تفسیر سورۀ فیل مکّی و 5 آیه است

سورۀ  فیل  مکّی  و  5  آیه  است

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ (١)أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ (٢)وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ (٣)تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ (٤)فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)

این  سوره  به  حادثه‌ای  اشاره  می‌کند که  در  زندگانی  جزیره‌العرب  پیش  از  بعثت‌ کاملاً  مشهور  و  معروف  بود.  این  رخداد  بیانگر  رعایت  و  عنایت  بزرگ  خدا  نسبت  به  این  سرزمین  مقدّسی  بود که  خدا  آن  را  برگزیده  تا  محلّ  دریافت  واپسین  نور،  و  پرورشگاه  عقیدۀ  تازه‌،  و  نقطه‌ای  باشد که  این  عقیدۀ  جدید  از  آنجا  لشکرکشی  مقدّس  خود  را  به  سوی  نواحی  زمین  بیاغارد،  و  هدایت  و  حقّ  و  خیر و  خوبی  را  در  اطراف  زمین  مستقرّ و  جایگزین  سازد  .  .  .

خلاصۀ  روایتها  در  بارۀ  این  حادثه  این  است‌:  فرمانروای  حبشی  یمن  - ‌در  آن  مدّت‌ که  یمن  تحت  فرمانروائی  حبشه  بود  بعد  از  طرد  ایرانیان  از  آنجا  و کوتاه‌ کردن  دست  آنان  از  حکو‌مت  یمن  -‌ که  روایتها  از  او  به  نام  «‌ابرهه‌«  یاد  می‌کنند.  ابرهه  در  یمن ‌کلیسائی  به  اسم  شاه  حبشه  ساخت‌.  هر چه  شکوه  و  عظمت‌ گمان  می‌رفت  در  ساختمان  آن  به‌ کار  برد.  هدف  او  این  بود  عربها  را  از  کعبه ‌که  در  مکّه  بود  منصرف ‌کند  و  ایشان  را  به  سوی  زیارت  این‌ کلیسا  بکشاند.  او  دیده  بود  اهل  یمن‌ که  زیر  فرمانروائی  او  بودند  به  سوی‌ کعبه  جذبه  و کشش  داشتند.  آنان  بسان  همۀ  عربهای  دیگر  وسط  جزیره‌العرب‌،  و  همچنین  اهالی  شمال  شرقی  و  شمال  غربی  آن‌،  به ‌کعبه  عشق  می‌ورزیدند.  این  هدف  خود  را  برای  پادشاه  حبشه  نوشت  .  .  .

امّا  عربها  از  خانۀ  مقدّس  خود  منصرف  نشدند.  آنان  معتقدند  بودند که  ایشان  فرزندان  ابراهیم  و  اسماعیل  هستند.  ابراهیم  و  اسماعیلی ‌که  صاحبان  این  خانه  بوده‌اند.  عربها  بدین  امر  می‌نازیدند،  بنا  به  عادت  و  شیوه‌ای‌ که  داشتند که  افتخار کردن  و  نازیدن  به  آباء  و  اجداد  و  حسب  و  نسب  بود  بر  این  باور  بودند که  معتقدات  ایشان  -‌ با  وجود  ناجوری  و  نادرستی  -‌ به  نظرشان  از  معتقدات  اهل‌ کتاب  پیرامونشان  بهتر  است‌.  آنان  در  معتقدات  اهل‌ کتاب  نقص  و  خلل  و  پریشانی  و  نابسامانی  می‌دیدند.

بدین  هنگام «‌ابرهه‌«  تصمیم ‌گرفت‌ کعبه  را  ویران  سازد  تا  مردمان  را  از  آن  برگرداند.  سپاه  زیادی  را  حرکت  داد،  سپاهی‌ که  فیلها  به  همراه  داشت‌.  در  پیشاییش  فیلها  فیل  بزرگی  بود که  در  نزد  آنان  دارای  شهرت  ویژه‌ای  بود.  آوازۀ  حرکت  ابرهه  و  قصد  او  به گوش  عربها  رسید.  آن  را  شنیدند  و  به  همدیگر  خبر  دادند.  بر  عربها گران  آمد  که  ابرهه  برای  ویران ‌کردن‌ کعبۀ  ایشان  لشکرکشی‌ کند.  مردی  از  بزرگان  اهل  یمن  و  از  شاهان  آنان  به  نام  «‌ذونفر»  بر  سر  راه  او  ایستاد.  قوم  خود  را  و  هر کس ‌که  از  عربها  با  او  همداستان ‌گردیدند  و  دعوت  او  را  پاسخ  دادند  آمادۀ  جنگ  با  ابرهه  و  جهاد  دفاع  از  بیت‌الحرام  شدند.  سرانجام  مردمانی  دعوت  او  را  پذیرفتند  و  آمادۀ  پیکار گردیدند.  «‌ذونفر»  با  ابرهه  جنگید،  ولی  شکست  خورد.  ابرهه  او  را  اسیر کرد.

همچنین  نفیل  پسر  حبیب  خثعمی  با  دو قبیله  از  عربها  و  همراه ‌کسان  زیادی‌ که  از  سائر  قبیله‌ها  پاسخ  او  را  دادند  به  جنگ  ابرهه  رفتند.  ابرهه  ایشان  را  نیز  شکست  داد  و  نفل  را  اسیر کرد.  نفیل  پذیرفت  راهنمای  ابرهه  در  سرزمین‌ عربها شود.

ابرهه  به  راه  افتاد  تا  آن‌ گاه ‌که  به  سرزمین  طائف  رسید.  عده‌ای  از  مردان  سرشناس  قبیلۀ  ثقیف  به  پیش  او  رفتند  و  بدو گفتند:  خانه‌ای ‌که  او  قصد  ویران  کردن  آن  را  دارد  در  طائف  نیست  و  بلکه  در  مکّه  است‌.  این  بدان  خاطر  بود که  او  را  از  بتکده‌ای  دور  سازند که  برای  بت  خود  به  نام  «‌لات‌«  ساخته  بودند!  کسی  را  هم  همراه  ابرهه  فرستادند  تا  او  را  به  سوی‌ کعبه  راهنمائی ‌کند!

وقتی‌ که  ابرهه  به  مغمّس  رسید که  مکانی  میان  طائف  و  مکّه  است‌،  فرماندهی  از  فرماندهان  خود  را  فرستاد.  او  تا  مکّه  رفت‌.  اموال  تهامۀ  قریش  و  جز  آنان  را  گردآوری  و  با  خود  برد.  دویست  شتر  از  آنها  متعلّق  به  عبدالمطلب  پسر  هاشم  بود.  عبدالمطلب  در  آن  زمان  بزرگ  و  سرشناس  قریش  بود.  قریش  و کنانه  و  هذیل  و  کسانی‌ که  در  سرزمین  حرم  می‌زیستند  تصمیم‌ گرفتند  با  ابرهه  بجنگند.  ولی  متوجّه  شدند  قدرت  جنگ  با  ابرهه  و  لشکریان  او  را  ندارند.  پس  به  ترک  جنگ ‌گفتند.  ابرهه  قاصدی  را  به  مکّه  فرستاد  و  سراغ  رئیس  آنجا  را  گرفت‌.  بدیشان  اعلام  کرد  که  ابرهه  برای  جنگ  با  آنان  نیامده  است‌!  و  بلکه  آمده  است  که  این  خانۀ  کعبه ‌نام  را  ویران  سازد  و  بس‌.  اگر  ایشان  متعرض  او  نشوند  و  سر  راه  او  را  نگیرند  نیازی  به  ریختن  خون  آنان  نیست‌.  به  قاصد  خود  دستور  داد  اگر  بزرگ  قریش  و  ساکنان  حرم  سر  جنگ  ندارند  او  را  با  خود  به  پیش  ابرهه  بیاورد.  وقتی‌ که  قاصد  با  عبدالمطلب  در  این  باره  صحبت ‌کرد،  عبدالمطلب ‌گفت‌:  به  خدا  سوگند  ما  نمی‌خواهیم  با  او  بجنگیم.  ما  توان  جنگ  با  او  را  نداریم‌.  این  بیت‌الحرام  متعلّق  به  خدا  است‌،  و  خانۀ  دوست  خدا  ابراهیم  علیه السّلام  است‌.  اگر  خدا  ابرهه  را  از  آن  بازداشت  این  خانۀ  او  و  حرم  او  است  خود  داند.  اگر  خدا  خانۀ  خود  را  به  ابرهه  واگذار  و  جلو  او  را  نگیرد،  به  خدا  سوگند  ما  تاب  و  توان  دفاع  از  آن  خانه  را  نداریم  .  .  .  عبدالمطلب  با  قاصد  ابرهه  به  پیش  ابرهه  رفت  ...

ابن  اسحاق  گفته  است‌:  عبدالمطلب  خوش‌ سیماترین  و  زیباترین  و  بزرگوارترین  فرد  قریش  بود.  هنگامی ‌که  ابرهه  او  را  دید  احترامش  را گرفت  و  بزرگش  داشت‌.  او  را  بزرگتر  از  آن  دید که  زیر  دست  و  پائین  خود  وی  را  بنشاند.  این  را  نیز  نپسندید که  حبشیان  ببینند که  عبدالمطلب  با  ابرهه  روی  تخت  فرمانروائی  بنشیند.  پس  ابرهه  از  تخت  خود  پائین  آمد  و کنار  فـرش  نشست  و  عبدالمطلب  را کنار  خود  نشاند.  سپس  به  مترجم  خود  گفت‌:  بدو  بگو:  چه  نیازی  داری  و  چه  می‌خواهی‌؟  عبدالمطلب  گفت‌:  از  شاه  می‌خواهم  دویست  شتر  مرا  به  خودم  برگرداند،  شترانی‌ که  آنها  را  برده  است‌.  وقتی ‌که  این  را گفت‌،  ابرهه  به  مترجم  خود گفت‌:  بدو  بگو:  وقتی  که  من  تو  را  دیدم  در شگفت  شدم‌.  امّا  وقتی‌ که  سخن  تو  را  شنید‌م‌،  از  تو  بیزار  شدم‌.  آیا  تو  با  من  در  بارۀ  دویست  شتری  صحبت  می‌کنی ‌که  آنها  را  برده‌ام‌،  و  مرا  با  خانه‌ای  رها  می‌کنی که  آن  خانه  آئین  تو  و  آئین  آباء  و  اجداد  تو  است‌؟  من  آمده‌ام  آن  خانه  را  ویران  کنم‌.  تو  اصلاً  در  بارۀ  آن  با  من  سخن  نمی‌گوئی‌.  عبدالمطلب  بدو گفت‌:  من  صاحب  شتران  هستم‌.  این  خانه  هـم  خداوندگاری  دارد،  از  آن  دفاغ  خواهد  کرد.  ابرهه  گفت‌:  او  نمی‌تواند  جلو  مرا  بگیرد.  عبدالمطلب‌ گفت‌:  این  تو  و  آن  خانه‌!  .  .  ابرهه  شتران  عبدالمطلب  را  پس  داد  و  بدو  برگرداند.

آن‌ گاه  عبدالمطلب  به  سوی  قریش  برگشت  و  ماجرا  را  با  آنان  در  میان  گذاشت‌.  بـدیشان  دستور  داد  از  مکّه  بیرون  بروند،  و  در  قلّه‌های  کوه‌ها  پناه  بگیرند.  سپس  بلند  شد  و  حلقۀ  در کعبه  را گرفت‌. گروهی  از  قریش  همراه  او  رفتند  و  به  دعا  و  نیایش  پرداختند.  خدا  را  به  فریاد  می‌خواندند  و  از  او  طلب‌ کمک  و  یاری  می‌کردند.  روایت  شده  است ‌که  عبدالمطلب  چنین  سرود:

(لاهم إن العبد یمنع رحله فامنع رحالک .

لا یغلبن صلیبهم ومحالهم أبدا محالک

إن کنت تارکهم وقبلتنا فأمر ما بدا لک).

«‌خداوندا،  هر  بنده ای  از  بار  و  بنه  خود  فاع  می‌کند،  تو  نیز  از  بار  و  بنه  خود  دفاع  بکن‌.  خداوندا  پرچم  ایشان  و  نیروهای  ایشان  هرگز  بر  نیروهای  تو  پیروز  و  چیره  نگردد.  اگر  تو  آنان  را  در ویران ‌کردن  قبلۀ  ما  رها  و  آزاد  بگذاری،  این ‌کاری  است‌ که  هرگز  از  تو  سر  نزده  است‌«‌.  ابرهه  لشکریان  خود  را  و  فیل  خود  را  رهسپار  چیزی ‌کرد  که  برای  آن  آمده  بود.  فیل  او  از ورود  به  مکّه  خودداری  کرد.  تلاش‌ کردند  فیل  را  وادار  به  مکّه‌ کنند،  امّا  موفّق  نشدند.  این  حادثه  با  فرمودۀ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ثابت  می‌گردد.  روز  حدیبیّه  وقتی ‌که  شتر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  نام  قصواء  خوابید  و  به  مکّه  وارد  نگردید،  مردم‌ گفتند:  قصواء  نافرمانی  می‌کند  و  از  جای  خود  تکان  نمی‌خورد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(ما خلأت القصواء , وما ذاک لها بخلق , ولکن حبسها حابس الفیل).^[1]

«‌قصواء  نافرمانی  نکرده  است  و  بر  جای  خود  ماندگار  نمانده  است‌.  سرکشی  و  برجای  ماندن  خلق  و  خوی  آن  نیست‌.  ولی  آن‌ کس ‌که  فیل  را  نگاه  داشته  است  و  از  رفتن  بازداشته  است  قصواء  را  نگاه  داشته  است  و  از  رفتن  بازداشته  است‌«‌.

در صحیح  مسلم  و  بخاری  آمده  است‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم زمان  فتح  مکّه  فرمود:

(إن الله حبس عن مکة الفیل وسلط علیها رسوله والمؤمنین , وإنه قد عادت حرمتها الیوم کحرمتها بالأمس , ألا فلیبلغ الشاهد الغائب).

‌«‌خداوند  فیل  را  از ورود  به  مکّه  بازداشت،  ولی  پیغمبرش  را  و  مؤمنان  را  بر  مکّه  مسلّط‌ گردانید.  امروز  حرام  بودن  مکّه  به  مکّه  بازگشته  است  (‌و  جنگ  و  تاخت  و  تاز  بدان  قدغن  و  حر‌ام ‌گردیده  است‌.  همان‌ گو‌نه‌ که  دیروز  حرام  و  قدغن  بوده  است‌.  هان!  باید  حاضرتان  آن  را  به  غائبتان  برساند»‌.

این  حادثه  ثابت‌ گردیده  است‌،  این ‌که  فیل  در  آن  روز  از  ورود  به  مکّه‌ بازداشته  شده  است  .  .  .

سپس  آنچه ‌که  خدا  اراد‌ه‌ کرده  بود  واقع  شد  و  آن  ارتش  و  فرمانده  آن  هلاک‌ گردیدند.  خداوند  دسته‌هائی  از  پرندگان  را  بر  ایشان  گماشت‌.  پرندگان  آنان  را  با  سنگهائی  از  سجّیل‌،  یعنی  سنگ‌ گل‌،  سنگ ‌باران ‌کردند،  و  ایشان  را  بسان  برگهای  خشک  و  تکّه‌ تکّۀ  درختان‌،  تکّه  و  پاره‌ کردند.  همان ‌گونه ‌که  قرآن  مجید  در  بارۀ  ایشان  روایت  می‌کند  .  .  .  جسم  ابرهه  به  بیماری  مبتلا  شد.  او  را  از  میدان  به  د‌ر  بردند.  بدنش  تکّه  تکّه  می‌ریخت  تا  او  را  به  صنعاء  رسانیدند.  ابرهه  نمرد  تا  سینه‌اش  شکافته  شد  و  دلش  پیدا گردید،  همان‌ گونه ‌که  روایتها  نقل‌ کرده‌اند  .  .  .

روایتها  در  بارۀ  نوع  این  پرندگان  و  شکل  و  حجم  آنها،  و  حجم  سنگها و  نوع  و چگونگی‌ عملکرد آنها  مختلف  است‌.  همچنین  برخی  از این  روایتها  می‌رسانند که  آبله  و  به  در  همین  سال  در  مکّه  پدید  آمده  است‌.

کسانی‌ که‌ گرایش  دارند  به  تنگ ‌کردن ‌کمربند  خارق‌العاده‌ها  و  نادیده‌ها  و ناشناخته‌ها،  و  میل  دارند  قوانین  جهانی  مأنوس  و  معلوم  را  ببینند کار  خود  را  می‌کند،  این  حادثه  را  با  وقوع  وبای  آبله  و حصبه  تفسیر  می‌کنند، ‌و آن  را نزدیک‌تر به  عقل  و بهتر می‌دانند.  می‌گویند  مراد  از  پرندگان  هم  چه ‌بسا  مکتب‌ها  و  پشه‌ها  باشد که  میکروبها  را  با  خود  بدینجا  و آنجا  منتقل  می‌کنند،  چه  پرنده  هر چیزی  است‌ که  بپرد  و پرواز  بکند.  استاد  امام  شیخ  محمّد  عبده  در تفسیر این  سوره  در جزء  عمّ  فرموده  است‌:

«‌در  روز  دوم‌،  بیماری  آبله  و  سنبه  در  میان  لشکریان  پخش ‌گردید  .  .  .  عکرمه ‌گفته  است‌:  این  نخستین  آبله‌ای  است‌ که  در  میان  عربها  دیده  شده  است‌.  یعقوب  پسر  عتبه  در  بارۀ  حادثه‌ای ‌که  رخ  داده  است ‌گفته  است‌:  نخستین  به  و  آبله‌ای ‌که  در  مــالک  عربی  دیده  شده  است  در  آن  سال  بوده  است‌.  و با کاری  با  بدنهای  آنان  کرد که‌ کمتر  چنین  چیزی  روی  می‌دهد. گوشت  بدنهایشان  تکّه‌ تکّه  مـی‌شد  و  می‌افتاد.  سپاهیان  و  فرمانده  ایشان  به  هراس  افتادند  و  پشت‌ کردند  و  گریختند.  آن  فرد  حبشی  یعنی  ابرهه  نیز  به  این  بیماری  گرفتار  آمد.  مرتب‌ گوشت  بدنش  قطعه‌ قطعه  و  تکّه ‌تکّه  می‌گردید،  تا  بدانجا  که  سینه‌اش  شکافت  و  در  صنعاء  مرد.

این  چیزی  است ‌که  روایتها  در  بارۀ  آن  اتّفاق  نظر  دارند،  و  صحیح  است  بدان  معتقد  شد.  این  سورۀ  بزرگوار  برای  ما  روشن  می‌دارد  که  آن  آبله  یا  آن  حصبه  از  سنگ  خشکی  پدید  آمده  است‌ که  توسّط‌ گروه‌های  پرندگان  بر  سپاهیان  افتاده  است‌،  از  قبیل  همان  چیزهائی  که  یـزدان  سبحان  توسّط  بادها  بر  سر  بعضی‏ها  می آورد.

پس  درست  خواهد  بود  معتقد  شوی ‌که  این  پرندگان  نوعی  پشّه  یا  مگس  بوده‌اند  و  میکروبهای  بعضی  از  بیماریها  را  با  خود  منتقل  نموده‌اند.  این  سنگها  هم  از گل  خشک  آغشته  به  سم  بوده‌اند که  بادها  آن  سـگریزه ها  را  با  خود  آورده‌اند.  میکروبها  به  پاهای  آن  جانداران  آویخته  شده‌اند  و  چسبیده‌اند.  وقتی ‌که  میکروبها  به  بدن  چسبیده‌اند  به  سوراخهای  آن  وارد  گردیده‌اند  و  چنین  زخمهائی  را  به  وجود  آورده‌اند.  بدن  بر  اثر  چنین  زخمهائی  تباه  و  متلاشی  شده  است  و گوشت  آن  فرو  افتاده  است  و  تکّه  و  پاره  گردیده  است‌.  بسیاری  از  این  نوع٦  پرندگان  ضعیف  و کـوچک  از  جملۀ  بزرگ‌ترین  سپاهیان  یزدان  در  هلاک  گرداندن  کسانی  از  انسانها  بشمارند که  خدا  بخواهد  ایشان  را  هلاک  و  نابود گرداند.  این  جاندار  ضعیف  و کوچک  - ‌که  امروزه  بدان  میکروب  می‌گویند  -  می‌تواند  از  جملۀ  همچون  جاندارانی  باشد.  همچون  جاندارانی  گروه‌ها  و  دسته‌های  زیادی  هستند  که  شمارۀ  آنها  را  جز  آفریدگار  آنها  نمی‌داند  .  .  .  نمایش  قدرت  خداوند  بزرگوار  در  مغلوب  و  مقهور  ساختن  طاغیان  و  سرکشان  در  این  نمودار  نمی‌گردد که  پرندگان  به  اندازۀ  قلّه‌های  کوه‌ها،  و  نه  به  اندازۀ  سیمرغ،  بزرگ  باشند،  و  نه  در  این  نمودار  می‌گردد که  دارای  رنگ  و  نوع  ویژه‌ای‌،  و  نه  در  این‌ که  اندازۀ  مشخّصی  و  چگو‌نگی  ویژه‌ای  و  تأثیر  معیّنی  داشته  باشند  .  .  .  خداوند  در  هر چیزی  ارتش  و  سپاهیانی دارد.

(وفی کل شیء له آیة     تدل على أنه الواحد)

«‌در  هر چیزی  نشانۀ  شناخت  خدا  و  دلیل  قدرت  او  است‌.  نشانه  و  دلیلی  است‌ که  می‌رساند  خدا  یگانه  است‌«‌.

در  جهان  هیچ  قدرتی  نیست  مگـر  ایـن ‌که  مطیع  و  فرمانبردار  قدرت  خدا  است‌.  این  طاغی  و  سرکشی ‌که  خواسته  است  بیت‌الحـرام‌ کعبه  را  ویران  سازد،  خدا  نوعی  از  پرندگان  را  به  سویش  فرستاده  است‌،  تا  میکروب  آبله  یا  حصبه  را  بدو  برساند.  این  میکروب  او  را  و  قوم  او  را  نابود گرداند،  پیش  از  این ‌که  وارد  مکّه  گردد.  این  نعمتی  بود که  خداوند  اهل  حرم  خود  را  در  آن  غرق  فرمود  -  با  وجود  این‌ که  بت‌پرست  بودند  - ‌تا  خانۀ  خود  را  محفوظ  بدارد.  تا  زمانی  فرارسد که  کسی  را  مبعوث  فرماید  و  به  میان  انسانها  روانه  دارد که  خانۀ  او  را  با  نیروی  دین  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مصون  بدارد.  این  نعمت  خدا  بلائی ‌گردید  و  دشمنان  خدا  فیلداران  را  دربر  گرفت‌.  آن  دشمنانی ‌که  خواستند  به  بیت‌الحرام  تجاوز  و  تعدّی‌ کنند  بدون  این‌ که‌ گناهی  مرتکب  شده  باشد  و کار  بدی  کرده  باشد.

این  چیزی  است  که  در  تفسیر  این  سوره  می‌توان  بدان  اعتماد کرد  و  آن  را  پذیرفت‌.  جز  این  هر چه ‌گفته‌اند  درست  نیست  آن  را  پذیرفت‌،  مگر  با  تأویل  و  توجیه  کردن  آن‌،  تازه  اگر  روایت  آن  صحیح  بوده  باشد.  از  جملة  چیزهائی‌که  قدرت  را  عظمت  می‌بخشد  این  است  کسانی‌ که  با  فیل  مـی‌نازیدند  و  خویشتن  را  بزرگ  می‌دیدند  -  فیل  که  بزرگ‌ترین  جثّه  در  میان  چهارپایان  را  دارد  -  با کوچک‌ترین  جاندار  نابود  شوند که  به  نظر  نمی‌آید  و  با  چشم  دیده  نمی‌شود،  بدان  گاه‌ که  خدا  مقرّر  بفرماید  و  آن  را  به  سوی  هر کس ‌که  بخواهد  بفرستد  و  رهسپار  بفرماید.  شکّ  نیست  که  عاقل  می‌داند  این  بزرگ‌ترین  و  شگفت‌ترین  و  چشمگیرترین ‌کار  است‌«‌.  ما  چنین  معتقدیم  این  شکلی‌ که  استاد  امام  از  آبله  یا  تبه  از گل  آلوده  به  میکروبها  به  تصویر  می‌کشد،  و  یا  آن  چـیزهائی‌ که  برخی  از روایتها  نقل  می‌کنند  و  می‌گویند:  سنگها  سرها  و  پیکرها  را  سوراخ  سوراخ  می‌کردند،  و  از  پیکرها  می‌گذشتند  و  بدنها  را  می‏‎بریدند  و  آنها  را  تکّه ‌تکّه  بسان  برگهای  خشک  پرپر که  همان  ‌«‌عصف‌‌«  است  برجای  می‌گذاشتند  ...  به  نظر  ما  این  شکل  یا  آن  چیزهائی ‌که  روایت  شده‌اند  دارای  دلالت  بیشتر  بر  قدرت  و  تدبیر  خدا  نبوده،  و  سزاوارتر  برای  تفسیر  این  حادثه  نمی‏‎باشند.  بلکه  این  بسان  آن  در  امکان  وقوع  حادثه‌،  و  از  لحاظ  دلالت  بر  قدرت  و  تدبیر  خدا  یکسان  است‌.  به  عقیدۀ  ما  همگون  و  همتا  بشمار  است  چه  قانون  آشنا  برای  مردمان‌،  و  آشکار  در  دانش  ایشان‌،  جاری  و  سازی  شده  باشد  و  قومی  را  نابود کرده  که  خدا  نابود  نمودن  ایشان  را  اراده  فرموده  باشد،  یا  این  که  قانون  خدا  جاری  و  ساری  شده  باشد که  برای  مردمان  آشنا  و  آشکار  نباشد،  و  در  علم  و  دانش  آنان  سابقه  نداشته  و  نامعلوم  باشد  و  قضا  و  قدر  یزدان  را  پیاده  کرده  باشد.

قانون  خدا  تنها  آن  چیزی  نیست‌ که  انسانها  با  آن  آشنایند  و  آن  را  دیده‌اند  و  آزموده‌اند.  انسانها  جز گوشۀ  اندکی  از  قانون  خدا  را  نمی‌دانند،  آن  مقدار که  خدا  به  اندازۀ  توانشان  پرده  از  آن  برایشان  برمی‏دارد،  و  بدان  اندازه ‌که  در  پرتو  آزمونهایشان  و  بینشهایشان  و  درک  و  فهمشان  در  طول  زمان  آمادۀ  پذیرۀ  آن  می‌گردند  ایشان  را  با  قانون  خود  آشنا  می‌سازد  و  بس.

بدین  خاطر  ما  در  برابر  خارق‌العاده  حیران  و  ویلان  نمی‌ایستیم‌،  و  شکّ  و  تردید  به  خود  راه  نمی‌دهیم‌،  و  خارق‌العاده  را  تأویل  و  توجیه  هم  نمی‌کنیم  -‌ هر وقت  روایت  صحیح  بیانگر  آن  باشد  -‌ یا  این‌ که  در  نصوص  قرآنی  آمده  باشد،  و  در  شرائط  و  ظروف  حادثه  چیزی  باشد  که  برساند  خارق‌العاده‌ای  انجام  پذیرفته  است‌،  خارق‌العاده‌ای  که  معلوم  و  معروف  برای  ایشان  نبوده  است‌.  در  عین  حال  چنین  معتقد  نیستیم‌ که  روی  دادن  کاری  مطابق  قانون  آشنا  برای  مردمان  تأثیر کمتری  و  دلالت  ناچیزتری  دارد  از  روی  دادن  همان  کار  برابر  قانون  ناآشنا  برای  مردمان  و  خارق‌العادۀ  معلوم  و  معروف  ایشان‌.  چه  قانون  معلوم  و  معروف  برای  مردمان‌،  در  حقیقت  نسبت  به  قدرت  انسانها  خارق‌العاده  است  .  .  .  طلوع  و  غروب  خورشید  خارق‌العاده  است‌،  هر چند  معلوم  و  معروف  برای  مردمان  است  و  هر  روز  انجام  می‌پذیرد.  تولّد  هر کودکی  خارق‌العاده  است‌،  هر چند  هر  لحظه  روی  می‌دهد.  اگر  جز  این  است  هر کس  می‌خواهد  بیازماید  بگذار  بیازماید.  مسلّط  گرداندن  پرندگانی  -‌ هر چه  بوده  و  هر چه  باشند  -‌ بر  ابرهه  و  لشکریانش‌،  پرندگانی که  سنگهای  خرد  شده  و  آلوده  به  میکروبهای  آبله  و حصبه  را  برداشته  و  به  سوی  زمین  می‌اندازند،  آن  هم  در  همگون  زمانی‌،  و  پدید  آوردن  همچون  وبائی  در  میان  سپاهیان‌،  در  لحظه‌ای ‌که  سپاهیان  می‌خواهند  بر  بیت‌الحرام  بتازند  و کار  آن  را  یکسره  سازند،  جاری  و  ساری  شدن  قضا  و  قدر  خدا  بدین  نحو  و  بدین  شکل‌،  خارق‌العاده‌ای  و  بلکه  خارق‌العاده‌هائی  است‌ که‌ کاملاً  بر  قدرت  خدا  و  صورت  پذیرفتن  قضا  و  قدر  او  دلالت  دارد.  این  امر  دلالت‌ کمتری  و  عظمت  ناچیزتری  از  این  ندارد که  یزدان  سبحان  پرندگان  ویژه‌ای  را  روانه  فرماید،  پرندگانی ‌که  سنگهای  ویژه‌ای  را  بردارند  و  آنها  را  بیندازند،  و  این  سنگها کار  ویژه‌ای  در  لحظۀ  معیّنی  با  بدنها  بکنند  .  .  .  چه  این  و  چه  آن  فرقی  ندارد.  این  خارق‌العاده  است‌،  و  آن  هم  خارق‌العاده  است‌،  هر دو  یکسان  خارق‌العاده‌اند  .  .  .

 ما  به  خصوص  در  این  حادثه  تمایل  بیشتری  بدین  امر  داریم  که  وقوع  همچون  حادثه‌ای  را  خارق‌العاده  بدانیم.  معتقدیم  خداوند  پرندگانی  را  گروه  گروه  روانه  کرده  است‌،  پرندگانی‌ که  بر خلاف  معلوم  و  معروف  آمده‌اند  و  ابرهه  و  لشکریانش  را  سنگاران  کرده‌اند.  دیگر  نیازی  نیست  روایتهائی  را  پذیرفت ‌که  حجم  پرندگان  و  شکل  آنها  را  به ‌گونۀ  شگفت‌انگیزی  توصیف  می‌کنند.  ما  همگون  این‌ کارها  را  در  جاهای  دیگری  می‌یابیم‌.  این  امر  می‌رساند  در  اینجا  مبالغه ‌کردن  و  به  هول  و  هراس  انداختن  بدین  حادثه  اضافه  شده  است‌.  این  پرندگان  سنگهای  ناشناخته‌ای  را  برمی‌داشته‌اند،  سنگهائی  که  کار  ناآشنائی  را  با  بدنها  انجام  می‌داده‌اند  .  .  .

ما  بدین  امر  می‌گوئیم‌،  نه  بدان  خاطر  دلالت  بزرگتری  و  حقیقت  سترگ‌تری  دربر  دارد.  ولی  بدان  سبب  که  فضای  این  سوره  و  شرائط  و  ظروف  حادثه‌،  این  مفهوم  را  به  ذهن  نزدیک‌تر  می‌کند.  یزدان  سبحان  کاری  را  برای  بیت‌الحرام  می‌خواست‌.  می‌خواست  آن  را  محفوظ  و  مصون  دارد  تا  جایگاه  ثواب  بردن  و  محلّ  امن  و  امان  مردمان  شود،  و  نقطۀ  گردهمائی  و  مرکز  همایش  عقیدۀ  جدید  گردد.  جایگاهی  باشد  که  از  آنجا  این  عقیده‌،  آزاد  و  رها  حرکت ‌کند.  در  سرزمین  آزاد  و  رهائی  پدید  آید  و  بیارامد،  سرزمینی ‌که  کسی  از  خارج  بر  آن  حکومت  و  فرمانروائی  نکند،  و  حکومتی  بر  آن  چیره  نگردد که  آن  را  مقهور  فرمان  خود  سازد،  و  این  دعوت  را  در  پایگاه  خود  محاصره  نماید.  همچنین  خدا  می‌خواست  این  حادثه  را  درس  عبرت  پیدا  و  آشکاری  برای  همۀ  دیدگان  در  میان  همۀ  نسلها گرداند.  خداوند  حتّی  در  این  سوره  بعد  از  بعثت  بر  قریش  منّت  می‌نهد،  و  این  حادثه  را  مثالی  برای  رعایت  و  عنایت  خود  از  مکانهای  مقدّس  خویش  و  دفاع  از  آنها  ذکر  می‌کند  .  .  .  از  جملۀ  چیزهائی ‌که  با  فضای  همۀ  این  شرائط  و  ظروف  همخوانی  و  هماهنگی  دارد،  این  است ‌که  این  حادثه  با  تمام  اصول  و  اجزاء  خود  به  شکل  خارق‌العاده  و  ناشناخته  و  نامعلوم  در  عرف  و  عادت  مردمان  روی  بدهد  و  به  وقوم  بپیوندد.  دیگر  انگیزه‌ای  در  میان  نیست  که  کوشش  شود  شکل  معروف  و  معلوم‌ کار  در  حادثه‌ای  ترجیح  داده  شود  که  خودش  و  شرائط  و  ظروف  آن  منحصر  به  فرد  و  نادر  است  .  .  .  به ‌ویژه  معلوم  و  معروف  در کار  آبله  یا  حصبه  با  چیزی  سازگار  نیست ‌که  دربارۀ  آثار  این  حادثه  در  حقّ  سپاهیان  و  فرمانده  ایشان  وقوع  پیدا کرده  است‌.  زیرا  آبله  یا  حصبه  جسم  را  تکّه ‌تکّه  و  پاره  پاره  نمی‌سازد،  و  سینه  را  نمی‌شکافد  تا  دل  پدیدار  آید  .  .  .

در  صورتی‌ که  این  شکلی  است‌ که  نصّ  قرآنی  آن  را  پیام  می‌دهد:

(فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)

ایشان  را  همچون  برگ  آفت‌زدۀ  (‌کشتزار،  سـوراخ  سوراخ  و  نابود)  می‌کردند. (‌فیل‌/5) 

این  پیام‌،  پیام  مستقیم  و  نزدیک  به  ذهن  است‌.

روایت  عکرمه  و  آنچه  یعقوب  پسر  عتبه  نقل ‌کرده  است  نصّ  صریح  و  روشنی  نیست  در  زمینۀ  این‌ که  لشکریان  مبتلا  به  آبله  شده‌اند.  بلکه  تنها  بیانگر  این  واقعیّت  است  که  آبله  در  جزیره‌العرب  برای  نخستین  بار  در  این  سال  ظاهر  و  پدیدار گردیده  است‌.  در  گفتار  آن  دو  نفر  هیچ ‌گونه  اشاره‌ای  به  ابرهه  و  لشکریان  او  نشده  است‌ که  بدین  بیماری  مبتلا گردیده‌اند  .  .  .  گذشته  از  این‌،  دچار  شدن  لشکریان  به  این  بیماری  و  مبتلا  نشدن  عربهای  نزدیک  بدین  بیماری  در  آن  زمان‌،  خارق‌العاده  بشمار  می‌آید.  چرا  که  پرندگان  تنها  به  سنگباران  سپاهیان  پرداخته‌اند  و  بس‌.  وقتی  که  مسأله  خارق‌العاده  است  پس  چرا  باید  رنج  برد  و  خود  را  به  زحمت  انداخت  این  حادثه  را  به  شکل  معیّنی  منحصر کرد  تا  این  شکل  با  درک  و  فهم  انسانها  بخواند  و  سازگار  درآید!  در  صورتی ‌که  روی  دادن‌ کار  به  شکل  غیر  معهود  با  فضای  سراسر  این  سوره  مناسبت  بیشتری  دارد.

ما  درک  و  فهم  می‌کنیم  چه  انگیزه‌هائی  این  مدرسۀ  عقلانی  را  برانگیخته  است‌،  مدرسه‌ای  که  استاد  امام  محمّد  عبده  رحمه الله   در  آن  زمان  در  رأس  آن  بود  .  .  .  درک  و  فهم  می‌کنیم‌ که  چه  انگیزه‌هائی  باعث  گردیده  است  دائرۀ  خارق‌العاده‌ها  و  امور  غیبی  در  تفسیر  قرآن  مجید  و  در  حادثه‌های  تاریخ‌،  تنگ  و  محدود  گردانده  شود،  و  کوشش  گردد  تفسیرها  و  حادثه‌ها  مطابق  چیزهائی  ذکر  شود که  برای  مردمان  معلوم  و  آشکار  بوده  و  با  قوانین  شناخته  شدۀ  هستی  همخوان  و  هماهنگ  باشد  .  .  .  این  مدرسه  با  جاذبه‌ها  و  کششهای  خرافات  شائعی  رویاروی  بود که  بر  عقلانیّت  عامّۀ  مردمان  در  آن  زمان  غا‌لب  و  مسلّط  بود.  همچنین  با  سیلاب  افسانه‌ها  و  اسرائیلیّاتی  روبرو  بود که ‌کتابهای  تفسیر  و  روایت  را  پر  و  آکنده  بود.  آن  هم  در  روزگاری ‌که  عشق  و  علاقۀ  به  دانش  نوین  به  اوج  خود  رسیده  بود،  و  موج  شکّ  و  تردید  در  بارۀ  گفتارهای  دین  به  قلّۀ  بلند  خود  دستیابی  پیدا کرده  بود.  این  مدرسه  به ‌پا  خـاست  و  به  تلاش  ایستاد  و  به  مبارزه  پرداخت‌.  خواست  اعتبار  دین  را  به  دین  برگرداند  و  ثابت ‌کند  هر چه  دین  به  ارمغان  آورده  است ‌‌موافق ‌با عقل‌ بوده‌ است‌. این‌ مدرسه‌ بدین‌ خاطر  به  زدودن  دین  از  خرافه‌ها  و  افسانه‌ها  پرداخته  است‌.  تلاش ‌کرده  است  یک  عقلانیّت  دینی  را  به  وجود  آورد  که  قوانین  هستی  را  بفهمد،  و ثبات  و  استمرار  قوانین  هستی  را  درک ‌کند،  و  حرکات  بشری  را  بدان  گرداند،  همان‌ گونه ‌که  حرکات  هستی  موجود  در  احرام  و  اجسام  را  بدان  برمی‌گرداند.  این  هم  در  طرح  و  نقشۀ  عقلانی  قرآنی ‌موجود  است‌. چـه  قرآن ‌مـردمان  را به  سوی  قوانین  جهانی  یزدان  برمی‌گرداند،  و  قوانین  جـهانی  یزدان  را  ستون  استوار  و  پایۀ  پایدار  و  مرتّب  و  منظّم  یکایک  حرکات  و  پدیده‌های  پراکنده  در گسترۀ  هستی  می‌داند.

امّا  از  یک  سو  فشار  خرافه‌،  و  از دیگر  سو شیفتۀ  علم  و  دانش ‌گردیدن‌،  آثار  خود  را  در  این  مدرسه  برجای  گذاشت‌.  در  این  مدرسه  در  احتیاط  کردن  غلّو  و  زیاده‌روی  شد،  ویرایش  یافت  به  این‌ که  فقط  قوانین  هستی  آشنا  برای  همگان  را  قاعدۀ ‌کلّی  قانون  خدا  بداند  و  بشمارد.  در  تفسیر استاد  شیخ  محمّد  عبده،  همچنین  در  تفسیرهای  دو شاگردش  استاد  شیخ  رشید  زن،  و  استاد  شیخ  عبدالقادر  مغربی  -‌ رحبهم‌ ‌لله‌ ‌جمیعاً  - ‌شائع  و  رائج  گردیده  است  بسیاری  از  خارق‌العاده‌ها  به  قوانین  معلوم  برای  همگان  برگردانده  شود  و  آشکارا  بدین  امر  علاقه  نشان  داده  شود  و  به  خارق‌العاده‌ها  چندان  توجّهی  نگردد.  برخی  از  خارق‌العاده‌ها  به ‌گونه‌ای  تأویل  می‌شد  که  سازگار با  چیزی  بوده‌ که  آن  را  «‌معقو‌ل‌«  و  عقل‌پسند  می‌نامیدند.  بسیار  دوری  می‌کردند  و  سخت  می‌پائیدند  که  هر گونه  امور  غیبی  پذیرفته  نگردد.

هر چند  عوامل  محیط  را  درک  و  فهم  می‌کنیم  و کاملاً  ارزیابی  می‌نمائیم‌،  عواملی‌ که  به  سوی  چنین  رویکرد  و  جهتی  برمی‌انگیزد،  امّا  ما  چنین  می‌بینیم‌ که  از  یک  سو  مبالغه  و  زیاده‌روی  در  ترک  امور  غیبی  شده  است‌،  و  از  دیگر  سو  از  جهان‌بینی‌ کامل  قرآنی  غفلت ‌گردیده  است‌. 

جهان‌بینی  قرآنی  اراده  و  مشیّت  و  قدرت  و  قوّت  یزدان  را  آزاد  می‌داند.  معتقد  است  اراده  و  مشیّت  و  قدرت  و  قوّت  یزدان  در  فراسوی  قوانینی  عمل  می‌کند که  یزدان  آنها  را  برگزیده  است‌،  چه ‌قوانینی ‌که  معروف  همگان  و  معلوم  مردمان  است‌،  و  چه  قوانینی ‌که  معروف  همگان  و  معلوم  مردمان  نیست‌.  این  آزادی‌ای  است‌ که  عقل  بشری  راحاکم  نهائی  نمی‌کرداند،  و  برداشت  و  پسندیدۀ  این  خرد  را  مرجع  هر چیزی  نمی‌سازد،  به ‌گونه‌ای‌ که  واجب  نماید  تأویل  و  توجیه‌ کرد  هر چیزی  را که  موافق  با  عقل  نباشد،  همان ‌گو‌نه‌ که  در  تفسیر  سرشناسان  این  مدرسه  چنین  سخنی  تکرار  می‏‎گردد.

افزون  بر این،  قوانینی ‌که  معلوم  همگان  و آشنا  برای  مردمان  است  همۀ  قوانین  خدا  را  تشکیل  نمی‌دهد.  بلکه  همچون  قوانینی  بخش  اندکی  از  قوانین  یزدان  است  و  نمی‌تواند  هر چه  را که  در  جهان  صورت  می‌پذیرد  تفسیر  و  توجیه ‌کند.  هم  قوانین  ناشناخته  برای  مردمان  و  هم  قوانین  شناخته  برای  ایشان‌،  بر  عظمت  قدرت  و  بر  دقت  ارزیابی  و سنجش‌،  و  بر تقدیر و تدبیر دقیق  و ظریف  یزدان  در  جهان  دلالت  دارد  .  .  .

گذشته  از  اینها  باید کاملاً  در  نفی  خرافه‌ها  احتیاط ‌کرد،  و  در  عدم  پذیرش  افسانه‌ها  اعتدال  و  میانه‌روی  داشت‌،  و  در  این  امور  از  الهام  و  پیام  محیط  ویژه‌ای‌،  و  از  رودربایستی  عرف  رائج  اندیشه‌ای  در  عصری  از  عصور  متأثّر  نگردید.       

یک  قاعدۀ  درست  و  دور  از  خطا  در  رویاروی  شدن  با  نصوص  قرآنی  است‌.  چه  بسا  اینجا  جای  بیان  آن  باشد  ...  صحیح  نیست  با  مقرّرات  عقلی  پیشین،  و  با  مقرّرات  همگانی‌،  و  با  مقرّرات  موضوعی‌ که  نصوص  بدان  می‌پردازند‌،  پیشداوری ‌کرد  و  با  نصوص  قرآنی  رویاروی  شد.  بلکه  باید  با  نصوص  قرآنی  رویاروی  شد  و  از  آنها  مقرّرات  خودمان  را  دریافت  داریم‌.  ما  باید  از  نصوص  قرآنی  مقرّرات  ایمانی  خویش  را  دریافت  داریم‌،  و  از  آنها  قواعد  منطق  خویشتن  و  همۀ  جهان‌بینیهای  خود  را  بسازیم.  هر گاه  نصوص  قرآنی  کاری  را  مقرّر  فرمودند  مقرّر  برای  ما  است  بدان  شکل  که  مقرّر  داشته‌اند.  چرا که  چیزی  را که  ما  «‌عقل‌‌«  می‌نامیم‌،  و  می‌خواهیم  مقرّرات  قرآن  در  بارۀ  حوادث  جهانی  و  تاریخی  و  انسانی  و  غیبی  را  به  پیش  آن  ببریم،  برآمده  از  واقعیّت  زندگانی  محدود  بشری  ما،  و  حاصل  تجربه‌ها  و  آموخته‌های  بشری  ما  است‌.

این  عقل  اگر چه  خودش  قدرت  آزادی  است‌،  و  با  یکایک  تجربه‌ها  و  آموخته‌ها  و  حادثه‌ها  و  رخدادها  مقیّد  و  محدود  نمی‌گردد،  و  بلکه  بر آنها  فائق  می‌آید  و  به  معنی  مجرّدی  می‌رسد که  در  فراسوی  آنها  است‌،  امّا  در  نهایت  عقل  محدود  به  حدود  و  ثغور  وجود  ما  انسانها  می‌گردد.  وجود  ما  هم  مطلق  نیست‌،  آن ‌گونه ‌که  وجود  خدا  مطلق  است‌.  قرآن  از  جانب  این  مطلق  آمده  است‌.  پس  قرآن  بر  ما  فرمان  می‌راند،  و  مقرّرات  قرآن  است  که  ما  از  خود  آ‌نها  مقرّرات  خود  را  برمی‌گیریم‌.  بدین  سبب  درست  نیست‌ گفته  شود:  مدلول  و  مفهوم  این  نصّ  با  عقل  برخورد  و  مخالفت  دارد  و  باید  آن  را  تأویل  و  توجیه  کرد!  همان  گونه  که  در  مقرّرات  طرفداران  این  مدرسه  اغلب  به  میان  می‌آید.  معنی  این  سخن  هم  این  نیست ‌که  باید  تسلیم  خرافه‌ها  شد.  بلکه  معنی  این  سخن  این  است‌ که  عقل  حکم  و  داور  در  مقرّرات  قرآن  نیست‌.  هر گاه  مدلولها  و  مفهومهای  تعبیر،  راست  و  درست  و  روشن  و  آشکار  باشند،  مقرّر  می‌دارند  چگونه  عقلها  آنها  را  دریافت  بدارند،  و  چگو‌نه  از  آنها  قواعد  اندیشۀ  خود  و  منطق  خود  را  در  برابر  مدلولها  و  مفهومها،  و  در  برابر  حقائق  جهانی  دیگر،  ترتیب  دهند  و  بسازند  .  .  . 

*

از  این  بررسی  و  وارسی  دست  برمی‌داریم‌،  و  به  خود  سورۀ  فیل‌،  و  به  دلالت  و  بیان  داستان  برمی‌گردیم‌: 

(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ؟) (١)

 آیا  نشنیده‌ای  که  پروردگار  تو  با  فیلداران  چه  کرده  است  و  چه  بر  سر  ایشان  آورده  است‌؟‌.

این  پرسشی  است  برای  به  شگفت  و  شگرف  انداختن  از  این  حادثه‌،  و  بیدارباش  و  هوشیارباش  از  مفهوم  و  مقصود  بزرگ  و  سترگ  آن‌.  این  حادثه  برای  عربها  معروف  و  مشهور  بود،  تا  بدانجا که  آن  را  مبدأ  تاریخ  کرده  بودند.  مثلاً  می‌گفتند:  فلان  چیز  سال  فیل  روی  داد.  فلان  چیز  دو  سال  پیش  از  سال  فیل  روی  داد.  فلان  قضیّه  ده  سال  بعد  از  سال  فیل  روی  داد  .  .  .  مشهور  است‌ که  تولّد  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  خود  سال  فیل  بوده  است‌.  چه‌ بسا  این  امر  از  زیبایی‏‏ها  هماهنگیهای  مقدّر  الهی  باشد!

در  این  صورت  باید گفت  این  سوره  برای  خبر  دادن  از  داستانی  نازل  نگـردیده  است  که  آنان  از  آن  اطّلاع  نداشته  باشند.  بلکه  این  سوره  کاری  را  یادآور  می‌کند  که  آنان  آشنای  بدان  و  مطّلع  از  آن  هستند.  مراد  از  ذکر  این  داستان  چیزی  است ‌که  در  فراسوی  آن  قرار  دارد  ...  سپس  پس  از  این  دیباچه‌،  داستان  را  با  استفهام  تقریری  تکمیل‌ می‌کند:

(أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ) (٢)

مگر  نیرنگ  ایشان  را  باطل  نگردانده  است‌؟‌.

آیا  نیرنگ  ایشان  باطل  نگردیده  است  و  به  هدف  و  نتیجه  نرسیده  است‌؟  بسان‌ کسی‌ که  آگاه  را گم  می‌کند  و  بدانچه  می‌خواهد  نمی‌رسد  .  .  .  چه  بسا  بدین  امر  قریشیان  را  به  نعمت  خود  تذکّر  دهد  و  به  یادشان  بیاورد  که  با  حمایت  از  بیت‌الحرام  و  مصون  و  محفوظ  نمودن  آن  چگونه  در  حقّ  ایشان  بزرگواری  فرموده  است‌،  بدان  گاه  که  از  ایستادگی  در  برابر  فیلداران  نیرومند،  عاجز  و  درمانده  بوده‌اند.  شاید  بدین  تذکّر  خجالت  بکشند  منکر  خدا  شوند،  خدائی که  قبلاً  در  هنگام  ضعف  و  زبونی  به  فریادشان  رسیده  است  و کمکشان  کرده  است  و  قدرت  خود  را  بدیشان  نشان  داده  است‌.  همچنین  از  مغرور  شدن  به  نیروی  امروزی  خودشان  در  برابر  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مؤمنان  اندک  همراهش  می‌کاهد.  بدیشان  گوشزد  می‌نماید که  خدا  بود  نیرومندان  را  درهم  شکست  آن  زمان‌ که  می‌خواستند  بر  خانۀ  او  تعدّی  و  تجاوز بنمایند،  و  حرمت  آن  را  از  میان  بردارند.  همان  خدا  چه  بسا  نیرومندانی  را  درهم  شکند که  در  برابر  پیغمبرش  و  دعوتش  می‌ایستند  و  می‌رزمند.

امّا  یزدان  سبحان  چگونه  قدرت  و  شوکت  ایشان  را  درهم  شکست  و  مکر  و کیدشان  را  بی‌نتیجه‌ گذاشت  و  بر  باد  داد،  آن  را  به  شکل  توصیفی  زیبائی  بیان  فرموده  است‌:

(وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ (٣)تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ (٤)فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)

پرندگان  را  گروه  گروه  بر  سر  آنـان  فرستاد.  آن  پرندگان  به  سوی  فیلداران  سنگهای  کوچک  از  سنگ  گِل  را  می‌انداختند  (‌و  به  سویشان  نشانه  می‌رفتند)‌،  و  ایشان  را  همچون  برگ  آفت‌زدۀ  (‌کشتزار،  سوراخ  سوراخ  و  نابود)  می‌کردند.

«‌‌ابابیل‌«  دسته  دسته  و گروه‌ گروه  .  .  .  «‌سجّیل‌«‌:  سنگ  گل  .  .  .  یک  واژۀ  فارسی  است  و  مـرکّب  از دو کلمه  است‌:  سنگ‌،  و گل  .  .  .  یا  به  سنگی‌ گفته  می‌شود که  آلوده  به‌ گل  باشد.  «‌عصف‌«‌:  برگهای  خشک  درخت  و  گندم  و  جو  .  .  .  وصف  آن  با  مأکول‌:  یعنی  خرد شدۀ  آرد  شده‌!  وقتی  است‌ که  حشرات  برگها  را  بخورند  و  آ‌نها  را  پراکنده  سازند.  یا  وقتی  است‌ که  حیوانات  آنـها  را  می‌خورند  و  می‌جوند  و  له  و  په  می‌کنند.  این  تصویر  محسوسی  از  پخش  و  پراکنده‌ کردن  بدن  آنان  به  وسیلۀ  سنگهای  آن  چنانی  است ‌که  آنها  را  دسته‌ها  و گروه‌های  پرندگان  می‌انداختند.  دیگر  نیازی  به  تأویل  و  توجیه  تکّه‌ تکّه  و  پاره ‌پاره  شدن  اندامها،  و  هلاک  ایشان  با  بیماری  آبله  یا  حصبه  نیست‌.

*

و  امّا  دلالت  این  حادثه‌،  و  درسهای  عبرت  از  یادآور  کردن  آن‌،  بسیار  است‌.

نخستین  چیزی ‌که  این  سوره  پیام  می‌دهد  این  است‌ که  یزدان  سبحان  نخواسته  است  حمایت  و  پاسداری  از  خانه‌اش  به  مشرکان  واگذار گردد،  هر چند که  آنان  بدین  خانه  افتخار  می‌کردند  و  به  خود  می‌بالیدند،  و  از  آن  حمایت  و  پاسداری  می‌نمودند،  و  بدان  پناه  می‏بردند  و  پناه  می‌گرفتند.  زمانی ‌که  خدا  خواسته  است  این  خانه  را  مصون  دارد  و  از  آن  پاسداری  نماید  و  حمایت  خود  را  از  آ‌ن  اعلان  دارد  و  جانبداری  خود  را  از  آن  نشان  دهد،  کاری‌ کرد  مشرکان  در  مقابل  نیروی  تجاوزگر  شکست  بخورند.  قدرت  یزدان  آشکارا  و  عیان  دخالت ‌کرد  تا  از  بیت‌الحرام  خدا  دفاع‌ کند،  و  مشرکان  هیچ  گونه  قدرتی  بر  خانه‌اش  نداشته  باشند،  و  در  سایۀ  جاهلیّت  خود  سابقۀ  حمایتی  از  آن  برایشان  در  تاریخ  نباشد  و  نماند.  شاید  این  شرائط  و  ظروف ‌کار  نابودی  تجاوزگران  را  سخت  ترجیح  بدهد که  گفته  شود  نابودی  آنان  برابر  قانون  خارق‌العاده  و  خلاف  عادت  بوده  است‌،  و  این  مناسب‌تر  و  به  ذهن  نزدیک‌تر  از  آن  است ‌که ‌گفته  شود  نابودی  متجاوزان  برابر  قانون  معلوم  و  معهود  مردمان  صورت  گرفته  است  .  .  .

از  جملۀ  مقتضیات  این  دخالت  آشکار  قدرت  الهی  برای  حمایت  از  بیت  الحرام‌،  این  است ‌که  قریشیان  و  عربها  با  شتاب  به  این  آئین  خود  وارد  شوند،  آئینی‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌آن  را  برایشان  به  ارمغان  آورد.  دیگر  این  که  افتخارشان  به  این  خانه  و  پرده‌داری  آن‌،  و  چیزهائی  که  از  بت‌پرستی  پیرامون  این  خانه  و  پرده‌داری  آن  به  هم  بافته  بودند،  مانع  نگردید  آنان  به  اسلام  بگروند  و  بدان  وارد  بشوند.  یادآوری  این  حادثه  بدین  شکل  و  شیوه  نیز  تاخت  و  یورشی  بر  آنان‌،  و  شگفت  از  موضعگیری  سرکشانۀ  ایشان  است‌.

دوم  این ‌که  مفهوم  این  حادثه  بیانگر  این  واقعیّت  است  که  خداوند  مقدّر  نفرموده  بود  اهل‌ کتاب  -‌ یعنی  ابرهه  و  سیاهیانش  -  بیت‌الحرام  را  درهم  بریزند  و  ویران  گردانند،  یا  بر  این  سرزمین  پاک  و  مبارک  چیره  شوند.  حتّی  آن  زمان‌ که  شرک  آن  خانه  را  آلوده‌ کرده  بود،  و  مشرکان  پرده‌داران  آن  بودند.  تا  این  خانه  آزاد  از  سلطۀ  سلطه‌گران  و  قدرت  قدرتمندان‌ گردد،  و  مصون  و  محفوظ  از نیرنگ ‌نیرنگبازان  باشد.  همچنین  حرّیّت ‌و  آزادی  این  سرزمین  پاس  داشته  شود  تا  در  آنجا  این  عقیدۀ  جدید  آزاد  و  رها  پدید  آید،  بدون  این‌ که  شاهی  بر  آن  فرمانروائی‌ کند،  و  طغیانگر  و  قلدری  در  آن  به  سرکشی  و  زورگوئی  بپردازد  و  بر  این  آئین  مسلّط‌ گردد.  آئینی ‌که  آمده  است  تا  بر  همۀ  ادیان  و  بر  همۀ  بندگان  چیره ‌گردد  و  از  آنها  محافظت  و  مراقبت  نماید،  و  بشریّت  را  رهنمون  و  رهنمود گرداند،  و  خودش  رهنمون  و  رهنمود  نگردد.  این  امور  در  پرتو  تقدیر  و  تدبیر  خدا  نسبت  به  خانۀ  خودش  و  دین  خودش  صورت  می‌گرفت  پیش  از  آن ‌که ‌کسی  بداند که  پیغمبر  این  دین  در  همین  سال  به  دنیا  آمد  است‌!

ما  امروزه  از  این  دلالت‌،  شاد  و  خرّم  هستیم  و  بدان  اطمینان  داریم  و  بدان  می‌آرامیم‌.  می‌دانیم  این  خانه  برابر  مژدۀ  صاحب  خانه  مصون  و  محفوظ  می‌ماند  در  برابر  طمعها  و  آزهای  بزهکارانه  و  نیرنگبازانه‌ای‌ که  پیرامون  این  امـاکن  مقدّس  از  سوی  صلیبیها  و  صهیونیستهای  جهانی  در  پرواز  و  در  گشت  و  گذار  است‌،  و  یک  آن  سست  نمی‌گردد  و  یک  لحظه  آرام  نمی‌گیرد  توطئه  و  مقدّمه‌چینی  نهان  و  پستی‌ که  از  سوی  این  آزها  و  طمعهای  بزهکارانه  و  نیرنگبازانه  صورت  می‌پذیرد.  امّا  خدا  این  خانه  را  از  اهل ‌کتاب  مصون  و  محفوظ  داشته  است  بدان  گاه  که  پرده‌داران  آن‌،  مشرکان  بوده‌اند!  ان  شاء  الله  خدا  آن  را  از  این  به  بعد  هم  حفظ  خواهد کرد،  و  مدینۀ  پیغمبرش  را  نیز  می‌پاید  و  از  مکر  و کید  مکّاران  و  نیرنگبازان  مصون  می‌نماید.

پیام  سوم  این  است ‌که  پیش  از  اسلام  عربها  نقشی  در  زمین  نداشتند،  و  بلکه  موجودیّت  برای  ایشان  نبود.  عربها  در  یمن  زیر  سلطۀ  حکومت  ایران  یا  حبشه  بودند.  اگر گاه  گاهی  در  این  سرزمین  دولتی  تشکیل  می‌دادند  تحت  حمایت  ایران  بود.  در  شمال  جزیره‌العرب  شمال  تحت  فرمانروائی  روم  بود  یا  مستقیم  دولت  روم  آن  را  اداره  می‌کرد،  و  یا  یک  حکومت  عربی  تشکیل  می‌گردید  و  زیر نظر رومیان  فرمانروائی  می‌کرد  .  .  .  جز  وسط  جزیره‌العرب  از  فرمانروائی  و  سلطۀ  بیگانگان  رهائی  نیافت‌.  وسط  جزیره‌العرب  نیز  در  حالت  صحرانشینی  و  در  وضع  ابتدائی  بسر  می‏‎برد  یا  در  حالت  پراکندگی  و  عدم  اتّحاد  زندگی  را  سپری  می‌کرد،  و  در  میدان  نیروهای  جهانی  یک  نیروی  حقیقی  نداشت‌.  گاهی  چهل  سال  میان  قبیله‌ها  و  عشیره‌ها  جنگ  درمی‌گرفت‌!  امّا  این  قبیله‌ها  و  عشیره‌ها  به ‌گونۀ  جداگانه  یا  به ‌گونۀ  دسته‌ جمعی  هیچ‌ گونه  ارزش  و  اهمّیّتی  در  پیش  دولتهای  نیرومند  مجاور  نداشتند.  آنچه  در  سال  فیل  روی  داده  است  معیار  و  مقیاسی  برای  ارزیابی  این  نیرو  است  در  زمانی ‌که  این  نیرو  با  جنگ  بیگانگان  رویاروی  می‌گردید  است‌.

عربها  برای  نخستین  بار  زیر  پرچم  اسلام  در  تاریخ  عرب  نقش  جهانی  پیدا کردند  و  نقش  خود  را  اداء‌ کردند.  یک  دولت  نیرومند  تشکیل  دادند،  دولت  نیرومندی  که  حساب  آن  می‌شد  و  به  حسابش  می‌آوردند.  نیروئی  بود  که  مملکتها  را  می‌روبید  و  تختهای  سلطنتها  را  درهم  می‌شکست‌،  و  رهبری  بشریّت  را  بر  عهده  می‌گرفت  بعد  از  آن ‌که  رهبریهای  جاهلی  پوچ  و  پوک  و گمراه  را  از  میان  برمی‏داشت  .  .  .  چیزی ‌که  این  را  برای  عربها  برای  نخستین  بار  در  تاریخشان  آماده ‌کرد،  این  بود  که  عربها  فراموش ‌کردند که  عرب  هستند!  فریاد  نوع‌،  و  جانبداری  نژاد  را  فراموش  کردند  و  از  یاد  بردند.  بلکه ‌گفتند که  آنان  مسلمانند.  بلی  آنان  تنها  مسلمانند  و  بس.  پرچم  اسلام  را  بالا  بردند  و  برافراشتند.  تنها  و  تنها  پرچم  اسلام  را  به  اهتزاز  درآوردند.  عقیدۀ  بزرگ  و  سترگ  و  نیرومندی  را  با  خود  برداشتند.  این  عقیدۀ  قوی  و  شگرف  را  به  بشریّت  ارمغان  داشتند،  آن  هم  تنها  به  خاطر  مهر  و  عطوفت  و  خوبی  و  نیکی  در  حقّ  بشریّت  و  بس‌.  قوم‌گرائی  و  قبیله‌گرائی  و  نژادگرائی  و گروه‌گرائی  و  عشیره‌گری  را  با  خود  نبردند  و  به ‌کسی  تقدیم  نکردند.  بلکه  یک  اندیشۀ  آسمانی  را  با  خود  برداشتند  و  آن  را  به  مردمان  یاد  دادند،  نه  یک  مکتب  زمینی‌ که  با  آن  مردمان  را  زیر  سلطه  و  قدرت  خود  بیاورند  و  فرمانبردار  خویشتن‌ کنند.  تنها  برای  جهاد  در  راه  خدا  از  سرزمین  خود  بیرون  رفتند.  از  سرزمین  خود  بیرون  نرفتند  تا  یک  امپراتوری  عربی  را  تشکیل  دهند  و  در  سایۀ  آن  از  نعمت  برخوردار  شوند  و  به  رفاه  برسند  و  بخورند  و  بیاشامند.  در سایۀ  آن  سربرافرازند  و  بزرگی  بفروشند  و  تکبّر  و گردنکشی‌ کنند.  مردمان  را  از  زیر  سلطۀ  حکو‌مت  روم  و ایران‌ بیرون ‌بیاورند و به  زیر  سلطۀ  حکو‌مت ‌عرب  بکشانند  و به ‌فرمانبرداری  از  خودشان  وادارند!  بلکه  عربها  به ‌پا  خاستند  تا  جملگی  مردمان  را  از  پرستش  بندگان  بیرون  بیاورند  و  به  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  بکشانند،  همان‌ گونه ‌که  ربعی  پسر  عامر،  قاصد  مسلمانان  در  مجلس‌ یزدگرد  گفت‌:

«‌خدا  ما  را  فرستاده  است  تا  مردمان  را  از پرستش  بندگان  بیرون  بیاوریم  و  ایشان  را  به  پرستش  یزدان  یگانه  برسانیم،  و  آنان  را  از تنگای  دنیا  رها گردانیم  و  به  فراخنای  آخرت  داخل  نمائیم‌،  و  ایشان  را  از  جور  و  ستم ‌آئینها  برهانیم  و  به  عدالت  و دادگری  اسلام  نائل  گردانیم‌«^[2]‌.

بدین  هنگام  بود که  عربها  وجودی  پیدا کردند،  و  نیروئی  به  هم  رسانیدند،  و  رهبری‌ای  یافتند  .  .  .  امّا  همۀ  اینها  هم  برای  خدا  و در راه  خدا  بود  و بس‌. تا  آن  زمان ‌که  بر راه  راست  اسلام  ماندگار  بودند  نیرویشان  برجای  بود،  و  رهبریشان  مصون  و  محفوظ  بود.  امّا  وقتی ‌که  از  راه  راست  اسلام  به‌ کژراهه  افتادند،  و  از  نژاد  و  نوع  خود  سخن‌ گفتند  و  فریاد  نژادگرائی  را  سر دادند،  و  پرچم  خدا  را  رها کردند  تا  پرچم  نژادگـرائی  را  بالا  ببرند  و  برافرازند،  زمین  به  ترک  ایشان ‌گفت‌،  و  ملّتها  آنان  را  زیر  پا  له  و  په ‌کردند.  زیرا  خدا  ایشان  را  رها کرد  وقتی  که  آنان  او  را  رها کردند،  و  ایشان  را  فراموش ‌کرد  همان  گونه‌ که  ایشان  او  را  فراموش ‌کردند!

عربها  بدون  اسلام  چه  چیزند؟  اندیشه‌ای‌ که  عربها  به  بشریّت  تقدیم  داشته‌اند  یا  می‌توانند  تقدیم  بدارند کدام  است‌،  اگر آنان  از  این  اندیشۀ  والای  الهی  دست  بکشند؟  ارزش  ملّتی  چیست  اگر  اندیشه‌ای  به  بشریّت  پیشکش  نکند؟  هر  ملّتی‌ که  بشریّت  را  در  دوره‌ای  از  ادوار  زمان  رهبری‌ کرده  باشد  بیانگر  و  نمایانندۀ  اندیشه‌ای  بوده  است‌.  ملّتهائی‌ که  بیانگر  و  نمایانندۀ  اندیشه‌ای  نبوده‌اند،  بسان  تاتارهائی ‌که  در  شرق  جهان  را  زیر سلطۀ  خود  درآوردند،  و  بربریهائی‌ که  در  غرب  دولت  روم  را  برافکندند،‌ نتوانسته‌اند  عمر  طولانی  و  زندگی  درازی‌ داشته  باشند.  بلکه  خودشان  در  میان  ملّتهائی  ذوب  شده‌اند که  سرزمین  آنان  را  فتح‌ کرده‌اند.  یگانه  اندیشه‌ای ‌که  عربها  به  بشریّت  ارمغان  داشته‌اند  عقیدۀ  اسلامی  بوده  است  و  بس.  عقیدۀ  اسلامی  بوده  است‌ که  عربها  را  به  رهبری  رسانده  است‌.  هر  زمان‌ که  عربها  از  عقیده  اسلامی ‌کنار کشیده‌اند  در  زمین  وظیفۀ  مهمّی  برایشان  نمانده  است‌،  و  در  تاریخ  نقشی  نداشته‌اند  .  .  .  این  چیزی  است‌ که  باید  عربها  خوب  در  بارۀ  آن  بیندیشند  اگر  آنان  می‌خواهند  زندگی  داشته  باشند  و  زندگی ‌بکنند،  و اگر  آنان  جویای  رهبری  و  طالب  سروری  هستند  .  .  .  خدا  است ‌که  از  ضلالت  و  گمراهی  می‌رهاند،  و به  هدایت  و راهیابی  می‌رساند  .  .  .

 *

---

^[1] بخاری آن را استخراج ‌و روایت ‌کرده است. 

^[2] «‌البدایه و النهایه‌»‌. تألیف: ابن‌کثیر.