| ش | ی | د | س | چ | پ | ج |
| 1 | ||||||
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 |
سورۀ فجر مکّی و ٣٠ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(وَالْفَجْرِ (١)وَلَیَالٍ عَشْرٍ (٢)وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ (٣)وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ (٤)هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ (٥)أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ (٦)إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (٧)الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلادِ (٨)وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ (٩)وَفِرْعَوْنَ ذِی الأوْتَادِ (١٠)الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ (١١)فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ (١٢)فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ (١٣)إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ (١٤)فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ (١٥)وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ (١٦)کَلا بَل لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ (١٧)وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (١٨)وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلا لَمًّا (١٩)وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا (٢٠)کَلا إِذَا دُکَّتِ الأرْضُ دَکًّا دَکًّا (٢١)وَجَاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا (٢٢)وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الإنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى (٢٣)یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی (٢٤)فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ (٢٥)وَلا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ (٢٦)یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (٢٧)ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً (٢٨)فَادْخُلِی فِی عِبَادِی (٢٩)وَادْخُلِی جَنَّتِی) (٣٠)
این سوره به طور عام حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیرۀ این جزء در فریاد زدن دل انسان به سوی ایمان و پرهیزگاری و بیداری و اندیشه است . . . امّا انواع گوناگونی از چرخشها و گردشها و آواها و نواها و سایه‌روشنها را دربر دارد، انواع گوناگونی که از پراکندگی آنها و از هماهنگی آنها آواز یگانه‌ای با نغمه‌های بیشماری فراهم می‌آید و در نوا و آوای یگانه‌ای گوش جان را نوازش می‌دهد!
در بعضی از صحنه‌های این سوره زیبائی لطیف و آرام‌بخشی است. نمادها و سیماها و آواها و نواهای در صحنه‌ها است که دل را خنک می‌سازند. بسان این سرآغازی که با صحنه‌های جهانی لطیف و ظریفی که دارد و با سایه روشنهای عبادت و نماز که در لابلاهای آن صحنه‌ها قرار گرفته‌اند، تر و تازه و دلبر و دلربا شده است:
(وَالْفَجْرِ (١)وَلَیَالٍ عَشْرٍ (٢)وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ (٣)وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ) (٤)
به سپیده‌دم (صبحگاهان) سوگند! و به شبهای دهگانه سوگند! و به جفت و تک (هر چیزی) سوگند! و به شب سوگند بدان گاه که (به سوی روشنائی روز) حرکت می‌کند!... (فجر/1-4) در برخی از صحنه‌های این سوره شدّت و حدّت و درهم شکستن و فریاد برآوردن است، چه در منظره‌ها و چه در آواها و نواهایش. بسان این صحنۀ خشن و هراس‌انگیز:
(کَلا إِذَا دُکَّتِ الأرْضُ دَکًّا دَکًّا (٢١)وَجَاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا (٢٢)وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الإنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى (٢٣)یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی (٢٤)فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ (٢٥)وَلا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ) (٢٦)
هرگز! هرگز! (حقیقت آن چنان نیست که می‌پندارند). زمانی که زمین سخت درهم کوبیده می‌شود و صاف و مسطّح میگردد. و پروردگارت بیاید و فرشتگان صف صف حـاضر آیند. در آن روز دوزخ را حاضر آورند (و نشانش دهند). در آن روز انسان به خود می‌آید، ولی چنین به خود آمدنی کی سودی به حال او دارد؟! خواهند گفت: کاش برای زندگی خود (خیرات و حسناتی) پیشاپیش می‌فرستادم! در آن روز (که چنین احوال و اوضاعی رخ می‌دهد، خـداوند کافر را چنان عذابی می‌رساند که) هیچ کس عذابی همسان عذاب او را بدو نمی‌رساند! و (در آن روز) هیچ کسی همچون خدارند او را به بند نمی‌کشد (و بـه غل و زنجیر نمی‌بندد).(فجر/21-26)
در بعضی از صحنه‌های این سوره هم نرمی و شادابی و لطافت و ظرافت و رضا و خشنودی و آرامش دادن و آسایش بخشیدن است. در صحنه‌ها منظره‌ها و نغمه‌ها هماهنگ میگردد. بسان این خاتمه:
(یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (٢٧)ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً (٢٨)فَادْخُلِی فِی عِبَادِی (٢٩)وَادْخُلِی جَنَّتِی) (٣٠)
ای انسان آسوده خاطر (که در پرتو یاد خدا و پرستش الله، آرامش به هم رسانده‌ای و هم اینک با کوله‌باری از اندوختۀ طاعات و عبادات، در اینجا آرمیده‌ای!)، به سوی پروردگارت بازگرد، در حـالی که تو (از کردۀ خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان) خشنودی، و (خدا هم) از تو خشنود (است). به میان بندگانم درآی (و همراه شایستگان و از زمرۀ بایستگان شو). و به بهشت من داخل شو (و خوش باش!).(فجر/27-30)
در این سوره اشاره‌های تند و سریعی است به محلّهای نقش زمین شدن و هلاک و نابود گردیدن گذشتگان قلدر و ز‌ورگو . . . آواها و نواهای این سوره گاهی آو و نوای داستان خوشایندی است، و گاهی آوا و نوای شیون هلاک و نابود گردیدن نیرومندی است:
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ (٦)إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (٧)الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلادِ (٨)وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ (٩)وَفِرْعَوْنَ ذِی الأوْتَادِ (١٠)الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ (١١)فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ (١٢)فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ (١٣)إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ) (١٤)
آیا ندانسته‌ای که پروردگارت چگونه با قوم عاد رفتار کرده است (و چه بلائی بر سر ایشان آورده است؟). قوم ارم که صاحب قامتهای بلند ستون مانند، و (کاخها و خیمه‌های) ستوندار بودند. کسانی که همسان ایشان (از نظر پیکر تنومند و کاخهای بلند) باشد در شهرها و کشورها، آفریده و پیدا نشده است. و (آیا ندانسته‌ای که پروردگارت) با قوم ثمود چه کرده است؟ همان قـومی که صخره‌های عظیم را در وادی القری (میان مدینه و شام) می‌بریدند و می‌تراشیدند (و در دل کوه‌ها خانه‌ها و کـاخها می‌ساختند). و (آیـا خبر نداری که پروردگارت) با فرعون چه کرده است؟ فرعونی که دارای (ساختمانهای محکم و استوار به شکل) میخها(ی وارونه همچون هرم) بود. اقوامی که در شهرها و کشورها طغیان و سرکشی کردند. و در آنجاها خیلی فساد و تباهی به راه انـداختند. لذا پروردگار تو تازیانۀ عذاب را بر سر ایشان فـرو کوفت (و شلاق عذاب را پیاپی بر آنان فروآورد). مسلّماً پروردگار تو در کمین (مـردمان و مترصّد اعمال ایشان) است. (فجر/6-14)
در این سوره از جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و ارزشـها و بینشهای نامؤمنانه و کافرانۀ انسان سخن می‌رود. این بخش از لحاظ تعبیر و آهنگ، رنگ ویژه و نوع خاصّی در این سوره دارد:
(فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ (١٥)وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ) (١٦)
امّا انسان (آن انسانی که در پرتو ایمان و خردش رشد نـیافته است، و شخص خود را همه چیز می‌پندارد) همین که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار او را بزرگی بخشد و بدو نعمت بدهد، خواهد گفت: پروردگارم مرا بزرگوار و گرامی و محترم و مکرّم دیده است! (و این عزّت و نعمت، حقّ من و شایستۀ من است). و امّا زمانی که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار روزی او را تنگ و کم نماید، خواهد گفت: پروردگارم مرا خوار و زبون داشته است (و بـا فقر و فاقه، ذلیل و حقیرم نموده است)... . (فجر/15و16)
سپس پاسخی بدین جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و بینشها داده می‌شود با بیان حقیقت حال و احوالی که دارند و این جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و بینشها از آن سرچشمه می‌گیرند و فرایند آنها هستند. این حقیقت شامل دو نوع از انواع عبارت‌پردازی و نغمه‌پردازی است:
(کَلا بَل لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ (١٧)وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (١٨) وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلا لَمًّا (١٩)وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا) (٢٠)
هرگز! هرگز! (چنین نیست که کرامت و ذلّت انسان در نزد یزدان به دارائی و ناداری باشد). بلکه شما (گذشته از اقوال زشت، افعال پلشت هم دارید! از جمله:) یتیم را گرامی نمی‌دارید. و همدیگر را تشویق و ترغیب نمی‌کنید به خوراک دادن به مستمند. و میراث را حریصانه یکجا می‌خورید (و ملاحظۀ حقّ بستگان و محرومان و یـتیمان و ضعیفان نمی‌کنید، و حلال و حرام را رویهم انباشته و مشتاقانه صرف می‌کنید). و اموال و دارائی را بسیار دوست می‌دارید (و سخت دلباختۀ مال و متاع دنیا هستید، و لذا ملاحظۀ مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی‌کنید). (فجر/١٧-20)
ملاحظه می‌شود که رنگ و نوع واپسین، پلی میان حال و احو‌الشان، و میان چیزی است که سرانجام کار در انتظارشان است. بعد از این رنگ و نوع آمده است:
(کَلا إِذَا دُکَّتِ الأرْضُ دَکًّا دَکًّا) (٢١)
هرگز! هرگز! (حقیقت آن چنان نیست که می‌پندارند). زمانی که زمین سخت درهم کوبیده می‌شود و صاف و مسطّح میگردد ... ... تا آخر . . . (فجر/21)
این بخش وسط شدّت و حدّت آوا و نوای بیان نخستین و میان تهدید و بیم واپسین قرار گرفته است!
از این عرضۀ تند و سریع، انواع و رنگهای متعدّدی پیدا و هویدا میگردد، انواع و رنگهائی که در صحنه‌های این سوره جای دارند. نواها و آواهای گوناگونی هم در تعبیر این سوره و در نغمه‌پردازی آن جلوه گر مـی‌آیند . . . هـمچنین نظم و نظام فراوان فاصله‌ها و تغییر قافیه‌ها پدیدار و نمودار میگردد و جلوه‌گر می‌شود، آن هم برحسب معنیها و صحنه‌هائی است که در این سوره وجود دارند. این سوره از این لحاظ نـمونۀ کافی و وافی، افق هماهنگی زیبائی در تعبیر قرآنی است.[1] گذشته از آن، در این سوره به طور عموم زیبائی انیس و مونس و دلبر و دل‌آرائی مشاهده میگردد!
و امّا اهدافی که در این سوره است، موضوعهای آن را تشکیل می‌دهند، و این تعبیر هماهنگ زیبا آنها را به تصویر می‌کشد، در زیر به طور مفصّل آنها را بیان و بررسی خواهیم کرد:
*
(وَالْفَجْرِ (١)وَلَیَالٍ عَشْرٍ (٢)وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ (٣)وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ (٤)هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ) (٥)
به سپیده دم (صبحگاهان) سوگند! و به شبهای دهگانه سوگند! و به جفت و تک (هر چیزی) سوگند! و به شب سوگند بدان گاه که (به سوی روشنائی روز) حرکت می‌کند! آیا در آنچه گفته شد، سوگند مهمّی برای افـراد خردمند، موجود است؟.
این سوگند در سرآغاز این سوره، این صحنه‌ها و آفریده‌ها را دربر می گیرد. صحنه‌ها و آفریده‌هائی که دارای ارواح لطیف و مأنوس و شفّاف هستند:
(وَالْفَجْرِ). به سپیده دم (صبحگاهان) سوگند!.
سپیده دم، وقتی است که زندگی آرام و آسان و شادان و خندان نفس می‌کشد، و با محبّت و مودّت خوشایندی انیس و همدم زندگی می‌شود. جهان خفته و بیخبر، آهسته و آرام نرم نرمک از خواب برمیخیزد و آگاه می‌شود. انگار نفسهای بامدادان مناجات است، و انگار باز شدن و روشن گردیدن آن دعا کردن و لااله‌الاالله گفتن است!
(وَلَیَالٍ عَشْرٍ) (٢)
و به شبهای دهگانه سوگند!.
نصّ قرآنی شبهای دهگانه را به طور مطلق ذکر کرده است. امّا روایتهای گوناگونی در بارۀ آن آمده است ... گویند: دهۀ ماه ذی‌الحجّه است. همچنین گفته‌اند: دهۀ محرّم است. بعضیها هم گفته‌اند: دهۀ رمضان است . . . امّا ذکر شبهای دهگانه به طور مطلق و این چنین آزاد و رها، مؤثّرتر و خوشایندتر است. شبهای دهگانه ده شبی است که خدا از آن آگاه است. این شبهای دهگـانه در پیشگاه او شأن و مقام خود را دارند. این شبهای دهگانه در روند سخن، سایه روشنهای شبهائی را به تصویر می‌کشند که شخصیّت ویژه‌ای دارند. انگار این شبهای دهگانه آفریدگان زنده و جاندار معیّنی هستند و دارای روح میباشند، و از لابلای تعبیر دل‌آرای قرآنی با ما مهر و محبّت می‌ورزند و ما نیز با آنها مهر و محبّت می‌ورزیم!
(وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ) (٣)
و به جفت و تک (هر چیزی) سوگند!.
شفع، یعنی زوج و جفت، و وتر، یعنی فرد و تک و طاق، روح نماز و عبادت را در آن فضای مأنوس و محبوب، یعنی فضای سپیده‌دمان و شبهای دهگانه، آزاد می‌سازد . . . در حدیثی که ترمذی روایت کرده است آمده است:
( وَ منَ الصّلاه الشّفعُ وَ الوَترُ ) .
در میان نمازها جفت و طاق وجود دارد.
این معنی مناسب‌ترین معنیها در این فضا است، فضائی که در آن روح عبادت خاشعانه با روح هستی ساکت و آرام به همدیگر می‌رسند، و آنجا که ارواح پرستشگر با ارواح شبهای برگزیده، و با روح بامدادان و سحرگاهان درخشان و رخشان به یکدیگر می‌رسند.
(وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ) (٤)
و به شب سوگند بدان گاه که (به سوی روشنائی روز) حرکت می‌کند.
شب در اینجا آفریدۀ زنده‌ای است. در هستی حرکت می‌کند. انگار شب زنده‌داری است که در تاریکیها میگردد! یا انگار مسافری است که شب‌روی را برای کوچ دور و دراز خود برمی‌گزیند! چه تعبیر زیبائی است! چه صحنۀ انیس و همدمی است! چه نغمه‌های زیبائی گوش جان را می‌نوازند! چه هماهنگی‌ای که با سپیده‌دمان و شبهای دهگانه و جفت و تک، در میان است!
اینها تنها واژه‌ها و عبارتها نیست. بلکه نسیمهائی از نسیمهای فجر است، و زیبائیها و دلربائیهای رخشان و آمیخته با عطر و عبیر است! یا انگار پچ پچ و رازگوئی لطیف و ظریفی با دل است؟ یا پسودۀ الهام‌بخشی با درون است؟
این زیبائی است . . . زیبائی دوست داشتنی که همراز و رازگو و لطیف و ظریف است. زیبائی‌ای است که زیبائی تصوّرات شاعرانه و اندیشه‌های چکامه‌سرایانۀ آزاد هم به پای آن نمی‌رسد و همتای آن نمی‌گردد. زیرا این زیبائی، زیبائی نوآفرینی و نوآوری است، و در عین حال از حقّ می‌گوید و از حقیقت تعبیر می‌کند. بدین خاطر در پایان بر آن چنین پیرو می‌زند:
(هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ) (٥)
آیا در آنچه گفته شد، سوگند مهمّی برای افراد خردمند، موجود است؟.
این پرسشی برای بیان داشتن است. قطعاً در این امر سوگندی است برای صاحب مغز و دارندۀ خرد. حتماً این امر قانع‌کنندۀ کسی است که درک و فهم و فکر و اندیشه داشته باشد. و لیکن ساختار پرسشی - گذشته از بیان داشتن - حاشیه‌پردازی لطیف‌تری دارد. ساختار پرسشی با آن فضای رازگوی لطیف، همخوانی و همآوائی دارد.
*
امّا آنچه همچون سوگندی بر آن یاد شده است، روند سخن آن را حذف کرده است و درهم پیچیده است، تا چیزی که بعد از آن می‌آید به شرح و بسط آن بپردازد و همگان را از آن آگاه سازد. موضوع، موضوع طغیان و فساد، و گرفتار کردن و فراچنگ آوردن اهل طغیان و فساد توسط ذات پروردگار تو است. گرفتار کردن و فراچنگ آوردن ایشان حقّ است و روی می‌دهد، و بر آن این نوع لطیف و ظریف سوگند خورده می‌شود تا چنین سوگندی به طور اختصار و اجمال با پسوده‌های ساده و سبک این سوره تناسب و تطابق داشته باشد:
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ (٦)إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (٧)الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلادِ (٨)وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ (٩)وَفِرْعَوْنَ ذِی الأوْتَادِ (١٠)الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ (١١)فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ (١٢)فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ (١٣)إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ) (١٤)
آیا ندانسته‌ای که پروردگارت چگونه با قوم عاد رفتار کرده است (و چه بلائی بر سر ایشان آورده است؟). قوم ارم که صاحب قامتهای بلند ستون مانند، و (کاخها و خیمه‌های) ستوندار بودند. کسانی که همسان ایشان (از نظر پیکر تنومند و کاخهای بلند) باشد در شهرها و کشورها، آفریده و پیدا نشده است. و (آیا ندانسته‌ای که پروردگارت) با قوم ثمود چه کرده است؟ همان قومی که صخره‌های عظیم را در وادی القری (میان مدینه و شام) می‌بریدند و می‌تراشیدند (و در دل کوه‌ها خانه‌ها و کاخها مـی‌ساختند). و (آیا خبر نداری که پروردگارت) با فرعون چه کرده است؟ فرعونی که دارای (ساختمانهای محکم و استوار به شکل) میخها(ی وارونه همچون هـرم) بود. اقوامـی که در شهرها و کشورها طغیان و سرکشی کردند. و در آنجاها خیلی فساد و تباهی به راه انداختند. لذا پروردگار تو تازیانۀ عذاب را بر سر ایشان فروریخت (و شلاق عذاب را پیاپی بر آنان فروآورد). مسلّماً پروردگار تو در کمین (مـردمان و مترصّد اعمال ایشان) است.
ساختار پرسشی در مثل این روند سخن، بیداری و نگرش بیشتری را پدید می‌آورد و آگاهی و هوشیاری افزون‌تری می‌بخشد. پیش از همه خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است. بعد از او روی سخن با هر کسی است که محلّهای نقش زمین شدن آن اقوام را ببیند و یا از آن محلّها آگاهی خوبی را فراچنگ آورد. همۀ این مکانها را مخاطبان نخستین این قرآن می‌دانستند. آثار برجای مانده و داستانهای باقیمانده آنان هم در میان نسلهای پیاپی گواه بر این مکانها و بر این انسانها است. اضافه کردن عمل به «ربّک« یعنی پروردگارت، در این آیه‌ها به شخص مؤمن اطمینان و آرامش و آسایش می‌دهد و مایۀ انس و الفت میگردد. به ویـژه بدان کسانی اطمینان و آرامش و آسایش می‌داد و باعث انس و الفتشان می‌شد که در مکّه بودند و طغیان طاغیان، و ظلم ظالمان و قلدری قلدران مشرک را در حقّ خود می‌دیدند، مشرکانی که بر سر راه دعوت ایستاده بودند و در کمین پیروان آن نشسته بودند.
یزدان سبحان در این آیه‌های کوتاه، محلّهای نقش زمین شدن نیرومندترین قدرتمندان زورگوئی را گرد آورده است که تاریخ قدیم آنها را شناخته است . . . محلّهای نقش زمین شدن: «عاد ارم« که عاد پیشین است. گویا عاد پیشین از عربهای عاربه یا بائده بوده است.[2] منازل ایشان در احقاف قرار داشته است. احقاف به معنی تپّه‌های شنی است. احقاف در جنوب جزیره‌العرب میان حضرموت و یمن واقع گردیده است. این عربها بدوی و صحرانشین بوده‌اند و خیمه‌هائی داشته‌اند که بر ستونها استوار بوده و برپای گردیده‌اند. در قرآن قدرتمند و یورشگر معرّفی شده‌اند. قبیله عاد نیرومندترین و مشهورترین قبیله در زمان خودشان بوده‌اند:
(الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلادِ) (٨)
کسانی که همسان ایشان (از نظر پیکر تنومند و کاخهای بلند) باشد در شهرها و کشورها، آفریده و پیدا نشده است.
(وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ) (٩)
و (آیا ندانسته‌ای که پروردگارت) با قوم ثمود چه کرده است؟ همان قومی که صخره‌های عظیم را در وادی القری (میان مدینه و شام) می‌بریدند و می‌تراشیدند (و در دل کوه‌ها خانه‌ها و کاخها می‌ساختند).
قوم ثمود در حجر سکونت داشتند که در شمال جزیره‌العرب میان مدینه و شام است. صخره سنگهائی را قطعه قطعه نموده‌اند و به شکل کاخها درآورده‌اند. در دل کوه‌ها نیز پناهگاه‌ها و دژها تراشیده‌اند و تهیّه دیده‌اند . . .
(وَفِرْعَوْنَ ذِی الأوْتَادِ) (١٠)
و (آیا خبر نداری که پروردگارت) با فرعون چه کرده است؟ فرعونی که دارای (ساختمانهای محکم و استوار به شکل) میخها(ی وارونه همچون هرم) بود.
«اوتاد» یعنی میخها؛ ارجح اقوال این است مراد از آنها اهرام است. اهرام به شکل میخهائی هستند که به زمین فرورفته‌اند و محکم و استوارند. فرعون مورد اشاره در اینجا همان فرعون طاغی و یاغی زمان موسی علیه السّلام است. همچون کسانی:
(الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ (١١)فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ) (١٢)
اقوامی که در شهرها و کشورها طغیان و سرکشی کردند. و در آنجاها خیلی فساد و تباهی به راه انداختند. در فراسوی طغیان جز فساد نیست. طغیان و سرکشی، طاغی و سرکش را تباه می‌کند، و هم کسانی را تباه می‌سازد که طغیان و سرکشی بر آنان می‌رود. طغیان و سرکشی ارتباطها و پیوندها را در همۀ جوانب زندگی می‌گسلد، و زندگی را از مسیر سالم و پاک و آبادکننده و سازنده منحرف می‌کند، و به مسیر دیگری می‌اندازد، مسیری که خلافت انسان در زمین به هیچ وجه با آن سازگار نیست و همخوانی و همآوائی ندارد . . .
طغیان و سرکشی طغیانگر و سرکش را اسیر هـوا و هوسش می‌سازد. چون طغیانگر و سرکش به معیار و مقیاس ثابتی برنمی‌گردد، و در حدّ و مرز قانون مشخّصی نمی‌ایستد. او خودش پیش از هر کس دیگری تباه می‌شود، و مقامی را در زمین اشغال می‌کند که مقام بندۀ خلیفه نیست. فرعون این چنین گفته است:
( أ‌نا ربّکُـم ا‌لأ‌علی ).
من والاترین معبود شما هستم!. (نازعات/24)
این چنین ادّعائی کرد وقتی که طغیان و سرکشی او را فاسد و تباه ساخت، و او را از مکان بندۀ آفریده منحرف کرد، و وی را به همچون ادّعای زشتی کشاند. این هم فساد و تباهی است، آن هم چه فساد و تباهی‌ای! آن گاه فرعون همگان را بندگان خوار و ذلیلی می‌سازد. همگان کینۀ او را به دل می‌گیرند و در خود نهان می‌دارند. در نتیجه احساس بزرگواری بشریّت در ایشان می‌میرد، و ملکۀ آزاد ابتکار و توان نوآوری که جز در فضای آزاد رشد نمی‌کند در وجودشان سرکوب میگردد و هدر می‌رود. وجودی که خوار و پست گردانده می‌شود می‌گندد و عفونت پیدا می‌کند، و جایگاه کرمهای هواها و هوسها و آرزوها و خواستهای پست و غریزه‌های بیمار می‌شود. میدان انحرافها، و مایۀ کوری بینش، و مانع درک و فهم میگردد، و آسایش و آرامش و تصمیم تلاش و امید به آینده و اندیشۀ اوج‌گیری و والائی بار سفر برمی‌بندد و در میان نمی‌ماند . . . این هم فساد و تباهی است، آن هم چه فساد و تباهی‌ای! . .
طغیان و سرکشی، معیارها و مقیاسها و ارزشها و اندیشه‌های درست را درهم می‌ریزد، زیرا اینها برای طاغیان و سرکشان خطر دارند. باید ارزشها را نادرست کرد، و معیارها و مقیاسها را کج نمود، و اندیشه‌ها را تحریف کرد، تا شکل پلشت ظلم پذیرفته شود و مقبول افتد، و زیبا و خوشایند جلوه‌گر آید . . . این فساد و تباهی است آن هم چه فساد و تباهی‌ای! . .
وقتی که طاغیان و سرکشان فساد و تباهی را در زمین گسترش می‌دهند و زیاد می‌کنند، چارۀ کار پاک کردن روی زمین از فساد و تباهی است:
(فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ (١٣)إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ) (١٤)
لذا پروردگار تـو تازیانۀ عذاب را بر سر ایشان فرو کوفت (و شلاق عذاب را پیاپی برآنان فروآورد). مسلّماً پروردگار تو در کمین (مردمان و مترصّد اعمال ایشان) است.
پروردگار تو در کمین ایشان و مواظب آنان است، و اعمالشان را ثبت و ضبط می‌کند. هنگامی که فساد و تباهی فزونی یافته است تازیانۀ عذاب را بر سر ایشان فرو آورده است. این تعبیری است که بیانگر کـزش و نیش عذاب است، کزش و نیشی که ذکر تازیانه آن را به یاد می‌آورد. هنگامی هم از ریختن و باراند‌ن سخن می‌رود انسان به یاد فیض و لطف و خیر و برکت خداداد می‌افتد. آنجا درد گزنده، و گرداب و ورطۀ طاغی و سرکش گرد می‌آید و دامنگیر طاغیان و سرکشانی میگردد که در شهرها و کشورها عصیان ورزیده‌اند، و در آنها فساد و تباهی را زیاد انجام داده‌اند و فراوان و پخش نموده‌اند.
از فراسوی همۀ نقش زمین شدنها و نابود گردیدنها آرامش به دل مؤمن ریزان میگردد، دل مؤمنی که در هر زمانی و در هر مکانی با طغیان و سرکشی طاغیان و سرکشان رویاروی می‌شود. از این فرمودۀ یزدان بزرگوار:
(إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ) (١٤)
مسلّماً پروردگار تو در کمین (مردمان و مترصّد اعمال ایشان) است.
آرامش ویژه‌ای فرومی‌ریزد و فرومی‌بارد. پروردگارت آنجا است. مترصّد است و چیزی از او به دور نمی‌افتد و گم و گور نمی‌شود. مراقب است و کسی و چیزی از او نمی‌تواند بگریزد و به در رود. پس خاطر مؤمن آسوده باشد، و مؤمن پرچشمان خود بخوابد و به خواب رود. چه پروردگارش آنجا آماده است! . . در کمین است و مترصّد است . . . در کمین و مترصّد طغیان و شرّ و فساد است!
بدین وسیله ما در اینجا نمونه‌هائی را از قضا و قدر خدا در بارۀ کار دعوت می‌یابیم و می‌بینیم، گذشته از نمونه‌ای که سورۀ بروج در بارۀ صاحبان گودال ذکر می کند. قرآن در گذشته – و بلکه همیشه – مؤمنان را با این نمونه و آن نمونه تربیت کرده است و تربیت می‌کند، مطابق احوال و اوضاع و شرائط و ظروفی که پیش آمده است و پیش می‌آید، و خود مؤمنان را برای این و برای آن آمادگی بخشیده است و آمادگی ببخشد، تا مؤمنان در هر دو حالت بیارامند، و انتظار هر دو کار را نیز داشته باشند. ولی در هر صورت همه چیز را به قضا و قدر خدا واگذارند تا آن گونه که می‌خـواهند کار را ساری و جاری فرماید و اجراء نماید.
*
(إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ) (١٤)
مسلّماً پروردگار تو در کمین (مردمان و مترصّد اعمال ایشان) است.
پروردگار تو می‌بیند و حساب می‌کند و به حساب و کتاب همگان می‌رسد و سزا و جزایشان را می‌دهد، مطابق معیار و مقیاس درست، و با ترازوی دقیقی که به خطا نمی‌رود. او ظلم نمی‌کند، و به ظواهر کارها بسنده نمی‌کند. بلکه حقائق کار را در مدّ نظر می‌گیرد . . . این انسان است که معیارها و مقیاسها و ترازوهایش به خطا می‌رود، و در سنجشها و اندازه‌گیریهایش غلط و اشتباه دیده می‌شود، و انسان جز ظاهر کارها را نمیبیند، اگر با ترازوی خدا برنکشد و برابر قانون خدا نسنجد:
(فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ (١٥)وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ) (١٦)
امّا انسان (آن انسانی که در پرتو ایمان و خردش رشد نیافته است، و شخص خود را همه چیز می‌پندارد) همین که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار او را بزرگی ببخشد و بدو نعمت بدهد، خـواهد گفت: پروردگارم مرا بزرگوار و گرامی و محترم و مکرّم دیده است ( و این عزّت و نعمت، حقّ من و شایستۀ من است). و امّا زمانی که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار روزی او را تنگ و کم نماید، خواهد گفت: پروردگارم مرا خوار و زبون داشته است (و با فقر و فاقه، ذلیل و حقیرم نموده است).
این اندیشۀ انسان دربارۀ حال و احوالی است که خدا او را بدان مؤ آزماید. خدا گاهی روزی را فراوان و گاهی کم می گرداند. گاهی روزی را می دهد، و گاهی باز می گیرد... خدا انسان را با نعمت و احترام و اکرام بخشیدن بدو می آزماید. گاهی نیز با اعطاء پول و مقام بدو امتحان می نماید. انسان متوجّه نمی گردد که همۀ اینها آزمایش است و مقدّمۀ سزا و جزا است. بلکه انسان می پندارد این رزق و روزی فراخ و این مقام و مکانت والا دلیل بر شایستگی او در پیشگاه خدا جهت دریافت و رسیدن بدین چیزها و درجه ها است، و علامت گزینش و انتخاب او از سوی خدا برای دستیابی بدانها است. از دیگر سو او آزمایش را پاداش و پادافره، و امتحان را نتیجه می پندارد! کرامت و عظمت نزد خدا را با کالا و متاع این جهان می سنجد. یعنی داشتن دارائی را نشانۀ کوچکی و حقارت در پیشگاه خدا می شمارد! یزدان انسان را با کاهش نعمت می آزماید، و انسان این امتحان را کیفر می انگارد، و امتحان را عقوبت می شمارد، و تنگی معیشت را کوچکی و حقارت در پیشگاه خدا محسوب می دارد، و می گوید اگر خدا می خواست او را حقیر و ناچیز کند، رزق و روزی او را کم نمی کرد و بر او تنگ نمی گرفت...
انسان در هر دوی این حالتها اندیشۀ اشتباه و سنجش نادرستی دارد. چه وسعت و فراخی رزق و روزی ، یا کاهش و کاستی آن ، امتحان یزدان از بندۀ خود انسان است. امتحان است تا معلوم شود انسان شکر نعمت را بجای می آورد، و یا این که سرمست و مغرور می شود و کفران نعمت می کند. آیا انسان صبر و استقامت نشان می دهد در برابر رنج و محنت و دلتنگی و آزردگی یا خیر... سزا و جزای پندار و گفتار و کردار بعدها داده می شود. چیزی که در این زمین از کالا و متاع دنیا داده می شود و یا بازگرفته می شود، سزا و جزا بشمار نمی آید... ارزش بنده در پیشگاه یزدان به کالا و متاع دنیوی او تعلّق نمی گیرد. ملاک رضا و خشنودی خدا یا خشم و کین خدا با کالا و متاع دادن به بنده یا بازداشتن کالا و متاع از بنده در این زمین نیست. یعنی دارا بودن و نادار بودن دالّ بر راضی بودن یا ناراضی بودن یزدان از انسان نمی باشد. چه خدا به فرد خوب و بایسته و به شخص بد و نابایسته دارائی و ثروت را بازمی دارد. امّا سزا و جزا در فراسوی اینها است و بر آن تکیه می شود. خدا عطاء می فرماید تا بیازماید ، تکیه بر نتیجۀ اینها است و نتیجۀ امتحان معتبر است و بس.
امّا انسان – وقتی که دلش از ایمان خالی باشد – حکمت و فلسفۀ دادن و ندادن را نمی داند، و حقیقت ارزشها را در ترازوی خدا درک و فهم نمی نماید... هنگامی که انسان دلش با ایمان آباد گردید پیوند و تماس پیدا می کند و می داند آنجا چه چیز وجود دارد. در ترازوی او کالاها و متاعهای ناچیز دنیا سبک می گردد و بی ارزش می شود، و بیدار و هوشیار می گردد نسبت بدانچه در فراسوی امتحان است که سزا و جزای یزدان است. این است تنها برای سزا و جزا کار می کند چه در وقت داشتن و چه در وقت نداشتن . در هر دو حال دل به قضا و قدر خود می دهد و بدان می آرامد، و ارزش خود را در ترازوی خدا با چیزهای جدا از این ارزشهای ظاهری تو خالی می داند.
*
قرآن در مکّه مردمانی را مخاطب قرار می داد – امثال آنان در هر جاهلیّتی یافته می شود. جاهلیّتی که پیوند و تماس خود را با جهان والاتر و بالاتر و فراخ تر و گسترده تر از زمین می برد – مردمانی که در گسترش نعمت و در کاهش نعمت چنان گمانی داشتند ، و معیارها و مقیاسها و ارزشها را در زمین آن گونه ارزیابی می کردند. یعنی مال و متاع و جاه و مقام در نزد ایشان همه چیز بود. چه جز این معیار و مقیاسی نداشتند! بدین خاطر حرص و آز زیادی بر مال و دارائی داشتند. عشق آنان به مال و دارائی فراوان بود. پیرامون مال و دارائی سخت گرد می آمدند و در راه فراچنگ آوردنش با همدیگر مسابقه می دادند و بر همدیگر سرکشی می کردند. این امر ایشان را به طمعکاری و تنگچشمی می انداخت و طمّاع و بخیلشان می نمود... این است که قرآن سفرۀ دلشان را باز می کند ، و در این راستا رازهای سینه هایشان را بدیشان می گوید ، و بیان می دارد که حرص و آز و بخل و تنگچشمی است که در درک و فهم معنی امتحان به خطا می روند ، امتحانی که در فراسوی افزایش و کاهش ارزاق قرار دارد.
(کَلا بَل لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ (١٧)وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (١٨) وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلا لَمًّا (١٩)وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا) (٢٠)
هرگز! هرگز! ( چنین نیست که کرامت و ذلّت انسان در نزد یزدان به دارائی و ناداری باشد). بلکه شما ( گذشته از اقوال زشت ، افعال پلشت هم دارید! از جمله:) یتیم را گرامی نمی دارید. و همدیگر را تشویق و ترغیب نمی کنید به خوراک دادن به مستمند. و میراث را حریصانه یکجا می خورید ( و ملاحظۀ حقّ بستگان و محرومان و یتیمان و ضعیفان نمی کنید، و حلال و حرام را رویهم انباشته و مشتاقانه صرف می کنید). و اموال و دارائی را بسیار دوست می دارید ( و سخت دلباختۀ مال و متاع دنیا هستید، و لذا ملاحظۀ مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی کنید).
هرگز! هرگز! کار آن چنان نیست که انسان بی ایمان می گوید. افزایش و گسترش روزی دلیل بر بزرگواری انسان در پیشگاه یزدان نیست. کاهش و کاستی روزی هم دلیل بر خواری و بی ارزشی انسان در برابر یزدان نیست. اصل این است که شما سپاس بذل و بخشش خدا را نمی گوئید ، و حقّ مال و دارائی را به تمام و کمال اداء نمی کنید. زیرا شما یتیم کوچکی را گرامی نمی دارید که سرپرست و نان آور خود را از دست داده است وقتی که پدرش مرده است. و همدیگر را به دادن طعام به مستمندی که گدائی نمی کند هر چند که نیازمند است تشویق و ترغیب نمی کنید. قرآن تشویق نکردن و ترغیب ننمودن و سفارش نکردن همدیگر به طعام دادن به مستمند را زشت و ناپسند می شمارد. همچنین اشاره می کند به این که ضمانت اجتماعی در میان گروه مسلمانان ضرورت دارد. این اشاره نهفته در رهنمود به وظیفه و به کار همگانی خوب است. انجام خیر و خوبی به هر شکلی نشانۀ پذیرش اسلام و مسلمان بودن است ... شما معنی امتحان را نکی دانید. این است که نمی کوشید در امتحان موفّق بشوید با بزرگداشت یتیم و سفارش کردن به طعام دادن مستمند. امّا شما بر عکس ، میراث را حریصانه و آزمندانه می خورید ، و مال و دارائی را بسیار دوست می دارید و بیش از حدّ بدان عشق می ورزید. تا بدانجا که در دل و درون شما خوشی دستگیری از نیازمندان باقی نمی ماند ، و به بزرگداشت نیازمندان و خوراک دادن به مستمندان علاقه ای نخواهید داشت.
اسلام د رمکّه – همان گونه که قبلاً ذکر کردیم – با حال و احوالی رویاروی گردید که مردمان نسبت به گردآوری اموال از هر راهی که شده است علاقه پیدا کرده بودند. این امر موجب سنگین دلی و نامهربانی شده بود. ضعف یتیمان و درماندگی بی پدران باعث شده بود اموالشان را غارت کنند ، به ویژه اموال دختران یتیم را به شکلهای گوناگون از چنگشان به در می آورند ، مخصوصاً اموالی که از راه ارث به یتیمان می رسید. در موارد گوناگون فی ظلال القرآن در این باره سخن رفته است. همچنین پیش از اسلام عشق به مال و دارائی و گردآوری آن از راه ربا پدیدۀ آشکاری در جامعۀ مکّه بود. این امر اصلاً نشانۀ جاهلیّتها در هر زمانی و در هر مکانی است. تا به امروز این چنین بوده است و این چنین خواهد بود.
در این آیه ها گذشته از پرده برداشتن از واقعیّت دلها و درونهایشان آنان را از این امر می ترساند ، و ایشان را از همچون چیزی برحذر می دارد. این ترساندن و برحذر داشتن در تکرار واژۀ « کلّا» پدیدار و نمودار است. همچنین این امر در ساختار تعبیر و در آهنگ آن پیدا و هویدا است ، بدان هنگام که با طنین خود شدّت گرد آمدن پیرامون مال و دارائی و سخت دل بستن بدان را به تصویر می کشد :
(وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلا لَمًّا (١٩)وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا) (٢٠)
و میراث را حریصانه یکـجا می‌خورید (و مـلاحظۀ حقّ بستگان و محرومان و یتیمان و ضعیفان نمی‌کنید، و حـلال و حرام را رویهم انباشته و مشتاقانه صرف می‌کنید). و اموال و دارائی را بسیار دوست می‌دارید (و سخت دلباختۀ مال و متاع دنیا هستید، و لذا ملاحظۀ مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی‌کنید).
*
بعد از بیان این اندازه از رسوائی حقیقت حال زشت و پلشتشان، و بعد از به تصویر کشیدن خطا و اشتباه جهان‌بینی آنان در ارزیابی امتحان و آزمایشی که در بی‌بهره بودن و بهره‌مند بودن از کالا و متاع دنیا، تهدید هراس‌انگیزی با سزا و جزای قیامت و حقیقت آن درمی‌رسد. سزا و جزائی که نتیجۀ امتحان ایشان در این جهان است و در آن جهان گریبانگیرشان میگردد. این تهدید با آهنگ نیرومند و سختی درمی‌رسد:
(کَلا إِذَا دُکَّتِ الأرْضُ دَکًّا دَکًّا (٢١)وَجَاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا (٢٢)وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الإنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى (٢٣)یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی (٢٤)فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ (٢٥)وَلا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ) (٢٦)
هرگز! هرگز! (حقیقت آن چنان نیست که می‌پندارید). زمانی که زمین سخت درهم کوبیده می‌شود و صاف و مسطّح میگردد. و پروردگارت بیاید و فرشتگان صف صف حاضر آیند. در آن روز دوزخ را حاضر آورند (و نشانش دهند). در آن روز انسان بـه خود می‌آید، ولی چنین به خود آمدنی کی سودی به حال او دارد؟! خواهند گفت: کاش برای زندگی خود (خیرات و حسناتی) پیشاپیش می‌فرستادم! در آن روز (که چنین احوال و اوضاعی رخ می‌دهد، خداوند کافر را چنان عذابی می‌رساند که) هیچ کس عذابی همسان عذاب او را بدو نمی‌رساند! و (در آن روز) هیچ کسی همچون خداوند او را به بند نمی‌کشد (و به غل و زنجیر نمی‌بندد).
درهم کوبیدن زمین، به هم ریختن نشانه‌ها و صاف و مسـطّح کردن آن است. این یکی از دگرگونیهای جهانی‌ای است که در روز قیامت رخ می‌دهد. و امّا آمدن پروردگار تو و فرشتگان صف صف، یک امر غیبی است، و ما سرشت آن را نمی‌دانیم مادام که در این زمین و جهانیم. و لیکن ما از فراسوی تعبیر، جلال و عظمت و ترس و هراس را احساس می‌کنیم. همچنین است حاضر آوردن دوزخ. از تعبیر کلام متوجّه نزدیک شدن دوزخ بدیشان و نزدیک شدن عذاب چشندگان بدان را برداشت می‌کنیم، و این ما را بس. ولی حقیقت چیزی که رخ می‌دهد، و کیفیّت رخ دادن آن، جزو غیب نهان در علم یزدان است، و آن را باید به روز مشخّص قیامت حواله کرد و ارجاع داد.
در فراسوی این آیه‌ها، و از لابلای موسیقی تند و بندبند آن، و سخت‌گیرا و اسیرکنندۀ آن، صحنه‌ای ترسیم میگردد که دلها از آن به لرزه درمی‌آیند، و چشمها از آن کرنش می‌برند و به زیر می‌افتند. زمین درهم کوبیده می‌شود و سخت درهم می‌ریزد! خداوند بزرگوار جلوه‌گر می‌آید، و داوری و قضاوت را بر عهده می‌گیرد. فرشتگان صف صف می‌ایستند. آن گاه دوزخ آورده می‌شود و دوزخ هم حاضر می‌آید!
(یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الإنْسَانُ ).
در آن روز انسان به خود می‌آید.
انسان به خود می‌آید، انسانی که از حکمت و فلسفۀ امتحان غافل بوده است، امتحانی که با بی‌بهره بودن از نعمت و با بهره‌مند بودن از نعمت انجام پذیرفته است. انسانی که میراث را آزمندانه یکجا خورده است و بدون ملاحظۀ حلال و حرام رویهم صرف کرده است، و مال و دارائی را بسیار دوست می‌داشته است، و یتیم را گرامی نداشته است، و دیگران را به طعام دادن به مستمند تشویق و ترغیب ننموده است، و طغیان و سرکشی را در پیش گرفته است، و فساد و تباهی را در پیش گرفته است، و به حقّ و حقیقت پشت کرده است ... در آن روز چنین کسی به خود مـی‌آید و به یاد می آورد. حقّ و حقیقت را به یاد می‌آورد و از آنچه می‌بیند پند می‌گیرد . . . و لیکن فرصت گذشته است و مهلت از دست بشده است.
(وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى) (٢٣)
ولی چنین به خود آمدنی کی سودی به حال او دارد؟!. زمان به خود آمدن گذشته است. در اینجا که سرای سزا و جزا است به خود آمدن به کسی سودی نمی‌رساند و فائده‌ای برای کسی ندارد. به خود آمدن جز افسوس خوردن بر فرصت از دست دادن در سرای کار کردن در زندگی دنیا بهرۀ انسان نمی‌سازد!
وقتی که این حقیقت برای انسان آشکار و پدیدار می‌آید:
(یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی) (٢٤)
خواهد گفت: کاش برای زندگی خود (خیرات و حسناتی) پیشاپیش می‌فرستادم!.
کاش من برای زندگی خود در اینجا چیزی را پیشاپیش می‌فرستادم. زندگی اینجا زندگی حقیقی است، آن زندگی که می‌توان بدان زندگی نام داد و اسمش را زندگی گذاشت. زندگی آخرت زندگی حقّی بوده و باید برای آن آمادگی پیدا کرد و توشه پیشاپیش برای آن روانه و حواله نمود و اندوخته برای آن اندوخت و ذخیره برای آن ذخیره کرد. کاش من . . . امید و آرزوئی است که آه و حسرت در آن است و بس. این چنین امید و آرزوی بیفائده‌ای، تنها چیزی است که انسان در آخرت توان آن را دارد!
آن گاه قرآن سرنوشت انسان را به تصویر می‌زند، سرنوشتی که بعد از آن آه و حسرت دردناک و امید و آرزوی پوچ و بیسود به میان می‌آید و به انسان دست می‌دهد:
(فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ (٢٥)وَلا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ) (٢٦)
در آن روز (که چنین احوال و اوضاعی رخ می‌دهد، خداوند کافر را چنان عذابی می‌رساند که) هیچ کس عذابی همسان عذاب او را بدو نمی‌رساند! و (در آن روز) هیچ کسی همچون خداوند او را به بند نمی‌کشد (و به غل و زنجیر نمی‌بندد).
خدا قدرتمند و چیره و توانا است. خدائی است که در آن روز تنها او عذاب و عقاب می‌دهد. عذاب و عقابی که کسی بسان آن عذاب و عقاب نمی‌دهد. خدائی است که در آن روز هیچ کسی همچون او به غل و زنجیر نمی‌کشد و اسیر و گرفتار نمی‌سازد. قرآن عذاب و عقاب خدا و به غل و زنجیر کشاندن و اسیر و گرفتار کردن او را در جاهای دیگری در صحنه‌های فراوان و گوناگون قیامت شرح و بسط می‌دهد، جاها و صحنه‌هائی که در لابلای سراسر قرآن پخش و پراکنده است. امّا قرآن عذاب و عـقاب و به غل و زنجیر کشاندن و اسیر و گرفتار کردن را در اینجا خلاصه می‌کند، و آنها را منحصر به خدا می‌شمارد، و بیان می‌دارد که عذاب و عقاب و به غل و زنجیر کشاندن و اسیر و گرفتار کردن انسان شبیه و همسان عذاب و عقاب و به غل و زنجیر کشاندن و اسیر و گرفتار کردن یزدان نیست. این کجا و آن کجا؟! اصلاً کیفر همۀ انسانها رویهمرفته کجا و کیفر خدا کجا؟! این هم مقابل چیزی است که راجع به طغیان و سرکشی طاغیان و سرکشانی همچون عاد و ثمود و فرعون، و فساد و تباهی فراوان ایشان در زمین که قبلاً در این سوره ذکر شده است و بیانگر عذاب و عقاب دادن مردمان توسّط طاغیان و سرکشان، و به غل و زنجیر کشاندن مردمان توسّط آنان است. این پروردگار تو است ای پیغمبر، و ای مؤمن، عذاب و عقاب می‌رساند به کسانی که در دنیا مردمان را عذاب و عقاب می‌دادند و ایشان را به غل و زنجیر می‌کشاندند. امّا میان عذاب و عقاب ایشان و میان عذاب و عقاب یزدان، و میان به غل و زنجیر کشاندن آنان و میان به غل و زنجیر کشاندن ایزد سبحان، فاصلۀ بسیاری است . . . آنچه آفریده‌ها در این باره می‌توانند، بسی اندک و ناچیز است. امّا آنچه آفریدگار در این راستا می‌تواند، بسی سترگ و بزرگ است. پس عذاب و عقاب طاغیان و سرکشان در حقّ مردمان، و به غل و زنجیر کشاندن ایشان توسّط طاغیان و سرکشان هر چه هست باشد. چرا که طاغیان و سرکشان عذاب و عقاب خواهند شد، و به غل و زنجیر کشانده می‌شوند، عذاب و عقاب و به غل و زنجیر کشاندنی که فراتر از اندیشه و خیال است!
*
در میانۀ این ترس و هراس وحشتناک، و این عذاب و عقاب و به غل و زنجیر کشاندنی که بالاتر از هر گونه تصوّری است، از عالم بالا «نفس« مؤمن فریاد داشته می‌شود:
(یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (٢٧)ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً (٢٨) فَادْخُلِی فِی عِبَادِی (٢٩)وَادْخُلِی جَنَّتِی) (٣٠)
ای انسان آسوده خاطر (که در پرتو یاد خدا و پرستش الله، آرامش به هم رسانده‌ای و هم اینک با کوله‌باری از اندوختۀ طاعات و عبادات، در اینجا آرمیده‌ای!). به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که تو (از کردۀ خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان) خشنودی، و (خدا هم) از تو خشنود (است). به میان بندگانم درآی (و همراه شایستگان و از زمرۀ بایستکان شو). و به بهشت من داخل شو (و خوش باش!).
این گونه با عطوفت و مهربانی و به گونۀ قـربت و نزدیکی فریاد داشته می‌شود:
(یَا أَیَّتُهَا). ای. . .آهای ... .
با روحانیّت و بزرگداشت:
(یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ).
ای انسان ... .
با ستودن و اطمینان بخشیدن:
(یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ) (٢٧)
ای انسان آسوده‌خاطر.
در میانۀ شدّت و حدّت و به غل و زنجیر کشیدن، آزادی و رفاه به میان کشیده می‌شود:
(ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ ).
به سوی پروردگارت بازگرد.
پس از غربت زمین و دوری در مهد و گهوارۀ پرورش به سوی محلّ صدور خود برگرد. به سوی پروردگارت در پرتو پیوند و تماس و معرفت و شناخت و نسبتی که میان تو و پروردگارت است برگرد . . .
(رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً) (٢٨)
راضی و خشنود، و مورد رضایت و خشنودی.
با این شادانی و شادابی‌ای که عطوفت و رضایت را بر سراسر فضای محیط می‌پراکند...
(فَادْخُلِی فِی عِبَادِی) (٢٩)
به میان بندگانم درآری (و همراه شایستگان شو).
به میان بندگان مقرّب و برگزیده من درآی، تا بدین قرب و نزدیکی برسی . . .
(وَادْخُلِی جَنَّتِی) (٣٠)
و به بهشت من داخل شو (و خوش باش!).
به کنف حمایت و رحمت من داخل شو . . .
این ندای مهر و عطوفت است، مهر و عطوفتی که نسیمهای بهشتی در آن وزیدن گرفته است از همان لحظۀ نخستینی که فریاد داشتن برخاسته است:
(یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ) (٢٧)
ای انسان آسوده خاطر.
ای انسانی که به پروردگارت اطمینان داری، از راه خود مطمئنّ می‌باشی، به قضا و قدر خدا اطمینان داری، در خوشی و ناخوشی، در وقت داشتن و نداشتن نعمت، در زمان دارائی و ناداری، اطمینان داری و دچـار شکّ و تردید نمی‌گردی، و منحرف نمی‌شوی و به کژراهه نمی‌افتی. به خود اطمینان داری و در راه، بدین سو و آن سو نمی‌روی و کجر‌وی نمی‌کنی. تو مطمئنّ هستی و در روز ترس و هراس وحشتناک قیامت دچار ترس و هراس نمی‌شوی . . .
سپس آیه‌ها پیاپی می‌گردند و سراسر فضای موجود را از امن و امان و رضا و خشنودی و آرامش و آسایش لبریز می‌کند، و با موسیقی دلپذیر و دل‌آرائی پیرامون صحنه را زیبا و فریبا می‌سازد، و با مودّت و محبّت و قرب و نزدیکی و آرمیدن و آسودن صحنه را بال و پر می‌دهد و آن را به پرواز درمی‌آورد.
هان! این بهشت است با نسیمهای جان بخش و رضایت بخش و خنک و خوش‌آیندی که دارد. این بهشت است که از لابلای این آیه‌ها سرک می‌کشد و جلوه‌گر می‌آید. خداوند مهربان دیدار می‌نماید، دیدار بزرگوارانه و ارزشمندی که خود دارد . . .
*
[1] مراجعه شود به کتاب: «التصویر الفنی فی القرآن« فصل هماهنگی هنری.
[2]در فی ظلال القرآن واژۀ «بائده»، بادیه ذکر گردیده است. چه بسا اشتباه باشد. زیرا قوم عرب را به دو دسته تقسیم کرده‌اند. یکی به نام عرب بائده، یعنی منقرض گشته. مانند: عاد، ثمود، طسم، جدیس . . . دستۀ دوم عرب باقیه که آنها نیز به دو قسم بزرگ تقسیم می‌شوند: اول قحـطانی یا عرب عاربه و خالص . . . دوم عدنانی یا عرب مستعربه که مخـلوطی از عرب و اقوام همسایۀ خویش بوده‌اند و به نزاری یا معدی مشهورند . . . (مترجم)