داشتند، تا وقتی که بر راستای راه قرار گرفتند. سرزمینهانی برایشان فتح شد که در آنجاها آب فراوان بود، و ارزاق زیاد. بعد از آن از راستای راه کناره‌گیری کردند، زمین هم خیرات و برکات خود را از ایشان بازگرفت. هنوز که هنوز است آنان در بدبیاری و سختی هستند، تا وقتی که به راستای راه برمی‌گردند و بر آن استوار و ماندگار می‌مانند. آن وقت است که وعدۀ خدا در بارۀ ایشان تحقّق می‌پذیرد و پیاده می‌شود.
اگر ملّتهائی هستند که بر راستای راه قرار ندارند، امّا با وجود این از وفور نعمت و ثروت برخوردارند، قطعاً آن ملّتها با آفات و بلایای دیگری در انسانیّت، امنیّت، ارزش انسان و کرامت او، در میان خود گرفتارند، آفات و بلایائی که از آن وفور نعمت و ثروت، مفهوم رفاه و آسایش را می‌گیرد، و زندگی را در میانشان لعنت و نفرین منحوس برای انسانیّت انسان، اخلاق، ارزش، بزرگواری، امن و امان، آرامش و آسایش انسان می‌سازد ... همان گونه که توضیح آن در سورۀ نوح گذشت.
حقیقت دوم: حقیقتی است نصّ از نص این آیه برمی‌جوشد. این حقیقت این است که رفاه و آسایش امتحان و آزمایشی است که یزدان از بندگان به عمل می آورد.
(ونبلوکم بالشر والخیر فتنة).
ما شما را با سود و زیان و خوبیها و بدیها (در زندگی دنیا) کاملاً می‌آزمائیم. (انبیاء/35)
صبر و شکیبائی بر رفاه و آسایش، و شکر و سپاس آن را بجای آوردن، و در رفاه و آسایش خوبی و نیکی کردن و خوب و نیک ماندن، سخت‌تر و کمیاب‌تر از صبر و شکیباوی بر سختی و دشواری و رنج و گرفتاری است، برعکس آنچه در نگاه شتابگرانه و سطحی به نظر می‌آید ... بسیارند کسانی که بر سختی و دشواری و رنج و گرفتاری، صبر و شکیبائی مـی‌ورزند و در برابر آن می‌ایستند و خویشتنداری می‌کنند. چرا که دشواریها و گرفتاریها در دل و درون انسان، خود را جمع و جور کردن و بیداری و هوشیاری و مقاومت و پایداری را برمی‌انگیزد. همچنین انسان را به یاد خدا و پناه بردن بدو و یاری و مدد خواستن از او می‌اندازد، به ویژه زمانی که تکیه‌گاه‌ها فرومی‌ریزد و پناهگاهی جز او نمی‌ماند، و تنها باید به پردۀ آستانۀ او چنگ زد و بس. ولی رفاه و آسایش انسان را به فراموشکاری و غفلت می‌کشاند، و به لهو و لعب و بیخبری سوق می‌دهد، و اندامها را سست می‌گرداند، و عناصر مقاومت و پایداری را در نفس به خـواب می‌برد، و فرصت می‌دهد نعمت گول بزند و بفریبد، و اهریمن به خواب ببرد و بیخبر بگرداند!
امتحان نعمت و آزمون قدرت، نیاز مبرم به بیداری همیشگی و هوشیاری دائم دارد تا انسان را از فتنه و بلا محفوظ و مصون گرداند ... نعمت مال و رزق، اغلب انسان را به فتنه و بلای سرمستی و کم‌شکری همراه با اسراف و زیاده‌روی، یا همراه با بخل و تنگچشمی، سوق می‌دهد و می‌کشاند. هر دوی انتها هم آفت و بلای نفس انسان و زندگی هستند. .. نعمت قدرت اغلب انسان را به فتنه و بلای سرمستی و کم‌شکری همراه با طغیان و سرکشی و ظلم و زور، سوق می‌دهد و می‌کشاند، و انسان را بر آن می‌دارد که به وسیلۀ قدرت و قوّت، بر حقّ و حقیقت و بر مردمان گردنکشی و گردن افرازی شود، و بر مقدّسات الهی تاخت و تاز گردد ... نعمت جمال و زیبائی نیز در بسیاری از اوقات انسان را به فتنه و بلای تکبّر و خودبزرگ بینی و ویلانی، سوق می‌دهد و می‌کشاند، و انسان را به جایگاه‌ها و مکانهای فسق و فجور و بزهکاری و گمراهی پرت می‌کند ... نعمت ذکاوت و تـیزهوشی هم در بسیاری از اوقات انسان را به فتنه و بلای غرور و سبک داشتن دیگران و ناچیز انگاشتن ارزشها و معیارها، سوق می‌دهد و می‌کشاند ... تقریباً هـیچ نعمتی بدون فتنه و بلا نیست، مگر نعمت کسی که به یاد خدا باشد و خدا او را بپاید و او را محفوظ و مصون فرماید ...
حقیقت سوم: این حقیقت این است که رویگردانی از یاد خدا و پشت کردن به خدا که فتنه و بلای امتحان با رفاه و آسایش بدان می‌انجامد، منتهی به عذاب خدا می‌گردد. نصّ قرآنی صفت این عذاب را بیان می‌کند:
(یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا) (١٧)
او را به عذاب سخت و طاقت‌فرسائی داخل می‌گردانیم. این صفت عذاب، اشاره به رنج و مشقّتی دارد بسان رنج و مشقّت کسی که به سوی نقطۀ مرتفعی صعود بکند. چنین کسی هر اندازه بالاتر و بالاتر برود بر رنج و مشقّتش افزوده می‌شود. قرآن اغلب به رنج و مشقّت بالا رفتن و صعود کردن اشاره فرموده است. در جائی آمده است:
(فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره للإسلام , ومن یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا کأنما یصعد فی السماء).
آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را (با پرتو نور ایمان باز و) گشاده برای (پذیرش) اسلام مـــی‌سازد، و آن کس را که خدا بخواهد گمراه و سرگشته کند، سینه‌اش را به گونه‌ای تنگ می‌سازد که گوئی به سوی آسمان صعود می‌کند (و به سبب رقیق شدن هوا و کمبود اکسیژن، تنفس کردن هر لحظه مشکل و مشکل‌تر می‌شود. کافر لجوج نیز با پیروی از تقالید پوسیده، هردم بیش از پیش از هدایت آسمانی دورتر و کینه‌اش نسبت بـه حقّ و حقیقت بیشتر و پذیرش اسلام برای وی دشوارتر می‌شود). (انعام/125)
در جای دیگری آمده است:
(سأرهقه صعودا).
به زودی او را به بـالا رفتن (از گردنۀ مشکلات و معضلات زندگی) وامی‌دارم (و به سختیها و دشواریهای فراوان دچار می‌سازم). (مدّثّر/17)
این حقیقت محسوس و ملموس و معروف و معلومی است. تقابل موجود در میان امتحان کردن با رفاه و آسایش، و عذاب سخت هنگام سزا و جزا، آشکار و روشن است.
*
آیۀ سوم این روند قرآنی، درست است نقل قول جنّیان باشد. و درست است از اول فرمودۀ یزدان بوده و بر زبان جنّیان نرفته باشد:
(وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا) (١٨)
مسجدها مختص پرستش خدا است، و (در آنها) کسی را با خدا پرستش نکنید.
این آیه در هر دو حالت بیانگر این است که سجده‌ها یا جایگاه‌های سجده که مسجدها است - جز برای خدا نیست.[4] در این صـورت است که توحید خالص و یگانه پرستی کامل صورت می‌پذیرد و بس. بدین هنگام سایۀ هر گونه سجده بردنی و پرستش نمودنی برای هر کسی، و برای هر ارزشی، و برای هر اعتباری، از میان می‌رود و محو مـی‌شود. فضا می‌پالاید و منحصر می‌گردد و محض بندگی و پرستش خالصانۀ خدا می‌شود. دعاء که مصدر «تَدْعُوا» است به معنی پرستش کردن و به کمک طلبیدن است. پرستـش کردن یا به کمک طلبیدن دیگران با با خدا بدین شکلها صورت می گیرد: با خدا جز خدا را پرستش کردن ... به غیر خدا پناه بردن و خود را در پناه کسی جز خدا گرفتن ... دل به کسی جز خدا دادن و کسی را جز خدا در دل حاضر آوردن.
اگر این آیه بیانگر گفته‌های جنّیان باشد، تأکید سخنان پیشین ایشان است:
(وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا) (٢)
و کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم. (جنّ/2)
در موضع خاصّی آمده است که موضع عبادت کردن و سجده بردن است. اگر هم این آیه نقل قول جنّیان نبوده و خدا یک راست آن را فرموده باشد، رهنمود و رهنمونی بشمار است که به مناسبت گفتار جنّیان و یگانه پرستی ایشان، در جایگاه خود آمده است برابر شیوه و روشی که قرآن دارد.
آیۀ بعدی نیز همچنین است:
(وَأَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا) (١٩)
)به من وحی شده است که) چون بندۀ خدا (محمّد) بر پـای ایستاد (و شروع به نماز و خـواندن قرآن در آن کرد) و به پرستش خداوند پرداخت، کافران پیرامون او تنگ یکدیگر ازدحام کردند.
یعنی گرد هم آمده و پیرامون او راکرفته‌اند، وقتی‌که او برخاست و به نماز ایستاد و به پرستش پروردگارش پرداخت‌ء «صلاه) معنی اصلی آن دعا و پرستش است. اگر این آیه از زبان جنیان نقل و روایت شده باشد، نقل قول ایشان در باره مشرکان عرب است. مشرکان عربی که دسته‌ها وگروه‌هائی از ایشان پیرامون پیغمبر خدا ــنه‌صه‌گرد می‌آمدند، بدان هن‌م‌که او به نماز می‌ایستاد، یا این که قرآن را می‌خواند و تلاوت می‌کرد، همان گونه که در سورۀ «معارج» آمده است:
(فَمَالِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ (٣٦) عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ) (٣٧)
کافران را چه شده است که به سوی تو شتابان می‌آیند (و گردن می‌کشند و به سخنان تو گوش فرا می‌دهند؟!). دسته دسته، در راست و چپ (تو حلقه می‌زنند و) قرار می‌گیرند. (معارج/36و37)
با دهشت و وحشت گوش فرا می‌دهند ولی نمی‌پذیرند و پاسخ نمی‌دهند. یا آنان گرد می‌آیند تا بدو اذیّت و آزار برسانند، امّا یزدان سبحان او را از دست ایشان محفوظ و مصون می‌دارد، همان گونه که بارها روی داده است ... جنّیان این را به قوم خود گفته‌اند به عنوان اظهار شگفت از کار چنین مشرکانی!
اگر نقل قول جنّیان نباشد، و بلکه تنها خبر دادن یزدان باشد، حکایت حال این گروه از جنّیان خواهد بود، بدان گاه که قرآن را شنیده‌اند و سراپا شگفت شده‌اند ... گرفتار آمده‌اند و به هراس افتاده‌اند. گنگ شده‌اند و پیرامون پیغمبر خدا گرد آمده‌اند و به یکدیگر چسبیده‌اند و بر همدیگر افتاده‌اند، بسان تکّه‌های پشم که برهم افکنده شود و بخشی به بخشی بچسبد و فروافتد!.. شاید این معنی به مدلول و مفهوم آیه نزدیک‌تر باشد، چرا که با شگفت‌زده شدن و به دهشت و وحشت افتادن و ترس و هراس برداشتن جنّیان که پیدا و هویدا در تمام سخنان ایشان است سازگارتر است ... خدا هم بهتر می‌داند. ..
*
هنگامی که نقل قول جنّیان به پایان می‌آید در بارۀ این قرآن، و در بارۀ کاری که ناگهانی با ایشان روبرو گردنده است، و ذهن و شعو‌رشان را به تکان درآورده است، و آنان را متوجّه کرده است که آسمان و زمین و فرشتگان و ستارگان بدین کار سرگرم و مشغولند، و ایشان را آگاه کرده است از آثاری که این کار در نظام همۀ جهان پدید آورده است، و آنان را آگاه نموده است که این کار چه جدّیّتی و چه تلاشی را در بردارد، و چه قوانینی با آن همراه و همگامند. زمانی که همۀ اینها به پایان می‌آید، خطاب متوجّه پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم می‌شود با آهنگهای جدّی و قاطعانه و برّا که بپا و تبلیغ نما. پس از رساندن پیام بر تو چیزی نیست. تبلیغ کن و برسان و خویشتن را یکسره بگسل و برهان از ایـن کار و از هر گونه ادّعائی در بارۀ غیب و بهره‌ها و توانائیهای مردمان ... همۀ اینها در فضائی بیان می‌شود که پسوده‌ای از غم و اندوه و ناله و افغان بر آن و در آن است، پسوده‌ای که با جدّیّت و قاطعیت موجود در آن متناسب است:
(قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَلا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا (٢٠) قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا (٢١) قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا (٢٢) إِلا بَلاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالاتِهِ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا (٢٣) حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا (٢٤) قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا (٢٥) عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا (٢٦) إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا (٢٧) لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَى کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا) (٢٨)
بگو: تنها پروردگارم را می‌پرستم و کسی را انباز او نمی‌کنم. بگو: من نمی‌توانم هیچ گونه زیـانی و سودی به شما برسانم، و بـه هیچ وجه نمی‌توانم گمراهتان سازم یا هدایتتان دهم. بگو: (اگر من از خدا نافرمانی کنم) هیچ کس مرا در برابر (خشم) خدا پناه نمی‌دهد، و پناهگاهی (برای حفظ خود از عذاب خدا) جز خدا نمی‌یابـم. لیکن (تنها کاری که می‌توانم بکنم) تبلیغ از سوی خدا، و رساندن پیامهای او است. هر کس از خدا و پیغمبرش نافرمانی کند، نصیب او آتش دوزخ است و جاودانه در آن می‌ماند. (کـافران همواره به استهزاء خود ادامه می‌دهند) تا زمانی که مشاهده خواهند کرد چیزی را که بدانان وعده داده شده است. آن گاه خواهند دانست که چه کسی (از کافر و مؤمن) یـاورانش ناتوانتر، و شماره و تعدادش کمتر است. بگو: (ای کافران!) من نمی‌دانـم آیا چیزی که به شما وعده داده مـی‌شود، نزدیک است، یا این که پروردگارم زمان طولانی و زیادی را برای آن درنظر گرفته است. دانندۀ غیب خدا است، و هیچ کسی را بر غیب خود آگاه نمی‌سازد، مگر پیغمبری که خدا از او خشنود باشد. خدا (برای حفظ آن مقدار غیبی که او را از آن مطّلع می‌کند، از میان فرشتگان) محافظان و نگهبانانی در پیش و پس او روان می‌دارد. تا خدا بــداند که پیغمبران پیامهای پروردگارشان را رسانده‌اند، هر چند که خدا از همۀ چیزهائی که نزدیک ایشان است (و در درون و بیرون آنان است) کاملاً آگاه بوده و بدانها احاطه دارد، و هر چیزی را دانـه دانه سرشماری کرده است و دقیقاً می‌داند.
ای محمّد به مردمان بگو:
(إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَلا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا) (٢٠)
تنها پروردگارم را مـی‌پرستم (و به کمک می‌طلبم) و کسی را انبـاز او نمی‌کنم.
این اعلان پس از اعلان جنّیان به قوم خود می‌آید:
(وَلَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا) (٢)
و کسی را انباز پروردگارمان نمی‌سازیم.
این اعلان بدین گونه مزۀ خود را و آوا و نوای خود را دارد. این سخن، سخن انسانها و پریها است. هـر دوی آدمیان و جنّیان بر آن توافق دارند. پس کسی از این سخن همسان مشرکان کناره‌گیری و تخطّی کند، او از جهانیان کناره‌گیری و تخطّی می‌کند.
*
(قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا) (٢١)
بگو: من نمی‌توانم هیح گونه زیانی و سودی به شما برسانم، و به هیچ وجه نمی‌توانم گمراهتان سـازم یا هدایتتان دهم.
به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود که بپالاید و خویشتن را از هر چیزی جز تبلیغ تبرئه نـماید. بدین دستور داده می‌شود از ادّعای هر ویژگی از ویژگیهائی که به دور دارد که به خدای یگانه‌ای اختصاص دارد که او را می‌پرستد، و کسی را شریک و انباز او نکند. چه تنها خدا است که زیان و ضرر و خیر و خوبی در دست او است. در اینجا مقابل «ضرّ» که به معنی زیان و ضرر و گمراهی و ضلالت است «رشد» قرار گرفته است که به معنی هدایت و رهنمود و رهنمون است. این واژه در سخنان پیشین جنّیان نیز آمده است:
(وَأَنَّا لا نَدْرِی أَشَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا) (١٠)
ما نمی‌دانیم که آیا برای ساکنان زمین شرّ و بلا درنظر گرفته شده است، و یا این که پروردگارشان خیر و هدایت ایشان را خواسته است؟.
این دو سخن در رویکرد خود و در واژگان خود تقریباً متّفق و متّحدند. این هم تطابق مقصود در داستان و پیرو آن است. این امر هم در اسلوب قرآنی بسیار است ... هم در زیان رساندن و گمراه کردن، و هم در هدایت دادن و خیر و خوبی رساندن، جنّیان خود را برکنار شکنند و تبرئه می‌دارند، و بدین وسیله شبهه‌ای را از اذهان می‌زدایند که آیا جنّیان قدرت و توان سود و زیان رساندن دارند یا ندارنده پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم هم خود را از قدرت و توان زیان رساندن و گمراه کردن، و هدایت دادن و خیر و خوبی رساندن، بر کار می‌فرماید و تبرئه می‌نماید. بلکه تنها ذات الهی است که این امور در دست قدرت او است و بس ... جهان بینی ایمانی با همچون پالایش کامل و صریح و واضحی، راست و درست می‌گردد.
(قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا (٢٢)إِلا بَلاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالاتِهِ ...).
بگو: (اگر من از خدا نافرمانی کنـم) هیچ کس مـرا در برابر (خشم) خدا پـناه نمی‌دهد، و پناهگاهی (برای حفظ خود از عذاب خدا) جز خدا نمی‌یابم. لیکن (تنها کاری که می‌توانم بکنم) تبلیغ اژ سوی خدا، و رساندن پـیامهای او است ... .
این است سخن هراس انگیزی که دل را از جدبی بـودن این کار لبریز می‌کند ... کار رسالت و دعوت ... به پبغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود این حقیقت بزرگ را اعلان و اعلام کند: هچ کس مرا در برابر خدا پناه نمی‌دهد، و پناهگاهی جز خدا نمی‌یابم. کسی را جز خدا سراغ ندارم از من حمایت و محافظت کند. فرمان این است که باید این کار را به انجام برسانم، و این امانت را اداء بکنم. رساندن پیام آسمانی، و ادای امانت الهی است که انسان را در پناه خدای یگانه می‌دارد، و او را به جوار ایمن یزدان می‌رساند. پناهگاه این است، و پناه دادن ایمن همین است. کار، کار من نیست. من چیزی در آن ندارم مگر تبلیغ. گریزی و گزیری برایم از این تبلیغ نیست. خدا این را از من می‌خواهد. اگر این کار را انجام ندهم کسی مرا از دست انتقام او نمی‌تواند در پناه خود بدارد، و جنّ او پناهگاه و پناهی نمی‌شناسم که مرا محفوظ و مصون بدارد. تنها راه نجاتم این است که تبلیغ کنم و پیام را برسانم، و امانت را اداء کنم و به وظیفۀ محوّله برخیزم!
وای چه وحشتی! وای چه دهشتی! وای چه کار جدّی‌ای!
دیگر صاحب دعوت کارش مستحب و سنّت نیست که اگر خواست بدان خیزد. بلکه وظیفه و تکلیف است. وظیفه و تکلیف حتمی و قطعی وظیفه و تکلیفی که گریزی و گزیری از انجام آن نیست. چه خدا آن را می‌خواهد و خدا در پشت سر آن قرار دارد!
حمل هدایت و خیر برای مردمان یک کار دلبخواه نیست که تنها چون خوشمان می‌آید و لذّت دارد آن را انجام می‌دهیم. بلکه این کار، یک کار آسمانی و به فرمان الهی است، و نباید از آن روگردان شد، و نباید در آن شکّ و تردید کرد، و یک گام را به جلو برداشت و یک گام را به عقب!
کار دعوت این چنین است. معلوم و روشن است ... دعوت وظیفه و تکلیف و فــرض و واحب است. در پشت سر آن هول و هراس است. جدّ و جهد می‌طلبد. در پشت سر آن خداوند بزرگ و سترگ است!
(وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا (٢٣) حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا) (٢٤)
هر کس از خدا و پیغمبرش نافرمانی کند، نصیب او آتش دوزخ است و جاودانه در آن می‌ماند. (کافران همواره به استهزاء خود ادامه می‌دهند) تا زمانی که مشاهده خواهند کرد چیزی را که بدانان وعده داده شده است. آن گاه خواهند دانست که چه کسی (از کافر و مؤمن) یاورانش ناتوانتر، و شماره و تعدادش کمتر است.
این، تهدید کردن و بیم دادن پدیدار و پیچیدۀ کسی است که این دستور بدو می‌رسد و سرپیچی و نافرمانی بکند، آن هم بعد از اشاره بدین کار جدّی و قطعی که وظیفۀ تبلیغ است.
وقتی که مشرکان به قدرت و قـوّت و شماره و عـدد تکیه می‌کنند، و قدرت و قوّت خود را با قدرت و قوّت محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم مؤمنان اندک همراه او می‌سنجند به زودی خواهند دانست وقتی که می‌بینند آنچه را که بدیشان وعده داده می‌شود - چه در دنیا و چه در آخرت:
(مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا) (٢٤)
چه کسی (از کافر و مؤمن) یاورانش ناتوانتر، و شماره و تعدادش کمتر است.
کدام یک از دوگروه، ضعیف و خوار و اندک و ناچیز است.
به سخنان جنّیلن برمی گردیم و می بینیم که می گویند:
(وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَ اللَّهَ فِی الأرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا) (١٢)
ما یقین داریم که هرگز نمی‌توانیم بر ارادۀ خداوند در زمین غالب شویم، و نمی‌توانیم از پنجۀ قدرت او فرار کنیم. (بنا بر این، وقتی که نه راه غلبه وجود دارد، و نه راه گریز، چاره‌ای جز تسلیم فرمان دادگرانۀ او نیست). می‌بینیم که پیرو داستان با خود داسـتان هماهنگ می‌گردد. و می‌بینیم داستان آماده برای پیرو می‌شود، و پیرو در زمان مناسب خود و در موعد مطلوف خویش درمی‌رسد!
*
سپس به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود از کار و بار غیب نیز خود را بپالاید و برکنار نماید و از آن دست بشوید و از خود در باره‌اش چیزی نگو‌ید:
(قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا) (٢٥)
بگو: (ای کافران!) من نمی‌دانم آیا چیزی که به شما وعده داده می‌شود، نزدیک است، یا این که پروردگارم زمان طولانی و زیادی را برای آن درنظر گرفته است. دعوت به فرمان پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم نیست، و او در آن سهمی ندارد. تنها کاری که برای انجام وظیفه میتواند بکند تبلیغ پیام و رساندن فرمان یزدان است. تـا در نتیجه خویشتن را به منطقۀ امن و امان برساند، منطقه‌ای که بدان نمی‌رسد و وارد نمی‌گردد مگر با تبلیغ اوامر و ادای امانت یزدان که بر دوش او و واگذار بدو است. آنچه به کافران در برابر عصیان و تکـذیب وعده داده می‌شود نیز غیب است و به خدا واگذار است، و او هیچ گونه دخل و تصرّف و قدرت و قوّتی در آن ندارد، و او نمی‌داند موعد آن کی است. او نمی‌داند این مـوعد نزدیک است یا دور است و خدا زمان طولانی برای آن قرار داده است. او نمی‌داند آنچه بدنشان وعده داده است - چه عذاب دنیا باشد و چـه عذاب آخرت - چه وقت گریبانگرشان می گردد و - سرشان می‌تازد. بلکه همۀ اینها غیب است و نهان در علم خدا است. دیگر کار و بار غیب به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم واگذار نگردیده است و اصلاً بدو مربوط نیست. حتّی او نمی‌داند وقت فرا رسیدن آن کی است. یزدان سبحان است که غیب بدو اختصاص دارد، و جهانیان از غیب چیزی نمی‌دانند:
(عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا) (٢٦)
دانندۀ غیب خدا است، و هیچ کسی را بر غیب خود آگاه نمی‌سازد.
پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم از هر صفتی جز صفت بندگی، خـود را می‌پالاید و لخت و عریان می‌نماید. او بندۀ خدا است. بنده خدا بودن وصف او است در میان بالاترین درجات و مقاماتی که او دارد .. .
جهان بینی اسلامی از هر گونه شکّ و شبهه‌ای، و از هر گونه تیرگی و تاریکی می‌پالاید و خود را سره می‌نماید. به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود که تبلیغ می کند و اوامر یزدان را برساند. او هم تبلیغ مـی‌کند و اوامر یزدان را می‌رساند:
(قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَدًا (٢٥) عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا) (٢٦)
بگو: (ای کافران!) من نمی‌دانم آیا چیزی که به شما وعده داده می‌شود، نزدیک است، یا این که پروردگارم زمان طولانی و زیادی را برای آن درنظر گرفته است. دانندۀ غیب خدا است، و هیچ کسی را بر غیب خود آگاه نمی‌سازد.
*
در اینجا فقط یک استثاء است ... و آن چیزی است که خدا اجازه می‌دهد از غیب دانسته شـود، و آن هم پیغمبرانش بر آن اطّلاع پیدا کـنند و بس. آن هم در حدود چیزی که بدیشان کمک کند در کار تبلیغ دعوت یزدان به مردمان. چه هر چیزی را که یزدان به پیغبران وحی می‌فرماید بخشی از غیب خـدا است. آن را برایشان در زمان مناسب روشن می‌فرماید بدان اندازه که ضرورت دارد و لازم مـی‌نماید. در آن زمـان که پیغمبران آن غیب را تبلیغ می‌کنند و به دیگران می‌رسانند، زیر نظر رعایت و عنایت خدا قرار دارند، و خدا ایشان را می‌پاید و بر کارشان نظارت می‌نماید ... به پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور داده می‌شود این را به شکل جدّی و هراس انگیزی اعلان کند:
(إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا (٢٧) لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَى کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا) (٢٨)
مگر پیغمبری که خدا از او خشنود باشد. خدا (برای حفظ آن مقدار غیبی که او را از آن مطّلـع می‌کند، از میان فرشتگان) محافظان و نگهبانانی در پیش و پس او روان می‌دارد. تـا خدا بـداند که پیغمبران پیامهای پروردگارشان را رسانده‌اند، هر چند که خدا از همۀ چیزهائی که نزدیک ایشـان است (و در درون و بیرون آنان است) کاملاً آگاه بوده و بدانها احاطه دارد، و هر چیزی را دانه دانه سرشماری کـرده است و دقـیقاً می‌داند .
پیغمبران کسانیند که یزدان سبحان ایشان را برای تبلیغ دعوت خود برگزیده است و پسندیده است. آنان را بر گوشه‌ای از غیب خود که هـمین وحـی است مطّلع می‌گرداند، موضوع وحی، راه و روش وحی، فرشتگانی که وحی را با خود برمی‌دارند، سرچشمۀ وحی، حفط وحی در لوح محفوظ، و چیزهای دیگری که به موضوع رسالتشان مربوط است، در دل غیب نهان است و جز یزدان کسی از پیغمبران هم از آن آگاهی ندارد.
در همان حال پیغمبران را از هر سو با نگهانان و مراقبان فرشته می‌پاید و از ایشان محافظت و مراقبت می‌نماید. فرشتگان نگهبان و مراقب، پیغمبران را از وسوسه‌ها و تبهکاریهای اهریمن، و از وسوسه‌ها و خواستهای نفس، و از ضعف بشری در کار رسـالت، و از نسیان یا انحراف، و از سائر نقصها و ضعفهائی که به انسانها دست می‌دهد، محفوظ و مصون می‌نمایند ...
این تعبیر هراس‌انگیز:
(فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا) (٢٧)
خدا محافظان و نگهبانانی در پیش و پس او روان می‌دارد.
محافظت و مراقبت همیشگی و کاملی از پیغمبران را به تصویر می‌زند، بدان هنگام که آنان این کار عظیم را انجام می‌دهند.
(لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ).
تا خدا بداند که پیغمبران پــیامهای پـروردگارشان را رسانده‌اند.
خدا که می‌داند. و لیکن مقصود این است تبلیغ را انجام بدهند و علم خدا در عالم واقع بدان تعلّق بگیرد.
(وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ).
و هر چند که خدا از همۀ چیزهائی که نزدیک ایشان است (و در درون و بیرون آنان است) کاملاً آگاه بوده و بدانها احاطه دارد.
خدا نه تنها به کارها و چیزهائی که پـیغمبران انجام می‌دهند و دارند احاطۀ کامل دارد، بلکه خدا به همه چیز احاطه و آگاهی دارد. هم شمارش آنها و هم شمارۀ آنها را می‌داند. شمارش و شماره را دانستن، دقیق ترین احاطه و آگاهی است.
تصوّر این حال، و این که پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم احاطه شده است با نگهبانان و مراقبان، خدا از هـر چه او دارد و می‌کند مطّلع است، و از هر چه پیرامون او است آگاه، او به عنوان سربازی وظیفه و تکلیف را دریافت می‌دارد و چیزی نمی‌تواند بکند مگر انجام وظیفه و ادای امانت، راه خود را در پیش می‌گیرد و به خویشتن هم رها و واگذار نگردیده است، به دست ضعف و زبونیش سپرده نشده است، به هوا و هوسش هم واگذار نشده است، به هر چه می‌خواهد بکند و از آن خشنود است نیز واگذار نگردیده است، بلکه کار جدّی و قطعی و مراقبت و محافظت دقیق است، او این را می‌داند و راستای راه خود را در پیش می‌گیرد و به پیش می‌رود و در اینجا و
آنجا به چیزی نمی‌نگرد و از جاده منحرف نمی‌شود، او می‌داند پـیرامونش نگهبانان و مراقبان هستند، او می‌داند از چه آگاهی و د‌انشی و از چه کشف و شهودی برخوردار است، اینها موضعی و موقعیّتی را ایجاد می‌کنند که انسان را متوجّه موضع و موقعیّت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌گرداند، و از دیگر سو ترس و هراسی پیرامون این مقام و منزلت بزرگ برمی‌انگیزد.
*
با این آهنگ هراس‌انگیز و خوفناک، این سوره پایان می‌پذیرد، سوره‌ای که با ترس و لرز و شگفتی و شگرفی پدیدار در سخنان طولانی و مفصّل جنّیان، آغاز گردیده است، سخنانی که از آثار شگفتی و شگرفی و لرزه و هراس لبریز است.
این سوره‌ای که از بیست و هشت آیه تجاوز نمی‌کند، این همه حقائق اساسی و بنیادینی را بیان می‌دارد که در تشکّل عقیدۀ مسلمان، و در پدید آوردن جهان‌بینی روشن و هماهنگ و راست و درست او دخالت دارد، جهان‌بینی‌ای که زیاده‌روی و کوتاهی نمی‌ورزد، و بر شخص مسلمان پنجره‌های آگاهی و شناخت را نمی‌بند‌د، و - با وجود این - به دنبال افسانه‌ها و خیالبافیها نمی‌افتد.
راست گفته‌اند گروهی که ایمان آورده‌اند بدان هنگام که قرآن را شنیده‌اند. این گروه میگویند:
(انّا سَمِعنا قُرآناً عَجَباً یهدی الی الرُّشدِ فَآمَنّا به).
ما قرآن زیبا و شگفتی را شنیده‌ایم. همگان را به راه راست رهنمود می‌سازد، و ما بدان ایمان آورده‌ایم.
[1] سینی چوبین. (مترجم)
[2]من خود را تبرئه
نمی‌کنم از این‌که در برخی از تألیفات خودم و در اجزاء پیشین همین «فی ظلال
القرآن» چنین سبک و شیوه‌ای را تا اندازه‌ای در پیش گرفته‌ام ... امیدوارم آن را
در چاپهای بعدی - اگر خدا توفیق را رفیق بفرمایند - اصلاح و جبران نمایـم ... چیزی
را که در اینجا میگویم حقّ می‌دانم و در پرتو هدایت خدا معتقد بدان هستم.
[3]
اندیشۀ اسلام در بارۀ هستی و زندگی و انسان، بـررسی و پژوهشی است‌که مؤلّف
امیدوار است در پرتو عنایت یزدان آن را به پایان برساند و موفّق به چاپ آن
شود.
[4]مؤلّف محترم واژۀ، «المساجد» را در این آیه مصدر میمی و اسم مکـان
بشمار آورده‌اند. باتوجّه به مصدر میمی بودن «المساجد» معنی «و ان
المساجدلله...» چنین است: سجده بردنها برای خـدا است‌وبس
...(مترجم).