تفسیر سورۀ ‌عصر مکّی و 3 آیه است

سورۀ ‌عصر  مکّی  و   3  آیه  است

بسم الله الرّحمن الرّحیم

(وَالْعَصْرِ (١)إِنَّ الإنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ (٢)إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)

در  این  سورۀ  کوتاهی  که  سه  آیه  دارد،  برنامه  کامل  زندگی  بشری  شکل  می‌پذیرد  و  به  تصویر  درمی‌آید  بدان  گونه  که  اسلام  زندگی  بشری  را  می‌خواهد.  نشانه‌های  جهان‌بینی  ایمانی  با  حقیقت  بزرگ  فراگیری  که  دارد  در  روشن‌ترین  و  دقیق‌ترین  شکل  ممکن  هویدا  و  پیدا  می‌آیند.  این  سوره  همۀ  قانون  اسلامی  را  در  سخنان  کوتاهی  و  با  واژه‌های  اندکی  وضع  می‌کند  و  مشخص  می‌دارد.  ملّت  مسلمان  را  توصیف  می‌کند،  و  حقیقت  و  وظیفۀ  آنان  را  بیان  می‌دارد،  آن  هم  در  یک  آیه ‌که  آیۀ  سوم  این  سوره  است  ...   این  همان  اعجازی  است ‌که  جز  خدا کسی  توان  آن  را  ندارد ...

حقیقت  بزرگ  و  سترگی‌ که  این  سوره  رویهمرفته  بیان  می‌دارد،  عبارت  است  از:

در  طول  زمان‌،  و  در  همۀ  قرون  و  اعصار،  و  در  امتداد  حیات  انسان  در  همۀ  ادوار،  جز  یک  برنامۀ یگانۀ  سودمند،  و  جز  یک  راه  نجات‌بخش‌،  در  میان  نبوده  است  و  نیست‌.  آن  هم  برنامه‌ای  است ‌که  این  سوره  حدود  و  ثغور  آن  را  ترسیم  می‌کند،  و  راهی  است ‌که  این  سوره  نشانه‌های  آن  را  برمی‌شمارد  و  مشخّص  می‌دارد،  هر  برنامه  و  هر  راهی  جز  این  برنامه  و  این  راه‌،  هدر  رفتن  و  هرزه  شدن  و  زیانمند  و  زیانبار گردیدن  است  ...

(وَالْعَصْرِ (١)إِنَّ الإنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ (٢)إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)

سوگند  بـه  زمان  (‌که  سرمایۀ  زندگی  انسان‌،  و  فرصت  تلاش  او  برای  نیل  به  سعادت  دو  جهان  است‌!)‌.  انسانها  همه  زیانمندند،  مگر  کسانی  که  ایمان  می‌آورند،  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‏‎کنند،  و  همدیگر  را  به  تمسّک  به  حقّ  (‌در  عقیده  و  قول  و  عمل‌)  سفارش  می‌کنند،  و  یکدیگر  را  به  شکیبائی  (‌در  تحمّل  سختیها  و  دشواریها  و  دردها  و  رنجهائی‌)  توصیه  می‌نمایند  (‌که  موجب  رضای  خدا  می‌گردد)‌.

آنچه  باید  ایمان  است‌.  کار  شایسته  و  بایسته  است‌.  سفارش  به  حقّ  و  حقیقت  است‌.  توصیه  به  صبر  و  شکیبائی  است  ...

*

پس  ایمان  چیست‌؟

ما  در  اینجا  ایمان  را  بسان  تعریف  فقهی  آن‌،  تعریف  نمی‌کنیم‌.  ولی  ما  از  سرشت  ایمان  و  از  ارزش  آن  در  زندگی ‌گفت  می‌کنیم‌.

ایمان  تماس  و  پیوند  این  موجود  انسان  نام  و  فناپذیر  کوچک  و  محدود،  با  اصل  مطلق  ازلی  و  ابدی  و  باقی  و  سرمدی  است‌.  آن ‌کسی ‌که  هستی  را  آفریده  است‌.  بعد  از  آن‌،  ایمان  تماس  و  پیوند  انسان  با  جـهانی  است  که  یزدان  آن  را  آفریده  است‌.  ایمان  تماس  و  پیوند  انسان  با  قوانینی  است  که  بر  این  جهان  فرمانروا  است‌.  ایمان  تماس  و  پیوند  انسان  با  نیروها  و  انرژیهائی  است‌ که  در  جهان  اندوخته  و  انبار  گردیده  است‌.  ایمان  در  این  وقت  روان  شدن  از  حدود  و  ثغور  ذات  کوچک  خود  به  سوی  گسترة  جهان  بزرگ  است‌.  ایمان  حرکت  از  نیروی  ناچیز  انسان  به  سوی  عظمت  ناشناخته  و  ناپیدای  انرژیهای  هستی  است‌.  ایمان  حرکت  از  حدود  و  ثغور  عمر کوتاه  انسان  به  سوی  خطّ  سیر  ابدهائی  است‌ که  جز  خدا  کسی  از  آنها  آگاه  نمی‌باشد.^[1]

گذشته  از  این ‌که  این  تماس  و  پیوند  به  انسان  نیرو  و  گسترش  و  آزادی  می‏بخشد،  این  تماس  و  پیوند  به  انسان  لذّت  هستی  و  لذّت  جمال  هستی  مبذول  می‌دارد،  و  او  را  برخوردار  از  آفریده‌هائی  می‌سازد که  ارواح  آنها  با  روح  او  مهر  می‌ورزد.  در نتیجه  زندگی  به‌ کوچی  در  جشن  الهی  تبدیل  می‌گردد،  جشنی‌ که  برای  انسان  در  هر مکانی  و  در  هر زمانی  برپا گردیده  است  .  .  .  این  خوشبختی  والائی‌،  و  شادی ‌گرانبهائی‌،  و  انس  و  الفت  با  حیات  و  هستی  است‌،  انس  و  الفتی  بسان  انس  و  الفت  محبوب  با  محبوب  و  دوست  با  دوست‌.  این  دستاوردی  است ‌که  هیچ  دستاوردی  با  آن  برابری  نمی‌کند.  از  دست  دادن  آن  خسران  و  زیانی  است‌ که  هیچ  خسران  و  زیانی  با  آن  برابری  و  همگو‌نی  نمی‌کند  .  .  .

افزون  بر  این‌،  ارکان  و  اصول  ایمان‌،  خود  ارکان  و  اصول  انسانیّت  والای  ارزشمند  است‌:

یکی  یگانه ‌پرستی  یزدان  یگانه  است‌ که  انسان  را  از  پرستش  جز  یزدان  یگانه  به  دور  می‌گرداند،  و  در  درون  او  مساوات  و  برابری  با  جملگی  بندگان  را  جایگزین  می‌گرداند.  در  نتیجه  او  در  برابر کسی  خواری  و  مذلّت  نشان  نمی‌دهد،  و  سرش  را  در  برابر کسی  حز  خداوند  یگانۀ  توانا  خم  نمی‌کند  و  برای‌ کسی  جز  او کرنش  نمی‏برد  .  .  .  آزادی  حقیقی  انسان  از  اینجا  نشأت  می‌گیرد  و  پدیدار  می‌گردد،  آن  آزادی‌ که  از  درون  انسان‌،  و  از  تصوّر  حقیقت  موجود  در  هستی  برمی‌جوشد.  در  سراسر  جهان  هستی  جز  نیروی  یگانه‌ای  و  جز  معبود  یگانه‌ای  وجود  ندارد.  جنبش  آزادی بخش،  خود به ‌خود  از  این  جهان‌بینی  برمی‌جوشد  و  بس.  چون  تنها  این‌ کار،  یگانه ‌کار  منطقی  است‌.  دوم  ربانیّتی  است  که  جهت  را  محدود  و  مشخّص  می‌سازد،  جهتی ‌که  انسان  جهان‌بینیها  و  ارزشها  و  معیارها  و  اعتبارها  و  مقرّرات  و قوانین  خود  را،  و هر چیزی  را که  او را  به  خدا،  یا  به  هستی‌،  و  یا  به  مردمان  پیوند  بدهد،  از  آن  جهت  دریافت  مـی‌دارد.  در نتیجه  هوا  و  هوس  و  مصلحت‌خواهی  و  مصلحت جوئی از  زندگی  برمی‏خیزد،  و  شریعت  و  عد‌الت  جای  آن  دو را  می‏‎گیرد.  حسّ  و  شعو‌ر  مؤمن  را  نسبت  به  ارزش  برنامه‌اش  بالا  می‏‎برد،  و  آن  را  بالاتر  از جهان‌بینیهای  جاهلیّت  و  ارزشها  و  اعتبارهای  جاهلیّت‌،  و  از  ارزشها  و  معیارهای  بر گرفته  از  پیوندها  و  ارتباط‌های  واقعیّت  زمینی  می‏‎برد  .  .  .  هر چند  این  مؤمن  یک  نفر  باشد.  زیرا  به  مقابله  و  مبارزۀ  این  چنین  ارزشها  و  معیارهائی  می‌رود  و  می‌پردازد  با  جهان‌بینیها  و  ارزشها  و اعتبارهائی‌ که  آنها  را  مستقیماً  از  خدا  دریافت  می‌دارد،  لذا  بالاتر  و نیرومندتر  و  سزاوارتر  برای  پیروی ‌کردن  و  بزرگ  داشتن  و  حرمت  نهادن  هستند.^[2]

سوم  روشنی  تماس  و  پیوند  آفریدگار  و  آفریده‌،  و  آشکار  بودن  مقام  الوهیّت  و  مقام  عبودیّت  به  صورت  روشن  است‌.  تماس  و  پیوندی ‌که  این  آفریدۀ  فانی  را  با  حقیقت  باقی،  بدون  پیچ  و  خم‌،  و  بدون  واسطه‌ای  در  مسیر،  مرتبط  می‌سازد.  به  دل  نوری  می‌افکند،  و  به  روح  آرامشـی  می‏بخشد،  و  به  نفس  انس  و  الفت  مطمئنّی  می‌دهد،  و  شکّ  و تردید  و  ترس  و  هراس  و  اضطراب  و  پریشانی  را  می‌زداید.  همچنین  تکبّر بیجا،  و  خودبزرگ ‌بینی  ناروا،  بر  بندگان  خدا  را  از  میان  می‏‎برد.  چهارم  استقامت  و  ماندگاری  بر  برنامه‌ای  است‌ که  یزدان  جهان  آن  را  می‌خواهد.  در این  صورت  خیر و  خوبی،  یک  جهش  ناسنجیدۀ  ناگهانی،  و  یک  پرش  بی‌هدف  روی  دادنی‌،  و  یک  رخداد  از همه  چیز  بریده  و  گسیخته  نیست‌.  بلکه  خیر  و  خوبی  از  انگیزه‌هائی  برمی‌جوشد،  و  به  سوی  هدفی  رو  می‌کند  و  جـهت  می‏‎گیرد،  و  افراد  متّحد  و  متّفق  در  خداشناسی  و  خداپرستی  در  آن  با  یکدیگر  همکاری  و  همیاری  می‌نمایند.  در  نتیجه  گروه  مسلمانان  دارای  هدف  یگانۀ روشنی‌،  و  دارای  پرچم  یگانۀ  جداگانه‌ای  خواهند  بود.  همچنین  نسلهای  آیندۀ  پیاپی  یکدیگر  با  این  رشتۀ  استوار  متّصل  می‌گردند  و  به  همدیگر  می‌پیوندند.

پنجم  اعتقاد  به  بزرگواری  انسان  در  پیشگاه  یزدان  است‌.  یزدان  اعتبار  انسان  در  نظر  انسان  را  بالا  می‏‎برد  و  والا  می‌کند،  و  در  دل  و  درونش  این  را  برمی‌انگیزد که  باید  شرم  و  حیاء‌ کند  از  پائین  افتادن  و  فرود  آمدن  از  مرتبه‌ای  که  خدا  او  را  بدانجا  اوج  داده  است  و  رسانده  است‌.  این  امر  بالاترین  و  والاترین  جهان‌بینی  و  تصوّری  است‌ که  انسان  می‌تواند  برای  وجود  خودش  تصوّر کند  و  برای  خویشتن  بیندیشد  و  پیش  چشم  بدارد  .  .  .  انسان  در  نزد  خدا  بزرگوار  و  ارزشمند  است  .  .  .  جز  اسلام  هر  مکتبی  یا  هر  جهان‌بینی‌ای  ارزش  انسان  را  در  نظر  خودش  پائین  می‌آورد  و  فرود  می‌کشد،  و  انسان  را  به  منشأ  حقیری  و  منبع  صغیری  برمی‌گرداند،  و  فاصلۀ  انسان  را  از  جهان  بالا  و  والای  فرشتگان  دور  می‌گرداند  .  .  .  هر  جهان‌بینی  و  هر  مکتبی ‌که  چنین‌ کند،  جهان‌بینی  یا  مکتبی  است‌ که  انسان  را  به  پائین  افتادن  و  پست  گردیدن  و  سقوط  و  نزول ‌کردن  فرامی‌خواند،  هر چند  هم  آشکارا  بدو  چنین  نگفته  باشد  و  چنین  نگوید!

بدین  سبب  پیامهای  داروینیسم  و  فرویدیسم  و  مارکسیسم‌،  زشت‌ترین  چیزی  است‌ که  فطرت  بشری،  و  رویکرد  انسانی‌،  بدان  مبتلا  و گرفتار  می‌آید.  این  مکتب‌ها  به  انسانها  پیام  می‌دهند که  هر گونه  زشتی  و  هر گونه  پلیدی  و  هر جور  حقارتی‌،  یک  امر  طـبیعی  و  مورد  انتظاری  است‌،  و  در  آن‌،  چیزی‌ که  عجیب  و  غریب  بشمار  آید  وجود  ندارد.  بدین  خاطر  در  آن  چیزی  نیست  که  انسان  را  شرمنده‌ کند  یا  انسان  از  آن  شرمندگی  برد!..  همچون  نظریّه  و  دیدگاهی‌،  در  حقّ  انسان  جنایت  است  و  سزاوار  خشم  و کین  است  و  پست  و  ننگین  است‌.^[3]  پاکی  ذهن  و  شعور  نتیجۀ  مستقیم  پی  بردن  به ‌کرامت  و  حرمت  انسان  در  پیشگاه  یزدان‌،  و  همچنین  ایمان  به  نظارت  یزدان  بر  دل  و  درون  انسان‌،  و  آگاهی  و  اطّلاع  او  از  رازهای  نهان  است‌.  انسان  سالمی  که  پیامهای  فروید  و کارل  مارکس  و  امثال  اینان  او  را  مسخ  و  دگرگون  نساخته  باشد،  خجالت  می‌کشد  انسانی  همچون  خودش  بر  ناپاکیها  و  آلودگیهای  دل  و  درونش‌،  و  بر  حسّ  و  شعورش  اطّلاع  پیدا کند.  شخص  مؤمن  احساس  می‌کند که  نگاه  یزدان  سبحان  به  دل  و  درون  او  است‌،  و  لابلاهای  نفس  او  را  می‌پاید،  و  راز  و  رمز  حسّ  و  شعور  او  را  پیجوئی  می‌نماید.  این  احساس  به  گونه‌ای  است‌ که  انسان  از  آن  به  لرزه  و  تکان  درمی‌آید.  لذا  بهتر  آن  است  حسّ  و  شعور  خود  را  پاک  نماید  و  پاکیزه  بدارد!  حسّ  اخلاقی  ثمرۀ  طبیعی  و  حتمی  ایمان  به  خدائی  است  که  دادگر  و  مهربان  و  بخشاینده  و  بخشایشگر  و  شکیبا  است‌.  شرّ  و  بدی  را  دوست  نمی‌دارد  و  نمی‌پسندد،  و  خیر  و  خوبی  را  دوست  می‌دارد  و  می‌پسندد.  آگاه  از  دزدانه  نگاه ‌کردن  و  خیانت  چشمها  و  هر آن  چیزی  است  که  سینه‌ها  آنها  را  در  خود  نهان  و  پنهان  می‌دارند.

مسؤولیّت  در  میان  است‌.  مسؤولیّتی‌ که  مترتّب  بر  آزادی  اراده‌،  و  نظارت  فراگیر  است‌.  مسؤولیّت  در  حسّ  و  شعور  مؤمن‌،  بیداری  و  هوشیاری  و  حسّاسیّت  و  متانت  و  رزانت  و  تدبّر  و  تفکّر  را  برمی‌انگیزد.  این  مسؤولیّت  تنها  مسؤولیّت  شخصی  و  فـردی  نیست  و  بس‌.  بلکه  این  مسؤولیّت‌،  مسؤولیّت  همگانی  نیز  می‏‎باشد.  مسؤولیّت  در  برابر  خود  خیر  و  خوبی،  و  در  برابر  جملگی  انسانها  است  .  .  .  مسؤولیّت  در  برابر  خدا  است  .  .  .  وقتی‌ که  مؤمن  می‌خواهد  حـرکتی  را  انجام  بدهد  او  همۀ  اینها  را  احساس  می‌کند.  لذا  او  در  برابر  چشمان  خودش  بزرگ  جلوه‌گر  مـی‌گردد،  و  خود  را  سترگ  می‏‎یابد،  و  پیش  از  این  که  گام  بردارد  نتیجۀ  گام  برداشتن  و  فرجام  جلو  رفتن  را  مـی‌سنجد  .  .  .  انسان  موجودی  است  که  در  هستی  ارزش  دارد.  او  دارای  مسؤولیّت  در  نظام  هستی  است‌.

ششم  خود  را  بالاتر  دانستن  از  فروافتادن  بر  مادیات  زندگی  دنیا  است  - ‌این  هم  یکی  از  پیامهای  ایمان  است  -‌ و  همچنین  برگزیدن  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است ‌که  بهتر  و  ماندگارتر  است‌:

(وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ) (٢٦)

مسابقه‌ دهندگان  باید  برای  به  دست  آوردن  این  (‌چنین  شراب  و  سائر  نعمتهای  دیگر  بهشت‌)  با  همدیگر  مسابقه  بدهند  و  بر  یکدیگر  پیشی  بگیرند. (‌مطفّفین/26‌) 

مسابقه  دادن  و  بر  یکدیگر  سبقت ‌گرفتن  برای  به  دست  آوردن  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است  انسان  را  بالا  می‏‎برد  و  والا  می‌گرداند،  و  انسان  را  پاک  و  پاکیزه  می‌دارد  .  .  .  بدین  امر کمک  می‌کند  تلاش  بیشتری‌ که  مؤمن  می‌ورزد،  و  فراخی  گستره‌ای‌ که  میان  دنیا  و  آخرت‌،  و  میان  زمین  و  آسمان  و  جهان  والای  فرشتگان  پیدا  می‌کند.  این  امر  پریشانی  و  اضطراب  رسیدن  به  نتیجه‌،  و  شتاب  دستیابی  به  ثمرۀ ‌کار  را کاهش  می‌دهد.  لذا  مؤمن ‌کار  خیر  و  خوب  را  انجام  می‌دهد  چون  خیر  و  خوب  است‌،  و  چون  خدا  آن  را  می‌خواهد  و  بس.  حالا  کار  خیر  و  خوب‌،  خیر  و  خوبی  نتیجه  نمی‌دهد  و  آن  را  در  صحنه‌ای  جلو  چشمان  خود  در  عمر  شخصی  و  محدود  خود  نمی‌بیند،‌ گناهی  بر  او  نیست  و  به  حساب  او  گرفته  نمی‌شود.  چه  خداوندی‌ که  مؤمن ‌کار  خیر  و  خوب  را  محض  رضای  او  انجام  می‌دهد  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد،  و  چیزی  از  عمل  او  را  فراموش  نمی‌کند،  و  از  چیزی  از کارش  غافل  نمی‌گردد.  زمین  سرای  سزا  و  جزا  نیست‌،  و  زندگی  دنیا  پایان ‌گشت  و گذار  عمر  انسان  نمی‏باشد.  بدین  خاطر  انسان  مؤمن  از  این  سرچشمۀ  لایزال  و  خشک  ناشدنی‌،  برای  ادامۀ ‌کار  خیر  و  خوب،  مدد  و  قدرت  می‏طلبد  و  درخواست  می‌نماید.  این  امر  تضمین  می‌کند که ‌کار  خیر  و  خوب  برنامۀ  پیوسته‌ای  گردد،  نه  رخداد  موقّتی‌ که  پیش  بیاید،  و  نه  جهشی‌ که  ناگهان  درنگیرد  و  فوراً  نیست  بشود.  این  چیزی  است ‌که  مؤمن  را  یاری  می‌دهد  با  این‌ نیروی  بزرگ  و سترگ  و  شگفت  و  شگرفی ‌که  با  آن  رویاروی  شرّ  و  بلا  می‌ایستد  و  می‌رزمد.  چه  این  شرّ  و  بلا  در  طغیان  و  سرکشی  فرد  طاغی  و  یاغی ای  مجسّم‌ گردد  و  پدیدار  آید،  و  چه  در  فشار  اعتبارها  و  ارزشهای  جاهلیّتی‌  خودنمائی‌ کند،  و  چه  در  شکل  فشارها  و کششهای  شهوانی‌ که  خود  را  بر  ارادۀ  او  تحمیل  می‌کند.  این  فشار  پیش  از  هر چیز  از  احساس  شخص  نشأت  می‌گیرد  و  پدیدار  می‌آید.  شخص  احساس  می‌کند  عمرش‌ کوتاه  است  و  او  نمی‌تواند  در  این  عمر کوتاه  به  همۀ  لذائذ  خود  برسد،  و  همۀ  آزها  و  طمعهایش  را  پیاده ‌کند  و  تحقّق  بخشد.  همچنین  احساس  می‌کند  عمرش ‌کوتاه  است  و  او  نمی‌تواند  در  این  عمر کو‌تاه  نتائج  دوررس  و  بعید کار  خیر  و  خوب  را  مشاهده‌ کند،  و  پیروزی  حقّ  بر  باطل  را  ببیند!  .  .  امّا  ایمان  همچون  حسّ  و  شعو‌ری  را کاملاً  از  بنیاد  چاره‌جوئی  می‌کند.^[4]

هفتم  ایمان  اصل  بزرگ  زندگی  است‌،  اصلی ‌که  هر  شاخه‌ای  از  شاخه‌های  خیر  و  خوبی  از  آن  برمی‌دمد،  و  هر  میوه‌ای  از  میوه‌هایش  بدان  می‌آویزد.  اگر  شاخه‌ای  از  آن  ببرد،  شاخۀ  قطع  شده‌ای  از  درخت  است  و  پژمرده  و  خشک  می‌گردد.  اگر  میوه‌ای  بدان  نیاویزد  میوۀ  اهریمنانه‌ای  است  و  ادامه  پیدا  نمی‌کند  و  دوام  نمی‌یابد.  ایمان  محوری  است ‌که  همۀ  رشته‌های  زندگی  والا  بدان  می‌پیوندد  و  می‌چسبد.  در  غیر  این  صورت  رشته‌ها  به  چیزی  نمی‌پیوندد  و  نمی‌چسبد،  و  با  هواها  و  هوسها  و  جهشها  و  پرشهای  شهوانی  بر باد  می‌رود  .  .  .

برنامه  اسلام  برنامه‌ای  است ‌که  اعمال  پراکنده  را گرد  می‌آورد،  و  آنها  را  نظم  و  نظام  می‏بخشد،  نظم  و  نظامی  که  اعمال  با  آن  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردند،  و  با  یکد‌یگر  هماهنگی  و  همیاری  پیدا  می‌کنند،  و  در  راه  یگانه‌ای  روان  می‌شوند،  و  حرکت  یگانه‌ای  پیدا  می‌نمایند،  و  انگیزۀ  معلومی‌،  و  هدف  مشخّصی  خواهند  داشت  .  .  .

بدین  خاطر  قرآن  ارزش  هر  عملی  را  ضائع  می‌داند که  بدین  اصل  برنگردد،  و  بدین  محور  محکم  و  استوار  نشود،  و  از  این  برنامه  برندمد.  نظریّۀ  اسلامی  در  این  راستا  صراحت  کامل  دارد  .  .  .  در  سورۀ  ابراهیم  آمده  است‌:

(مثل الذین کفروا بربهمأعمالهم کرماد اشتدت به الریح فی یوم عاصف . لا یقدرون مما کسبوا على شیء).

حال  و  وضع  اعمال  کسانی  که  به  پروردگار  خود  ایمان  ندارند،  همچون  حال  و  وضع  خاکستری  است  که  در  یک  روز  طوفانی‌،  باد  به  تندی  بـر  آن  وزد  (‌و  آن  را  در  هوا  پخش  و  پراکنده  کند  و  چیزی  از  آن  برجای  نگذارد.  چنین  کافرانی  هم  در  روز  قیامت‌)  به  چیزی  از  آنچه  در  دنیا  (‌از  اعمال  نیک‌)  انجام  داده‌اند  دست  نمی‌یابند.  (‌چرا  که  گردباد  کفر  بر  خاکستر  اعمالشان  وزیده  است  و  آن  را  به  غارت  برده  است‌)‌. (‌ابراهیم/‌١٨) 

در  سورۀ  نور  آمده  است‌:

(والذین کفروا أعمالهم کسراب بقیعة یحسبه الظمآن ماء , حتى إذا جاءه لم یجده شیئا).

کافران  اعمالشان  به  سرابی  می‌ماند  که  در  بیابان  بی‌آب  و  علفی  شخص  تشنه‌ای  آن  را  آب  پندارد.  امّا  هنگامی  که  بـه  سراغ  آن  رود،  اصلاً  چیزی  نیابد. (‌نور/39)

 اینها  نصوص  قرآنی  صریحی  هستند  در  بارۀ  این ‌که  ارزش  کار  به  طور کلّی  هدر  می‌رود  و  ضائع  می‌شود  اگر  مستند  به  ایمان  نباشد،  ایمانی ‌که  انگیزه‌ای  برای ‌کار  ترتیب  می‌دهد که  متّصل  به  سرچشمۀ  هستی  است‌،  و  هدفی  را  برای ‌کار  ترتیب  می‌دهد که  هماهنگ  با  هدف  هستی  است‌.  این  نظریّۀ  منطقی  عقیده‌ای  است‌ که  همۀ  کارها  را  به  خدا  برمی‌گرداند.  پس ‌کسی  از  ایمان  ببرد  از  خود  بریده  است  و  حقیقت  معنی  و  مفهوم  خود  را  از  دست  داده  است‌.^[5]

ایمان  داشتن  دالّ  بر  صحّت  فطرت  و  سلامت  هستی  بشری  است‌.  ایمان  داشتن  بیانگر  این  واقعیّت  است  که  فطرت  انسان  با  فطرت ‌کلّ  جهان  هماهنگ  است‌.  و  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  همصدائی  و  پاسخگو‌ئی  میان  انسان  و  جهان  پیرامون  او  است‌.  انسان  در  این  جهان  زندگی  می‌کند.  وقتی ‌که  وجود  انسان  سالم  باشد  به  ناچار  باید  میان  او  و  میان  این  هستی‌،  همصدائی  و  پاسخگوئی  باشد.  قطعاً  باید  این  همصدائی  و  پاسخگوئی  به  ایمان  آوردن  و  ایمان  داشتن  منتهی  بشود  و  برسد،  به  حکم  آن ‌که  در  خود  جهان  دلائل  و  پیامهائی  بر  قدرت  مطلقه‌ای  است ‌که  جهان  را  بدین  روال  و  منوال  از  نیستی  به  هستی  آورده  است‌.  وقتی ‌که  این  همصدائی  و  پاسخگوئی  از  میان  رود  و  یا  تعطیل  بشود،  خود  این  دالّ  بر  این  است ‌که  خلل  و  نقصی  در  دستگاهی  انجام  گرفته  است  که  دریافت  می‌دارد،  و  آن  وجود  انسان  است‌.  این  هم  دلیل  وجود  فساد  و  تباهی  اسم  و  حاصل  و  پیامد  آن  جز  زیان  نیست‌،  و  هیچ ‌کاری  با  وجود  آن  صحیح  بشمار  نمی‌آید،  هر چند  در  ظاهرش  نمادی  و  اثری  از  صلاح  و  شایستگی  باشد.

دنیای  شخص  مؤمن  آن  اندازه  از  فراخی  و  فراگیری  و  درازا  و  ارتفاع  و  زیبائی  و  خوشبختی  برخوردار  است  که  دنیاهای  غیرمؤمنان  در  مقابلش  کوچک  و  ناچیز  و  فرودین  و  اندک  و  آشفته  و  پریشان  و  نابهنجار  و  منحوس  و  بدبیار  بشمار  است  .  .  .  زیانبار  است  آن  هم  چه  زیانی‌!

هشتم‌ کار  شایسته  و  بایسته  است ‌که  ثمرۀ  طبیعی  و  میوۀ  سرشتی  ایمان  است‌.  و  حرکت  اتوماتیک  و  خود به‌ خودی  است‌ که  در  همان  لحظه‌ای  می‌آغازد که  حقیقت  ایمان  در  دل  جایگزین  می‌گردد.  چه  ایمان  یک  حقیقت  مثبت  پویا  است‌،  همین‌ که  در دل  و درون  جایگزین  می‌گردد  خود  به  خود  به  تلاش  درمی‌آید  و خویشتن  را در بیرون  به  شکل ‌کار  شایسته  و  بایسته  نشان  دهد  .  .  .  ایمان  اسلامی  این  است  .  .  .  ممکن  نیست  خاموش  بماند و  نجنبد.  نهان  بماند  و  به  صورت  زنده  در  بیرون  وجود  مؤمن  دیده  نشود  .  .  .  اگر  ایمان  نجنبد  و  این  جنبش  سرشتی  نداشته  باشد،  ایمان  نادرستی  یا  مرده‌ای  است‌.  کار  ایمان  بسان‌ کار  شکو‌فه‌ای  است‌ که  بوی  خود  را  نگاه  نمی‌دارد.  بوی  شکوفه  از  شکوفه  به  صورت  سرشتی  برمی‏خیزد  و  منتشر  می‌شود.  اگر  بوئی  ندهد‌،  شکو‌فه‌ای  در  میان  نیست‌.

از  اینجا  ارزش  ایمان  پدیدار  می‌آید  .  .  .  ایمان‌،  حرکت  و  عمل  و ساختن  و آباد کردن  است  .  .  .  ایمان  رو  به  خدا  می‌دارد  .  .  .  ایمان‌ کز کردن   و گوشه ‌گیری‌ گزیدن  و  منفی‌بافی  نمودن  و  در  زوایا  و  لابلاهای  دل  و  درون  منزوی  شدن  نیست‌.  ایمان  تنها  ‌نیّتهای  پاک  و  پاکیزه‌ای  نیست ‌که  در  حرکت  و  جنبش  مجسّم  نگردد  و  پدیدار  نتابد.  پویائی  سرشت  اسلام  است‌،  سرشت  برجسته‏ای  که  از  ایمان  نیروی  بزرگ  سازنده‌ای  را  در  طرح  زندگی  و  اصل  حیات  تشکیل  می‌دهد.

این  معلوم  و  مفهوم  است  مادام ‌که  ایمان ‌ارتباط  و  پیوند  با  برنامۀ  ربّانی  باشد.  این  برنامه،  حرکت  پیوسته  و  پیاپی  در  طرح  هستی  و  در  اصل  جهان  است‌.  حرکتی ‌که  از تدبّر  و  تفکّر  برخیزد  و  سرچشمه  بگیرد،  و  رو  به  هدفی  رود.  رهبری  ایمان  برای  مردمان  رهبری‌ای  است  که  برنامۀ  حرکت  است‌،  حرکتی ‌که  سرشت  جهان  هستی  است‌.  حرکت  برگزیده  و  خوب  و  پاک  و  تمییزی‌ که  سازنده  است  و  سزاوار  برنامه‌ای  است‌ که  از  سوی  خدا  آمده  است‌.

* 

از  لابلای ‌توصیۀ  به  حقّ  و  حقیقت  و سفارش  به  صبر و  شکیبائی،  تصویر  ملّت  مسلمان  -‌ یا گروه  مسلمان  -  نمودار  و  پدیدار  می‌آید که  دارای  هستی  ویژه‌ای‌،  و    رابطۀ  خاصّی‌،  و  رویکرد  یگانه‌ای  است‌.  ملّت  مسلمان  گروهی  است‌ که  هستی  خود  را  احساس  می‌کند  و  خویشتن  را  می‌شناسد.  هـمچنین  به  وظیفۀ  خود  آشنا  است  و  آن  را  می‌داند.  با  حقیقتی  آشنا  است‌ که  ایمان  و  کار  خوب  است‌. کار  خوبی‌ که  از  جمله  شامل  رهبری  بشریّت  و  رهنمود  و  رهنـمون  انسانها  در  مسیر  ایمان  و  کار نیک  و  پسندیده‌،  و  توصیه  و  سفارش  همدیگر  به  چیزهائی  است ‌که  ملّت  مسلمانان  را  در  چنگ  زدن  به  امانت  بزرگ  و  برخاستن  برای  رساندن  این  امانت  بزرگ ‌به  جامعۀ  بشریّت ‌است‌.

از  لابلای  واژۀ ‌توصیه  و سفارش‌،  و از  لابلای  معنی  و  طبیعت  و  حقیقت  توصیه  و  سفارش‌،  تصویر  ملّت  -‌ یا  گروه  - ‌متّحد  و  متّفق  و  دارای  ضمانت  اجتماعی  پدیدار  و  نمودار  می‌آید:  ملّت  برگزیده ‌و هوشیار و پابرجا  بر  حقّ  و  عدل  و  خیر  در  زمین  .  .  .  این  والاترین  و  روشن‌ترین ‌تصویر ملّت  برگزیده  است  .  .  .  اسلام  از  ملّت  اسلام  می‌خواهد  این  چنین  باشد  .  .  .  از  ملّت  اسلام  می‌خواهد که  ملّت  برگزیده  و نیرومند  و  هوشیار  و آگاه  باشد،  و  از  حقّ  و  حقیقت  و  خیر  و  خوبی  پاسداری  نماید.  به  حقّ  و  حقیقت  توصیه  و  سفارش ‌کند،  و  دیگران  را  به  استقامت  و  ماندگاری  بر  مودّت  و  محبّت  و  تعاون  و  همیاری  و  برادری  و دوستی  توصیه  و  سفارش  نماید.  این  قبیل  چیزها  هم  از  واژۀ  توصیه  و  سفارش  موجود  در  قرآن  برمی‌دمد و برمی‌خوشد.  .  .

توصیه  و  سفارش  به  حقّ  و  حقیقت  ضرورت  دارد.  برای  ادای  حقّ  و  ترویج  آن  برخاستن  و  به ‌کار  پرداختن  دشوار  است‌.  بازدارنده‌های  حقّ  بسیار  است‌:  هوا  و  هوس  نفس  انسان‌،  منطق  مصلحت‌،  جهان‌بینیهای  محیط‌،  طغیان  و  سرکشی  طاغیان  و  سرکشان‌،  ظلم  و  ستم  ظالمان  و  ستمگران‌،  و  .  .  .  توصیه  و سفارش‌،  پند  و  اندرز دادن‌،  و  رهنمود  و  رهنمون‌ کردن‌،  و  دل  و  جرأت  بخشیدن،  آگاه  کردن  از  قربت  و  نزدیکی  موجود  در  هدف  و  فرجام‌،  و  برادری  و  دوستی  ورزیدن  در  حمل  بارهای  سنگین  وظیفه  و  تکلیف‌،  و  حمل  بار  امانت‌.  توصیه  و  سفارش‌،  چندین  برابر گردیدن  رویکردهای  فردی  و  شخصی  است‌.  چرا که  همۀ  آنها  با  یکدیگر  به ‌کار  می‌پردازند،  در  نتیجه  چندین  برابر  می‌شوند.  احساس  هر  پاسدار  حقّ  و  حقیقتی  را  چندین  برابر  می‌گرداند  همین ‌که  دیگران  با  او  هستند  و  او  را  توصیه  و  سفارش  می‌کنند  و  دل  و  جرأت  می‌دهند،  و  با  او  می‌ایستند  و  دوستش  می‌دارند  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند  و  خوار  و  رسوایش  نمی‌دارند  .  .  .  این  آئین  -‌ که  آئین  حقّی  است  - ‌برجا  و  برپا  نمی‌ماند  مگر  این ‌که ‌گروهی  از  آن  پاسداری  نمایند،‌ گروهی ‌که  همیار  و  همکار  و  توصیه  و  سفارش‌ کننده  و  دارای  ضمانت  اجتماعی  و  متّفق  و  متّحد  و  همپشت  و  همرزم  بر  این  منوال  و  روال  باشند.

همچنین  توصیه  و  سفارش  به  صبر  و  شکیبائی  ضرورت  دارد،  به  ایمان  داشتن  و کار  نیک  و  پسندیده‌ کردن‌،  و  از  حقّ  و  عدل  پاسداری  نمودن‌،  از  سخت‌ترین  و  دشوارترین  چیزهائی  است‌ که  فرد  و گروه  با  آن  رویاروی  می‌گردند.  باید  صبر  و  شکیبائی  کرد.  باید  صبر  و  استقامت  در  جهاد  با  نفس  خود،  و  در  جـهاد  با  دیگران  داشت‌.  باید  در  برابر  اذیّت  و  آزار  و  دشواری  و  مشقّت  صبر کرد.  باید  در  برابر  باد  به  غبغب  اند‌اختن  باطل  و  افتخار کردن  و  به  خود  نازیدن  شرّ  و  بلا  صبر  کرد  و  استقامت  ورزید.  باید  در  برابر  طولانی  شدن  راه  و  بعد  مسافات  و  دوری  مراحل  و  پنهان  و  نهان  بودن  نشانه‌های  راه  و  دوری  مقصد  صبر  و  شکیبائی  داشت‌.  توصیه  و  سفارش  به  صبر  و  شکیبائی،  قدرت  و  توانائی  را  چندین  برابر  می‌کند،  چون  احساس  به  وحدت  هدف‌،  و  وحدت  رویکرد  و  جهت‌،  و  همپشتی  و  همیاری‌،  همگان  را  برمی‌انگیزد،  و  ایشان  را  با  توشۀ  محبّت  و  اراده  و  اصرار  مجهّز  می‌سازد  .  .  .  و  سائر  معانی  و  مفاهیم‌ گروهی‌ که  صبر  و  شکیبائی  آنها  را  برمی‌انگیزد،  و  حقیقت  اسلام  برجای  نمی‌ماند  مگر  در  فضای  آنها،  و  بارز  و  برجسته  خودنمائی  نمی‌کند  مگر  در  لابلای  آنها...  بدون  آنها  زیان  و  هدر  رفتن  است  و  بس.

*

امروزه  از  لابلای  قانونی ‌که  قرآن  آن  را  برای  زندگی  گروه  بهره‌مند  از  سود  و  رها  از  زیان  ترسیم  می‌کند  نگاه  می‌کنیم  و  به  هراس  می‌افتیم  وقتی ‌که  می‏‎بینیم  زیان  آدمیان  را  در  هر  مکانی  از  سطح  زمین  بدون  استثناء  احاطه  می‌کند.  این  هدر  رفتنی ‌که  انسانها  در  دنیا  -  پیش  از  آخرت  -  بدان  دچار  می‌آیند  ما  را  به  هـراس  می‌اندازد.  ما  را  به  هراس  می‌اندازد  که  رویگردانی  زشت  و  پلشت  انسانها  را  از  خیر  و  خوبی  مشاهده‌ کنیم‌،  خیر  و  خوبی‌ای‌ که  خدا  آن  را  بهرۀ  مردمان  فرموده  است  و  باران  این  نعمت  را  بر  سرشان  بارانده  است‌.  همچنین  مشاهده‌ کنیم‌ که  سلطه  و  قدرت  برگزیدۀ  مؤمن  و  پابرجا  و  استوار  بر  حقّ  در  این  زمین  از  میان  رفته  است  و  در  میان  نمانده  است  .  .  .گذشته  از  این‌،  مسلمانان  -  یا  به  تعبیر  دقیق‌تر،  صاحبان  دعوت  اسلام  -  دورترین  اهالی  زمین  از  این  خیر  و  خوبی  هستند،  و  از  همۀ  ساکنان  زمین  بیشتر  روی  می‌گردانند  از  برنامۀ  الهی‌ای  که  خدا  آن  را  برایشان  انتخاب  کرده  است  و  برگزیده  است‌.  و  از  همگان  بیشتر  رویگردانند  از  قانونی ‌که  خدا  آن  را  برای  ملّت  مسلمان  مقرّر  داشته  است  و  وضع  نموده  است‌،  و  بیشتر  منحرف  می‌گردند  از  جادۀ  یگانه‌ای‌ که  خدا  آن  را  برای  نجات  از  زیان  و  هدر  رفتن  کشیده  است‌.  جای  شگفت  است  سرزمینهائی‌ که  نخستین  بار  این  خیر  و  خوبی  از  آنجاها  برجوشیده  است  و  سرچشمه‌ گرفته  است‌،  این  پرچم  را  رها  می‌سازند،  پرچمی‌ که  خدا  آن  را  برایشان  برافراشته  است  و  به  اهتزاز  درآورده  است‌،  و  پرچم  ایمان  نام  دارد.  همچون  پرچمی  را  رها  می‌کنند  و  به  پرچمهای  نژادگرائی  چنگ  می‌زنند،  پرچمهائی ‌که  در  زیر  آنها  در  سراسر  تاریخ  خود  هرگز  به  خیری  و  سودی  دسترسی  پیدا  نکرده‌اند.  در  زیر  آن  پرچمها  آوازه  و  نامی  نه  در  زمین  و  نه  در  آسمان  نداشته‌اند.  تا  آن  زمان  که  اسلام  آمده  است  و  این  پرچم  منسوب  به  خدای  بی‌انباز  را  برایشان  بالا  برده  است  و  به  اهتزاز  درآورده  است‌،  پرچمی‌ که  به  نام  خدا  است‌،  خدائی ‌که  هیچ  انبازی  ندارد.  پرچمی ‌که  نشاندار  به  نشان  خدای  بی‌انباز  است  .  .  .  پرچمی  است‌ که  عربها  در  زیر  آن  پیروز گردیدند  و  آقا  شدند  و  انسانها  را  رهبری ‌کردند،  رهبری  نیرومند  و  برگزیده  و  آگاه  و  رستگاری‌،  برای  نخستین  بار  در  تاریخ  خودشان  و  در  تاریخ  دور  و  دراز  بشریّت.  .  .

استاد  ابوالحسن  ندوی  در کتاب  ارزشمند  خود  «‌ماذا  خسر  العالم  بانحطاط  المسلمین‌؟‌«  در  بارۀ  این  رهبری  برگزیده  و  نادر  در  سراسر  تاریخ‌،  تحت  عنوان  «‌روزگار  رهبری  اسلامی‌«  مـی‌گوید:  «‌رهبران  مسلمان  و  ویژگیهای  ایشان‌:  مسلمانان  پیدا  شدند.  ریاست  جهان  را  به  دست‌ گرفتند.  ملّتهای  نادرست  را  از  ریاست  انسانها  بر کنار کردند،  انسانهائی  که  ایشان  را  استثمار  می‌کردند  و  با  آنان  بدرفتاری  می‌نمودند.  مسلمانان  انسانها  را  آرام  آرام  و  همآوا  و  همنوا  و  دادگرانه  به  پیش  بردند  و  ترقّی  و  پیشرفت  بخشیدند.  در  میان  مسلمانان  صفات  و  خـالی  فراوان ‌گردید  که  ایشان  را  شایان  و  سزاوار  رهبری  ملّتها  می‌کرد،  و  سعادت  و  رستگاری  ملّتها  را  در  سایۀ  مسلمانان  و  تحت  رهبری  ایشان  تضمین  می‌نمود.  اوّلاً  مسلمانان  صاحب‌ کتاب  نازل  شده  از  سوی  خدا،  و  صاحب  شریعت  الهی  هستند.  آنان  قانونگذاری  نمی‌کنند  و  از  پیش  خود  مقرّرات  و  احکام  تعیین  نمی‌نمایند.  زیرا  قانونگذاری  کردن  و  شریعت‌ نگاری  نمودن  سرچشمۀ  نادانی  و  خطا  و  اشتباه  و  ظلم  و  ستم  است‌.  مسلمانان  در  کردارشان  و  در  سیاستشان  و  در  رفتارشان  با  مردمان‌،  ناسنجیده  و کورکورانه  دست  و  پا  نمی‌زنند.  خداوند  برای  مسلمانان  نوری  قرار  داده  است‌ که  در  پرتو  آن  راه  می‌روند.  و  خداوند  برای  ایشان  شریعتی  وضع  فرموده  است ‌که  مردمان  را  بدان  راه  می‏‎برند  و  بر  مردمان  بدان  فرمانروائی  و  داوری  می‌کنند.

(أو من کان میتا فأحییناه وجعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها ?).

 آیا کسی  که  (‌به  سبب  کفر  و  ضلال  همچون‌)  مرده‌ای  بوده  است  و  ما  او  را  (‌با  اعطاء  ایمان  در  پرتو  قرآن‌)  زنده  کرده‌ایم  و  نوری  (‌از  منارۀ  ایمان‌)  فرا راه  او  داشته‌ایم  که  در  پرتو  آن‌،  میان  مردمان  راه  می‌رود  (‌و  چشم  او  را  روشنائی‌،  گوش  او  را  شنوائی‌،  زبان  او  را  توان  گفتار،  و  دست  و  پای  او  را  قدرت  انجام  کار  می‌بخشد)  مانند  کسی  است  که  به  مثل‌ گوئی  در  تاریکیها  فرو رفته  است  (‌و  توده‌های  انباشتۀ  ظلمتکدۀ  کفر  او  را  در  خود  بلعیده  است  و  شبح  بی‌جان  و  بـی‌اندیشه  و  بی‌تکانی  از  او  برجای  نهاده  است‌)  و  از  آن  تاریکیها  نمی‌تواند  بیرون  بیاید؟‌. (انعام/122)

خداوند  متعال  فرموده  است‌:

 (یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط , ولا یجرمنکم شنآن قوم على ألا تعدلوا . اعدلوا هو أقرب للتقوى , واتقوا الله إن الله خبیر بما تعملون).

ای  مؤمنان‌!  بر  ادای  واجبات  خدا  مواظبت  داشته  باشید  و  از  روی  دادگری  گواهی  دهید،  و  دشمنانگی  قومی  شما  را  بر  آن  ندارد  که  (‌با  ایشان‌)  دادگری  نکنید.  دادگری  کنید  که  دادگری  (‌به  ویژه  با  دشمنان‌)  بـه  پرهیزگاری  نزدیک‌تر  (‌و  کوتاه‌ترین  راه  بـه  تقوا  و  بهترین  وسیله  برای  دوری  از  خشم  خدا)  است‌.  از  خدا  بترسید  که  خدا  آگاه  از  هر آن  چیزی  است  که  انجام  می‌دهید. (مائده/8)     

دوم‌:  مسلمانان  حکومت  و  رهبری  را  بدون  تربیت  اخلاقی  و  تزکیّۀ  نفس  به  دست  نیاورده  و  نگرفته‌اند،  برخلاف  اغلب  ملّتها  و  اشخاص  و  مردان  حکومتی  در  گذشته  و  حال‌.  بلکه  مسلمانان  زمانی  طولانی  و  زیادی  تحت  تربیت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  زیر  نظر  دقیق  او  بوده‌اند.  ایشان  را  پاک  و  پاکیزه  می‌داشته  است  و  تربیت  و  پرورده  می‌فرموده  است‌.  آنان  را  به  زهد  و  پرهیزگاری  و  پاکدامنی  و  امانتداری  و  فداکاری  و  ترس  و  هراس  از  خدا  فرامی‌خوانده  است‌،  و  از  ایشان  می‌خواسته  است  برای  حکومت  و  ریاست  خود  را  پیشنهاد  و  عرضه  نکنند  و  بر  آن  حرص  و  جوش  نشان  ندهند.  می‌فرمود:

(إنا والله لا نولی هذا العمل أحدا سأله , أو أحدا حرص علیه ) .^[6]

ما  به  خدا  سوگند  بر  این  کار  کسی  را  نمی‌گماریم  که  آن  را  درخواست  بکند،  یا  بر  آن  حرص  و  آز  داشته  باشد.  هنوز که  هنوز  است  گوش  مسلمانان  را  می‌نوازد:

 (تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الأرض ولا فسادا والعاقبة للمتقین).

ما  آن  سرای  آخرت  را  تنها  بهرۀ  کسانی  می‌گردانیم  که  در  زمین  خواهان  تکبّر  و  استکبار  نیستند  و  فساد  و  تباهی  نمی‌جویند  (‌و  دلهایشان  از  آلودگیهای  مقام‌ طلبی  و  شهرت ‌طلبی  و  بزرگ‌بینی  و  تباهکاری‌،  پاک  و  پالوده  است‌)‌،  و  عاقبت  از  آن  پرهیزکاران  است‌.         (قصص/83)

 مسلمانان  خود  را  روی  وظیفه‌ها  و  منصبها  نمی‌انداختند  و  به  دنبال  آنها  راه  نمی‌افتادند،  چه  رسد  به  این ‌که  خود  را  نامزد  فرمانروائی‌ کنند،  و  خویشتن  را  پاک  و  بیگناه  قلمداد  نمایند  و  بستایند،  و  تبلیغات  پخش ‌کنند،  و  تلاش  ورزند  و  پول  خرج‌ کنند  تا  به  فرمانروائی  و  حکمرانی  برسند.  هر گاه  مسلمانان  عهده‌دار  کاری  از  کارهای  مردمان  شوند  و  به  ریاست  امری  برسند  آن  را  غنیمت  یا  لقمۀ  چربی  یا  پولی  نمی‌شمارند که  آن  را  در  مقابل  پولی ‌که  خرج  کرده‌اند  یا  تلاشی‌ که  ورزیده‌اند  بقایند  و  بخورند.  بلکه  آن  را  امانتی  بر  عهدۀ  خود  می‌شمارند،  و  امتحانی  از  سوی  خدا  می‌دانند،  و  آگاهند که  آنان  را  در  پیشگاه  دادگری  پروردگارشان  نگاه  می‌دارند،  و  از  کوچک  و  بزرگ  امور  از  ایشان  بازخواست  می‌گردد،  و  مسؤول  ریز  و  درشت‌ کارها  هستند.  پیوسته  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  را  به  یاد  داشته‌اند

و  آویزۀ  گوش  خود  کرده‌اند:

 (إن الله یأمرکم أن تؤدوا الأمانات إلى أهلها , وإذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل).

بی‏گمان  خداوند  به  شما  (‌مؤمنان‌)  دستور  می‌دهد  که  امانتها  را  (‌اعم  از  آنچه  خدا  شما  را  در  آن  امین  شمرده‌،  و  چه  چیزهائی  که  مردم  آنها  را  به  دست  شما  سپرده  و  شما  را  در  آنها  امین  دانسته‌اند)  به  صاحبان  امانت  برسانید،  و  هنگامی  که  در  میان  مردم  به  داوری  نشستید  این  که  دادگرانه  داوری  کنید. (نساء/58)            

و  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:

(وهو الذی جعلکم خلائف الأرض , ورفع بعضکم فوق بعض درجات , لیبلوکم فیما آتاکم).

خدا  است  که  شما  را  جانشینان  (‌دیگران  برای  آبادانی  جهان  در  کرۀ‌)  زمین  گردانید،  و  (‌در  استعدادهای  ذاتی  و  مواهب  آسمانی  و  اموال  کسبی‌)  برخی  را  بر  برخی‌،  درجاتی  بالاتر  برد  (‌و  در  کمال  مادی  و  معنوی  به  نسبت  استفادۀ  شخص  از  اسباب  و  سنن  یزدان  و  گسترده  در  پهنۀ  جهان‌،  کسانی  را  بیشتر  از  کسانی  ترقّی  و  تعالی  داد)  تا  شما  را  در  آنچه  به  شما  داده  است  بیازماید  (‌و  در  عمل  مشخّص  شود  چه  کسی  به  شرائع  آسمانی  مؤمن  یا  کافر  و  در  نعمتهای  خدادادی  سپاسگزار  و  یا  ناسپاس  است‌)‌. (‌انعام/165) 

سوم‌:  مسلمانان  خادمان  نژادی  نبوده‌اند،  و  قاصدان  ملّتی  یا  میهنی  نبوده‌اند  تا  تنها  برای  رفاه  حال  آنان  و  مصلحت  ایشان  به  تلاش  بپردازند،  و  به  فضل  و  برتری  و  بزرگی  و  آقائی  آن  ملّت  یا  اهالی  آن  میهن  ایمان  داشته  باشند،  و  معتقد گردند  آن  ملّت  و  اهالی  آن  میهن  آفریده  شده‌اند  تا  سرور  و  آقا  و  فرمانروا  و  فرمان‌فرما  باشند،  و  دیگران  آفریده  شده‌اند  تا  محکوم  و  فرمانبردار  ایشان  گردند.  مسلمانان  از  سرزمین  خود  بیرون  نیامده‌اند  تا  امپراتوری  عربی  تأسیس‌ کنند  و  در  سایۀ  آن  از  نعمت  برخوردار گردند  و  بچرند  و  بخورند،  و  تحت  حمایت  آن  امپراتوری  سرهایشان  را  بالا  بگیرند  و گردن  بیفرازند  و  تکبّر  بکنند  و  خود بزرگ ‌بینی  نمایند،  و  مردمان  را  از  زیر  فرمان  روم  و  ایران  بیرون  بیاورند  و  به  زیر  فرمان  عربها  و  خودشان  درآورند!  .  .  بلکه  مسلمانان  به  پا  خاستند  تـا  جملگی  مردمان  را  از  بندگی  و  پرستش  بندگان  بیرون  بیاورند  و  به  بندگی  و  پرستش  خداوند  یگانه  درآورند.  همان‌ گونه  که  ربعی  پسر  عامر  فرستادۀ  مسلمانان  در  مجلس  یزدگرد  گفت‌:  خدا  ما  را  فرستاده  است  تا  مردمان  را  از  بندگی  و  پرستش  بندگان  بیرون  بیاوریم  و  به  بندگی  و  پرستش  خداوند  یگانه  درآوریم،  و  از  تنگای  دنیا  بیرون  بیاوریم  و  به  فراخنای  آن  برسانیم،  و  از  جور  و  ستم  ادیان  بیرونشان  بیاوریم  و  به عدل  و  داد  اسلام  نائلشان ‌گردانیم‌.^[7]

ملّتها  در  نزد  مسلمانان  برابرند.  مردمان  در  پیش  ایشان  مساویند.  همۀ  مردمان  زادۀ  آدم  علیه السّلام  هستند،  و  آدم  زادۀ  خاک  است‌.  عرب  بر  غیرعرب  برتری  ندارد،  و  غیرعرب  بر  عرب  برتری  ندارد،  مگر  با تقوا  و  پرهیزگاری‌:

(یا أیها الناس إنا خلقناکم من ذکر وأنثى وجعلناکم شعوبا وقبائل لتعارفوا , إن أکرمکم عند الله أتقاکم).

ای  مردمان‌!  ما  شما  را  از  مرد  و  زنی  (‌به  نام  آدم  و  حواء‌)  آفریده‌ایم‌،  و  شما  را  تیره  تیره  و  قبیله  قبیله  نموده‌ایم  تا  همدیگر  را  بشناسید  (‌و  هر  کسی  با  تفاوت  و  ویژگی  خاصّ  درونی  و  بپرونی  از  دیگری  مشخّص  شود،  و  در  پیکرۀ  جامعۀ  انسانی  نقشی  جداگانه  داشته  باشد)‌.  بی‏گمان  گرامی‌ترین  شما  در  نزد  خدا  متّقی‌ترین  شما  است‌.(حجرات/13)                                                          

عمر  پسر  خطّاب  به  عمرو  پسر عاص‌،  والی  و حاکم  مصر  گفت‌،  بدان ‌گاه‌ که  پسر  او  یک  فرد  مصری  را  زده  بود  و  بدو گفته  بود:  این  ضربه  و کتک  را  از  پسر  بزرگ‌تران  و  گرامی‌تران  دریـافت  دار!  عمر  از  عمرو  پسر  عاص  قصاص ‌گرفت  و گفت‌:  چه  وقت  مردمان  را  بنده  و  بردۀ  خود کرده‌اید،  در  حالی‌ که  مادرانشان  آنان  را  آزاد  به  دنیا  آورده‌اند؟‌^[8]  مسلمانان  به  چیزی ‌که  در  پیش  خود  داشته‌اند  بخل  نورزیده‌اند  و  تنگچشمی  ننموده‌اند. کسی  را  از  دین  و  علم  و  تعلیم  و  تربیت  و  پاکی  اخلاق  خویش  محروم  ننموده‌اند  و  بر  آنچه  داشته‌اند  بخل  نورزیده‌اند.  در  حکو‌مت  و قضاوت  و  فرمانروائی  و  فضل  و  لطف  خود،  حسب  و نسب  و رنگ  و میهن  و سرزمین  را در  مدّ  نظر  نگرفته‌اند  و  نداشته‌اند.  بلکه  مسلـمانان  ابری  بوده‌اند  بر  همۀ  نواحی  باریده‌اند  و  جملگی  بندگان  را  تحت  پوشش  آب  باران  خود گرفته‌اند.  مسلمانان  ابرهای  بامدادان  بارنده  و  پرآبی  بوده‌اند  که  دشت  و  بیابان  و  سنگلا‌خ  و کوه  زبان  به  تعریف  و  تمجید  آن  ابرهای  بامدادی‌ گشوده‌اند،  و  شهر  و کشورها  و  بندگان  یزدان  به  اندازۀ  پذ‌یرش  و  صلاحیّت  خود  از  آب  آن  ابرها  برخوردار گردیده‌اند.

در  سایۀ  مسلمانان  و  تحت  حکومت  و  فرماندهی  ایشان‌،  ملّتها  و  نژادها  - ‌حتّی  آنانی ‌که  در  قد‌یم  تحت  فشار  بوده‌اند  - ‌توانسته‌اند  بهرۀ  خود  را  از  دین  و  علم  و  تعلیم  و تربیت  و  حکومت  و فرمانروائی  ببرند،  و  با  عربها  در  ساختن  جهان  جدید  سهیم  شوند.  بلکه  بسیاری  از  افراد  آنان  بر  عربها  برتری  پیدا کنند.  از  میان  ایشان  رهبرانی  پدید  آمده‌اند که  تاجهای‌ ‌سرهای  عربها،  و  سرور  و  آقای  مسلمانان  شوند.  از قبیل‌:  ائمّه  و  ففقها،  و  محدّثین‌...

چهارم‌:  انسان  از  جسم  و  روح  ساخته  شده  است‌.  انسان  دارای  قلب  و  عقل  و  عاطفه‌ها  و  اندامها  است‌.  انسان خو‌شبخت  نـمی‌شود و رستگار نمی‌گردد  و ترقّی  و  پیشرفت  پیدا  نمی‌کند،  ترقّی  و  پیشرفت  هماهنگ  و  عادلانه  و دادگرانه‌،  تا  همۀ  این  نیروها  در  وجود  او  رشد  و  نموّ پیدا نکنند،  رشد  و نموّ‌ی‌ که  همنوا  و متناسب  و  لائق  این  نیروها  باشد،  و  انسان  غذای  شایسته  نخورد  و  تغذیۀ  درستی  نداشته  باشد.  امکان  ندارد  تمدّن  شایسته  و  بایسته  به  هیچ  وجه  پدیدار  آید  مگر  زمانی‌ که  یک  جامعۀ  دینی  و  اخلاقی  و  عقلانی  و  جسمانی  به  وجود  آید،  برای  انسان  ممکن  شود  سهل  و  ساده  به ‌کمال  بشری  خو‌د  برسد.  تجربه  ثابت‌ کـرده  است ‌که  چنین  چیزی  پدید  نمی‌آید  مگر  این ‌که  رهبری  زندگی‌،  و  زمام  امور  و  پیشرفت  تمدّن‌،  در  دست‌ کسانی  باشد که  معتقد  به  روح  و  جسم  هستند،  و  خودشان  نمونه‌های ‌کاملی  در  زندگی  دینی  و  اخلاقی  بو‌ده‌،  و  از  خردهای  برتر،  و  علوم  صحیح  و سودمند  برخوردار باشند»  .  .  .

تا  آنجا که  ابوالحسن  ندوی  تحت  عنوان‌:  «‌‌نقش  خلافت  راشده  بسان  تمدّن  شایسته  و  بایسته  است‌«  می‌گوید:  «‌آن  چنان  بود.  دوره‌ای  از  دوره‌های  تاریخ  را  نمی‌شناسیم  که ‌کامل‌تر  و  زیباتر  و  شکو‌فاتر  در  همۀ  این  جنبه‌ها  از  این  دوره  باشد  -  دورۀ  خلافت  راشده  -  در  این  دوره  نیروی  روح  و  اخلاق  و  دین  و  علم  و  ابزارهای  مادی‌،  در  رشد  و  نموّ  انسان ‌کامل  دست  به  دست  هم  داده  است‌،  و  در  ظهور  تمدّن  شایسته  و  بایسته  به  همیاری  پرداخته  است‌.  حکومت  از  بزرگ‌ترین  حکو‌متهای  جهان  بوده  است‌،  و  نیروی  سیاسی  مادی  بر  هر  نیروئی  در  زمان  خودش  برتری  پیدا کرده  است‌.  در  این  حکومت  نمونه‌های  اخلاق  والا  غالب  و  چیره  بوده  است‌،  و  معیارهای  عالی  اخلاقی  در  زندگی  مردمان  و  در  نظام  حکومتی  حاکم  شده  است‌.  اخلاق  و  فضیلت  همراه  با  بازرگانی  و  صنعت  شکوفا  گردیده  است‌.  پیشرفت  اخلاقی  و  روحی،  با گسترش  فتوحات  و  ظهور  تمدّن‌،  همگام  و  همراه  می‌شد.  در  نتیجه  جنایات  کم  می‌گردید،  و  بزهکاریها  نسبت  به  مساحت  و گسترۀ  مملکت‌،  و  شمارۀ  ساکنان  آن‌،  و  وجود  انگیزه‌ها  و  ابزارهای  بزهکاریها،  به  ندرت  اتّفاق  می‌افتاد.  رابطۀ  فرد  با  فرد،  و  پیوند  فرد  با  جماعت‌،  و  ارتباط  جماعت  با  فرد،  خوب‌تر  و  خوب‌تر  می‌شد.  این  دوره‌،  یک  دورۀ  کمال  بود،  و  انسان  مترقّی‌تر  از  آن  را  در  خواب  هم  ندیده  است‌،  و  تخمین ‌زنندگان  شکوفاتر  از  آن  را  تخمین  نزده‌اند  .  .  ».

این  برخی  از  نشانه‌ها  و  سیماهای  آن  دورۀ  سعادتمندی  است  که  انسانها  در  سایۀ  قانون  اسلامی  زیسته‌اند،  قانونی ‌که  «‌‌سورۀ  عصر»  قواعد  و  ارکان  آن  را  برپا  و  برجا  داشته  است‌.  و  زیر  پرچمی  زیسته‌اند که  پرچم  ایمان  است  و گروهی  آن  را  برداشته‌اند  و  بر  دوش  کشیده‌اند که  مؤمن  بوده‌اند  و کار  نیکو کرده‌اند  و  به  حقّ  و  حقیقت  توصیه  و  سفارش  نموده‌اند  و  به  صبر  و  شکیبائی  دعوت  کرده‌اند.

این  خلافت  راشده  و  شکو‌فائی  همه  جانبه ‌کجا  و  این  هلاک  و  نابودی ‌کجا که  امروزه  انسانها  با  آن  در  هر  مکانی  دست  به‌ گریبانند  و  مزۀ  آن  را  می‌چشند  و  رنج  آن  را  می‏بینند،  و  زیانی  را  متحمّل  می‌شوند که  در  پـیکار  خیر  و  شرّ  می‌بینند؟  این  خلافت  راشده  و  شکوفائی  همه ‌جانبه  کجا  و  این  کوری  و  دوری  از  آن  خیر  بزرگ ‌کجا که  ملّت  عرب  آن  را  برای  انسانها  با  خود  برداشته  بود،  آن  روز که  پرچم  اسلام  را  برگرفته  بود  و  در نتیجه  رهبری  از  آن  او گردیده  بود؟  بعدها  ملّت  عرب  این  پرچم  را  بر  زمین‌ گذاشت‌،  و  ناگهان  پسرو  قافله  شد!  و  ناگهان  قافله  همه  روی  به  هدر  رفتن  و  زیان  دیدن  نهاد.  ناگهان  پرچمها  همه  مال  شیطان  شدند،  و  در  میان  آنها  یک  پرچم  برای  یزدان  باقی  نماند!  ناگـهان  همۀ  پرچمها  مال  باطل  شدند  و  در  میان  آنها  یک  پرچم  برای  حقّ  باقی  نماند!  ناگهان  همۀ  پرچمها  مال  کوری  و  گمراهی  شدند،  و  در  میان  آنها  پرچمی  برای  هدایت  و  نور  نماند!  ناگهان  پرچمها  همه  مال  زیان  و  خسران  شدند،  و  یک  پرچم  برای  رستگاری  باقی  نماند.  هان!  پرچم  یزدان  همیشه  و  همیشه  دستی  را  انتظار  می‌کشد  که  آن  را  بلند کند  و  بردارد،  و  چشم  انتظار  به  ملّتی  می‌دوزد که  زیر  آن  به  سوی  خیر  و  هدایت  و  صلاح  و  نجات  حرکت  کند.

* 

این‌ کار  و  بار  سود  بردن  و  زیان  دیدن  در  این  زمین  است‌.  این‌ کار  و  بار  هر چند  بزرگ  و  سترگ  است  وقتی  که  با کار  و  بار  قیامت  سنجیده  می‌شود  و  مقایسه  می‌گردد،  کوچک  و  ناچیز  می‌نماید.  آنجا،  بلی  آنجا،  سود  حقیقی  و  زیان  حقیقی  است‌.  آنجا که  زمان  طولانی  است‌،  و  زندگی  باقی  و  جاودانه  است‌،  و  جـهان  جـهان  حقیقت  است  .  .  .  آنجا  سود  بردن  و  زیان  دیدن  است‌:  به  دست  آوردن  بهشت  و  رضا  است‌،  یا  از  دست  دادن  بهشت  و  رضا  است‌.  آنجا  انسان  به ‌کمال  نهائی  و  ممکن  خود  می‌رسد،  یا  سر در نشیب  می‌نهد  و  سقوط  می‌کند  و  انسانیّت  خود  را  از  دست  می‌دهد،  و  کارش  بدانجا  می‌کشد که  ارزش  او  از  سنگ ‌کم‌تر  می‌گردد،  و  از  لحاظ  آسایش  پائین‌تر  از  سنگ  می‌شود:

(إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)

مگر  کسانی  که  ایمان  می‌آورند،  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند،  و  همدیگر  را  به  تمسّک  به  حقّ  (‌در  عقیده  و  قول  و  عمل‌)  سفارش  می‌کنند،  و  یکدیگر  را  به  شکیبائی  (‌در  تحمّل  سختیها  و  دشواریـها  و  دردها  و  رنجهائی‌)  توصیه  می‌نمایند  (‌که  موجب  رضای  خدا  می‌گردد)‌.  راه  یکی  است  و  دو  تا  و  چند  تا  نمی‏گردد.  راه  ایمان  و  عمل  صالح  و  وجود گروه  مسلمانی ‌که  به  حقّ  و  حقیقت  توصیه  می‌کند  و  به  صبر  و شکیبائی  فرامی‌خواند،  و  متّفق  و  متّحد  می‌ماند  و  می‌ایستد  بر  پاسداری  از  حقّ  و  حقیقت‌،  و  از  صبر  و  شکیبائی  توشه  برمی‌گیرد.

راه  یکی  است‌.  بدین  خاطر  دو  نفر  از  اصحاب  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌وقتی‌ که  به  همدیگر  می‌رسیدند  از  یکدیگر  جدا  نمی‌شدند  تا  یکی  بر  دیگری  سورۀ  «‌و  العصر»  را  می‌خواند،  و  آنگاه  یکی  از  دیگری  خداحافظی  می‌کرد  ...  آنان  بر  این  قانون  الهی  پیمان  می‏بستند.  بر  ایمان  و  خوبی  پیمان  می‏بستند.  بر توصیه  و  سفارش  به  حقّ  و  حقیقت  و  صبر  و شکیبائی  پیمان  می‏بستند.  به  یکدیگر  قول  می‌دادند که  پاسداران  این  قانون  باشند.  عهد  و  پیمان  می‌بستند  بر  این  قانون  بمانند  و  محافظان  آن  باشند  .  .  .

*

---

^[1] مراجعه شود به کتاب :«السلام العالمی و السلام» فصل عقیده و حیات.

^[2]مراجعه شود به تفسیر سورۀ «‌عبس و تولی‌‌« در همین جزء صفحۀ 588. 

^[3] مراجعه شود به کتاب‌: «‌الانسان بین المادیه و الاسلام‌«‌. تألیف‌: محمّد  قطب‌.

^[4] ‌مراجعه شود به تفسیر سورۀ بروج در همین جزء صفحۀ  735. 

^[5] در تفسیر استاد امام شیخ محـمّد عبده در بـارۀ این فرمودۀ خداوند  بزرگوار:« فَمَن یَعمَل مثقالَ ذرّه خیراً یَره‌، وَ من یَعمل مثقالَ ذرّه شراً یره ». هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری ‌کار نیـکو کرده باشد، آن را خواهد دید (‌و  پاداشش را خواهد گرفت‌)‌. و هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار بد کرده  باشد، آن را خواهد دید (‌و سزایش را خواهد چشید)‌. (‌زلزله/7و8)آمده  است‌: «‌بعضی از مفسّران روایت کرده‌اند که اجماع بر این است‌ که  خوبی و حسنه‌ای به ‌کافر در آخرت سود نمی‌رساند، و عذاب بدی و  سیّئه‌ای برای او سبک‌ گردانده نمی‌گردد و تخفیف داده نمی‌شود.  همچون سخنی اصل ‌و اساسی ندارد»‌...امّا هم اینک ما می‌گوئیم و  معتقدیم این ‌مسأله از اجماع برگرفته نشده است‌، و لیکن از نصوص  صریح قرآنی برگرفته شده است و نصوص قرآنی خودشان اصل بوده و  بیانگر این واقعیّت هستند. 

^[6] حدیثی است متّفق علیه‌. 

^[7] «‌البدایه و النهایه‌»‌. تألیف‌: ابن‌کثیر.

^[8] ‌تمام داستان در تاربخ عمر پسر خطّاب‌،‌ تألیف ابن جوزی آمده است‌.