سورة سبأ

سورة سبأ - سورة 34 - عدد آیاتها 54

بسم الله الرحمن الرحیم

1. الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ

2. یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ

3. وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأَرْضِ وَلا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلا أَکْبَرُ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ

4. لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ

5. وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ

6. وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ

7. وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ

8. أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلالِ الْبَعِیدِ

9. أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِّنَ السَّمَاء إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ

10. وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلا یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ

11. أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

12. وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ

13. یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاء مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْرًا وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ

14. فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ

15. لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ

16. فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ

17. ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِی إِلاَّ الْکَفُورَ

18. وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّامًا آمِنِینَ

19. فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ

20. وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاَّ فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ

21. وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ

22. قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ

23. وَلا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلاَّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ

24. قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلالٍ مُّبِینٍ

25. قُل لّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ

26. قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ

27. قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلاَّ بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

28. وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلاَّ کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ

29. وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ

30. قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلا تَسْتَقْدِمُونَ

31. وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ

32. قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءَکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ

33. وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الأَغْلالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ

34. وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ

35. وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالا وَأَوْلادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ

36. قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ

37. وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلا أَوْلادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ

38. وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ

39. قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ

40. وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَهَؤُلاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ

41. قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ

42. فَالْیَوْمَ لا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعًا وَلا ضَرًّا وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ

43. وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلاَّ رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلاَّ إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِینٌ

44. وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ

45. وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ

46. قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ

47. قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ

48. قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ

49. قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ

50. قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ

51. وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ

52. وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ

53. وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ

54. وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ

سورة سبا

به نام الله بخشندة مهربان

حمد (و ستایش) مخصوصاللهِ است که آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و ستایش در (سرای) آخرت (نیز) از آنِ اوست، و او حکیم آگاه است. ﴿1﴾ آنچه را که در زمین فرو می‌رود و آنچه را که از آن بیرون می‌آید، و آنچه را که از آسمان نازل می‌شود و آنچه را که در آن بالا می‌رود؛ می‌داند، و او مهربان آمرزنده است. ﴿2﴾ و کسانی‌که کافر شدند، گفتند: «قیامت به سراغ ما نخواهد آمد» (ای پیامبر!) بگو: «آری، به پروردگارم (آن) دانای غیب سوگند که حتماً به سراغ شما خواهد آمد، به‌اندازة ذرة در آسمان‌ها و در زمین از او پنهان نیست، و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر، مگر (اینکه) در کتابی آشکار (ثبت) است. ﴿3﴾ تا کسانی را که ایمان آورده‌اند و کار‌های شایسته انجام داده‌اند؛ پاداش دهد، آنان برایشان  مغفرت و روزی ارزشمندی است. ﴿4﴾ و کسانی‌که مبارزه‌کنان در (انکار) آیات ما تلاش کردند (و گمان کردند که ما را به ستوه می‌آورند) برای آنان عذابی از کیفر دردناک خواهد بود. ﴿5﴾ و کسانی‌که به ایشان علم داده شده است؛ می‌دانند آنچه را که از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، حق است، و به راه (الله) پیروزمند ستوده هدایت می‌کند. ﴿6﴾ و کسانی‌که کافر شدند، گفتند: «آیا مردی به شما نشان دهیم که به شما خبر می‌دهد هنگامی‌که (مردید و) کاملاً متلاشی (و پراکنده) شدید، همانا شما (بار دیگر) در آفرینش تازة خواهید بود؟! ﴿7﴾آیا بر الله دروغ بسته یا به او دیوانگی است؟!» (چنین نیست) بلکه کسانی‌که به آخرت ایمان نمی‌آورند در عذاب و گمراهی دور و درازی هستند. ﴿8﴾ آیا به آنچه پیش روی و آنچه پشت سر آنان از آسمان و زمین است، نگاه نکرده‌اند؟! اگر بخواهیم آن‌ها را در زمین فرو می‌بریم، یا تکة از آسمان را بر (سر) آنان می‌افکنیم، بی‌گمان در این نشانة برای هر بندة بازگشت کنندة است. ﴿9﴾ و به راستی (ما) به داوود از سوی خود فضیلتی (بزرگ) دادیم، (گفتیم:) ای کوه‌ها و ای پرندگان! با او (در تسبیح گفتن) هم آواز شوید، و آهن را برای او نرم کردیم. ﴿10﴾ (و به او دستور دادیم) که زره‌های بلند (و فراخ) بساز و در بافتن (حلقه‌ها) اندازه نگه دار، و کار شایسته انجام دهید، همانا من به آنچه انجام می‌دهید؛ بینا هستم. ﴿11﴾ و برای سلیمان باد را (مسخر ساختیم) که صبحگاهان مسیر یک ماه را طی می‌کرد، و شامگاهان مسیر یک ماه را، و چشمة مس (مذاب) را برایش روان ساختیم، و از جن کسانی را (مسخر کردیم) که به فرمان پروردگارش در پیش او کار می‌کردند، و هر که از آنان که از فرمان ما سرپیچی می‌کرد، او را از عذاب آتش سوزان می‌چشاندیم. ﴿12﴾ (سلیمان) هر چه می‌خواست (جن‌ها) برایش می‌ساختند: از (قبیل) معبد‌ها، و تمثال‌ها، و کاسه‌هایی (غذا خوری) همچون حوض‌ها، و دیگ‌های ثابت (که از بزرگی قابل حمل و نقل نبود، و به آن‌ها گفتیم:) ای آل داوود! سپاس (این همه نعمت را) به جا آوردید، و اندکی از بندگان من سپاسگزارند. ﴿13﴾ پس چون مرگ را بر او (= سلیمان) مقرر داشتیم، (کسی) آن‌ها را از مرگش آگاه نساخت؛ مگر جنبندة زمین (= موریانه) که عصایش را می‌خورد، پس چون (بر زمین) افتاد، جنیان دریافتند که اگر غیب می‌دانستند در (آن) عذاب خوار کننده نمی‌ماندند.﴿14﴾   همانا برای (قوم) سبا در مساکن‌شان نشانة بود، دو باغ (بزرگ) از راست و چپ، (و به آن‌ها گفتیم:) از روزی پروردگار‌تان بخورید و برای او شکر گزارید، شهری است پاکیزه، و پروردگاری آمرزنده. ﴿15﴾ پس آن‌ها روی گرداندند، آنگاه سیلی ویران‌گر را برآن‌ها  فرستادیم، و دو باغ (پر میوه) شان را به دو باغ (بی ارزش) با میوه‌های تلخ و (درختان) شوره‌گز و اندکی از (درخت) کنار مبّدل ساختیم. ﴿16﴾ این کیفر را به (خاطر) آن‌که نا سپاسی کردند؛ به آن‌ها دادیم، و آیا جز نا سپاسان را مجازات می‌کنیم؟! ﴿17﴾ و میان آن‌ها و قریه‌هایی که برکت داده بودیم، قریه‌هایی (آباد و) به هم پیوسته (بر سر راه) قرار دادیم، و در (میان) آن‌ها آمد‌ و رفت مقرر داشتیم (و به آنان گفتیم:) در این (آبادی‌ها) با امن (و امان) شب‌ها و روز‌ها سفر کنید. ﴿18﴾ پس گفتند: «پروردگارا‌! میان سفر‌های ما دوری بیفکن» و بر خویشتن ستم کردند، پس ما آن‌ها را داستان‌هایی (برای عبرت دیگران) قرار دادیم، و آنان را سخت پراکنده (و متلاشی) ساختیم، بی‌گمان در این (ماجرا) برای هر صبر کنندة سپاسگزاری نشانه‌هایی است. ﴿19﴾ و یقیناً ابلیس گمان خود را در بارة آن‌ها درست یافت، پس (همگی) از او پیروی کردند؛ جز گروهی (اندک) از مؤمنان. ﴿20﴾ و او (= شیطان) را بر آنان هیچ سلطة نبود؛ مگر اینکه (خواستیم) معلوم بداریم کسی را که به آخرت ایمان می‌آورد، از کسی‌که او از آن در شک (و تردید) است. و پروردگار تو بر همه چیز نگاهبان است. ﴿21﴾ (ای پیامبر!) بگو: «کسانی را که غیر از الله (معبود خود) می‌پندارید، (به فریاد) بخوانید، (آن‌ها) هم‌وزن ذرة در آسمان‌ها و در زمین مالک نیستند، و در (آفرینش و تدبیر) آن دو هیچ شرکتی ندارند، و او (= الله) از میان آن‌ها یاور و پشتیبانی ندارد. ﴿22﴾و شفاعت نزد او سود نبخشد؛ مگر برای کسی‌که (او خود) برایش اجازت داده باشد، تا زمانی‌که اضطراب (و نگرانی) از دل‌های شان  بر طرف شود، گویند: «پروردگار‌تان چه گفت؟» گویند: «حق را (فرمود)، و او بالا و بلند مرتبة بزرگ است» ﴿23﴾ (ای پیامبر! به مشرکان) بگو: «چه کسی شما را از آسمان‌ها و زمین روزی می‌دهد؟» (در پاسخ) بگو: «الله، و ما یا شما بر (طریق) هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم». ﴿24﴾ بگو: «شما از گناهی‌که ما مرتکب شده‌ایم؛ باز خواست نمی‌شوید، و ما (نیز) از آنچه شما انجام می‌دهید؛ باز خواست نمی‌شویم». ﴿25﴾ بگو: « پروردگار ما، (همة) ما (و شما) را گرد می‌آورد؛ سپس در میان ما به حق داوری می‌کند، و او داور داناست». ﴿26﴾ بگو: «کسانی را که  به عنوان شریک به او ملحق ساخته‌اید؛ به من نشان دهید، (هرگز) چنین نیست، بلکه او الله پیروزمندِ حکیم است. ﴿27﴾ و (ای پیامبر!) ما تو را برای همة مردم؛ جز بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده نفرستادیم،  و لیکن بیشتر مردم نمی‌دانند. ﴿28﴾ و می‌گویند: «اگر راستگویید؛ این وعدة (قیامت) کی خواهد بود؟!» ﴿29﴾ بگو: «میعاد شما روزی خواهد بود که نه ساعتی از آن تأخیر می‌کنید و نه (بر آن) پیشی می‌گیرید» ﴿30﴾ و کسانی‌که کافر شدند، گفتند: «ما هرگز به این قرآن ایمان نمی‌آوریم و نه به آن (کتاب‌های) که پیش از آن بوده». (ای پیامبر!) اگر ببینی (در روز قیامت) هنگامی‌که ستمکاران در پیشگاه پروردگار‌شان (برای حساب‌رسی) نگه داشته شده‌اند، (از حال آن‌ها به شگفت می‌آیی) برخی از آن‌ها سخن برخی دیگر را پاسخ می‌دهند (و هر کدام گناه خود را به گردن دیگری می‌اندازد) کسانی‌که به استضعاف کشیده شده‌اند، به کسانی‌که استکبار (و سرکشی) نمودند، گویند: «اگر شما نبودید ما قطعاً مؤمن بودیم». ﴿31﴾      کسانی‌که سرکشی (و تکبر) کردند (= مستکبران) به کسانی‌که به استضعاف کشیده شده‌اند، (= مستضعفان) گویند: «آیا ما شما را از هدایت باز داشتیم بعد از آن‌که به سراغ شما آمد؟! (هرگز نه) بلکه شما خود مجرم بودید». ﴿32﴾ و مستضعفان به مستکبران گویند: «بلکه، مکر و حیلة شب و روز شما (سبب شد که از هدایت بازمانیم) هنگامی‌که به ما دستور می‌دادید که به الله کافر شویم و برای او همتایانی قرار دهیم». و هنگامی‌که عذاب (الهی) را ببینند، پشیمانی (خود) را (در دل) پنهان دارند، و ما غل‌ها در گردن‌های کسانی‌که کافر شدند؛ بگذاریم، آیا جز آنچه عمل می‌کردند، به آن‌ها جزا داده می‌شود؟! ﴿33﴾ ما در هیچ قریة هشدار دهندة نفرستادیم؛ مگر اینکه متنعّمان آن‌ها (که مست ناز و نعمت و قدرت بودند) گفتند:  «بی‌تردید ما به آنچه فرستاده شده‌اید؛ کافریم». ﴿34﴾ و گفتند: «اموال و اولاد ما (از شما) بیشتر است، (و این دلیل آن است که الله از ما خشنود است) و ما هرگز مجازات نخواهیم شد». ﴿35﴾ (ای پیامبر!) بگو: «بی‌گمان پروردگارم روزی را برای هر کس‌که بخواهد فراخ و (یا) تنگ می‌کند، (و این نشانة محبت و رضایت الله نیست) و لیکن بیشتر مردم نمی‌دانند». ﴿36﴾ و اموال‌تان و اولاد‌تان چیزی نیستند که شما را نزد ما نزدیک و مقّرب سازند، جز کسانی‌که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، پس اینان پاداش مضاعف در برابر کار‌های‌که انجام داده‌اند؛ دارند، و آن‌ها در غرفه‌های (بلند بهشتی) در امن و (امان) هستند». ﴿37﴾ و کسانی‌که مبارزه‌کنان در (انکار) آیات ما تلاش کردند (و گمان کردند‌ که ما را به ستوه می‌آورند) اینان در عذاب احضار می‌شوند. ﴿38﴾ (ای پیامبر!) بگو: «بی‌گمان پروردگارم روزی را برای هرکس‌که بخواهد فراخ می‌گرداند، و (یا) برای او تنگ (و محدود) می‌سازد، و هر چیزی را (در راه الله) انفاق کنید، پس او عوض آن را می‌دهد، و او بهترین روزی دهندگان است». ﴿39﴾و (به یاد آور) روزی را که (الله) همة آنان را بر می‌انگیزد، سپس به فرشتگان می‌گوید: «آیا این‌ها  شما را پرستش می‌کردند؟!». ﴿40﴾ (فرشتگان) گویند: «تو منزهی! (تنها) تو ولی (و کار ساز) ما هستی، نه آن‌ها، (آنان هرگز ما را پرستش نمی‌کردند) بلکه جن (و شیاطین) را پرستش می‌کردند، بیشتر‌‌شان به آن‌ها ایمان داشتند». ﴿41﴾ پس امروز برخی از شما برای برخی دیگر مالک هیچ سود و زیانی نیست، و به کسانی‌که ستم (= شرک) کردند، می‌گوییم: «بچشید عذاب آتشی را که آن را تکذیب می‌کردید». ﴿42﴾ و هنگامی‌که آیات روشن (و واضح) ما بر آنان خوانده شود، گویند: «این (محمدr) جز مردی نیست که می‌خواهد شما را از آنچه نیاکان‌تان می‌پرستیدند؛ باز دارد» و گویند: «این (قرآن) جز دروغ بزرگی‌که به هم بافته شده نیست». و کسانی‌که کافر شدند، هنگامی‌که حق به سراغ آن‌ها آمد، دربارة آن گفتند: «این (قرآن) جز سحری آشکار نیست». ﴿43﴾ و ما (پیش از این) چیزی از کتاب‌های (آسمانی) را به آن‌ها نداده‌ایم که آن را بخوانند (و بر اساس آن تو را تکذیب کنند) و پیش از تو هیچ هشدار دهندة به سوی آن‌ها نفرستادیم. ﴿44﴾ و کسانی‌که پیش از آن‌ها بودند (نیز پیامبران ما را) تکذیب کردند، در حالی‌که این‌ها  به یک دهم آنچه به آن‌ها داده بودیم؛ نرسیده‌اند، آنگاه آن‌ها پیامبران مرا تکذیب کردند، (بنگر) مجازات من چگونه بود؟! ﴿45﴾ (ای پیامبر!) بگو: «همانا من شما را به یک (خصلت) اندرز می‌دهم، که: دو نفر دو نفر یا یک نفر یک نفر برای الله بر خیزید، سپس بیندیشید که این همنشین شما (= محمدr) هیچ‌گونه دیوانگی ندارد، او برای شما جز هشداردهندة پیشاپیش عذاب شدید نیست». ﴿46﴾ (ای پیامبر!) بگو: «هر مزدی‌که از شما خواسته‌ام؛ پس آن برای خود شما باد، پاداش من تنها بر (عهدة) الله است، و او بر همه چیز گواه است». ﴿47﴾ (ای پیامبر!)بگو: «بی‌گمان پروردگارم حق را (بر قلب پیامبران خود) می‌افکند، (آن پروردگاری‌که) دانای غیب‌هاست». ﴿48﴾

(ای پیامبر!) بگو: «حق آمد، و (معبودان) باطل نه (آفرینش را) آغاز می‌کند، و نه (دوباره) باز می‌گرداند». ﴿49﴾ (ای پیامبر!) بگو: «اگر من گمراه شوم، تنها بر زیان خودم گمراه می‌شوم، و اگر هدایت یابم، پس به (خاطر) آن چیزی است که پروردگارم به من وحی می‌کند، یقیناً او شنوای نزدیک است». ﴿50﴾ و (ای پیامبر!) اگر ببینی هنگامی‌که مضطرب (و نگران)  شوند، آنگاه رهایی (از عذاب) نباشد، و از جای نزدیکی گرفته شوند (تعجب خواهی کرد) ﴿51﴾ و (در آن‌حال) گویند: «به آن (قرآن) ایمان آوردیم» ولی چگونه می‌توانند از فاصلة دور به آن دست یابند؟! ﴿52﴾ در حالی‌که آن‌ها پیش از این (در دنیا) به آن کافر شدند، و از جای دور نادیده (و بدون آگاهی، تیری) می‌افکندند. ﴿53﴾ و میان آن‌ها و آنچه می‌خواستند جدایی افکنده شد، همان‌گونه  که از پیش با امثال آن‌ها انجام شد، بی‌گمان آن‌ها سخت در شک (و تردید) بودند. ﴿54﴾

سوره سبا

سُورَةُ سَبَإٍ

بسم الله الرحمن الرحیم

﴿ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِی لَهُۥ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَهُ ٱلۡحَمۡدُ فِی ٱلۡأٓخِرَةِۚ وَهُوَ ٱلۡحَکِیمُ ٱلۡخَبِیرُ ١ یَعۡلَمُ مَا یَلِجُ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَمَا یَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا یَعۡرُجُ فِیهَاۚ وَهُوَ ٱلرَّحِیمُ ٱلۡغَفُورُ ٢ وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَا تَأۡتِینَا ٱلسَّاعَةُۖ قُلۡ بَلَىٰ وَرَبِّی لَتَأۡتِیَنَّکُمۡ عَٰلِمِ ٱلۡغَیۡبِۖ لَا یَعۡزُبُ عَنۡهُ مِثۡقَالُ ذَرَّةٖ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَلَا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَآ أَصۡغَرُ مِن ذَٰلِکَ وَلَآ أَکۡبَرُ إِلَّا فِی کِتَٰبٖ مُّبِینٖ ٣ لِّیَجۡزِیَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِۚ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُم مَّغۡفِرَةٞ وَرِزۡقٞ کَرِیمٞ ٤ وَٱلَّذِینَ سَعَوۡ فِیٓ ءَایَٰتِنَا مُعَٰجِزِینَ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ عَذَابٞ مِّن رِّجۡزٍ أَلِیمٞ ٥ وَیَرَى ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡعِلۡمَ ٱلَّذِیٓ أُنزِلَ إِلَیۡکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ ٱلۡحَقَّ وَیَهۡدِیٓ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡحَمِیدِ ٦ وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ هَلۡ نَدُلُّکُمۡ عَلَىٰ رَجُلٖ یُنَبِّئُکُمۡ إِذَا مُزِّقۡتُمۡ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمۡ لَفِی خَلۡقٖ جَدِیدٍ ٧﴾

به نام خداوند بخشندۀ مهربان

همۀ ستایش خدایی راست که به دست اوست آنچه در آسمان‌هاست و آنچه در زمین است و مر او راست ستایش در آخرت و اوست با حکمت آگاه. ﴿1﴾می‌داند آنچه در مى‏آید به زمین و آنچه بر مى‏آید از وى و آنچه فرود مى‏آید از آسمان و آنچه بالا می‌رود در وى و اوست مهربان آمرزنده. ﴿2﴾و گفتند کافران: نخواهد آمد پیش ما قیامت. بگو: آرى! قسم پروردگار من! البته خواهد آمد به شما پروردگارى که دانندۀ پوشیده است، غایب نمی‌شود از وى هموزن ذره‌ای در آسمان‌ها و نه در زمین و نیست خردتر از آن و نه بزرگتر، مگر ثبت است در کتاب ظاهر. ﴿3﴾تا جزا دهد آنان راکه ایمان آوردند و عمل‌هاى شایسته کردند. آن جماعت ایشان راست آمرزش و روزىِ گرامى. ﴿4﴾و آنان‌که سعى کردند در ردّ آیات ما مقابله کنان، آن جماعت ایشان راست عذاب از عقوبت درد دهنده. ﴿5﴾و مى‏بینند آنان‌که داده شده است ایشان را علم، چیزی راکه فرود آورده شد از جانب پروردگار تو راست است و دلالت کننده به سوى راه خداى غالب ستوده‏کار. ﴿6﴾و گفتند کافران با یکدیگر: آیا دلالت کنیم شما را بر مردى که خبر می‌دهد شما را که چون پاره پاره کرده شوید تمام پاره پاره شدن، هرآیینه شما در آفرینش نو باشید؟. ﴿7﴾

﴿ أَفۡتَرَىٰ عَلَى ٱللَّهِ کَذِبًا أَم بِهِۦ جِنَّةُۢۗ بَلِ ٱلَّذِینَ لَا یُؤۡمِنُونَ بِٱلۡأٓخِرَةِ فِی ٱلۡعَذَابِ وَٱلضَّلَٰلِ ٱلۡبَعِیدِ ٨ أَفَلَمۡ یَرَوۡاْ إِلَىٰ مَا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِن نَّشَأۡ نَخۡسِفۡ بِهِمُ ٱلۡأَرۡضَ أَوۡ نُسۡقِطۡ عَلَیۡهِمۡ کِسَفٗا مِّنَ ٱلسَّمَآءِۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَةٗ لِّکُلِّ عَبۡدٖ مُّنِیبٖ ٩ ۞وَلَقَدۡ ءَاتَیۡنَا دَاوُۥدَ مِنَّا فَضۡلٗاۖ یَٰجِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُۥ وَٱلطَّیۡرَۖ وَأَلَنَّا لَهُ ٱلۡحَدِیدَ ١٠ أَنِ ٱعۡمَلۡ سَٰبِغَٰتٖ وَقَدِّرۡ فِی ٱلسَّرۡدِۖ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًاۖ إِنِّی بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٞ ١١ وَلِسُلَیۡمَٰنَ ٱلرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهۡرٞ وَرَوَاحُهَا شَهۡرٞۖ وَأَسَلۡنَا لَهُۥ عَیۡنَ ٱلۡقِطۡرِۖ وَمِنَ ٱلۡجِنِّ مَن یَعۡمَلُ بَیۡنَ یَدَیۡهِ بِإِذۡنِ رَبِّهِۦۖ وَمَن یَزِغۡ مِنۡهُمۡ عَنۡ أَمۡرِنَا نُذِقۡهُ مِنۡ عَذَابِ ٱلسَّعِیرِ ١٢ یَعۡمَلُونَ لَهُۥ مَا یَشَآءُ مِن مَّحَٰرِیبَ وَتَمَٰثِیلَ وَجِفَانٖ کَٱلۡجَوَابِ وَقُدُورٖ رَّاسِیَٰتٍۚ ٱعۡمَلُوٓاْ ءَالَ دَاوُۥدَ شُکۡرٗاۚ وَقَلِیلٞ مِّنۡ عِبَادِیَ ٱلشَّکُورُ ١٣ فَلَمَّا قَضَیۡنَا عَلَیۡهِ ٱلۡمَوۡتَ مَا دَلَّهُمۡ عَلَىٰ مَوۡتِهِۦٓ إِلَّا دَآبَّةُ ٱلۡأَرۡضِ تَأۡکُلُ مِنسَأَتَهُۥۖ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ ٱلۡجِنُّ أَن لَّوۡ کَانُواْ یَعۡلَمُونَ ٱلۡغَیۡبَ مَا لَبِثُواْ فِی ٱلۡعَذَابِ ٱلۡمُهِینِ ١٤ ﴾

آیا بربسته است بر خدا دروغ را؟ یا به او جنونى است؟ بلکه آنان‌که ایمان نمى‏آرند به آخرت، در عقوبت باشند و در گمراهى دورند. ﴿8﴾آیا ندیدند به سوى آنچه پیش روى ایشان‏ است و آنچه پس پشت ایشان است از آسمان و زمین. اگر خواهیم فروبریم ایشان را به زمین یا بیفکنیم بر ایشان پاره‏ها از آسمان، هرآیینه در این کار نشانه‌ای است هر بندۀ رجوع کننده را. ﴿9﴾و هرآیینه دادیم داود را از نزدیک خود بزرگى. گفتیم: اى کوه‌ها! به زیروبم تسبیح گویید همراه او و مسخرش ساختیم مرغان را و نرم گردانیدیم براى او آهن. ﴿10﴾[فرمودیم] که: بساز زره‌هاى گشاده و اندازه نگاهدار در بافتن حلقه‌ها و [اى اهل بیت داود]! به عمل آرید کردارهاى شایسته، هرآیینه من به آنچه می‌کنید بیناام. ﴿11﴾و مسخر ساختیم براى سلیمان، باد را. سیر اول روز و یک ماهه راه بود و سیر آخر روز او نیز یک ماهه راه بود و روان ساختیم براى او چشمۀ مس و مسخّر ساختیم از دیوان، کسى را که کار می‌کرد پیش او به حکم پروردگار خویش و هر که کجى کند از دیوان از حکم ما، بچشانیم او را پاره‌ای از عقوبت دوزخ. ﴿12﴾مى‏ساختند براى او آنچه می‌خواست از قلعه‏ها و صورت‌ها و کاسه‌ها بقدر حوض‌ها و دیگ‌های ثابت در جاهاى خود. گفتیم: به عمل آرید اى کسان داود سپاسدارى را و اندک کسى هست از بندگان من شکرگزارنده. ﴿13﴾پس چون مقرر کردیم به روى مرگ، دلالت نکرد دیوان را بر موت او، مگر کرم چوبخواره که مى‏خورد عصاى سلیمان را. پس چون بیفتاد، واضح شد پیش دیوان که اگر مى‏دانستند غیب را، درنگ نمی‌کردند در عذاب خوار کننده. ﴿14﴾

﴿ لَقَدۡ کَانَ لِسَبَإٖ فِی مَسۡکَنِهِمۡ ءَایَةٞۖ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٖ وَشِمَالٖۖ کُلُواْ مِن رِّزۡقِ رَبِّکُمۡ وَٱشۡکُرُواْ لَهُۥۚ بَلۡدَةٞ طَیِّبَةٞ وَرَبٌّ غَفُورٞ ١٥ فَأَعۡرَضُواْ فَأَرۡسَلۡنَا عَلَیۡهِمۡ سَیۡلَ ٱلۡعَرِمِ وَبَدَّلۡنَٰهُم بِجَنَّتَیۡهِمۡ جَنَّتَیۡنِ ذَوَاتَیۡ أُکُلٍ خَمۡطٖ وَأَثۡلٖ وَشَیۡءٖ مِّن سِدۡرٖ قَلِیلٖ ١٦ ذَٰلِکَ جَزَیۡنَٰهُم بِمَا کَفَرُواْۖ وَهَلۡ نُجَٰزِیٓ إِلَّا ٱلۡکَفُورَ ١٧ وَجَعَلۡنَا بَیۡنَهُمۡ وَبَیۡنَ ٱلۡقُرَى ٱلَّتِی بَٰرَکۡنَا فِیهَا قُرٗى ظَٰهِرَةٗ وَقَدَّرۡنَا فِیهَا ٱلسَّیۡرَۖ سِیرُواْ فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّامًا ءَامِنِینَ ١٨ فَقَالُواْ رَبَّنَا بَٰعِدۡ بَیۡنَ أَسۡفَارِنَا وَظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ فَجَعَلۡنَٰهُمۡ أَحَادِیثَ وَمَزَّقۡنَٰهُمۡ کُلَّ مُمَزَّقٍۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَأٓیَٰتٖ لِّکُلِّ صَبَّارٖ شَکُورٖ ١٩ وَلَقَدۡ صَدَّقَ عَلَیۡهِمۡ إِبۡلِیسُ ظَنَّهُۥ فَٱتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقٗا مِّنَ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ ٢٠ وَمَا کَانَ لَهُۥ عَلَیۡهِم مِّن سُلۡطَٰنٍ إِلَّا لِنَعۡلَمَ مَن یُؤۡمِنُ بِٱلۡأٓخِرَةِ مِمَّنۡ هُوَ مِنۡهَا فِی شَکّٖۗ وَرَبُّکَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٍ حَفِیظٞ ٢١ قُلِ ٱدۡعُواْ ٱلَّذِینَ زَعَمۡتُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ لَا یَمۡلِکُونَ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَلَا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَمَا لَهُمۡ فِیهِمَا مِن شِرۡکٖ وَمَا لَهُۥ مِنۡهُم مِّن ظَهِیرٖ ٢٢﴾

هرآیینه بود قوم سبا را در جاى ماندن نشانه‌ای. مر ایشان را بود و بوستان از جانب راست و از جانب چپ. گفتیم: بخورید رزق پروردگار خویش و شکر گویید او را. [شما را] شهرى هست پاکیزه و پروردگارى آمرزنده. ﴿15﴾پس روى گردانیدند [944]. پس فرستادیم بر ایشان سیلى تند [945]و عوض دادیم ایشان را به جاى دو بوستان ایشان دو بوستانى دیگر، خداوندِ میوه‏هاى بدمزه و خداوند درخت گز و چیزى اندک از درخت کنار. ﴿16﴾این سزا دادیم ایشان را به سبب ناسپاسى ایشان و سزایِ بد نمى‏دهیم مگر ناسپاس را. ﴿17﴾و پیدا کردیم میان ایشان و میان آن دیه‌هاکه برکت نهادیم در آن [946]، دیه‌ها متصل با یکدیگر و مقرر کردیم در آن دیه‌ها آمد و رفت را. گفتیم: سیر کنید در این دیه‌ها شب‌ها و روزها ایمن شده. ﴿18﴾پس گفتند: [947]اى پروردگار ما! دورى پیدا کن در میان سفرهاى ما. و ستم کردند بر خویش، پس گردانیدیم ایشان را افسانه‏ها و پاره پاره ساختیم ایشان را تمام پاره پاره ساختن. هرآیینه در این ماجرا نشانه‌ها است هر صبر کنندۀ شکر گوینده را. ﴿19﴾و هرآیینه راست یافت شیطان در حق ایشان اندیشۀ خود را، پس پیروى او کردند مگر گروهى اندک از مسلمانان. ﴿20﴾و نبود شیطان را بر ایشان هیچ غلبه، لیکن مبتلا گردانیم تا بدانیم کسى را که ایمان مى‏آرد به آخرت از آنکه وى در شبهه است از وی پروردگار تو بر هر چیز نگاهبان است. ﴿21﴾بگو: بخوانید آنان را که گمان می‌کنید به جز خدا، مالک نیستند هم وزن یک ذرّه در آسمان‌ها و نه در زمین و نیست ایشان را در آسمان و زمین، هیچ شرکتى و نیست خدا را از ایشان هیچ یارى دهنده. ﴿22﴾

﴿ وَلَا تَنفَعُ ٱلشَّفَٰعَةُ عِندَهُۥٓ إِلَّا لِمَنۡ أَذِنَ لَهُۥۚ حَتَّىٰٓ إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمۡ قَالُواْ مَاذَا قَالَ رَبُّکُمۡۖ قَالُواْ ٱلۡحَقَّۖ وَهُوَ ٱلۡعَلِیُّ ٱلۡکَبِیرُ ٢٣ ۞قُلۡ مَن یَرۡزُقُکُم مِّنَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ قُلِ ٱللَّهُۖ وَإِنَّآ أَوۡ إِیَّاکُمۡ لَعَلَىٰ هُدًى أَوۡ فِی ضَلَٰلٖ مُّبِینٖ ٢٤ قُل لَّا تُسۡ‍َٔلُونَ عَمَّآ أَجۡرَمۡنَا وَلَا نُسۡ‍َٔلُ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ٢٥ قُلۡ یَجۡمَعُ بَیۡنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفۡتَحُ بَیۡنَنَا بِٱلۡحَقِّ وَهُوَ ٱلۡفَتَّاحُ ٱلۡعَلِیمُ ٢٦ قُلۡ أَرُونِیَ ٱلَّذِینَ أَلۡحَقۡتُم بِهِۦ شُرَکَآءَۖ کَلَّاۚ بَلۡ هُوَ ٱللَّهُ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ ٢٧ وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰکَ إِلَّا کَآفَّةٗ لِّلنَّاسِ بَشِیرٗا وَنَذِیرٗا وَلَٰکِنَّ أَکۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا یَعۡلَمُونَ ٢٨ وَیَقُولُونَ مَتَىٰ هَٰذَا ٱلۡوَعۡدُ إِن کُنتُمۡ صَٰدِقِینَ ٢٩ قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوۡمٖ لَّا تَسۡتَ‍ٔۡخِرُونَ عَنۡهُ سَاعَةٗ وَلَا تَسۡتَقۡدِمُونَ ٣٠ وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَن نُّؤۡمِنَ بِهَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ وَلَا بِٱلَّذِی بَیۡنَ یَدَیۡهِۗ وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّٰلِمُونَ مَوۡقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمۡ یَرۡجِعُ بَعۡضُهُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٍ ٱلۡقَوۡلَ یَقُولُ ٱلَّذِینَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِینَ ٱسۡتَکۡبَرُواْ لَوۡلَآ أَنتُمۡ لَکُنَّا مُؤۡمِنِینَ ٣١ ﴾

و سود نکند درخواست، نزدیک خداى تعالى، مگر براى کسی که دستورى داده باشد براى [948]او. [اهل محشر مضطرب شوند] تا آنگاه که اضطراب دور کرده آید از دل ایشان، گویند: چه چیز فرموده است پروردگار شما؟ ملاء اعلى گویند: فرموده است سخن راست. و اوست بلند مرتبۀ بزرگ‏ قدیر. ﴿23﴾بگو: که روزى می‌دهد شما را از جانب آسمان‌ها و زمین؟ باز بگو: خدا می‌دهد و هرآیینه ما یا شما بر هدایتیم یا در گمراهى ظاهر. ﴿24﴾بگو: سؤال کرده نخواهید شد شما از گناه ما و سؤال کرده نخواهیم شد ما از آنچه شما مى‏کنید. ﴿25﴾بگو: جمع خواهد کرد پروردگار ما میان ما. باز حکم کند میان ما (یعنى میان ما و شما) به راستى و اوست حکم کنندۀ دانا. ﴿26﴾بگو: بنمایید مرا آنان‌که ایشان را لاحق کرده‏اید به خدا شریک ساخته. نه چنین است! بلکه خدا همونست غالب با حکمت. ﴿27﴾و نفرستادیم تو را الاّ براى مردمان همۀ ایشان، مژده دهنده و ترساننده و لیکن اکثر مردمان نمی‌دانند. ﴿28﴾و می‌گویند: کى بوجود آید این وعده، اگر شما راستگویید؟. ﴿29﴾بگو: شما را است وعدۀ روزى که باز پس ننمایید از آن ساعتى و نه پیش دستى کنید. ﴿30﴾و گفتند کافران (یعنى مشرکان): هرگز باور نداریم این قرآن را و نه آن کتاب راکه پیش از وى بود. و تعجب کنى اى بیننده! اگر ببینى چون ستمکاران ایستاده کرده شوند نزدیک پروردگار خویش، باز می‌گرداند بعض ایشان به سوى بعض سخن را [949]. می‌گویند آنان‌که ناتوان گرفته شد ایشان را به آنان‌که سرکشى کردند: اگر نمى‏بودید شما، هرآیینه ما مسلمان مى‏شدیم. ﴿31﴾

﴿ قَالَ ٱلَّذِینَ ٱسۡتَکۡبَرُواْ لِلَّذِینَ ٱسۡتُضۡعِفُوٓاْ أَنَحۡنُ صَدَدۡنَٰکُمۡ عَنِ ٱلۡهُدَىٰ بَعۡدَ إِذۡ جَآءَکُمۖ بَلۡ کُنتُم مُّجۡرِمِینَ ٣٢ وَقَالَ ٱلَّذِینَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِلَّذِینَ ٱسۡتَکۡبَرُواْ بَلۡ مَکۡرُ ٱلَّیۡلِ وَٱلنَّهَارِ إِذۡ تَأۡمُرُونَنَآ أَن نَّکۡفُرَ بِٱللَّهِ وَنَجۡعَلَ لَهُۥٓ أَندَادٗاۚ وَأَسَرُّواْ ٱلنَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُاْ ٱلۡعَذَابَۚ وَجَعَلۡنَا ٱلۡأَغۡلَٰلَ فِیٓ أَعۡنَاقِ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْۖ هَلۡ یُجۡزَوۡنَ إِلَّا مَا کَانُواْ یَعۡمَلُونَ ٣٣ وَمَآ أَرۡسَلۡنَا فِی قَرۡیَةٖ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتۡرَفُوهَآ إِنَّا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ کَٰفِرُونَ ٣٤ وَقَالُواْ نَحۡنُ أَکۡثَرُ أَمۡوَٰلٗا وَأَوۡلَٰدٗا وَمَا نَحۡنُ بِمُعَذَّبِینَ ٣٥ قُلۡ إِنَّ رَبِّی یَبۡسُطُ ٱلرِّزۡقَ لِمَن یَشَآءُ وَیَقۡدِرُ وَلَٰکِنَّ أَکۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا یَعۡلَمُونَ ٣٦ وَمَآ أَمۡوَٰلُکُمۡ وَلَآ أَوۡلَٰدُکُم بِٱلَّتِی تُقَرِّبُکُمۡ عِندَنَا زُلۡفَىٰٓ إِلَّا مَنۡ ءَامَنَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ جَزَآءُ ٱلضِّعۡفِ بِمَا عَمِلُواْ وَهُمۡ فِی ٱلۡغُرُفَٰتِ ءَامِنُونَ ٣٧ وَٱلَّذِینَ یَسۡعَوۡنَ فِیٓ ءَایَٰتِنَا مُعَٰجِزِینَ أُوْلَٰٓئِکَ فِی ٱلۡعَذَابِ مُحۡضَرُونَ ٣٨ قُلۡ إِنَّ رَبِّی یَبۡسُطُ ٱلرِّزۡقَ لِمَن یَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦ وَیَقۡدِرُ لَهُۥۚ وَمَآ أَنفَقۡتُم مِّن شَیۡءٖ فَهُوَ یُخۡلِفُهُۥۖ وَهُوَ خَیۡرُ ٱلرَّٰزِقِینَ ٣٩ ﴾

گفتند سرکشان با ناتوانان: آیا ما بازداشتیم شما را از هدایت بعد از آنکه آمد به شما؟! بلکه شما بودید گناهکار. ﴿32﴾و گفتند: نا توانان سرکشان را: نه بلکه بازداشت ما را مکر شب و روز [950]چون می‌فرمودید ما را که کافر شویم به خدا و مقرر کنیم براى او همتایان را. و در دل دارند همۀ ایشان پشیمانى، چون بینند عذاب را و بیاندازیم طوق‌ها در گردنِ کافران. سزا داده نمى‏شوند مگر به وفق آنچه می‌کردند. ﴿33﴾و نفرستادیم در هیچ دهى بیم کننده‌ای را، مگر گفتند منعمان آن ده: هرآیینه ما به آنچه فرستاده شده است شما را همراه آن نامعتقدیم. ﴿34﴾و گفتند: ما زیاده‏تریم به اعتبار اموال و اولاد و نیستیم ما عذاب کرده شده. ﴿35﴾بگو: هرآیینه پروردگار من گشاده می‌کند روزى را براى هر که خواهد و تنگ می‌کند براى هر که خواهد، لیکن اکثر مردمان نمی‌دانند. ﴿36﴾و نیست اموال شما و نه اولاد شما آنچیز که مقرّب گرداند شما را نزدیک ما به مرتبۀ قربت، لیکن مقرب آن است که ایمان آورد و کرد کردار شایسته. پس آن جماعت، ایشان راست جزای دو چند به مقابله آن که عمل کردند و ایشان در کوشک‌هاى بلند ایمن باشند. ﴿37﴾و آنان‌که سعى می‌کنند در ردّ آیات ما مقابله کنان، آن جماعت در عذاب حاضر کرده شوند. ﴿38﴾بگو: هرآیینه پروردگار من گشاده می‌کند روزى را براى هر که خواهد از بندگان خود و تنگ می‌سازد براى هر که خواهد و هرچه خرج کنید از هر جنس که باشد، پس خداى عوض آن دهد و او بهترین روزى دهندگان است. ﴿39﴾

﴿ وَیَوۡمَ یَحۡشُرُهُمۡ جَمِیعٗا ثُمَّ یَقُولُ لِلۡمَلَٰٓئِکَةِ أَهَٰٓؤُلَآءِ إِیَّاکُمۡ کَانُواْ یَعۡبُدُونَ ٤٠ قَالُواْ سُبۡحَٰنَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِمۖ بَلۡ کَانُواْ یَعۡبُدُونَ ٱلۡجِنَّۖ أَکۡثَرُهُم بِهِم مُّؤۡمِنُونَ ٤١ فَٱلۡیَوۡمَ لَا یَمۡلِکُ بَعۡضُکُمۡ لِبَعۡضٖ نَّفۡعٗا وَلَا ضَرّٗا وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُواْ ذُوقُواْ عَذَابَ ٱلنَّارِ ٱلَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ ٤٢ وَإِذَا تُتۡلَىٰ عَلَیۡهِمۡ ءَایَٰتُنَا بَیِّنَٰتٖ قَالُواْ مَا هَٰذَآ إِلَّا رَجُلٞ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمۡ عَمَّا کَانَ یَعۡبُدُ ءَابَآؤُکُمۡ وَقَالُواْ مَا هَٰذَآ إِلَّآ إِفۡکٞ مُّفۡتَرٗىۚ وَقَالَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لِلۡحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمۡ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا سِحۡرٞ مُّبِینٞ ٤٣ وَمَآ ءَاتَیۡنَٰهُم مِّن کُتُبٖ یَدۡرُسُونَهَاۖ وَمَآ أَرۡسَلۡنَآ إِلَیۡهِمۡ قَبۡلَکَ مِن نَّذِیرٖ ٤٤ وَکَذَّبَ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡ وَمَا بَلَغُواْ مِعۡشَارَ مَآ ءَاتَیۡنَٰهُمۡ فَکَذَّبُواْ رُسُلِیۖ فَکَیۡفَ کَانَ نَکِیرِ ٤٥ ۞قُلۡ إِنَّمَآ أَعِظُکُم بِوَٰحِدَةٍۖ أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثۡنَىٰ وَفُرَٰدَىٰ ثُمَّ تَتَفَکَّرُواْۚ مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍۚ إِنۡ هُوَ إِلَّا نَذِیرٞ لَّکُم بَیۡنَ یَدَیۡ عَذَابٖ شَدِیدٖ ٤٦ قُلۡ مَا سَأَلۡتُکُم مِّنۡ أَجۡرٖ فَهُوَ لَکُمۡۖ إِنۡ أَجۡرِیَ إِلَّا عَلَى ٱللَّهِۖ وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ شَهِیدٞ ٤٧ قُلۡ إِنَّ رَبِّی یَقۡذِفُ بِٱلۡحَقِّ عَلَّٰمُ ٱلۡغُیُوبِ ٤٨ قُلۡ جَآءَ ٱلۡحَقُّ وَمَا یُبۡدِئُ ٱلۡبَٰطِلُ وَمَا یُعِیدُ ٤٩ قُلۡ إِن ضَلَلۡتُ فَإِنَّمَآ أَضِلُّ عَلَىٰ نَفۡسِیۖ وَإِنِ ٱهۡتَدَیۡتُ فَبِمَا یُوحِیٓ إِلَیَّ رَبِّیٓۚ إِنَّهُۥ سَمِیعٞ قَرِیبٞ ٥٠ وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ فَزِعُواْ فَلَا فَوۡتَ وَأُخِذُواْ مِن مَّکَانٖ قَرِیبٖ ٥١وَقَالُوٓاْ ءَامَنَّا بِهِۦ وَأَنَّىٰ لَهُمُ ٱلتَّنَاوُشُ مِن مَّکَانِۢ بَعِیدٖ ٥٢ وَقَدۡ کَفَرُواْ بِهِۦ مِن قَبۡلُۖ وَیَقۡذِفُونَ بِٱلۡغَیۡبِ مِن مَّکَانِۢ بَعِیدٖ ٥٣ وَحِیلَ بَیۡنَهُمۡ وَبَیۡنَ مَا یَشۡتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشۡیَاعِهِم مِّن قَبۡلُۚ إِنَّهُمۡ کَانُواْ فِی شَکّٖ مُّرِیبِۢ ٥٤﴾

و روزی که برانگیزد خدا ایشان را همه یکجا، باز بگوید به فرشتگان: آیا ایشان شما را عبادت مى‏کردند؟!. ﴿40﴾فرشتگان گویند: پاکى‏ تو راست، تو کار ساز مایى سواى ایشان، بلکه ایشان عبادت مى‏کردند دیوان را [951]. اکثر ایشان به دیوان اعتقاد داشتند. ﴿41﴾پس امروز نمى‏تواند بعض شما براى بعض سود رسانیدن و نه زیان کردن و فرماییم ستمکاران را: بچشید عذاب آتشى که شما دروغ مى‏داشتید آن را. ﴿42﴾و چون خوانده مى‏شود بر ایشان آیات ما روشن آمده، گویند با یکدیگر: نیست این پیغامبر مگر مردی که می‌خواهد که بازدارد شما را از آنچه مى‏پرستیدند پدران شما، و گویند: نیست این [قرآن] مگر دروغى بر بافته، و گویند کافران سخن راست را چون بیاید بدیشان: نیست این مگر سحر ظاهر. ﴿43﴾و ندادیم مشرکان عرب را کتاب‌ها که بخوانند آن را و نفرستادیم به سوى ایشان پیش از تو هیچ ترساننده. ﴿44﴾و دروغى داشتند آنان‌که پیش از ایشان بودند، و این مشرکان نرسیده‏اند به ده یک آنچه داده بودیم به پیشینیان، پس به دروغ نسبت کردند پیغامبرانِ مرا، پس چگونه بود عقوبت من. ﴿45﴾بگو: جز این نیست که پند می‌دهم شما را به یک کلمه که برخیزید براى خدا دوگان دوگان و یک یک، باز تأمّل کنید که نیست به این یار شما هیچ جنونى، نیست او مگر بیم کننده براى شما پیش از آمدن عذاب سخت. ﴿46﴾بگو: آنچه سؤال کرده باشم از شما از جنس مزد، پس آن شماراست، نیست مزد من مگر بر خدا و او بر همه چیز خبردار است. ﴿47﴾بگو: هرآیینه پروردگار من برمی تابد از علم غیب وحى راست را، آن پروردگار دانای پوشیده‌ها است. ﴿48﴾بگو: آمد سخن راست. و آفرینش نو نمی‌کند معبود باطل و نه دیگر بار آفریند. ﴿49﴾بگو: اگر گمراه شدم، پس جز این نیست که گمراه می‌شوم بر نفس خویش و اگر راه یابم، پس به سبب آن است که وحى فرستد به سوى من پروردگار من. هرآیینه وى شنوا نزدیک است. ﴿50﴾و تعجب کنى اگر ببینى چون مضطرب شوند، پس نباشد از عذاب خلاص شدن و گرفته شوند از هر جانب نزدیک [952]. ﴿51﴾و گویند آنگاه: ایمان آوردیم به قرآن و از کجا بُوَد ایشان را به دست آوردن ایمان از جاى دور (یعنى محال شد) . ﴿52﴾و حال آنکه کافر بودند به قرآن پیش از این و مى‏اندازند [953]نادیده از مکان دور. ﴿53﴾و جدایى افکنده شده میان ایشان و میان آنچه می‌خواستند، چنانچه کرده شد به امثال ایشان پیش از این. هرآیینه ایشان بودند در شک قوى. ﴿54﴾

[944] یعنی از شکر. [945] یعنی سیلی که به پشت‌ها بند کرده بودند. [946] یعنی شام. [947] یعنی به زیانِ حال. [948] یعنی اذن شفاعت داد. [949] یعنی سؤال و جواب کنند. [950] یعنی مکر شماکه پیوسته در سعی آن بودید. [951] یعنی عبادت ملائکه به جهت وسوسه شیاطین بود، پس گویا عبات شیاطین کردند.

تفسیر نور: سوره سبأ

تفسیر نور:
سوره سبأ آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( در همین جهان ) سپاس خداوندی را سزا است که تمام آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است ، و هم در آن جهان سپاس او را سزا است ، ( چرا که حاکمیّت و مالکیّت هر دو جهان از آن او است ) و او کار بجا و بس آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَهُ الْحَمْدُ فِی الآخِرَةِ » : اشاره به این است که بندگانش در برابر تفضّل و الطافی که در آخرت بدیشان خواهد فرمود ، او را خواهند ستود ( نگا : یونس‌ / 10 ، فاطر / 34 ، زمر / 74 ) .‏

سوره سبأ آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏می‌داند آنچه را که به زمین وارد می‌شود ، و آنچه را که از آن خارج می‌شود ، و آنچه را که از آسمان پائین می‌آید ، و آنچه را که به سوی آن بالا می‌رود ، و او مهربان و بخشاینده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَلِجُ » : از مصدر ولوج به معنی ورود ( نگا : اعراف‌ / 40 ) . « یَعْرُجُ » : صعود می‌کند . « فِیهَا » : به سوی آن . واژه ( فی ) به معنی ( إِلی ) است .‏

سوره سبأ آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کافران می‌گویند : قیامت هرگز برای ( حساب و کتاب و سزا و جزای ) ما برپا نمی‌شود . بگو : چرا ، به پروردگارم سوگند ! آن کسی که دانای راز ( نهان در گستره جهان ) است ، قیامت به سراغ شما می‌آید ( و خدا به اعمال شما رسیدگی می‌نماید ) . به اندازه سنگینی ذرّه‌ای ، در تمام آسمانها و در زمین از او پنهان و نهان نمی‌گردد ، و نه کمتر از اندازه ذرّه و نه بزرگتر از آن ، چیزی نیست مگر این که در کتاب آشکاری ثبت و ضبط و نگهداری می‌شود .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَلی‌ » : آری . این حرف برای ابطال نفی ماقبل است . « وَ رَبّی‌ » : به پروردگارم سوگند . « عَالِمِ » : بدل یا صفت ( رَبّ ) است . « لا یَعْزُبُ » : ( نگا : یونس‌ / 61 ) . « أَصْغَرُ » : مبتدا و ( أَکْبَرُ ) عطف بر آن است ، ( فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ ) خبر . « کِتَابٍ مُّبِینٍ » : لوح محفوظ . علم خدا . جهان پهناور هستی . ( نگا : انعام‌ / 59 ، یونس‌ / 61 ، هود / 6 ، نمل‌ / 75 ) .‏

سوره سبأ آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( برپائی قیامت و ضبط اعمال برای این است ) تا خداوند پاداش کسانی را بدهد که ایمان آورده‌اند و کارهای بایسته و شایسته کرده‌اند . آنان آمرزش ( خدا ) و روزی ارزشمند و فراخی دارند . ( خداوند آمرزش خود را شامل لغزشهایشان می‌گرداند ، و نعمت فراوان و خوب بهشت را بهره آنان می‌سازد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لِیَجْزِیَ » : ( نگا : ابراهیم‌ / 51 ، روم‌ / 45 ، احزاب‌ / 24 ) . « رِزْقٍ کَرِیمٌ » : ( نگا : انفال‌ / 74 ، حجّ‌ / 50 ، نور / 26 ) .‏

سوره سبأ آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که ( در دنیا پیوسته ) تلاش می‌کردند آیات ما را تکذیب و انکار کنند ، و تصوّر می‌کردند که ( پیغمبر را شکست می‌دهند و او را ) درمانده می‌سازند ( و جلو پخش قرآن و فرمان یزدان را می‌گیرند ) ، آنان عذابی از بدترین و دردناکترین عذابها را خواهند داشت .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَالَّذینَ سَعَوْا فِی ءَایَاتِنَا مُعَاجِزِینَ » ( نگا : حجّ‌ / 51 ) . « رِجْزٍ » : ( نگا : اعراف‌ / 134 و 135 ، انفال‌ / 11 ) . در اینجا مراد بدترین و سخت‌ترین عذاب است .‏

سوره سبأ آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که فرزانه و آگاهند ، چیزی را که از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است ، حق می‌بینند ، و راهنمای راه خدای چیره و ستوده می‌دانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الَّذِی‌ » : آنچه . مراد قرآن است . « هُوَ الْحَقَّ » : مراد این است که قرآن عین حقیقت است و هماهنگ با قوانین آفرینش و واقعیّتهای عالم هستی و جهان انسانیّت است . « الْحَقَّ » : مفعول دوم فعل ( یَری ) است و مفعول اوّل آن ( الَّذی ) است .‏

سوره سبأ آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کافران ( برخی به برخی دیگر ، تمسخرکنان ) می‌گویند : آیا مردی را به شما بنمائیم که شما را خبر می‌دهد از این که هنگامی که پیکرهایتان کاملاً متلاشی شد ( و ذرّات وجودتان در جهان پخش و پراکنده گردید ، دوباره زنده می‌شوید و ) آفرینش تازه‌ای پیدا می‌کنید ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« هَلْ نَدُلُّکُمْ ؟ » : آیا شما را رهنمود کنیم‌ ؟ ! مرادشان تمسخر پیغمبر بود و این است که واژه ( رَجُلٍ ) هم به کار برده‌اند . انگار او را نمی‌شناسند . « مُزِّقْتُمْ » : متلاشی شدید . یعنی مردید و پوسیدید و خاک شدید و ذرّات خاکِ پیکرهایتان در گوشه‌ها و کنارهای جهان ، و چه بسا در بدن جانوران و گیاهان پراکنده گردید . « کُلَّ مُمَزَّقٍ » : کاملاً پراکنده . واژه ( کلّ ) مفعول مطلق است ، و ( مُمَزَّقٍ ) مصدر میمی و بر وزن اسم مفعول و به معنی تمزیق ، یعنی قطعه قطعه و تکّه تکّه کردن است .‏

سوره سبأ آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا او بر خدا دروغ می‌بندد ؟ یا نوعی دیوانگی دارد ؟ ( وگرنه انسان صادق و عاقل چگونه لب به چنین سخنی‌می‌گشاید ؟ چنین نیست که ایشان تصوّر می‌کنند . نخیر ! ) بلکه کسانی که به آخرت ایمان ندارند ، گرفتار عذاب ( یک نوع نگرانی جانکاه ) و گمراهی عجیب ( زندگی نامفهوم و بی‌محتوا ) هستند ( و با وجود ظاهر آراسته ، آرام و قرار ندارند ، و در حقیقت ایشان دیوانه و سرگردانند . غافل‌وار به مسیر نادرست و گناه‌آلودشان ادامه می‌دهند تا طومار زندگی ننگینشان درهم پیچیده می‌شود و به دوزخ درمی‌آیند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَفْتَری‌ » : در اصل چنین است : أَإِفْتَری‌ ؟ همزه وصل حذف شده و همزه استفهام به حال خود مانده است . « جِنَّةٌ » : جنون . دیوانگی ( نگا : اعراف‌ / 184 ، مؤمنون‌ / 25 و 70 ) . « بَلْ » : حرفی است که بر ابطال ماقبل ، و اثبات مابعد دلالت می‌کند . « فِی الْعَذَابِ . . . » : مراد عذاب و سرگشتگی دنیوی است که هم اینک در آنند ، و یا این که مراد شکنجه و ویلانی اخروی است که چون محقّقاً گریبانگیر کفّار می‌گردد ، انگار هم اکنون در آنند . « الضَّلالِ الْبَعیدِ » : ( نگا : نساء / 60 و 116 و 136 و 167 ، ابراهیم‌ / 3 و 18 ) .‏

سوره سبأ آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِّنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا به چیزهائی که پیش رو و پشت سر آنان از آسمان و زمین قرار دارد نگاه نمی‌کنند ( تا ببینند زیر پایشان کره مذاب و سوزان و در حال فوَرانی است ، و بالای سرشان اشعّه کیهانی و سنگهای سرگردانی است ، و انسانها در میان دو منبع خطر زندگی می‌کنند ؟ ) . اگر بخواهیم ایشان را به دل زمین فرو می‌بریم ، یا این که قطعه‌هائی از آسمان بر سرشان فرو می‌افکنیم . قطعاً در این ( چیزهائی که می‌بینند ) نشانه‌ای ( از عظمت و قدرت خدا ) است برای هر بنده‌ای که بخواهد خالصانه به سوی خدا برگردد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ » : مراد همه چیزهائی است که پیش روی انسان است و رو بدانها دارد . یا مراد زمین است که در زیر پای انسان است . « مَا خَلْفَهُمْ » : مراد همه چیزهائی است که پشت سر انسان است و رو بدانها ندارد . یا مراد آسمان است که بالای سر او قرار دارد . « نَخْسِفْ » : ( نگا : قصص‌ / 81 و 82 ، عنکبوت‌ / 40 ، نحل‌ / 45 ) . « کِسَفاً » : جمع کِسْفَة ، بر وزن و معنی قِطْعَة ( نگا : اسراء / 92 ) . « مُنِیبٍ » : کسی که با توبه خالصانه به درگاه خدا برمی‌گردد . بازگردنده .‏

سوره سبأ آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلاً یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما به داود از جانب خود فضیلت بزرگی بخشیدیم . ( از جمله به کوهها و پرنده‌ها دستور دادیم که ) ای کوهها و ای پرندگان ! با او ( در تسبیح و تقدیس خدا ) هم آواز شوید . همچنین آهن را ( همچون موم ) برای او نرم کردیم ( تا در زره‌سازی نیازی به تافتن آن نداشته باشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دَاوُدَ » : یکی از پیغمبران بنی‌اسرائیل است که در فاصله سالهای 970 - 1033 قبل از میلاد می‌زیسته است . « فَضْلاً » : فضیلت و نعمت بزرگ . مراد مواهبی همچون نبوّت ، زَبور ، تسخیر کوهها و پرنده‌ها ، نرم کردن آهن ، و تعلیم زره‌سازی است . برتری ( نگا : نمل‌ / 15 و 16 ) . « أَوِّبی‌ » : هم‌آواز شوید . تکرار کنید ( نگا : انبیاء / 79 ) . « الطَّیْرَ » : علّت نصب آن سه چیز می‌تواند باشد : عطف بر محلّ ( جِبالُ ) . مفعول معه . مفعول به فعل مقدّر ( سَخَّرْنا ) ( نگا : ص‌ / 18 و 19 ) . « أَلَنَّا » : نرم کردیم . بعضی می‌گویند : آهن در دست او همچون موم و خمیر نرم بود . برخی می‌گویند : مراد تعلیم ذوب آهن بدو است .‏

سوره سبأ آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ما به داود دستور دادیم ) که زره‌های کامل و فراخ بساز ، و بافته‌های ( حلقه‌های آنها ) را به اندازه و متناسب کن ، و کار شایسته‌ای انجام دهید ( و دقّت کافی در کیفیّت و کمیّت محصول و مصنوع خود داشته باشید ) چرا که من می‌بینم آنچه را که انجام می‌دهید ( و ساخته و پرداخته کسی ، بی‌حساب و کتاب نمی‌ماند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنِ اعْمَلْ . . . » : حرف أَنْ مفسِّره است و به معنی : این که و یعنی . یا مصدریّه است و حرف جرّی محذوف است . تقدیر آن چنین است : لاَنِ اعْمَلْ . یعنی : أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ لِهذاَ الأمْرِ . « سَابِغَاتٍ » : جمع سابِغ ، به معنی تامّ و کامل ، و مراد زره است . « قَدِّرْ » : اندازه و تناسب را رعایت کن . « السَّرْدِ » : بافت . حلقه زره . زره‌ساز را ( سَرّاد ) و ( زَرّاد ) می‌گویند . « إِعْمَلُوا صَالِحاً » : کار شایسته و بایسته انجام دهید . مخاطب داود و خاندان و قوم او است ، و در اصل درسی است برای انسانهای مؤمن که باید در ساخته‌ها و بافته‌های خود دقّت کافی داشته باشند و محصول کامل و مفیدی ارائه دهند و از خیانت و دغلکاری بپرهیزند .‏

سوره سبأ آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏باد را مسخّر سلیمان کردیم که صبحگاهان مسیر یک ماه را می‌پیمود ، و شامگاهان مسیر یک ماه را . و چشمه مس مذاب را برای او روان ساختیم ، و پروردگارش گروهی از جنّیان را رام او کرده و در پیش او کار می‌کردند و اگر یکی از آنها از فرمان ما سرپیچی می‌کرد ( و به سخن سلیمان گوش نمی‌داد ، کیفرش می‌دادیم و ) از آتش سوزان بدو می‌چشاندیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الرّیحَ » : باد . مفعول فعل محذوف ( سَخَّرْنا ) است ( نگا : ص‌ / 36 ) . « غُدُوُّها » : بامدادان آن . مراد حرکت باد از صبح تا ظهر است . « رَوَاحُهَا » : شامگاهان آن . مراد حرکت باد به هنگام برگشت از ظهر تا شب است . باد چگونه دستگاه سلیمان - اعم از تخت یا فرش او - را به حرکت درمی‌آورده است ، بر ما روشن نیست . « أَسَلْنَا » : جاری ساختیم . از ماده ( سَیَلان ) . « عَیْنَ » : چشمه . مراد معدن است . « الْقِطْرِ » : مس مذاب ( نگا : کهف‌ / 96 ) . « بِإِذْنِ رَبِّهِ » : به فرمان پروردگارش . مراد این است که خدا ایشان را مسخر و مطیع سلیمان کرد . « یَزِغْ » : منحرف و کج شود . یعنی بر سلیمان عصیان و طغیان کند .‏

سوره سبأ آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان هر چه سلیمان می‌خواست برایش درست می‌کردند ، از قبیل : پرستشگاههای عظیم ، مجسّمه‌ها ، ظرفهای بزرگ غذاخوریِ همانند حوضها ، و دیگهای ثابت ( که از بزرگی قابل جابه جائی نبود . به دودمان داود گفتیم : ) ای دودمان داود ! سپاسگزاری ( این همه نعمت را ) بکنید ، و ( بدانید که ) اندکی از بندگانم سپاسگزارند ( و خدای را به هنگام خوشی و نعمت یاد می‌آرند . پس کاری کنید که از زمره این گروه گزیده شکرگزار باشید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَحَارِیبَ » : جمع مِحراب ، معبدها و پرستشگاهها . قصرها و کاخها . « تَمَاثِیلَ » : جمع تِمثال ، مجسّمه‌ها و تندیسها . « جِفَانٍ » : جمع جَفْنَة ، ظرفهای غذاخوری . « الْجَوابِ » : اصل آن ( الْجَوابی ) است و جمع جَابِیَة ، حوضها . « جِفَانٍ کَالْجَوَابِ » : مراد ظرفهای غذاخوری همچون حوض است . از قبیل : مجمعه‌ها و سینیهای بزرگ . « قُدُورٍ » : جمع قِدْر ، دیکها . « رَاسِیَاتٍ » : جمع راسِیَة ، ثابت و پابرجا . مراد از ( قُدُورٍ راسِیاتٍ ) دیکهائی است که به سبب بزرگی و سنگینی آنها را از جا تکان ندهند و بالا و پائین نبرند . « الشَّکُورُ » : بسیار سپاسگزار .‏

سوره سبأ آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏زمانی که بر سلیمان ( که سمبل قدرت و عظمت بود ) مرگ مقرّر داشتیم ، جنّیان را از مرگ او نیاگاهانید مگر موریانه‌هائی که ( مدّتها بود به عصای سلیمان رخنه کرده بودند و ) عصای وی را می‌خوردند . هنگامی که سلیمان ( که در میان جنّیان بر عصای خود تکیه زده بود و کارهای ایشان را می‌پائید ) فرو افتاد ، فهمیدند که اگر آنان از غیب مطّلع می‌بودند ، در عذاب خوار کننده ( بیگاری و اسارت ) باقی نمی‌ماندند ( و راه خود را در پیش می‌گرفتند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَضَیْنَا » : مقرّر داشتیم . واجب گرداندیم . فرمان صادر کردیم . « دَآبَّةُ الأرْضِ » : موریانه . چوبخواره . چوبخوارک . واژه ( أَرْض ) به معنی ( أَکْل ) یعنی خوردن است . یا این که جمع ( أَرَضَة ) به معنی موریانه بوده و در نتیجه ( دَآبَّةُ الأرْضِ ) معنی موریانه‌ها و چوبخواره‌ها و چوبخوارکها دارد . « مِنسَأَة‌ » : عصا . « تَبَیَّنَتْ » : فهمیدند و دانستند . این فعل از افعال ذو وجهین است و در اینجا به صورت متعدّی به کار رفته است . فاعل آن ( الْجِنُّ ) و مفعول آن جمله ( أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ . . . ) می‌باشد . « لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ » : اشاره به این است که جنّیان که مردمان این همه خوارق و اوهام بدیشان نسبت می‌دهند ، و گویا فالگیران و کاهنان و دیگر شیادان ، سحر و جادو را با استمداد از ایشان می‌کنند ، و بالاخره از غیب آگاهشان می‌دانند ، قرآن آنان را در کار غیب همچون انسانها ناتوان و درمانده معرّفی می‌فرماید . « الْعَذَابِ الْمُهِینِ » : چه بسا اشاره به کارهای سنگین و سختی باشد که سلیمان گاهی به عنوان جریمه و مجازات بر عهده گروهی از جنّیان می‌گذاشت . یا این که عدم آزادی ، خودش عذاب خوار کننده و کمرشکنی است .‏

سوره سبأ آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏برای اهالی سبا در محلّ سکونتشان نشانه‌ای ( از قدرت خدا ) بود . دو باغ ( عظیم و گسترده ) در سمت راست و چپ ( شهر یمن ، با میوه‌های فراوان . بدیشان گفته شد : ) از روزی پروردگارتان بخورید و شکر او را به جای آورید . شهری است پاک و پاکیزه ، و ( پربرکت و نعمت ، و آفریدگارتان ) پروردگاری است بس آمرزنده .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سَبَإٍ » : قبیله مشهور سَبَأ . شهر سبأ . ساکنان شهر سبأ . « مَسْکَنِهِمْ » : محلّ سکونت ایشان که مأرب است و در 100 کیلومتری صنعاء قرار دارد . « ءَایَةٌ » : نشانه قدرت خداوند تعالی . « جَنَّتَانِ » : دو باغ . مراد باغهای فراوان و متّصل به هم است . بدل از ( ءَایَة ) یا خبر مبتدای محذوف و تقدیر چنین است : هِیَ جَنَّتَانِ ، و یا این که مبتدا است و خبر آن محذوف بوده و در اصل چنین است : هُنَاکَ جَنَّتَانِ . « بَلْدَةٌ » : شهر . خبر مبتدای محذوف است و تقدیر چنین است . هذِهِ بَلْدَةٌ .‏

سوره سبأ آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏امّا آنان ( از شکر نعمت ) روی گردان شدند ( و مغرور رفاه و لذائذ گشتند ) . بدین سبب ما سیل ویرانگری را به سویشان روان کردیم و باغهای ( پربرکت و پرمیوه ) ایشان را به باغهای ( بی‌ارزش ) با میوه‌های تلخ ، و درختهای شوره گز و اندکی درخت سدر ، مبدّل ساختیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَرِمِ » : ویرانگر . در این صورت ( سَیْلَ الْعَرِمِ ) اضافه موصوف به صفت است . یا این که جمع عَرِمَة ، به معنی سدّ است . برخی هم آن را نام درّه‌ای دانسته‌اند . « أُکُلٍ » : ثمره ( نگا : رعد / 4 ) . « خَمْطٍ » : تلخ . بدمزه . « أَثْلٍ » : گز . شوره گز . « سِدْرٍ » : نام درختی است مشهور به کُنار .‏

سوره سبأ آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( تعویض و تبدیل ، ) چیزی بود که به خاطر کفران نعمت ، ایشان را بدان کیفر دادیم . مگر ما جز ناسپاس را مجازات می‌کنیم‌ ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« هَلْ نُجَازِی‌ ؟ » : آیا مجازات می‌کنیم و کیفر می‌دهیم‌ ؟‏

سوره سبأ آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّاماً آمِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏میان آنان و شهرهای دیگری که پربرکت و نعمت کرده بودیم ، شهرکها و روستاهائی ساخته و پرداخته بودیم که ( از یکی ، دیگری ) نمایان بود ، و در میان آنها فاصله‌های مناسب و نزدیک به هم ترتیب داده بودیم ( به گونه‌ای که امنیّت برقرار بود و نیازی هم به حمل آب و توشه سفر دیده نمی‌شد . توسّط انبیاء بدیشان پیام دادیم که ) شبها و روزها در امن و امان در آنجاها سیر و سفر کنند ( و از حق منحرف نشوند و به یاد الطاف خدا باشند و پرستش او را فراموش ننمایند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قُریً ظَاهِرَةً » : شهرها و روستاهائی که به هم نزدیک و از یکدیگر نمایان باشند . « قَدَّرْنا » : مقدور کردیم . نظم و نظام بخشیدیم و سر و سامان دادیم . مراد تنظیم فواصل و ترتیب محلّهای غذاخوری و استراحت شبانه و روزانه است .‏

سوره سبأ آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏امّا ایشان ( مست و مغرور نعمت و قدرت گشتند و همچون بنی‌اسرائیل از خوشیها سیر شدند و ) گفتند : پروردگارا ! فاصله‌های ( منازل ) سفرهای ما را زیاد بفرما ( تا فقرای بی‌سروپا نتوانند همچون ما اغنیاء سفر کنند . ) و بدین وسیله به خود ستم کردند و ( ما چنان زندگانی ایشان را پریشان کردیم و در هم پیچیدیم که ) آنان را سخنانی ( بر سر زبانها ) نمودیم ، و سخت متلاشیشان ساختیم ( و هر کدام را به گوشه‌ای از جهان پرت کردیم ) . قطعاً در این سرگذشت ، نشانه‌های عبرت برای همه شکیبایان سپاسگزار است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَاعِدْ » : دور کن . فاصله بینداز . « بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا » : این درخواست به درخواست بیجای بنی‌اسرائیل می‌ماند که می‌گفتند : کو سیر و پیاز ؟ ! . ( نگا : بقره‌ / 61 ) . چه بسا مراد از این خواست ، توسعه طلبی و گسترش منطقه نفوذ و قدرت ، یعنی چیزی نزدیک به مفهوم امپریالیسم امروزی باشد . « أَحَادِیثَ » : مراد سخنانی است که بر سر زبانها و نقل مجالس بوده و به عنوان افسانه عبرت و ضرب‌المثل نابودی قدرت روایت می‌شده است . « مَزَّقْنَاهُمْ . . . » : ( نگا : سبأ / 7 ) .‏

سوره سبأ آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏واقعاً ابلیس پندار خود را درباره آنان راست گرداند ( و به کرسی نشاند ) . چرا که همگی از او پیروی کردند مگر گروه اندکی از مؤمنان .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ » : ابلیس گمان و آرزوی خود را درباره ایشان واقعیّت بخشید . شیطان پنداری که درباره آنان داشت ، محقّق یافت . « عَلَیْهِمْ » : واژه ( عَلی ) به معنی ( فی ) است . « ظَنَّهُ » : اشاره به آرزو و قصد ابلیس در حق انسانها ، به هنگام طرد شیطان از آستانه یزدان است ( نگا : اعراف‌ / 11 - 18 ، حجر / 38 - 44 ) .‏

سوره سبأ آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏شیطان هیچ گونه قدرتی بر آنان نداشت ( تا با آن بتواند ایشان را به پیروی از خود وادارد . تنها کاری که از دست او ساخته است ، وسوسه است . این هم بدو داده نشده است ) مگر بدان خاطر تا بدانیم که چه کسی به آخرت ایمان می‌آورد ، و چه کسی درباره آن متردّد می‌ماند . پروردگار تو مراقب ( احوال ) و نگهدار ( حساب افعال بندگان ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سُلْطَانٍ » : سلطه و قدرت و استیلاء . « لِنَعْلَمَ » : ( نگا : بقره‌ / 143 ، آل‌عمران‌ / 140 و 142 و 167 ، مائده‌ / 94 ، کهف‌ / 12 ) . « حَفِیظٌ » : ( نگا : هود / 57 ) .‏

سوره سبأ آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! به مشرکان ) بگو : کسانی را به فریاد بخوانید که بجز خدا ( معبود خود ) می‌پندارید . ( امّا بدانید آنها هرگز گرهی از کارتان نمی‌گشایند و سودی و زیانی به شما نمی‌رسانند . چرا که ) آنها در آسمانها و زمین به اندازه ذرّه‌ای مالک چیزی نیستند و در آسمانها و زمین کمترین حق مشارکت ( در خلقت و مالکیّت و اداره جهان ) نداشته ( و انباز خدا نمی‌باشند ) ، و خداوند در میانشان یاور و پشتیبانی ندارد ( تا در اداره مملکت کائنات بدو نیازمند باشد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« زَعَمْتُمْ » : گمان برده‌اید . بعد از آن ، جمله ( أَنَّهُمْ ءَالِهَةٌ ) مقدّر است . « مِن دُونِ اللهِ » : بجز خدا . بعد از آن جمله ( لا یَسْتَجِیبُونَ دُعَآءَکُمْ ) مقدّر است . لذا مجموعاً چنین می‌شود : قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ ءَالِهَةٌ مِّن دُونِ اللهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَکُمْ . « شِرْکٍ » : مشارکت . نصیب و بهره . « ظَهِیرٍ » : یاور و پشتیبان .‏

سوره سبأ آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏هیچ گونه شفاعتی در پیشگاه خدا سودمند واقع نمی‌گردد ، مگر شفاعت کسی که خدا بدو اجازه ( میانجیگری ) دهد ( و آن هم جز خوب و پسندیده نگوید . در آن روز اضطراب و وحشتی بر دلهای شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان چیره می‌شود ، و در انتظار این هستند که ببینند خداوند به چه کسانی اجازه شفاعت می‌دهد و برای چه کسانی باید شفاعت بشود . این حالت اضطراب و نگرانی همچنان ادامه می‌یابد ) تا زمانی که ( فرمان از ناحیه خدا صادر می‌شود و ) فزع و اضطراب از دلهای آنان زایل می‌گردد . ( گروهی رو به گروه دیگر کرده شادان و خندان می‌پرسند : ) آیا پروردگارتان چه ( دستوری صادر ) فرمود ؟ می‌گویند : حق را ( صادر ) فرمود ( که اجازه شفاعت است ) و او والا و بزرگوار است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ » : ( نگا : بقره‌ / 254 و 255 ، طه‌ / 109 ، انبیاء / 28 ، نجم‌ / 26 ) . « فُزِّعَ » : هراس برطرف شد . باب تفعیل فَزَعَ ، برای سلب است . « قَالُوا : مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ » : این جمله جنبه مژده به یکدیگر را دارد و بیانگر اوج شادی شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان است . « الْحَقَّ » : درست . مراد اجازه شفاعت برابر شرائط مذکور آیات دیگر قرآن است .‏

سوره سبأ آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای پیغمبر ! به مشرکان ) بگو : چه کسی شما را از آسمانها و زمین روزی می‌رساند ( و برکات و نعمات آنها را در اختیارتان می‌گذارد ؟ اگر از روی عناد پاسخت ندادند ، خودت ) بگو : خدا . قطعاً یا ما ( مؤمنان ) و یا شما ( مشرکان ) بر هدایت یا ضلالت آشکاری هستیم . ( چرا که عقیده ما و شما با هم تضادّ روشنی دارد . پس حتماً گروهی از ما و شما اهل هدایت و دسته‌ای گرفتار ضلالت است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِنَ السَّمَاوَاتِ » : روزیهای پروردگار که از ناحیه آسمان ، یعنی از سوی بالا به ما می‌رسد ، همچون : نور و حرارت آفتاب و هوا و برف و باران . « وَ الأرْضِ » : برکات زمین همچون : منابع آبهای زیرزمینی و معادن گوناگون .‏

سوره سبأ آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : از شما درباره گناهانی که ما کرده‌ایم ، و از ما درباره گناهانی که شما کرده‌اید ، پرسیده نمی‌شود ( و پافشاری ما برای راهنمائی شما تنها جنبه دلسوزی به حال شما دارد و بس ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَجْرَمْنَا » : مرتکب گناه شده‌ایم .‏

سوره سبأ آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : پروردگارمان ما را ( در روز رستاخیز ) گرد می‌آورد و سپس در میان ما به حق داوری می‌کند . تنها او داور آگاه ( از کارهای ما و شما ) است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَفْتَحُ » : قضاوت و داوری می‌کند ( نگا : شعراء / 118 ) . « الْفَتَّاحُ » : قاضی و داور ( نگا : اعراف‌ / 89 ) .‏

سوره سبأ آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : کسانی را که به عنوان شریک خدا به خدا ملحق ساخته‌اید ، به من نشان دهید ( تا ببینم برابر کدام ویژگی ، در الوهیّت با خداوندی انبازند که چیزی همسان او نیست‌ ؟ ! ) نه ، هرگز ! ( چنین چیزی ممکن نیست . آخر این یک مشت سنگ و چوب خاموش و بی‌جان ، که آنها را سمبل و نماد ارواح و فرشتگان می‌دانید ، ساخته و پرداخته دست خودتان بوده و مرتبه خدائی را نشایند ) بلکه تنها الله ( که آفریدگار آسمانها و زمین ) و چیره و کار بجا است ، خدا است و بس .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَرُونِی‌َ » : به من بنمائید . نشانم دهید . « بِهِ » : به خدا . « شُرَکَآءَ » : حال ( الَّذِینَ ) است . « هُوَ اللهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ » : ( هُوَ ) مبتدا و ( اللهُ ) خبر آن بوده و تفسیرش می‌کند و ( الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ) صفت اوّل و دوم ( اللهُ ) است . یا این که ( هُوَ ) ضمیر شأن و ( اللهُ ) مبتدا و ( الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ) خبر اوّل و دوم است .‏

سوره سبأ آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما تو را برای جملگی مردمان فرستاده‌ایم تا مژده‌رسان ( مؤمنان به سعادت ابدی ) و بیم دهنده ( کافران به شقاوت سرمدی ) باشی ، ولیکن اکثر مردم ( از این معنی ) بی‌خبرند ( و همگانی بودن نبوّت تو را باور نمی‌دارند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَآفَّةً » : همه . جملگی ( نگا : بقره‌ / 208 ، توبه‌ / 36 و 122 ) . حال ضمیر ( کَ ) است . اسم فاعل و ( ه ) برای مبالغه است همچون رَاوِیَة ، و یا این که مصدر است همچون عَاقِبَة . یا این که حال مقدّم ( ناس ) است . « بَشِیراً وَ نَذِیراً » : حال ( کَ ) هستند . این آیه جهانی بودن دعوت پیغمبر را می‌رساند ( نگا : اعراف‌ / 158 ، انعام‌ / 19 ، فرقان‌ / 1 ) .‏

سوره سبأ آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( کافران ) می‌گویند : اگر راست می‌گوئید ( که رستاخیزی در میان است ، به ما بگوئید ) این وعده کی به وقوع می‌پیوندد ؟ !‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَتی هذَا الْوَعْدُ ؟ » : مراد وعده وقوع قیامت و داخل شدن نیکان به بهشت و ورود بدان به دوزخ است . البتّه پرسش کافران جنبه استهزاء داشت .‏

سوره سبأ آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : وعده شما روز مشخّصی است که نه ساعتی از آن پسی می‌گیرید ، و نه ساعتی از آن پیشی می‌گیرید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِیعَادُ یَوْمٍ » : مراد از میعاد ، زمان شی‌ء موعود است . اضافه به چیزی شده است که بیانگر آن است . یعنی : میعادٌ هُوَ یَوْمٌ . « لا تَسْتَأْخِرُونَ . . . » : ( نگا : اعراف‌ / 34 ، یونس‌ / 49 ) .‏

سوره سبأ آیه 31
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کافران می‌گویند : ما هرگز به این قرآن و دیگر کتابهای پیش از آن ایمان نخواهیم آورد . اگر برایت ممکن بود که ببینی ( حال چنین ستمگرانی را ) در آن زمان که ستمگران در پیشگاه پروردگارشان ( برای حساب و کتاب ) نگاه داشته شده‌اند ( از کارشان در شگفت می‌ماندی . چرا که ) همه با یکدیگر در گفتگویند و هر یکی گناه را به گردن دیگری می‌اندازند . مستضعفان و زیردستان ، به مستکبران و بالادستان می‌گویند : اگر شما نبودید ( و ما را گمراه نمی‌کردید ) ما ایمان می‌آوردیم ( و اکنون رستگار می‌شدیم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ لَوْ تَری . . . » : ( نگا : انعام‌ / 27 و 30 و 93 ، انفال‌ / 50 ، سجده‌ / 12 ) . « یَرْجِعُ » : ردّ می‌کنند . بازگشت می‌دهند . مراد لومه و سرزنش و گناه را به گردن یکدیگر انداختن است . این فعل از افعال ذو وجهین است و در اینجا متعدّی است .‏

سوره سبأ آیه 32
‏متن آیه : ‏
‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مستکبران هم به مستضعفان می‌گویند : آیا ما شما را از هدایتی باز داشته‌ایم که برایتان آمده بوده است‌ ؟ ! ( هرگز ما چنین کاری را نکرده‌ایم و ) بلکه خود شما گناهکار بوده‌اید ( و به کفر و الحاد گرائیده‌اید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صَدَدْنَاکُمْ » : شما را بازداشته‌ایم . مانع شما بوده‌ایم .‏

سوره سبأ آیه 33
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مستضعفان به مستکبران ( بار دیگر ) می‌گویند : بلکه توطئه‌ها و تبلیغات مکّارانه شما در شب و روز سبب شد که ما از هدایت بازمانیم ، در آن هنگامی که شما به ما دستور می‌دادید که خدا را به یگانگی نشناسیم و انبازها و همتاهائی برای او قرار دهیم . ( سرانجام هر دو گروه از شدّت وحشت ، نفَسهایشان در سینه‌ها حبس می‌شود ) و پشیمانی خود را پنهان می‌دارند ، بدان گاه که عذاب را مشاهده می‌کنند و ما غل و زنجیرها را به گردن کافران می‌اندازیم ( و ایشان را روانه دوزخ می‌سازیم ) . آیا به آنان جزائی جز ( جزای ) کارهائی که می‌کرده‌اند داده می‌شود ؟‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَکْرُ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ » : نیرنگ شب و روز ، یعنی حیله‌گریها و توطئه‌های مستمرّ شما درباره ما ما را از هدایت بازداشت . « أَندَاداً » : همگونها و همتاها . مراد انبازها و شرکاء است . « أَسَرُّوا » : پنهان داشتند . مراد بند آمدن زبان از گفتار به خاطر شدّت وحشتی است که از مشاهده عذاب بدیشان دست می‌دهد . یا این که ( أَسَرُّوا ) از اضداد است و به معنی : اظهار پشیمانی کردند « هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاّ مَا . . . » : مراد تجسم اعمال است . یعنی این اعمال و کردار کفّار و مجرمین است که به صورت زنجیرهای اسارت بر گردن و دست و پای آنان گذارده می‌شود . یا این که انسان جزای همان چیزهائی را می‌بیند که کرده است و لاغیر .‏

سوره سبأ آیه 34
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما به هر شهر و دیاری که پیغمبری را فرستاده‌ایم ، سران و متنعّمان آنجا گفته‌اند : ما بدانچه آورده‌اید باور نداریم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« قَرْیَةٍ » : شهر و دیار . « نَذِیرٍ » : بیم دهنده . مراد پیغمبر الهی است . « مُتْرَفُوهَا » : مراد رؤساء و اغنیاء و زورمداران و متنعّمان و بالاخره مستان ناز و نعمت و قدرت است ( نگا : اسراء / 16 ، مؤمنون‌ / 64 ) . « أُرْسِلْتُم بِهِ » : ( نگا : ابراهیم‌ / 9 ) .‏

سوره سبأ آیه 35
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و گفته‌اند : ما که ( در دنیا ) اموال و اولاد بیشتری داریم و ( این نشانه علاقه و محبّت خدا به ما است ، و در آخرت هم ) ما هرگز عذاب نمی‌بینیم و شکنجه نمی‌شویم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمْوَالاً وَ أَوْلاداً » : تمییزند .‏

سوره سبأ آیه 36
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : پروردگارم روزی را برای هر کس که خود بخواهد فراخ یا تنگ می‌گرداند ( اعم از عاصی و مطیع . داشتن و نداشتن ، نشانه محبّت و خوشنودی ، و یا نفرت و ناخوشنودی خدا از بنده نیست ) و لیکن بیشتر مردم ( چنین چیزی را ) نمی‌دانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَبْسُطُ وَ یَقْدِرُ » : ( نگا : رعد / 26 ، اسراء / 30 ، قصص‌ / 82 ) .‏

سوره سبأ آیه 37
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اموال و اولاد شما چیزهائی نیستند که شما را به ما نزدیک و مقرّب سازند ، بلکه کسانی که ایمان بیاورند و کارهای شایسته و بایسته بکنند آنان ( مقرّب درگاه الهی بوده و ) در برابر اعمالی که انجام داده‌اند پاداش مضاعف دارند ، و ایشان در طبقات بالا ( یعنی در برترین منازل بهشت ) در امن و امان بسر می‌برند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« زُلْفی‌ » : قرب و منزلت . پایه و مقام . مفعول مطلق است و هم معنی با مصدر فعل . « الضِّعْفِ » : مضاعف . چندین برابر . مراد دست کم یک به ده است ( نگا : انعام‌ / 160 ) . « إِلاّ » : لیکن . امّا . « مَنْ » : مستثنی از ضمیر ( کُمْ ) در فعل ( تُقَرِّبُکُمْ ) است و یا مبتدا و مابعد آن خبر است . « الْغُرُفَاتِ » : ( نگا : زمر / 20 ، عنکبوت‌ / 58 ) . « جَزَآءُ الضِّعْفِ » : اضافه موصوف به صفت ، و یا اضافه مصدر به مفعول خود است .‏

سوره سبأ آیه 38
‏متن آیه : ‏
‏ وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که ( در دنیا پیوسته ) تلاش می‌کنند آیات ما را تکذیب و انکار کنند ، و تصوّر می‌کنند که ( پیغمبر را شکست می‌دهند و او را ) درمانده می‌سازند ( و جلو پخش قرآن و فرمان یزدان را می‌گیرند ) آنان به عذاب احضارشدگانند ( و جاودانه در آن ماندگار می‌مانند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الَّذِینَ یَسْعَوْنَ . . . » : ( نگا : حجّ‌ / 51 ، سبأ / 5 ) . « مُحْضَرُونَ » : احضار شدگان . یعنی فرشتگان به زور آنان را در دوزخ حاضر می‌آورند ( نگا : قصص‌ / 61 ) .‏

سوره سبأ آیه 39
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : پروردگارم روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد فراخ و یا تنگ می‌گرداند ، و هر چه را ( در راه خدا ) ببخشید و صرف کنید ، خدا جای آن را پر می‌کند ، و او بهترین روزی دهندگان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُخْلِفُهُ » : جای آن را پر می‌کند . عوض آن را می‌دهد .‏

سوره سبأ آیه 40
‏متن آیه : ‏
‏ وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( یادآور شو ) روزی را که خداوند جملگی آنان را گرد می‌آورد و سپس به فرشتگان ( رو در روی فرشته پرستان ) می‌گوید : آیا اینان شما را ( به جای من ) پرستش می‌کرده‌اند ؟ !‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ » : مراد این است که ای فرشتگان شما به این جماعت گفته‌اید که آنان شما را پرستش کنند ؟ این سؤال برای تنبیه و شرمندگی هر چه بیشتر کافران و مشرکان است .‏

سوره سبأ آیه 41
‏متن آیه : ‏
‏ قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏می‌گویند : تو منزّهی ( از این نسبتهای ناروائی که به ساحت مقدّست داده‌اند ، ما به هیچ وجه با این گروه ارتباط نداشته‌ایم ) و تنها تو یار و یاور ما بوده‌ای نه آنان . بلکه ایشان جنّیان را می‌پرستیده‌اند ، و اکثر آنان بدیشان ایمان داشته‌اند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنتَ وَلِیُّنَا مِنْ . . . » : ( نگا : فرقان‌ / 18 ) . « الْجِنَّ » : مراد شیاطین است ( نگا : نساء / 117 ) .‏

سوره سبأ آیه 42
‏متن آیه : ‏
‏ فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در آن روز هیچ یک از شما نمی‌تواند برای دیگری سودی و زیانی داشته باشد ، و به ستمگران می‌گوئیم : عذاب آتشی را بچشید که آن را دروغ می‌دانستید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْیَوْمَ » : آن روز که قیامت است . امروز که قیامت است .‏

سوره سبأ آیه 43
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و هنگامی که آیه‌های روشن ما بر آنان خوانده می‌شود ، می‌گویند : او مردی است که می‌خواهد شما را باز دارد از چیزهائی که پدرانتان پرستش می‌کرده‌اند . و می‌گویند : این ( قرآن ) جز دروغ بزرگی نیست که ( به خدا ) نسبت داده شده است . همچنین کافران هنگامی که قرآن برایشان می‌آید درباره آن می‌گویند : این جادوی آشکاری بیش نیست .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بَیِّنَاتٍ » : واضح و آشکار . حال است « مَا هذَا . . . » : مرادشان پیغمبر اسلام است . « إِفْکٌ » : سخنی که حقیقت نداشته باشد . دروغ ( نگا : نور / 11 و 12 ، فرقان‌ / 4 ) . « مُفْتریً » : از پیش خود ساخته شده و به هم بافته شده . ( نگا : قصص‌ / 36 ) . « الْحَقِّ » : مراد قرآن است .‏

سوره سبأ آیه 44
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما ( قبلاً ) هیچ کتابی برای ایشان نفرستاده‌ایم تا آن را بخوانند ( و به اتّکای آن ، سخنان تو را تکذیب کنند ) ، و پیش از تو هیچ پیغمبری نیز به سویشان روانه نکرده‌ایم ( تا در پرتو کلام او ، دعوت تازه اسلام را نادرست و ناروا ببینند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَدْرُسُونَهَا » : آن را می‌خوانند . « وَ مَآ أَرْسَلْنَا . . . » : ( نگا : قصص‌ / 46 ، سجده‌ / 3 ) .‏

سوره سبأ آیه 45
‏متن آیه : ‏
‏ وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کسانی که پیش از اینان بوده‌اند . ( آیات کتابهای آسمانی را ) تکذیب کرده‌اند ، و حال این که اینان ( حتّی از لحاظ قوّت و قدرت ) به یکدهم ایشان هم نمی‌رسند ، از آنجا که پیغمبران مرا تکذیب کرده‌اند ، بنگرید که چگونه کیفرشان داده‌ام ( و شهر و دیارشان را آئینه عبرت دیگران ساخته‌ام . پس شما ستمگرانِ مکّه ، و شما ستمگرانِ تاریخ ، سرنوشت خود را از ایشان قیاس کنید و بدانید نه سنّت الهی تغییرپذیر است و نه شما از آنان برتر و مقتدرترید ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مِعْشَارَ » : ده یک . یکدهم . « نَکِیرِ » : ناخوشنودی و بد آمدنم از ایشان . مراد اثر ناخوشنودی است که کیفر و مجازات است ( نگا : حجّ‌ / 44 ) .‏

سوره سبأ آیه 46
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : من شما را تنها یک نصیحت می‌کنم ، و آن این است که : خالصانه برای خدا ، دو نفر دو نفر ، و یا یک نفر یک نفر ، برخیزید ( و اندیشه‌های خفته را زنده کنید ) . سپس ( درباره محمّد که سالها با او بسر برده‌اید فکر خود را به کار گیرید و ) بیندیشید ( تا پاکی و امانتداری و سلامت جسمانی و روحانی او ، در خاطره‌ها مجسّم شود . . . این ) همدم و همنشین ( دیرینه ) شما ، جنّ زده و دیوانه نیست . بلکه او بیم دهنده شما از عذاب سختی است که در پیش است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِوَاحِدَةٍ » : به خصلت و نصیحت یگانه‌ای . « أَن تَقُومُوا لِلّهِ » : و آن این که برای خدا برخیزید و دست به کار شوید . « مَثْنی‌ » : دوتا دوتا . حال است . « فُرَادی‌ » : یک یک . مفرد آن فرد است ( نگا : انعام‌ / 94 ) . « جِنَّةٍ » : دیوانگی ( نگا : اعراف‌ / 184 ، مؤمنون‌ / 25 و 70 ، سبأ / 8 ) . « بَیْنَ یَدَیْ » : پیشاپیش ( نگا : اعراف‌ / 57 ، نمل‌ / 63 ، فرقان‌ / 48 ) . جلو . پیش رو . « بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ » : قبل از وقوع عذاب سخت . رویاروئی عذاب سخت . یعنی انگار عذاب خدا رویاروی انسان قرار گرفته است . یا این که آن اندازه نزدیک است که هر آن به انسان برسد .‏

سوره سبأ آیه 47
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : هر مزدی که ( در قبال تبلیغ دعوت آسمانی ) از شما خواسته باشم ، برای خودتان . ( من پاداش مادی چشم نمی‌دارم ، و بلکه ) اجر و مزد من بر خدا است و بس . او آگاه از هر چیزی و حاضر و ناظر بر هر امری است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« شَهِیدٌ » : گواه . مطلع ( نگا : آل‌عمران‌ / 98 ، مائده‌ / 117 ) .‏

سوره سبأ آیه 48
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : پروردگار من ، حق را آشکارا بیان می‌دارد ( و با آن باطل را از میان بر می‌دارد . . . او ) دانای نهانیها و کاملاً آگاه از پنهانیها است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَقْذِفُ بِالْحَقِّ » : حق را به جان باطل می‌اندازد . ( نگا : انبیاء / 18 ) . مراد بیان ادلّه حق به صورت قاطع و واضح است . یا این که منظور از افکندن حق ، ارسال کتب آسمانی برای انبیاء ، و القاء وحی الهی به قلوب پیغمبران : است .‏

سوره سبأ آیه 49
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بگو : حق به میان آمد و باطل ( در پرتو نور حق ، اثری از آن نماند و مُرد ، و لذا ) نه کار تازه‌ای را می‌تواند انجام دهد ، و نه کار گذشته‌ای را می‌تواند از سر گیرد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْحَقُّ » : مراد اسلام است . « الْبَاطِلُ » : مراد کفر است . « مَا یُبْدِئ‌ُ » : شروع نمی‌کند . نقش جدیدی ایفاء نمی‌کند . « مَا یُعِیدُ » : از سر نمی‌گیرد . دوباره انجام نمی‌دهد . نقش قدیم بازی نمی‌کند . « مَا یُبْدِئُ البَاطِلُ وَ مَا یُعِیدُ » : مراد نقش بر آب بودن همه نقشهای باطل است . انگار باطل به شخص مُرده می‌ماند که نه کارهای گذشته را می‌تواند بکند و نه کارهای تازه‌ای از او ساخته است . ذکر این نکته ضروری است که نور اسلام فاعلیت زدودن کفر و شرک و نفاق را دارد ، همان گونه که نور ، ظلمت را می‌زداید . امّا انسانها هم باید از نور آن استفاده کنند و قابلیّت را بهم برسانند ، تا در پرتو فاعلیتِ فاعلْ و قابلیّت قابل ، پیروزی ظاهر و حاصل شود .‏

سوره سبأ آیه 50
‏متن آیه : ‏
‏ قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( به مشرکان بت‌پرست ) بگو : اگر من ( با ترک بتها و دوری از آئین شما ) گمراه شده باشم ، به زیان خود گمراه شده‌ام ( و کیفر آن را می‌بینم ) و اگر راهیاب بوده باشم ، در پرتو چیزهائی است که پروردگارم به من وحی می‌فرماید . او شنوا و نزدیک است ( و اقوال و افعال ما بر او پنهان نمی‌ماند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَضِلُّ عَلی نَفْسِی‌ » : به زیان خود گمراه می‌شوم و کیفر آن را می‌بینم .‏

سوره سبأ آیه 51
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر برایت ممکن بود ببینی ( حال ستمگران را ) در آن دم که به وحشت می‌افتند و راه گریزی ندارند و اصلاً مهلتی بدیشان داده نمی‌شود ، و از مکان نزدیکی گرفتار ( و روانه آتش ) می‌گردند ، ( صحنه هراس‌انگیزی را خواهی دید که انسان از آن برخود می‌لرزد و بیتاب می‌شود ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ لَوْ تَری‌ » : ( نگا : سبأ / 31 ) . « فَزِعُوا » : به هراس افتادند . سراسیمه شدند . « لا فَوْتَ » : هیچ رهائی نیست . مراد از ( فَوْتَ ) گریز و مهلت است . یعنی اصلاً خدا بدیشان مهلت نمی‌دهد و راه گریزی هم ندارند . « مَکَانٍ قَرِیبٍ » : مراد این است که در اسرع وقت از نزدیکترین محلّ گرفتارشان می‌سازند . این آیه بیانگر حال آشفته کافران در آغاز هنگامه رستاخیز است ( نگا : / 41 - 44 ) . یا این که وضع نابسامان آنان به هنگام بلایای نابود کننده و عذاب استیصال در دنیا است ( نگا : غافر / 83 - 85 ) .‏

سوره سبأ آیه 52
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و ( به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهی ) خواهند گفت : به « حق‌ » ایمان داریم . آنان چگونه می‌توانند از فاصله دور ( از جهان که جای پذیرش ایمان و مزرعه آخرت بود ) سهل و ساده حقّ را فرا چنگ آورند ( و از مزایای ایمان بدان برخوردار شوند ؟ ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِهِ » : مرجع ضمیر ( ه ) حق در آیه 49 است که مراد اسلام و قرآن است . « أَنّی‌ » : چگونه‌ ؟ « التَّنَاوُشُ » : دسترسی پیدا کردن . فراچنگ آوردن . « مَکَانٍ بَعیدٍ » : مراد آخرت است که با جهان ما فاصله دوری دارد . یعنی بعد از خروج از دنیا ، تازه کسی نمی‌تواند ایمانی به دست آورد که در پرتو آن رستگاری میسّر گردد ( نگا : انعام‌ / 158 ، غافر / 84 و 85 ) .‏

سوره سبأ آیه 53
‏متن آیه : ‏
‏ وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و حال این که قبلاً ( در زمان حیات که از عقل و اختیار و اراده برخوردار بوده‌اند ) حقّ را نپذیرفته‌اند ، و بلکه دورادور به جهان غیب نسبتهای ناروائی زده‌اند ( و نبوّت و قیامت و بهشت و دوزخ و بالاخره جهان ماوراء طبیعت را به تمسخر گرفته‌اند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِهِ » : ( نگا : سبأ / 52 ) . « یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ » : نسبتهای ناروائی به جهان غیب می‌دادند و سخنان نادرستی درباره آن اظهار می‌کردند . گمانهای نادرستی درباره ماوراء طبیعت داشتند . « مَکَانٍ بَعیدٍ » : دورادور . نقطه دور دست . مراد دور از حقیقت است .‏

سوره سبأ آیه 54
‏متن آیه : ‏
‏ وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏میان ایشان و آنچه آرزو دارند ( که پذیرش ایمان ایشان و نجات از عذاب است ) جدائی افکنده می‌شود ، همان گونه که با گروههای همسان و همکیش آنان قبلاً چنین عمل شده است . آخر ایشان ( در جهان ) سراپا در شکّ بوده‌اند ( و زندگی را پیوسته با ظنّ و گمان به سر برده‌اند و اینک چنین سرنوشتی باید داشته باشند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حِیلَ » : حائل و مانع انداخته شده است . فاصله و جدائی افکنده شده است . « مَا » : آنچه . مراد پذیرش ایمان اخروی و رهائی از دوزخ است یا بازگشت به جهان و انجام کارهای شایسته در آن است ( نگا : سجده‌ / 12 ) . یا رهائی از بلاهای بزرگ آسمانی و عذاب استیصال جهانی است ( نگا : غافر / 83 - 85 ) . « أَشْیَاع‌ » : جمع شیعَة ، مراد اَمثال و اَقران است ( نگا : انعام‌ / 65 ) . « مُرِیبٍ » : شکّ‌انداز . به دودلی افکنده . این واژه صفت و برای مبالغه و تأکید است . مثل : شِعْرٌ شاعِرٌ .‏

تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 21-10

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 21-10

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلاً یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (10) أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (11) وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ (12) یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ (13) فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ (14)‏ لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ (15) فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ (16) ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ (17) وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّاماً آمِنِینَ (18) فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (19) وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ (20) وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

این  مرحله‌،  شکلها  و گونه‌هائی  از  شکر  و  سرمستی‌،  و  شکلها  و گونه‌های  از  به  زیر  فرمان  برخی  از  بندگان  کشیدن  نیروها  و  آفریده‌هائی ‌که  برابر  عرف  و  عادت  مــعمول  و  مألوف  انسـانها  بـه  تسـخیر  درنـمی‌آیند،  در بر می گیرد.  ولی  عـرف  و  عـادت  مـعمول  و  مألوف  انسانها  قدرت  و  مشیّت  خدا  را  مقیّد  نـمی‌سازند.  از  لابلای  شکـلها  و گـونه‌های  شکـر  و  سـرمستی‌،  و  از  لابلای  شکلها  و گونه‌های  به  زیر  فرمان  برخی  از  بندگان  کشـیدن  نـیروهائی  و  آفریده‌هائی‌،  حقائقی  دربارۀ  شیاطین‌،  آشکار  و  جلوه‌گر  می‌آید،  شیاطینی  که  برخی  از  مشرکان  آنها  را  پرستش  می‌کردند،  یا  معتقد  بودند که  آن  شیاطین  از  غیب  اطّلاع  و  آگاهی  دارند،  در  صورتی  کـه  شـیاطین  از  غـیب  در  پس  پـرده‌انـد  و  بی‌خبرند.  چیزهائی  هم  دربارۀ  اسباب  و  علل  گمراهی  پـدیدار  و  جلوه‌گر  می‌آید،  اسباب  و  عللی‌ که  اهریمن  به  وسیلۀ  آنها  بر  انسان  چیره  می‌شود.  این  نـیز  روشـن  مـی‌گردد کـه  شیطان  هیچ ‌گونه  سلطه  و  قدرتی  بر کسی  ندارد  مگر  بر  شخصی ‌که  خودش  زمام  اختیار  خویشتن  را  به  دست  او  سپارد  و  تسلیم  وی  شود.  این  مرحله  پرده  از  تـدبیر  و  تـقدیر  خدا  در کشـف  چیزهائی  از کارهای  مردمان  برمی‌دارد،‌ کارهائی‌ که  پنهان  و  نهان  انجام  می‌پذیرند  و  خدا  آنـها  را  بـه  صـورت  واقـعیّت  پـدیدار  و  نمو‌دار  می‌فرماید  تا  به  سزا  و  جزای  آنها  در  آخرت  نائل ‌گردند.  با  یاد  آخرت،  این  مرحله  هم  به  پایان  می‌رسد،  همان‌ گونه  که  مرحلۀ  اول  سوره  به  پایان  امده  است‌.

*

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلاً یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (10) أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (11)

ما  به  داوود  از  جانب  خود  فضیلت  بزرگی  بخشیدیم‌.  (‌از  جمله  به  کوه‌ها  و  پرنده‌ها  دستور  دادیم  که‌)  ای  کوه‌ها  و  ای  پرندگان!  با  او  (‌در  تسـبیح  و  تـقدیس  خدا)  هـم آواز  شـوید.  هـمچنین  آهن  را  (‌هـمچون  مـوم‌)  بـرای  او  نـرم  کردیم  (‌تا  در  زره‌سازی  نیازی  بـه  تـافتن  آن  نـداشـته  باشد.  ما  به  داوود  دستور  دادیم‌)  که  زرّه‌هـای  کـامل  و  فراخ  بساز،  و  بافته‌های  (‌حلقه‌های  آنها)  را  بـه  انـدازه  و  متناسب  کن‌،  و  کار  شایسته‌ای  انجام  دهید  (‌و  دقّت  کافی  در  کـیفیّت  و  کـمیّت  مـحصول  و  مـصنوع  خود  داشـته  باشید)  چرا  که  من  می‌بینم  آنچه  را  که  انجام  می‌دهید  (‌و  ساخته  و  پرداختۀ  کسی‌،  بی‌حساب  و  کتاب  نمی‌ماند)‌.  داوود  بندۀ  مخلص  توبه ‌کاری  بود.  بسان  همان‌ کسی  بود  که  مرحلۀ  اوّل  با  یاد  او  به  پایان  امده  است‌:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) .

قطعاً  در  این  (‌چیزهائی  که  می‌بینند)  نشانه‌ای  (‌از  عظمت  و  قدرت  خدا)  است  برای  هر  بنده‌ای  که  بخواهد  به  سوی خدا برگردد.

روند  قرآنی  پس  از  ایـن  اشـاره‌،  بر  داسـتان  او  پـیرو  می‌زند،  و  لطف  و  فضلی‌ که  خدا  در  حقّ  او  روا  داشـته  است  در  سرآغاز  آن  پیرو  ذکر  می‌کند.  آن‌ گاه  این  لطف  و  فضل  را  روشن  می‌سازد:

(یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ ).

ای  کوه‌ها  و  ای  پرندگان  با  او  (‌در  تسبیح  و  تقدیس  خدا)  هم‌آواز  شوید.

روایتها  یـادآور  می‌شوند  که  داوود  علیه السّلام  مزمورهای  زبور  خود  را  با  آهنگ  و  نوا  می‌خوانـد.  مزمورها  تسبیحات  دینی  بودند.  از  جمله  در کتاب  «‌عهد  قدیم‌»‌^[1]  بخشهائی  از  آ‌نها  ذکر  شده  ا‌ست‌،  و  خدا  از  هر کسی  بهتر  می‌داند  که  کدام  صحیح  و  کدام  نـادرست  است‌.  در  حدیث  صحیح  آمده  است‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  صدای  ابوموسی  اشعری رضی الله عنه  را  شنید،  بدان  هنگام‌ که  در  شب  قرآن  تلاوت  می‌کرد.  ایستاد  و  بدو گوش  فرا  داد.  سپس  فرمود: 

(لقد أوتی هذا مزماراً من زمامیر آل داود ).

بدین  مرد  آوا  و  نوائی  از  آواها  و  نواهای  شخص  داوود  داده  شده  است‌.

ا‌ین  آیه  فضل  و  لطف  خدا  بر داوود  علیه السّلام  را  به  تصویر  می‌کشد.  داوود  آن  اندازه  در  تسبیحات  و  دعاهای  خود  شفافیّت  و  خلوص  پیدا کرده  بود کـه  میان  او  و  مـیان  پدیده‌ها  پرده‌ها کنار  رفته  و  مانعها  برخاسته  بود.  حقیقت  پدیده‌ها  با  حقیقت  او  در  تسبیح  آفریدگارش  و  در  تسبیح  آفریدگارشان  پیوند  یافته  بو‌د،  و کوه‌ها  و  پرندگان  با  او  همآوا  و  همخوان  شده  بودند.  چرا که  میان  داوود  و  میان  پدیده‌ها  فاصله  و  مانعی  نمانده  بود.  در  آن  زمان ‌که  همۀ  پدیده‌ها  پیوند  یگانۀ  مسـتقیمی  با  خدای  خود  پـیدا  می‌کنند،  فرقها  و  جدائـیها  میان  نوعی  و  نـوعی  از  مـخلوقات  خـدا،  و  مـیان  پـدیده‌ای  و  پـدیده‌ای  از  پدیده‌های  خدا  از  میان  برمی‏خیزد،  و  همه  و  همه  به  حقیقت  یگانۀ  الهی  برمی‌گردند،  آن  حقیقتی که فاصله‌ها  و  جدائیها  پرده  بر آن  می‌اندازند. بدین  هنگام  است  که  همۀ  پدیده ها  در  تسبیح  و  تقدیس  آفریدگار  هماهنگ  می‌شوند،  و  در  نغمۀ  یگانه‌ای  به  یکدیگر  می‌رسند.  این  هم  درجه‌ا‌ی  از  اشراق  و  صفا  و  از  خود  بریدنی  است‌ که  کسی  بدا‌ن  درجه  نمی‌رسد  مگر  در  پرتو  فضل  و  لطف  خدا،  خدائی ‌که  حجاب  مـادی  را  از  وجود  آن‌ کس  می‌زداید،  و  او  را  به  هستی  خدادادی‌ای  می رساند که  در  آن  با  این  جهان‌،  و  با  همۀ  چیزهائی‌ که  در  آن  است‌،  و  با  همه  کسانی ‌که  در  آن  هستند،  بدون  سـدّها  و  مـانعها،  تماس  پیدا  می‌کند.

وقـتی ‌کــه  صـدای  داوود  علیه السّلام  به  نـغمه  درمی‌آمد  و  تسبیحات  خود  را  سرمی‌داد  و  آفریدگارش  را  به  بزرگی  می‌ستود  و  مدح ‌کبریائی  او  را  می‌گفت‌، ‌کوه‌ها  و  پرنده‌ها  آن  صدای  دلنشین  را  با  او  تکرار  می‌کردند،  و  جهان  آن  ترانه‌های  دلنواز  و  طنین‌انداز  در  هستی  یگانۀ  خود کـه  رو  به  آفریدگار  یگانۀ  خود  داشت  با  او  می‌خواند  .  .  .  این  لحظه‌های  شگفتی  است ‌که  مـزۀ  آن  لحظه‌ها  را  نمی‌چشد  مگر کسی‌ که  اطّلاع  از  آنها  را  داشته  باشد،  و  نوع  آنها  را  هـر چند که  لحظه‌ای  در  تـمام  زنـدگیش  آزموده  باشد.

(وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ) (10)

آهـن  را  (‌هـمچون  مـوم‌)  بـرای  او  نـرم  کردیم  (‌تـا  در  زره‌سازی  نیازی  به  تافتن  آن  نداشته  باشد).

این  نیز گوشه‌ای  از  فضل  و  لطف  خدا  در  حق  داوود  علیه السّلام  است‌.  در  سایۀ  این  روند  قرآنی  چنین  جلوه‌گر  می‌آید که  نرم‌ کردن  آهن  معجزه‌ای  بوده  است  و  با  مألوف  مردمان  نمی‌خوانده  است‌.  این  کار  تافتن  آهن  و  ذوب ‌کردن  آن  نبوده  است  تا  بدین  وسـیله  نـرم  شود  و  قابلیّت  به  شکلهائی  درآمدن  را  پیدا ‌کند  و  به  شیوه‌های‌ گوناگون  از  آن  استفاده  شود.  بلکه  -  خدا  هم  بهتر  می‌داند  -  معجزه‌ای  بوده  است  و  در  پرتو  آن  آهن  بدون  ابزار  معمولی  ذوب  و  نرم‌ کردن‌،  به  شکل  خمیر  درآمده  است‌.  تازه  اگر  تنها  خدا  داوود علیه السّلام  را  به  نحوۀ  ذوب‌ کردن  آهن  رهنمود  فرموده  باشد  فضل  و  لطف  قابل  ذ‌کری  بشمار  می‌آید.  و لیکن  ما  فضای  روند  و  سایه‌های  قرآن  را  تـرجیح  می‌دهیم‌،  و  آن  فضای  معجزات‌،  و  سایه‌های  خوارق  عاداتی  است  که  فراتـر  از  مألوف  مـردمان  و  کارهای معمولى  ایشان  است‌.

(أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ ).

(‌ما  به  داوود  دستور  دادیم‌)  که  زره‌هـای  کامل  و  فـراخ  بسـاز،  و  بــافته‌های  (‌حـلقه‌های  آنـها)  را  بـه  انـدازه  و  متناسب  کن‌. 

سابغات  به  معنی  زره‌ها  است‌.  روایت  شده  است‌ که  پیش  از داوود  علیه السّلام  زره‌ها  صفحه  صفحه  و  ورقه  ورقه  ساخته  می‌شد.  زره‌ای  یک‌ پارحه  مى گردید.  بدین  سبب  بدن  را  در بر  می‌گرفت  و  بر آن‌ سنگینی  می‌کرد.  خدا  به  داوود  الهام  فرمود که  زره‌ها  را  حلقه  حلقه  و تکّه  تکّه  و  تو  در  تو  بسازد.  حلقه‌ها  به  یکدیگر  فرو  بروند  و  متداخل  و متموّج  و نرم  باشند  و به  سادگی  با  حرکت  بدن  شکل  بگیرند  و  چین  و  چروک  بخورند.  بدو دستور  فرمود  حلقه‌ها  تنگ  یکدیگر  باشند  تا  استوار  و  محکم  باشند  و  تـیرها  از آنـها  نگذرد و  به  بدنها  نرسد.  اندازه‌گیری  و  تناسب  همین  است‌.  همۀ  این‌ کارها  از  راه  الهام  و  تعلیم  خدائی  بود.

داوود  و  اهل  او  مخاطب  قرار  می‌گیرند  و  بدیشان‌ گفته  می‌شود:

(وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (11)

و  کار  شایسته‌ای  انجام  دهید  (‌و  دقّت  کافی  در  کیفیّت  و  کمیّت  محصول  و  مصنوع  خود  داشته  باشید)  چرا  که  مـن  مـی‌بینم  آنچه  را  کـه  انـجام  مـی‌دهید  (‌و  سـاخته  و  پرداختۀ  کسی‌،  بی‌حساب  و  کتاب  نمی‌ماند).

نه  فقط  در  زره‌ها  خوب  و شایسته‌ کار  بکنید،  بلکه  در  هر  چیزی ‌که  انجام  می‌دهید  خوب  و  شایسته‌ کار بکنید،  و  خدا  را  در  نظر  داشته  باشید  و  بدانید که  هر کاری  را که  می‌کنید  می‏‎بیند  و  پاداش  و کیفر  آن  را  می‌دهد،  و  چیزی  از  دید  خدا  نهان  نمی‌ماند،  و  او  آن  را  می‏‎بیند  و  می‏‎باید. 

*

این  چیزی  بود که  خدا  آن  را  به  داوود  علیه السّلام  داده  بود.  و  اما  سلیمان  علیه السّلام خدا  فضلها  و  لطفهای  دیگری  را  بدو  ارمغان  داشته  بود:

(وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ (12) یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ) (13)

باد  را  مسخّر  سلیمان  کردیم  که  صبحگاهان  مسـیر  یک  ماه  را  می‌پیمود،  و شامگاهان  مسیر  یک  ماه  را،  و  چشمۀ  مس  مـذاب  را  بـرای  او  روان  سـاختیم‌،  و  پروردگارش  گروهی  از  جـنّیان  را  رام  او  کـرده  و  در  پـیش  او  کار  مـی‌کردند  و  اگر یکـی  از  آنها  از فرمان  مـا  سرپیچی  می‌کرد  (‌و  به  سخن  سـلیمان  گـوش  نـمی‌داد،  کیفرش  می‌دادیم  و)  از  آتش  سـوزان  بـدو  مـی‌چشانیدیم‌.  آنـان  هر چه  سلیمان  می‌خواست  برایش  درست  می‌کردند،  از  قبیل‌:  پرستشگاه‌های  عظیم‌،  مجسّمه‌ها،  ظرفهای  بزرگ  غذاخوری  همانند  حوضها،  و  دیگهای  ثـابت  (‌کـه  از  بزرگی  قابل  جابه‌جائی  نبود.  به  دودمان  داوود  گفتیم‌:‌)  ای  دودمان  داوود!  سپاسگزاری  (‌ایـن  هـمه  نعمت  را)  بکنید،  و  (‌بدانید  که‌)  اندکی  از  بـندگانم  سپاسگزارنـد  (‌و  خدای  را  به  هنگام  خوشی  و  نعمت  یـاد  مـی‌آرند.  پس  کاری  کنید  که  از  زمـرۀ  این  گروه  گزیده  شکرگزار باشید).

پیرامون  باد  را  به  تسخیر  سلیمان  در آوردن  روایـتهای  زیادی  نقل  شده  است‌.  سایه‌های  اسـرائـیلیّات  در  ایـن  روایتها  روشن  و  پدیدار  است  - ‌هر چند  هم  در کتابهای  اصلی  یهودیان  چیزی  از  ایـن  روایـتها  نـیامده  است  -  پرهیز از فرو رفتن  بدین  روایتها  سزاوارتر  است‌،  و  به  نصّ  قرآنی  بسنده‌ کردن  بهتر  و  به  امن  و  امان  از گناه  نزدک‌تر  است‌.  ما  در کنار  ظاهر  این  واژه  می‌مانیم  و  از  آن  تجاوز  نمی‌نمائیم‌.  از  نصّ  قرآنی  برمی‌آید که  خدا  باد  را  به  تسخیر  سلیمان  درآورده  بوده  است‌،  و  بامدادان  راه  یک  ماه  را  به  سوی  مکان  معیّنی  می‌پیمود که  در  سورۀ  انـبیاء  سرزمین  مـقدّس  نـامیده  شده  است‌.  و  شامگاهان  راه  یک  ماه  را  در  برگشتن  می‌پیمود.  این‌ کار  جهت  مصلحتی  بو‌ده  است  که  از  بامدادان  و  شامگاهان  این  مسافرت  حاصل  آمده  است‌.  سلیمان  با  آن  مصلحت  آشنا  بوده  است‌،  و  آن  را  به  فرمان  یزدان  پیاده  می‌کرده  است  و  حاصل  می‌آورده  است  .  .  .  ما  نـمی‌توانـیم  توضیحی  بر  این  بیفزائیم‌،  تا  به  افسانه‌هائی ‌گرفتار  نیائیم  که  هیچ‌ گونه  ضابطه‌ای  ندارند  و  هیچ ‌گونه  تحقیقی  در  این  باره  صورت  نپذیرفته  است‌.

(وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ ).

و  چشمۀ  مس  مذاب  را  برای  او  روان  ساختیم‌.

قِطْر،  مس  است‌.  روند  آیات  به  همۀ  ایـن  مـعجزه‌های  خارق‌العاده  اشاره  می‌نماید.  از  قبیل‌:  نرم  کـردن  آهـن  برای  داوود،  چه  بسا  چشمۀ  مس  مذاب  بدین  شکلی  بوده  باشد که  خداونـد  برای  سلیمان  علیه السّلام  چشمۀ  آتشفشانی  مس  مذابی  از  زمین  را  برجوشانده  باشد،  یا  بدو  الهام  فرموده  باشد که  مس  را  ذوب  بکند  تا  جاری  بشود  و  قالب‌ریزی‌ گردد  و  چکش ‌کاری  بشود.  این  هم  فضل  و  لطف  بزرگی  از  خدا  است‌.

(وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ).

و  پروردگارش  گروهی  از  جنّیان  را  رام  او  کـرده  و  در  پیش  او  کار  می‌کردند.

خدا  گروهی  از  جنّیان  را  مسخّر  سلیمان  علیه السّلام کرده  بود.  آنان  با  اجازۀ  پروردگار  به  فرمان  سـلیمان  علیه السّلام  کار  می‌کردند.  جنّ  به  هر  موجود  نهانی‌ گفته  می‌شود که  انسانها  آن  را  نبینند.  در  ایـنجا  آفریده‌هائی  هسـتند  و  خداوند  آنها  را  جنّ  نامیده  است‌،  و  ما  چیزی  از کار  و  بارشان  را  نمی‌دا‌نیم‌،  مگر  چیزی  را که  قرآن  از  آنها گفته  است  و  ذکر  فرموده  است‌.  قرآن  در  اینجا  بیان  می‌دارد  که  خداوند  دسته‌ا‌ی  از  ایشان  را  مسخّر  سلیمان  علیه السّلام  کرده  است ‌که  پـیغمبر  بـوده  است‌.  هر یک  از  آنـها  هم‌ که  سرکشی  و  نافرمانی  نموده  است  عذاب  خدا  او  را  دربر  گرفته  است‌:

(وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ) (12)

و  اگر  یکی  از  آنها  از  فرمان  ما  سـرپیچی  مـی‌کرد  (‌و  بـه  سخن  سلیمان  گوش  نمی‌داد،  کـیفرش  مـی‌دادیـم  و)  از  آتش  سوزان  بدو  می‌چشانیدیم‌.

چه ‌بسا  این  پیرو که  پیش  از  پایان  داستان  مسخّر کردن  ذکر  می‌شود‌،  ببانگر  این  باشد  که  جنّیان  فرمانبردار  خدا  بوده‌اند،  جنّیانی ‌که  برخی  از  مشرکان  بجز  خدا  ایشان  را  نیز  پرستش  می‌کرده‌اند.  مشرکان  هم  بسان  جنّیان  اگر  از  فرمان  یزدان  سرپیچی‌ کنند  به  عذاب  و  عقاب‌ گرفتار  می‌آیند  .  .  .  جنّیان  مسخّرسلیمان  علیه السّلام  بودند:

(یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ).

آنــان  هـر چـه  سـلیمان  مـی‌خواست  برایش  درست  می‌کردند،  از  قبیل‌:  پرستشگاه‌های  عظیم‌،  مـجسّمه‌ها،  ظرفهای  بزرگ  غذاخوری  همانند  حوضها،  و  دیگهای  ثابت  (‌که  از  بزرگی  قابل  جابه‌جائی  نبود(‌.

محاریب‌:  پرستشگاه‌های  عبادت  است‌.  تَماثیل‌:  تـصویرها  و  شکـلهائی  از  مس  و  تـخته  و چوب  و  غیره  است‌.  جَوابی‌:  جمع  جابیَة  است  و  آن  به  حوضی‌ گفته  می‌شود  که  آب  در  آن  جمع  می‌گردد.  جنّیان  برای  سلیمان  علیه السّلام  ظرفهای  بزرگ  و  محکم  و سنگینی  را  برای  پخت  و  پز  غذا  می‌ساختند  که  بسان  حوضها  بودند،  و  دیگهای  بزرگ  را  برایش  می‌ساختند که  از  بزرگى  و  سنگینی  از  جا  تکان  داده  نمی‌شدند  .  .  .  اینها  هـمه  نـمونه‌هائی  از  چیزهائی  بود که  خدا  جنّیان  را  برای  سلیمان  مسخّر کرده  بود  تا  آنها  را  با  اجازۀ  خدا  برای  او  انجام  دهند  هر  وقت  بخواهد.  همۀ  اینها  کارهای  خارق‌العاده‌ای  بودند  که  نمی‌توان  آنها  را  به  تصویر کشید  یا  تفصیل  و  تفسیر کرد.  جز  این  نمی‌توان‌ گفت‌ که  اینها کار  خدا  است‌.  این  تعبیر  و  توضیح  یگانۀ  همچون ‌کارهائی  است  و  بس.

این  امر  با  رویکرد  خطاب  به  داوود  پایان  می‌پذیرد: 

(اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً ).

ای  دودمـان  داوود!  سپاسگزاری  (‌ایـن  همه  نعمت  را)  بکنید.

اینها  را  مسخّر  شما کرده‌ایم‌ که  این  تسخیر  در  شخص  داوود  و  در  شخص  سلیمان  علیه السّلام  شکـل‌ گرفته  است  و  جلوه‌گر  آمده  است‌،  پس  ای  دودمان  داوود  خدا  را  سپاسگزار  باشید  و  شکـر  ایـن  هـمه  نـعمت  را  بجای  آورید.  ولی  به  سبب  آن  چیزهائی‌ که  خدا  مسخّر  شما  نموده  است  خود بزرگ ‌بینی  و  فخرفروشی  نکنید  و  تکبّر  نورزید.  عمل  صالح  و کار  خوب‌،  شکر  بزرگ  و  سپاس  سترگ  خدا  بشمار  می‌آید.

(وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ) (13)

اندکی  از  بندگانم  سـپاسگزارند  (‌و  خدای  را  بـه  هنگام  خوشی  و  ناخوشی  یاد  می‌آرند)‌.

این  یک  پیرو  بیائی  و  راهنمائی  از  پیروهای  قر‌آن  بر  داستانها  است‌.  این  پیرو  از  یک  سو  از  بزرگ  لطف  و  قبل  و  نعمت  خدا  پرده  برمی‏دارد،  تا  بدانجا  بزرگ  است ‌که ‌کم‌تر کسانی  سپاس  آن  را  می‌گزارند  و  شکر  آن  را  بجای  می‌آرند.  و  از  دیگر  سو  پـرده  برمی‏دارد  از  قصور  و کوتاهی  انسان  در  انجام  شکر  نعمت  و  فضل  و  لطف  یزدان‌.  انسانها  هر  اندازه  در  شکر  و  سپاس  یزدان  مبالغه  و  زیاده‌روی‌ کنند  از  وفای  شکر  و  سپاس  او  به  تمام  و  کمال  ناتوانند.  پس  چنانچه  از  اسـاس  کوتاهی  کنند  و  غفلت  ورزند  از  شکر  و  سپاس‌،  وضـع  چگونه  خواهد  بود؟‌!

این  آفریده  انسان  نام که  د‌ارای  تاب  و  توان  محدود  برای  شکر کردن  و  سپاس  نمودن  از  نعمتهای  خدا  است‌،  و  نعمتهای  خدا  هم  نامحدودند،  چه  می‌تواند  بکند  و  چه  چیز  از  او  ساخته  است‌؟  .  .

(وإن تعدوا نعمة الله لا تحصوها ).

اگر  بـخواهـید  نـعمتهای  خدا  را  بشـمارید  (‌از  بس  کـه  زیادند)  نمی‌توانید  آنها  را  شمارش  کنید. (ابراهیم/34ونحل/18)

این  نعمتها  انسانها  را  از  بالای  سرهایشان‌،  و  از  پائین  پاهایشان‌،  و  از  طرف  راستشان‌،  و  از  طرف  چپشان  فرا  می‌گیرد.  این  نعمتها  در  وجودشان  نیز کمین  می‌کند  و  از  وجودشان  برمی‌جوشد  و  سرریز  می‌شود.  اصـلاً  خود  انسانها  نعمتی  از  این  نعمتهای  بزرگ  هستند!

گروهی  با  یکدیگر  می‌نشستیم  و  با  یکدیگر  تبادل  آراء  می‌کردیم‌،  و  از  هر  دری  سخن  مـی‌گفتیم‌،  و  آنـچه  بـر  دلمان  می‌گذشت  بر  زبان  می‌آوردیم‌.  در  این  اوضاع  و  احوال‌ گربۀ ‌کوچک  ما  «‌سوسو»  پیدا  شـد.  در  ایـنجا  و  آنجا  پیرامون  ما  به  گشت  و گذار  پرداخت‌.  دنبال  چیزی  می‌گشت‌.  انگار  می‌خواست  از  ما  چیزی  را  طلب‌ کند،  ولی  نمی‌توانست  آن  را  بگو‌ید،  و  ما  هم  نمی‌دانستیم  چه  چیزی  را  می‌خواهد.  تا  وقتی‌ که  خدا  به  ما  الهام  فرمود  که ‌گربه  آب  می‌خواهد.  چنین  بود، ‌گربه  آب  می‌خواست‌.  او  بسیار  تشنه  بود،  ولی  نمی‌توانست  آن  را  بگو‌ید  و  یا  بدان  اشاره‌ کند  .  .  .  در  آن  لحظه  بود که  ما  متوجّه  شدیم  خدا  به  ما  چه  نعمتی  را  عطا  فرموده  است‌ که ‌گفتار  و  زبان،  و  درک  و  فهم  و  اندیشه  و  تدبیر  است‌.  سراپای  وجودمان  از  شکر  و  سپاس  لبریز  و  سرریز گردید  .  .  .  شکر  و  سپاس  ما کجا  و  آن  همه  نعمتها  و  لطفهای  فراوان  یزدان  کجا!

مدّت  زیادی  از  دیدن  خورشید  محروم  بودیم‌.^[2]  شعاع  خورشید گاهی  از  سوراخی ‌که  حجم  آن  از  یک  فوش  تجاوز  نمی‌کرد  به  داخل  می‌تابید  به  نوبه  یکی  از  ما  در  مقابل  این  شعاع  می‌ایستاد  و  سر  و  صورت  و  دستها  و  سینه  و  پشت  و  شکم  و  پـاهای  خود  را  تـا  آنـجا که  می‌توانست  در  برابر  شعاع  خورشید  نگاه  مـی‌داشت‌.  آن‌ گاه  جای  خود  را  به  دوستش  می‌داد  و کنار  می‌کشید  تا  او  نیز  از  این  نعمتی  برخوردار  شود که  او  برخوردار  شده  است‌!  فراموش  نمی‌کنم  نخستین  روزی  را که  بعد  از  آن  مدّتهای  مدید  خورشید  را  یـافتیم‌.  فراموش  نـمی‌کنم  هر یک  از  ما  چه  اندازه  شاد  و  مسرور  شـدیم‌،  و  ایـن  شادی  و  شادمانی  بر  چهره‌هایمان  پدیدار  و  بر  سراسـر  اندامهایمان  نمودار  بود.  هر یک  از  ما  با  نـغمۀ  بلند  و  کشـیده  می‌گفت‌:  الله‌!  این  خورشید  است‌،  خورشید  پروردگار  ما  است  و  هنوز  می‌درخشد  .  ٠٠  الحمدلله!  خدا  را  سپاس‌!

چه  اندازه  در  هر  روز  این  پرتوهای  حیاتبخش  را  بر  خود  می‌بینیم‌؟  چه  اندازه  غرق  نور  و گرمای  خورشید  می‌شویم‌؟  آیا  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  می‌پردازیم  و  نغمۀ  شکر  این  نعمت  را  زمزمه  می‌کنیم‌؟  چه  اندازه  شکر  این  فیض  و  برکت  فراگیری  را  می‌گوئیم ‌که  به  مـا  داده  شده  است  و  عطا گردیده  است‌،  بدون  این‌ که  پولی  را  بابت  آن  پـرداخت‌ کنیم‌،  و  رنـج  و  زحمتی  برای  آن  بکشیم‌؟

اگر  بخواهیم  در  برشمردن  نعمتهای  خدا  بدین ‌گو‌نه  پیش  برویم‌،  تمام  عمر  را  و  همۀ  جدّ  و  جهد  را  صرف  این ‌کار  خواهیم‌ کرد  و  به  چیزی  هم  نمی‌رسیم‌!  عمر کوتاه  بشر  و  توان  اندک  آنـان  کفایت  برشمردن  نعمتهای  خدا  را  نمی‌کند.  در  این  صورت  به  هـمین  اشارۀ  الهـام‌بخش  بسنده  می‌کنیم‌،  به  همان  شیوه ای‌ که  قرآن  در کار  اشاره  و  الهـام  دارد  تــا  هر  دلی  دربـارۀ  آن  اشـاره  و  الهـام  بیندیشد،  و  به  دنبال  آن  برود،  بدان  اندازه‌ که  خـدا  در  نعمت  شکر  مـوفّقش  مى‌دارد.  شکر  هم  نـعمتی  از  نعمتهای  خـدا  است  و کسـی  را  تـوفیق  ادای  آن  عـطا  می‌فرماید که  با  رو کردن  به  خدا  و  خود  باختی  و  خلوص  پیدا  کردن  سزاوار  آن  می‌گردد.

آن ‌گاه  با  نصوص  داستان  قرآنی  در  واپسین  صـحنه  به  پیش  می‌رویم‌،  صحنۀ  وفات  سلیمان  عایه السّلام  و  جنّیانی‌ که  به  فرمان  او کار  می‌کنند  و  هر چه  را  بدیشان  دستور  می‌دهد  انجام  می‌دهد.  در  همین  وقت ‌که  سلیمان  علیه السّلام   وفات  می‌کند،  آنان  سرگرم کارشان  هستند  و  از  مرگ  او  خبر  پیدا  نمی‌کنند،  تا  این‌ که  چوبخوارکهای  عصای  او  ایشان  را  از  این  امر  باخبر  می‌سازند،  چوبخوارکـهائی  که  از  مدّتها  پیش  دست‌انـدر کار  فرسودن  و  بوسیدن  عصا  بوده‌اند.  وقتی  که  سلیمان  علیه السّلام  فرو  مـی‌افتد،  جنّیان  متوجّه  واقعیّت  امر  می‌شوند:

(فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ) (14)‏

زمانی  که  بر  سلیمان  (‌که  سمبول  قدرت  و  عظمت  بود)  مرگ  مقرّر  داشتیم‌،  جنّیان  را  از  مرگ  او  نیاگاهانید  مگر  چوبخواره‌هائی  که  (‌مدّتها  بود  به  عصای  سلیمان  رخنه  کرده  بودند  و)  عصای  وی  را  می‌خوردند.  هنگامی  کـه  سلیمان  (‌که  در  میان  جنّیان  بر  عصای  خود  تکـیه  زده  بود  و  کارهای  ایشان  را  می‌پائید)  فرو  افتاد،  فهمیدند  که  اگر  آنان  از  غیب  مطّلع  می‌بودند،  در  عذاب  خوارکـنندۀ  (‌بیکاری  و  اسارت‌)  بـاقی  نـمی‌ماندند  (‌و  راه  خود  را  در  پیش  می‌گرفتند)‌.

اینان  همه  جنّیانند که  برخی  از  مردمان  به  پرستش  ایشان  می‌پردازند.  اینان  به  بیگاری  بنده ای  از  بندگان  یـزدان  درآمده‌اند.  اینان  از  غیب  نزدیک  هم  محروم  و  در  پس  پرده‌اند.  با  وجود  این  شگفتا  برخی  از  مردهان  آنـان  را  آگاه  از  غیب  دور  می‌دانـند،  و  از  ایشان  درخواست  اطّلاع  دادن  از  غیب  مکا‌نها  و  آسمانهای  دوردست  را  دارند!

* 

در  داستان  دودمان  داوود  صفحه‌ای  از  ایمان  به  خدا،  و  شکر  نعمتهایش‌،  و  حسن  استفاده  از  نعمتهایش‌،  نشـان  داده  می‌شود.  در  صفحۀ  مقابل  صفحۀ  سبأ  است‌.  در  سورۀ  نمل  چیزهائی  ذکر گردیده  است‌ که  میان  سلیمان  و  ملکۀ  اهالی  سبأ گذ‌شته  است‌.  در  اینجا  بر  اهالی  سبأ  پس  از  داستان  سلیمان  به  میان  مى آید.  این  خبر  اشـاره  دارد  به  این‌ که  حوادثی ‌که  در  ضمن  داستان  آمده  است  قبلاً  میان  ملکۀ  سبأ  و  سلیمان  روی  داده  است  و  پیشتر  گذشته  است‌.

این  فرض  را  ترجیح  می‏بخشد  این‌ که  داستان  در  اینجا  از  سرمستی  اهالی  سبأ  سخن  می‌گوید،  سرمستی  ایشان  به  سبب  نعمتهائی ‌که  بدانان  داد‌ه  شده  است‌.  پس  از  آن  از  زوال  و  پراکندی  ایشـان  در  ایـنجا  و  آنجا  و  نابود  شدنشان  صحبت  می‌کند.  آنان‌ که  در  روزگار  ملکۀ  سبأ  بوده‌اند  و  ملک  و  مملکت  بزرگ  داشته‌اند  و  در  خیرات  فراوان  و  خوشیهای  زیادی  زندگی  را  سپری  کرده‌اند.  خبر  ملکۀ  سبأ  با  سلیمان  در  سورۀ  نمل  آمده  است‌.  بدان  زمان‌ که  قاصدی  از  او  برای  سلیمان  حکایت  می‌کند  و  می‌گوید:

(إنی وجدت امرأة تملکهم , وأوتیت من کل شیء , ولها عرش عظیم . وجدتها وقومها یسجدون للشمس من دون الله).

من  دیدم  که  زنی  بر  آنان  حکومت  مـی‌کند،  و  همه  چیز  (‌لازم  برای  زندگی‌)  بدو  داده  شده  است‌،  و  تخت  بزرگی  دارد  (‌و  دربار  بسیار  مجلّلی‌)‌.  من  او  و  قوم  او  را  دیدم  که  بجای  خدا  برای  خورشید  سـجده  می‌برند.   (‌نمل‌/23و24) 

به  دنبال  آن  ملکه  با  سلیمان  تسلیم  و  مطیع  خداوند  جهانیان  می‌گردد.  حوادث  داستان  در  اینجا  به  دنبال  تسلیم  شدن  و  مطیع  فرمان  یزدان‌ گردیدن  ملکه  روی  مـی‌دهند،  و  از  چـیزی  سخن  می‌گوید که  پس  ا‌ز  روی‌ گردانی  اهالی  سبأ  از  شکر  و  سپاس  بر  نعمتهائی‌ که  در  آن  بسر  می‏‎برند،  روی  داده  است‌.

داستان  با  ذکر  رزق  و  روزی  و  ناز  و  نعمت  فراوانـی  می‌آغازد که  در  آن  بسر  می‌برده‌اند،  و  از  ایشان  خواسته  شده  است ‌که  به  اندازۀ  توان  شکر  بخشندۀ  نـعمتها  را  بجای  آورند: 

(لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ) (15)

برای  اهالی  سبأ  در  محل  سکونتشان  نشانه‌ای  (‌از  قدرت  خدا)  بود.  دو  باغ  (‌عظیم  و  گسترده‌)  در  سمت  راست  و  چپ  (‌شهر  یمن‌،  با  میوه‌های  فراوان.  بدیشان  گفته  شد:‌)  از  روزی  پـروردگارتان  بــخورید  و  شکـر  او  را  بـجای  آورید.  شهری  است  پاک  و  پاکیزه‌،  و  (‌پربرکت  و  نعمت‌،  و  آفریدگارتان‌)  پروردگاری  است  بس  آمرزنده‌.

سبأ  اسم  قومی  بود که  در  جنوب  یمن  زندگی  می‌کردند.  سرزمینهای  حاصلخیزی  داشتند.  هنوز  برخی  از  ایـن  سرزمینهای  سرسبز  و  خرّم  برجای  هستند.  تا  بدانجا  از  نردبان  ترقّی  بالا  رفته  بودند  و  پیشرفت ‌کرده  بودند که  آبهای  بارانهای  تندی  را  مهار  می‌کردند که  در  جنوب  و  شرق  از  سوی  دریا  به  سویشان  می‌آمد  و  می‌بارید.  بدین  منظور  سدّهای  طبیعی  ترتیب  می‌دادند،  سدّهائی  که  میان  دو کوه  قرار  می‌گرفتند  و  دو  سوی  آن‌ کوه‌ها  به  یکدیگر  می‌پیوستند.  در  دهانۀ  دو کوه  و  در  مرز  دشت  و  بیابان  سدّی  را  ساخته  بودند که  درهائی  برای  آن  ساخته  بودند که  باز  و  بسته  می‌شدند،  و  آب  زیادی  را  در  پشت  آن  جمع  آورده  بودند،  و  هر گونه‌ که  می‌خواستند  از  آب  فراوان  آن  سود  می‏بردند  و  استفاده  می‌کردند.  از  این  سدّ  آب  فراوانی  را  در  اختیار  مـی‌گرفتند  و  برای  رفـع  نیازمندیهای  خود  به‌ کار  می‏بردند.  این  سدّ  «‌سدّ  مأرَب‌»  نام  داشت‌.

باغهای  فـراوان  مـوجود  در  راست  و  شمال‌،  رمز  حاصلخیزی  و  سبز و  خرّمی  و  فراوانی  نعمت  و  رفاه  و  کالاهای  عالی  و  دلپسند  ا‌ست‌.  بدین  جهت  این  باغها  نشانه‌ای  بودند  برای  شناخت  دهنده  و  بخشندۀ  نعمتهائی  که  داشتند.  از  ایشان  خواسته  شده  بود که  از  رزق  و  روزی  خدا  استفاده  بکنند  و  سود  ببرند  و  سپاسگزار  و  شکرگزار  خدا  باشند:

(کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ ).

از  روزی  پـروردگارتان  بـخورید  و  شکر  او  را  بـجای آورید.

به  نعمت  خدا  تذکّر  داده  می‌شوند،  نعمت  شهر  خوب  و  پاکیزه‌،  و  بالاتر  از  آ‌ن  نـعمت‌،  بخشش  کوتاهی  در  شکرگزاری‌،  و  صرف  نظر کردن  از  بدیها  و گناهان‌.

(بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ) (15)

شـهری  است  پـاک  و  پـاکیزه‌،  و  (‌پـربرکت  و  نـعمت‌،  و  آفریدگارتان‌)  پروردگاری  است  بس  آمرزنده‌.

بزرگو‌اری  یزدان  بدیشان  در  زمین‌،  در  نعمت  و  رفاه  جلوه‌گر  است‌،  و  بزرگواری  یزدان  بدانان  در  آسمان‌،  در  عفو کردن  و  آمرزبدن  پدیدا‌ر  است‌.  پس  چه  چیز  ایشان  را  از  سپاسگزاری  و  شکرگزاری  واپس‌ کشید؟  بلی  آنان  شکرگزاری  نکر‌دند  و  به  یاد  خدا  نبودند  و  نشدند:

(فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ) (16)

امّـا  آنـان  رویگردان  شـدند  (‌و  مـغرور  رفـاه  و  لذائـذ  گشتند)‌،  بدین  سبب  ما  سیل  ویرانگری  را  بـه  سـویشان  روان  کردیم  و  باغهای  (‌پربرکت  و  پرمیوۀ‌)  ایشان  را  به  باغهای  (‌بــی‌ارزش‌)  بـا  مـیوه‌های  تـلخ‌،  و  درختهای  شوره‌گز  و  اندکی  درخت  سدر،  مبدّل  ساختیم‌.

اهـالی  سبأ  شکر  خدا  را  نکردند،  و  از کار  نـیک  رویگردان  شدند،  و  در  نعمتهائی  که  خدا  بدیشان  داده  بود  خوب  رفتار  نکردند  و  زیبا  از  آنها  سود  نبردند.  این  بود که  خدا  سبب  این  رفاه  حال  و  زندگی  خوبی  را  از  ایشان  گرفت ‌که  در  آن  بسر  می‏بردند.  سیل  ویرانگری  را  به  سیشان  روانه‌ کرد که  عَرِم  یعنی  سنگ  را  در  راه  می‌کند  و  با  خود  می‏‎برد  به  علّت  امواج  شدید  و  خروشانی‌ که  داشت‌.  این  آبها  سدّ  را  درهم  شکسـتند  و  آبها  روان  شدند  و  همه  چیز  را  زیـرگرفتند  و  غـرق  کردند.  بدین  خاطر  دیگر  از  آن  به  بعد  هیچ‌ گونه  آبی  اندوخته  و  جمع‌آوری  نـمی‌گردید.  سرزمینها  خشک  شدند  و  سوختند.  آن  همه  باغهای  فراوان  پـرنعمت  به  بیابان  برهوت  تبدیل  شدند  و  درختهای  بیابانی  سخت  و  سفت  در  آنجاها  روئید  و  اینجا  و  آنجا  پراکنده‌ گردید: 

(وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ) (16)

و  بــاغهای  (‌پـربرکت  و  پـرمیوۀ)  ایشـان  را  بـه  بـاغهای  (‌بی‌ارزش‌)  با  میوه‌های  تـلخ‌،  و  درختهای  شـوره‌گز  و  اندکی  درخت  سدر،  مبدّل  ساختیم‌.

خَمْط‌:  تلخ‌،  بدمزه  .  ...  درخت  اراک  یا  هر گونه  درخت  خاردار  را  می‌گویند.  أثْل‌:‌گز.  شوره‌گز  .  .  .  شبیه  درخت  طرفاء  است‌.  سِدْر:‌ کُنار  .  .  .  درخت  نبق.  ایـن  بهترین  درخت  ایشان  بود،  و  جز  اندکی  از  آن  برایشان  نمانده است.

(ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا ).

این  (‌تعویض  و  تبدیل‌،‌)  چیزی  بود  که  بـه  خـاطر  کـفران  نعمت‌،  ایشان  را  بدان  کیفر  دادیم‌.

ارجح  این  است  که  مراد  از:  «‌کـفروا»^[3] ‌ ‌کفران  نـعمت  باشد.

(وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ) (17)

مگر  ما  جز  ناسپاس  را  مجازات  می‌کنیم‌؟‌.

آنان  تا  این  زمان  در  روستاها  و  شـهرهای  خود  و  در  خانه‌های  خویش  بوده‌اند.  خدا  رزق  و  روزی  ایشان  را  کاست  و  بر  آنان  سخت‌ گرفت‌،  رفاه  و  نعمت  ایشان  را  به  زندگی  سخت  و  خشکی  تـبدیل‌ کرد،  ولی  ایشـان  را  متفرّق  و  پراکنده  نساخت‌،  و  آبادانی  و عمران  ایشان  و  آباد‌انی  و  عمران  روستاها  و  شهرهای  أمَّ ‌الْقُری‌،  یـعنی  مکّه  در  جزیرة‌العرب‌،  و  آبادانی  و  عمران  بیت‌المقدّس  در  شام‌،  هنوز  به  یکدیگر  متصل  بو‌ده  است‌.  یمن  پیوسته  در  شمال  مملکت  سبأ  آباد،  و  به  أم‌ّ‌القری  متّصل  بوده  است‌.  راه  میان  یمن  و  مکّه  صاف  و  صوف  و  دارای  امن  و  امـان  بوده  است‌،  و  مسـافران  در  آن  رفت  و  آمـد  داشته‌اند:

(وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّاماً آمِنِینَ) (18)

میان  آنان  و  شهرهای  دیگری  که  پربرکت  و  نعمت  کرده  بودیم‌،  شهرکها  و  روستاهائی  ساخته  و  پرداخته  بودیم  کــه  (‌از  یکـی‌،  دیگـری‌)  نـمایان  بود،  و  در  مـیان  آنـها  فاصله‌های  مناسب  و  نزدیک  به  هم  تـرتیب  داده  بـودیم  (‌به  گونه‌ای  که  امنیّت  برقرار  بود  و  نیازی  هم  به  حمل  آب  و  توشۀ  سفر  دیده  نمی‌شد.  توسّط  انبیاء  بدیشان  پـیام  دادیم  که‌)  شبها  و  روزها  در  امن  و  امان  در  آنجا  سیر  و  سفر  کنند  (‌و  از  حقّ  منحرف  نشوند  و  به  یاد  الطاف  خدا  باشند  و  پرستش  او  را  فراموش  ننمایند)‌.

گویند:  مسـافر  از  شـهری  بیرون  می‌آمد  و  پـیش  از  تاریکی  شب  به  شهر  دیگری  می‌رسید.  مسافرت  در  آن  نواحى  دارای  فاصله‌ها  و  مسافتهای  محدودی  بود،  و  مسافران  ایمن  بودند.  به  سبب  نزدیکی  مبدأ  و  مقصد  کاروانها  و  به  علّت  نزدیکی‌ کاروانسراهـا  و  مکانهای  استراحت  در  مسیر  راه‌ها  رفاه  و  آسودگی  فراوان  بود.  بدبختی  و  بدبیاری  به  اهالی  سبأ  روی  آورد،  و  نخستین  تهدید  سودی  بدیشان  نبخشید،  و  آنانرا  به  تضرّع  در  برابر  یزدان  نکشانید،  تا  چه  بسا  خدا  رفاه  و  آرامش  ایشان  را  بدیشان  بازگرداند.  بلکه  ادّعـاء  جـاهلانه  و  احمقانه‌ای  داشتند:

(فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا ).

امّـا  ایشـان  (‌مست  و  مـغرور  نـعمت  و  قدرت  گشتند  و  همچون  بنی‌اسرائیل  از  خوشیها  سیر  شـدند  و)  گـفتند:  پروردگارا!  فـاصله‌های  (‌مـنازل‌)  سـفرهای  مـا  را  زیـاد  بفرما  (‌تا  فقرای  بی  سر  و  پا  نتوانتد  همچون  مـا  اغنیاء  سفر  کنند)‌. 

ســفرهای  دور  و  دراز  و  دارای  فــاصله‌های  زیـاد  را  درخواست  کردند،  فاصله‌هائی  که  در  طو‌ل  سال  بیش  از  چند  بار  طی  نمی‌گردد  و  سفر  در  آنها  انجام  نمی‌پذیرد.  سفرهائی  را  نمی‌خواستند  که  فاصله‌های  کوتاهی  داشتند،  و کافه‌ها  و  کاروانسراهای  سر  راه‌ کاروانهای  آنـها  دور  از  یکدیگر  نبودند  و  لذّت  کوچها  را  اشباع  نمی‌کردند!  این  امر  هم  از  سرمستی  و  غرور  دل‌،  و  از  ظلم  و  سـتم  نفس  نشأت  می‌گرفت‌:

(وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ).

به  خود  ستم  کردند.

درخواست  ایشان  پذیرفته  گردید،  و لیکن  بدان‌ گونه  کـه  لازم  است  درخـواست  غــرور  و  سرمستی  پـذیرفته  می‌گردد:

(فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ ).

(‌ما  چنان  زندگانی  ایشـان  را  پـریشان  کـردیم  و  درهـم  پیچیدیم  که‌)  آنان  را  سخنانی  (‌بر  سر  زبانها)  نمودیم‌،  و  سخت  متلاشیشان  ساختیم  (‌و  هر  کدام  را  به  گوشه‌ای  از  جهان  پرت  کردم‌)‌.

پخش  و  پراکنده  گردیدند  و  در  نواحـی  جـزیرة العـرب  متفرّق  شدند،  و  جمعشان  از  هم  گسیخت‌.  داستانهائی  شدند که  راویان  به  نقل  آنها  پرداختند،  و  به  صـورت  قصّه‌هائی  بر  سر  زبان‌ها  افتادند.  به  دنبال  آن  که  مـلّتی  بودند که  در  زندگی  ارج  و  بهائی  داشتند  و  مردمان  از  ایشان  حساب  می‌بردند.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ) (19)

قطعاً  در  این  سرگذشت  نشانه‌های  عبرت  بـرای  هـمۀ  شکیبایان  سپاسگزار  است‌.

صبر  در کنار  شکر  ذکر  می‌شود  .  .  .  صبر  در  وقت  نداشتن‌،  و  شکر  بر  نعمت  در  وقت  داشتن‌.  در  داسـتان  سبأ  آیاتی  دربارۀ  اینان  و  آنان  است‌.  این  برداشتی  از  آیه  بود.  برداشت  دیگری  هم  در  میان  است‌.  چه  بسا  درآیۀ‌:

(وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً ).

میان  آنان  و  شهرهای  دیگری  که  پربرکت  و  نعمت  کرده  بودیم‌،  شهرکها  و  روستاهائی  ساخته  و  پرداخته  بودیم  که  (‌از  یکی‌،  دیگری‌)  نمایان  بود.

مقصود  از  «قُریً  ظاهرةً ‌»  شهرها  و  آبادیهای  چیره  و  صاحب  قدرت  باشد.  بدان  هنگام  که  اهالی  سبأ  مردمان  فقیری  می‌گردند،  و  زنـدگی  ایشـان  زنـدگی  سخت  صحرانشینی  می‌شود،  و  سفرها  و کوچهایشان  به  دنـبال  علفزارها  و  چشمه‌سارها  زیاد  می‌شود،  و  در  برابر  بلاها  و  آزمایشها  صبر  و  شکیبائی  خود  را  از  دست  می‌دهند  و  می‌گویند:

(رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا ).

پروردگارا!  فاصله‌های  سفرهای  ما  را  زیاد  بفرما.  یعنی  از  سفرهای  ما  بکاه ‌که  ما  خسته  و  درمانده  شده‌ایم‌.  ولی  این  دعا  را  با  تضرّع  و  زاری  و  توبه  و  برگشت  به  سوی  خدا  همراه  نکردند  تا  دعایشان  مورد  اجابت  قرار  گیرد  و  به  درخواسـتشان  پـاسخ  داده  شود.  در  نـعمت  سرمستی ‌کردند،  و  در  محنت  شکیبائی  نورزیدند.  ایـن  بود که  خدا  آنچه  خود  می‌خواست  بر  سـرشان  آورد،  و  آنان  را  سخت  متفرّق  و  متلاشی‌ کرد.  آنان  بعد  از  آن‌ که  وجـود  داشتند،  روایت  و  حکایت  شدند.  سخنانی  گردیدند که  بر  سر  زبانها  افتادند.  داستانی  شدند که  نقل  مجالس‌ گردید  .  .  .  پیروی  این  چنین  در  می‌رسد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ) (19)

قطعاً  در  این  سرگذشت  نشــانه‌های  عبرت  برای  هـمۀ  شکیبایان  سپاسگزار  است‌. 

این  پیرو  با  ناشکری  ایشان  بر  نعمت‌،  و  با  ناشکیبائیشان  در  محنت‌،  مناسبت  دارد  .  .  .  این  هم  رأی  و  نظری  است  که  دربارۀ  این  آیه  پیدا  کرده‌ام‌،  خدا  هم  دانـاتر  از  هر  کسی  به  مراد  و  مقصود  خویش  است‌.

*

در  پایان  این  داستان‌،  نصّ  قرآنی  از  چهارچوب  محدود  داستان  بیرون  می‌آید،  و  به  سوی  چهارچوب  تدبیر  عام  الهی‌،  و  تقدیر  محکم  فراگیر،  و  قانون  عام  الهی  می‌رود،  و  از  حکمتی  پرده  برمی‌دارد که  چکیدۀ ‌کلّ  داستان  است‌،  و  چیزی  را  می‌نمایاند که  در  خود  داستان  نهفته  است‌،  و  تقدیر  و  تدبیری  را  نشـان  می‌دهد که  در  پشت  سر  داستان  قرار  دارد:

(وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ (20) وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

واقعاً  ابلیس  پندار  خود  را  دربارۀ  آنان  راست  گرداند  (‌و  به  کرسی  نشاند)‌.  چرا  که ‌همگی  از او  پیروی  کردند  مگر  گروه  اندکی  از  مؤمنان‌.  شیطان  هیچ ‌گونه  قدرتی  بر  آنان  نداشت  (‌تا  با  آن  بـتواند  ایشـان  را  بـه  پیروی  از  خود  وا دارد.  تنها  کـاری  که  از  دست  او  ساخته  است‌،  وسوسه  است‌.  این  هم  بدو  داده  شده  است‌)  مگر  بـدان  خـاطر  تـا  بدانیم  که  چه  کسی  به  آخرت  ایمان  می‌آورد،  و  چه  کسی  در  بارة  آن  متردّد  می‌ماند.  پروردگار  تو  مراقب  (‌احوال‌)  و  نگهدار  (‌حساب  افعال  بندگان‌)  است‌.

قوم  سبأ  این  راه  را  در  پیـش ‌گرفتند،  راهی‌ که  بدین  پایان  انجامید.  بدان  خاطر  بود که  ابلیس  گمان  و  آرزوی  خود  را  دربارۀ  ایشـان  واقعیّت  بخشید،  و  پـنداری‌ کـه  در  قدرت  بر گمراه  کردنشان  داشت  محقّق  یافت‌.  ایشان  را  گمراه ‌کرد،  این  بود  که‌:

(فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ) (20)

همگی  از  او  پیروی  کردند  مگر  گروه  اندکی  از  مؤمنان‌. 

این  هم  در  میان ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  معمولاً  رخ  می‌دهد،  و  گروه  کمی  از  مؤمنان  یافته  می‌شوند کـه  از گـمراهـی  سرباز  می‌زنند،  و  ثابت  می‌کنند که  حقّ  و  حقیقت  ثابت  و  استوار  در  میان  است  و  هر کس  جویای  حقّ  و  حقیقت  باشد  و  آن  را  بطلبد  بدان  دسترسی  پـیدا  مـی‌کند،  و  می‌تواند  حتّی  در  تاریک‌ترین  و  ناجورترین  شرائط  و  ظروف  آن  را  بیابد  و  بدان  چنگ  بزند.  ابلیس  سلطه  و  قدرتی  بر  آنان  ندارد،  سلطه  و  قدرتی‌ که  نتوانند  به  دفع  آن  بکوشند  و  آن  را  از  میان  بردارند.  سیطره  و  غلبه‌ای  شیطان  بر  مردمان  ندارد.  شـیطان  بر  ایشـان  سلطه  و  قدرتی  بدان  اندازه  دارد که  هر کس  بخواهد  بـر  حقّ  استوار  بماند  توان  آن  را  داشته  باشد،  و کسی ‌که  حقّ  را  بخو‌اهد  و  نجوید  و  برنگزیند،  منحرف ‌گردد  و  به‌ کژراهه  افتد.  تا  در  جهان  واقعیّت  پدیدار  آید.

(مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ ).

چه  کسی  به  آخرت  ایمان  دارد.

و  ایمانش  او  را  از  انحراف  مصون  و  محفوظ  می‌نماید،  و  جدا  می‌شود  از:

(مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ ).

از  کسی  که  دربارۀ  آخرت  متردّد  است‌.

از  آن‌ کسی‌ که  متردّد  است  یا  به ‌گمراهی  پاسخ  می‌گوید  و  سرگشته  می‌شود.  نه  خدا  را  مراقب  و  محافظ  می‌بیند،  و  نه  به  روز  آخرت  چشم  می‌دوزد

خدا  می‌داند  چه  چیز  از  مردمان  سر  می‌زند،  پیش  از  این  که  آن  چیز  برای  مردمان  ظاهر  و  پـدیدار گردد،  ولی  خداوند  سبحان  جزا  و  سزا  را  مترتّب  بر  ظهور  و  بروز  آن  چیز  به  طور  عملی  در  دنیای  مردمان  می‌داند.  در  این  جولانگاه  فراخ  گشاد،  جولانگاه  تقدیر  و  تعبیر  خـدا  در  چـرخاندن  و گردانـدن  امـور  و  حـوادث‌،  و  جــولانگاهی ‌که  اهــریمن  در  آن  مردمان  را گمراه  می‌سازد،  بدون  این‌ که  سلطه  و  قدرتی  بر  آنان  داشته  باشد،  جز  بدان  اندازه‌ که  سرنوشتها  و  نتیجه‌های  نهان  در  علم  یزدان  در  سایۀ  چنان  سلطه  و  قدرتی  ظاهر  و  پدیدار  گردد،  در  همچون  جولانگاه  فراخی  داستان  سبأ  با  داستان  هر  قومی ‌گره  می‌خورد  و  پـیوند  پـیدا  مـی‌کند  در  هر  مکا‌نی  و  در  هر  جائی‌ که  باشند.  جولانگاه  نصّ  قرآنی  و  جولانگاه  این  پیرو، ‌گسترش  پیدا  می‌کند،  و  دیگر  به  داستان  سبأ  محصور  و  محدود  نمی‏‎شود،  و  بلکه  شایان  بیان  حال  جملگی  انسانها  مـی‌گردد.  چـه  این  داسـتان‌،  داستان  گمراه‌ کردن  و  هدایت  بخشیدن،  و  شرائـط  و  ظروف  و  اسباب  و  مقاصد  و نتائج  آن  دو  چیز  د‌ر  هر  حال  و  ا‌حوالی  است‌.

(وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

پروردگار  تو  مراقب  (‌احوال‌)  و  نگهدار  (‌حساب  افـعال  بندگان‌)  است‌.

هیچ  چیزی  از  چشم  خدا  نهان  نمی‌ماند،  و هیچ  چیزی  نادیده‌ گرفته  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود.

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  چرخش  و گردش  دوم  سوره  با  سخن  از  آخرت  پایان  می‌پذیرد،  همان ‌گونه‌ که  چرخش  و گردش  اوّل  با  سخن  ا‌ز  آن  پایان‌ گرفته  بود.  همچنین  چرخش  و گردش  دوم  سوره  با  تکیه  بـر عـلم  خدا  و  حفاظت  و  مراقبت  او  پایان  می‏‎یابد.  این  دو  چیز،  یعنی  آخرت  و  علم  و  محافظت  و  مراقبت  خدا،  دو  موضوعی  هستند که  در  این  سور  سخت  بر آنها  تکیه  و تأکید  می‌شود. 

---

^[1] کتاب مقدّس به دو عهد جدید و قد‌یم تقسیم می‏شنود. عهد قدیم‌ به مجمو‌عۀ رسا‌‌ئلی‌گفته  می‌شو‌دکه پیش از عـیسی علیه السّلام بوده است‌. عهد جد‌ید به مجموعه رسائلی ‌گفته  می‌شود که تعالیم عیسی علیه السّلام و فرستاگان او در آنها ثبت و ضبط است‌.(متر‌جم)

^[2] به نظرم این محـرومیّت وقتی بوده است ‌که شهید سید قطب با جمعی از یاران در بیغوله‌های  زندان بوده‌اند. بدین موضوع در جائی از فی ظلال القرآن اشاره شده است‌. (‌مترجم‌)

[3] ‌کافر شدند. کفران نعمت‌ کردند. (‌مترجم‌) 

تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 9-1

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 9-1

سورۀ  سبأ  مکّی  و  شامل  54  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ (1) یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ (2) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ (3) لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ (4) وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ (5) وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (6) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ (7)‏ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ (8) أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِّنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) (9)

موضوعهای  این  سورۀ  مکّی  همان  موضوعهای  اصلی  عقیده  است‌:  توحید  و  یگانه‌پرستی‌،  و  ایمان  به  وحی،  و  اعتقاد  به  رستاخیز.  در کنار  ایـن  مـوضوعهای  اصلی  عقیده  تصحیح  برخی  از  ارزشها  و  معیارهای  اسـاسی  متعلّق  به  موضوعهای  اصلی  عقیده  قرار  می‌گیرد،  و  بیان  می‌گردد که  ایمان  و  عمل  صالح  - ‌نه  اموال  و  نه  اولاد  -  این  دو  تا  بنیاد  حکم  و  فرمان  و  سزا  و  جزا  د‌ر  پـیشگاه  خدا  است‌.  همچنین  ذکر  می‌شود که  هیچ  نیروئی  وجود  ندارد که  بتواند  جلو  تاخت  و  خشم  خدا  را  بگیرد،  و  هیچ گو‌نه  شفاعتی  در  پیشگاه  خدا  انجام  نمی‌پذیرد  مگر  با  اجازۀ  خدا.

در  این  سوره  بیشتر  بر  مسألۀ  رستاخیز  و  پاداش  و کیفر،  و  بر  فراگیری  و  دربرگیری  دانش  خدا  و  دقّت  و  تیزبینی  آن  تکیه  می‌شود.  همچنین  در  این  سوره  پیاپی  به  ایـن  مسألۀ  مرتبط  به  یکدیگر  از  راه‌های‌ گوناگون  و  به  شیوه‌های  مختلف  اشاره  می‌گردد.  و  این  اشاره  بر  سراسر  سوره  از  آغاز  تا  انجام  سایه  می‌افکند.

دربارۀ  مسألۀ  رستاخیز  می‌گوید:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ ).

کافران  می‌گویند:  قیامت  هرگز  برای  (‌حساب  و  کتاب  و  سـزا  و  جـزای‌)  مـا  بـرپا  نـمی‌شود.  بگـو:  چــرا،  بـه  پروردگارم  سوگند!  قیامت  به  سراغ  شما  می‌آید  (‌و  خدا  به  اعمال  شمـا  رسیدگی  می‌نماید)‌.(‌سبأ/‌٣) 

(لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ (4) وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ) (5)

(‌برپائی  قیامت  و  ضبط  اعمال  برای  این  است‌)  تا  خداوند  پاداش  کسانی  را  بدهد  که  ایمان  آورده‌انـد  و  کارهای  بایسته  و  شایسته  کرده‌اند.  آنان  آمرزش  (‌خدا)  و  روزی  ارزشمند  و  فراخی  دارند.  (‌خداوند  آمـرزش  خـود  را  شامل  لغزشهایشان  می‏‎گرداند،  و  نعمت  فراوان  و  خوب  بهشت  را  بـهرۀ  آنـان  مـی‌سازد)‌.  کسـانی  کـه  (‌در  دنیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کردند  آیات  ما  را  تکذیب  و  انکار  کنند،  و  تصوّر  می‌کردند  که  (‌پیغمبر  را  شکست  مـی‌دهند  و  او  را)  درمـانده  می‏‎سازند  (‌و  جلو  پـخش  قرآن  و  فرمان  یــزدان  را  مــی‌گیرند)‌.  آنــان  عـذابــی  از  بـدترین  و  دردناک‌ترین  عذابها  را  خواهند  داشت‌. (سبأ/4و5) 

در  جای  دیگری  نزدیک  بدین  آیات‌،  در  روند  سـوره  آمده  ا‌ست‌:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ (7)‏ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ) (8)

کافران  (‌برخی  به  برخی  دیگر،  تمسخرکنان‌)  مـی‌گویند:  آیا  مردی  را  به  شما  بنمائیم  که  شـما  را  خبر  مـی‌دهد  از  این  که  هنگامی  که  پیکرهایتان  کـاملاً  مـتلاشی  شـد  (‌و  ذرّات  وجـودتان  در  جـهان  پـخش  و  پـراکنده  گـردید،  دوباره  زنده  می‌شوید  و)  آفرینش  تازه‌ای  پیدا  می‌کنید؟  آیا  او  بر  خدا  دروغ  می‌بندد؟  یا  نوعی  دیوانگی  دارد؟  (‌و گر نه  انسان  صادق  و  عاقل  چگونه  لب  به  چنین  سخنی  می‏‎گشاید؟  چنین  نـیست  کـه  ایشـان  تـصوّر  مـی‌کنند.  نخیر!)  بلکه  کسانی  که  به  آخرت  ایمان  ندارنـد،  گرفتار  عـذاب  (‌یک  نوع  نگرانی  جـانکاه‌)  و  گمراهـی  عـجیب  (‌زندگی  نامفهوم  و  بی‌محتوا)  هستند  (‌و  با  وجود  ظـاهر  آراسته‌،  آرام  و  قرار  ندارند،  و  در حقیقت  ایشان  دیوانه  و  سرگردانند.  غـافل‌وار  بــه  مسـیر  نـادرست  و  گناه  آلودشان  ادامه  مـی‌دهند  تـا  طومار  زندگی  نـنگینشان  درهم  پیچیده  می‌شود  و  به  دوزخ  درمی‌آیند)‌.

چـند  صحنه‌ای  از  قیامت  را  ذکر  می‌کند،  و  تنبیه  تکذیب ‌کنندگان  قیامت  را  در  قیامت  بیان  می‌دارد،  و  بخشهائی  از  شکلهای  عذابی  را  ذکر  می‌نماید  که  بدان  ایمان  نداشتند،  یـا  دربـارۀ  وقوع  آن  شکّ  و  تـردید  داشتند،  بسان  این  صحنه‌:

(وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31)‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)

اگر  برایت  ممکن  بود  که  ببینی  (‌حال  چنین  ستمگرانی  را)  در  آن  زمان  در  پیشگاه  پروردگارشان  (‌برای  حساب  و  کـتاب‌)  نگاه  داشـته  شده‌اند  (‌از  کـارشان  در  شگـفت  می‌ماندی‌.  چرا  که‌)  همه  با  یکدیگر  در  گفتگویند  و  هر  یکی  گناه  را  بـه  گـردن  دیگری  مـی‌انـدازد.  مسـتضعفان  و  زیردستان‌،  به  مستکبران  و  بـالادستان  مـی‌گویند:  اگر  شـما  نـبودید  (‌و  مــا  را  گمراه  نمی‌کردید)  مـا  ایـمان  می‌آوردیم  (‌و  اکنون  رستگار  می‌شدیم‌)‌.  مستکبران  هم  بـه  مستضعفان  مـی‌گویند:  آیـا  مـا  شما  را  از  هـدایـتی  بازداشته‌ایم  که  برایتان  آمـده  بـوده  است‌؟‌!  (‌هـرگز  مـا  چنین  کاری  را  نکرده‌ایـم  و)  بـلکه  خود  شـما  گناهکار  بوده‌اید  (‌و  به  کفر  و  الحاد  گرائیده‌اید)‌.  مسـتضعفان  بـه  مستکبران  (‌بار  دیگر)  می‌گویند:  بلکه  توطئه‌ها  و  تبلیغات  مکّارانۀ  شما  در  شب  و  روز  سبب  شد  که  ما  از  هـدایت  بازمانیم‌،  در  آن  هنگامی  که  شما  به  ما  دستور  می‌دادید  که  خدا  را  بـه  یگانگی  نشـناسیم  و  انبازها  و  هـمتاهائی  برای  او  قرار  دهیم‌.  (‌سـرانـجام  هر  دو  گروه  از  شـدّت  وحشت‌،  نــفسهایشان  در  سـینه‌ها  حبس  مـی‌شود)  و  پشیمانی  خود  را  پنهان  می‌دارند،  بدانگاه  کـه  عذاب  را  مشاهده  می‌کنند  و  ما  غل  و  زنجیرها  را  به  گردن  کافران  می‌اندازیم  (‌و  ایشان  را  روانۀ  دوزخ  می‌سازیم‌)‌.  آیـا  بـه  آنان  جزائی  جز  (‌جزای‌)  کارهائی  کـه  مـی‌کرده‌اند  داده  می‌شود؟‌. (‌سبأ/  ٣١-33)

 این  صحنه‌ها  در  سوره  تکرار  می‌گردد  و  پخش  می‌شود  و  بدانها  نیز  پایان  می‌پذیرد:         

(وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

اگر  برایت  ممکن  بود  ببینی  (‌حال  ستمگران  را)  در  آن  دم  که  به  وحشت  مـی‌افتند  و  راه  گریزی  نـدارنـد  و  اصلاً  مهلتی  بدیشان  داده  نمی‌شود،  و  از  مکان  نزدیکی  گرفتار  (‌و  روانــۀ  آتش  مــی‌گردند،  (‌صحنۀ  هـراس‌انگـیزی  را  خواهی  دید  که  انسان  از  آن  بر  خود  مـی‌لرزد  و  بـیتاب  می‌شود)  و  (‌به  هنگام  گرفتار  شدن  در  چنگال  مـجازات  الهی‌)  خواهند  گفت‌:  به  «‌حقّ‌»  ایمان  داریم‌.  آنان  چگونه  می‌توانند  از  فاصلۀ  دور  (‌از  جهان  که  جای  پذیرش  ایمان  و  مزرعۀ  آخرت  بـود)  سهل  و  سـاده  حقّ  را  فراچنگ  آورند  (‌و  از  مزایای  ایمان  بـدان  بـرخوردار  شـوند؟‌)  و  حال  این  که  قبلاً  (‌در  زمان  حیات  که  از  عقل  و  اختیار  و  اراده  برخوردار  بوده‌انـد)  حقّ  را  نـپذیرفته‌انـد،  و  بـلکه  دورادور  به  جهان  غیب  نسـبتهای  نـاروائـی  زده‌انـد  (‌و  نبوّت  و  قیامت  و  بهشت  و  دوزخ  و  بالأخره  جهان  ماوراء  طبیعت  را  به  تمسخر  گرفته‌اند)‌.  مـیان  ایشـان  و  آنـچه  آرزو  دارند  (‌که  پذیرش  ایمان  ایشان  و  نجات  از  عـذاب  است‌)  جدائی  افکنده  می‌شود،  همانگونه  که  با  گروههای  همسان  و  همکیش  آنان  قبلاً  چنین  عمل  شده  است‌.  آخر  ایشان  (‌در  جهان‌)  سراپا  در  شکّ  بوده‌انـد  (‌و  زندگی  را  پیوسته  با  ظنّ  و  گمان  بـه  سـر  بـرده‌اند  و  ایـنک  چنین  سرنوشتی  باید  داشتـه  باشند)‌. (‌سبأ/51-‌54) 

دربارۀ  مسألۀ  علم  فراگیر  الهی  در  سرآغاز  سوره  چنین   می آید:

(یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا ).

می‌داند  آنچه  را  که  به  زمین  وارد  می‌شود،  و  آنچه  را  که  از  آن  خارج  مـی‌شود،  و  آنـچه  را  که  از  آسـمان  پـائین  می‌آید،  و  آنچه  را  که  به  سوی  آن  بالا  می‌رود. (‌سبأ/٢) 

پیروی  بر  تکذیب  فرارسیدن  قیامت  چنین  می‌آید:

(قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ) (3)

بگو:  چرا،  به  پروردگارم  سوگند!  آن  کسی  که  دانای  راز  (‌نهان  در  گسترۀ  جـهان‌)  است‌،  قیامت  بـه  سـراغ  شما  می‌آید  (‌و  خدا  به  اعمال  شـما  رسیدگی  مـی‌نماید)‌.  بـه  اندازۀ  سنگینی  ذرّه‌ای‌،  در  تمـام  آسمانها  و  در  زمین  از  او  پنهان  و  نهان  نمی‏گردد،  و  نه  کم‌تر  از  انـدازۀ  ذرّه  و  نـه  بزرگتر  از  آن‌،  چیزی  نـیست  مگـر  ایـن  کـه  در  کـتاب  آشکاری  ثبت  و  ضبط  و  نگهداری  می‌شود. (‌سبأ/‌٣) 

در  نزدیکی  پایان  سوره  چنـین  می‌آید:

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) (48)‏

بگو:  پروردگار  من‌،  حقّ  را  آشکارا  بیان  می‌دارد  (‌و  با  آن  باطل  را  از  میان  برمی‌دارد  .  .    او)  دانای  نهانیها  و  کاملاً  آگاه  از  پنهانیها  است‌.(‌سبأ/48)

 در  موضوع  یگانه‌پرستی  و  توحید،  این  سوره  با  حمد  و  سپاس  خدا  می آغازد:

(لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ) (1)

خداوندی  که  تمام  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است  از آن  او  است‌،  و  هم  در  آن  جهان  سپاس  او  را  سزا  است‌،  (‌چرا  که  حاکمیّت  و  مالکیّت  هر  دو  جهان  از آن  او  است‌)  و  او  کاربجا  و  بس  آگاه  است‌. (‌سبأ/1)

 قرآ‌ن  بارها  و  بارها  دربارۀ  انبازهائی‌ که  بجز  خدا  به  فریاد  می‌خوانند  و  به ‌کمک  می‏‎طلبند،  آنان  را  به  مبارزه  دعوت  می‌کند:

(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) (22)‏

(‌ای  پـیغمبر!  بـه  مشـرکان‌)  بگو:  کسـانی  را  بـه  فریاد  بخوانید  که  بجز  خدا  (‌مـعبود  خود)  مـی‌پنداریـد.  (‌امّـا  بدانید  آنها  هرگز  گرهی  از  کارتان  نمی‌گشایند  و  سودی  و  زیانی  به  شما  نمی‌رسانند.  چرا  که‌)  آنها  در آسمانها  و  زمین  کم‌ترین  حـقّ  مشارکت  (‌در  خلقت  و  مالکیّت  و  ادارۀ  جهان‌)  نداشته  (‌و  انباز  خدا  نمی‌باشند)‌،  و  خداونـد  در  میانشان  یاور  و  پشـتیبانی  نـدارد  (‌تا  در  ادارۀ  مـملکت  کائنات  بدو  نیازمند  باشد)‌. (سبأ/22)                            

آیاتی  به  پرستش  ایشان  از  فرشتگان  و  پـریان  اشـاره  می‌کنند.  این  اشاره  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قـیامت  می آید:

(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ) (41)

(‌یادآور  شو)  روزی  را  که  خداوند  جملگی  آنـان  را  گرد  مــــی‌آورد  و  ســپس  بــه  فرشتگان  (‌رو  در  روی  فرشته‌ پرستان‌)  می‌گوید:  آیا  اینان  شما  را  (‌به  جای  من‌)  پرستش  مـی‌کرده‌اند؟‌!  مـی‌گویند:  تـو  منزّهی  (‌از  ایـن  نسبتهای  ناروائی  که  به  ساحت  مقدّست  داده‌اند،  ما  بـه  هیچ  وجه  با  این  گروه  ارتباط  نداشته‌ایم‌)  و  تنها  تو  یار  و  یــاور  مــا  بـوده‌ای  نــه  آنــان‌.  بـلکه  ایشـان  جنّیان  را  مـــی‌پرستیده‌اند،  و  اکــثر  آنـان  بـدیشان  ایـمان  داشته‌اند. (‌سبأ/40و41)

(وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (23)

هـیچ ‌گونه  شـفاعتی  در  پیشگاه  خدا  سودمند  واقــع  نمی‏گردد،  مگـر  شـفاعت  کسـی  که  خدا  بـدو  اجـازۀ  (‌میانجیگری‌)  دهد  (‌و  آن  هم  جز  خوب  و  پسندیده  نگوید.  در  آن  روز  اضطراب  و  وحشـــتی  بـــر  دلهـــای  شفاعت‌ کنندکان  و  شفاعت‌ شوندکان  چیره  مـی‌شود،  و  در  انتظار  این  هستند  که  ببینند  خداوند  بـه  چه  کسـانی  اجازۀ  شفاعت  می‌دهد  و  برای  چه  کسانی  باید  شـفاعت  بشود.  این  حـالت  اضـطراب  و  نگرانی  هـمچنان  ادامـه  مـی‌یابد)  تـا  زمانی  کـه  (‌فرمان  از  ناحیۀ  خدا  صـادر  مــی‌شود  و)  فـزع  و  اضــطراب  از  دلهـای  آنـان  زائـل  می‏‎گردد.  (‌گروهی  رو  بـه  گروه  دیگر  کـرده  شـادان  و  خندان  مـی‌پرسند:‌)  آیا  پـروردگارتان  چـه  (‌دسـتوری  صـادر)  فـرمود  (‌کـه  اجـازۀ  شـفاعت  است‌)  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌. (‌سبأ/23) 

به  مناسبت  پرستش  شـیاطین  توسّط  ایشـان‌،  داسـتان  سلیمان  علیه السّلام  و  مسخّر  شدن  جنّیان  برایش،  و  نـاتوانـی  جنّیان  از  تشخیص  مرگ  او،  به  میان  می‌آید:

(فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ) (14)‏

زمانی  که  بر  سلیمان  (‌که  سمبول  قدرت  و  عظمت  بـود)  مرگ  مقرّر  داشتیم‌،  جنّیان  را  از  مرگ  او  نیاگاهانید  مگر  چوبـخواره‌هائی  که  (‌مدّتها  بود  به  عصای  سلیمان  رخنه  کرده  بودند  و)  عصای  وی  را  می‌خوردند.  هنگامی  که  سلیمان  (‌که  در  میان  جنّیان  بر  عصای  خود  تکیه  زده  بود  و  کارهای  ایشان  را  می‌پائید)  فرو  افتاد،  فهمیدند  که  اگر  آنان  از  غیب  مطّلع  می‌بودند،  در  عذاب  خوارکنندۀ  (‌بیکاری  و  اسارت‌)  بـاقی  نمی‌ماندند  (‌و  راه  خود  را  در  پیش  می‌گرفتند)‌. (‌سبأ/14) 

دربارۀ  موضوع  وحى  و  رسالت  هم  ا‌ین  فرموده  به  میان می آید:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ ).

کافران  می‌گویند:  ما  هرگز  به  این  قرآن  و  دیگر  کتابهای  پیش  از  آن  ایمان  نـخواهیم  آورد.                    (سبأ/31) 

این  فرموده  هم  در  این  راستا  است‌:

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ) (43)

و  هنگامی  که  آیـه‌های  روشـن  مـا  بر  آنـان  خوانـده  می‌شود،  می‌گویند:  او  مردی  است  که  می‌خواهد  شما  را  بازدارد  از  چیزهائی  که  پدرانتان  پرستش  می‌کرده‌اند.  و  می‌گویند:  این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌بـه  خدا)  نسبت  داده  شده  است‌.  همچنین  کافران  هنگامی  که  قرآن  برایشان  می‌آید،  دربارۀ  آن  می‌گویند:  این  جادوی  آشکاری  بیش  نیست. (‌سبأ/43) 

(وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ) (6)

کسـانی ‌کـه  فرزانـه ‌و آگاهند،  چیزی  را که  از سـوی  پروردگارت  بر تو نـازل ‌شده  است‌،  حقّ  مـی‌بینند،  و  راهنمای  راه  خدای  چیره  و  ستوده  می‌دانند.(سبأ/6)        

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ) (28)

مــا  تـو  را  بــرای  جملگی  مـردمان  فـرستاده‌ایـم  تـا  مـژده‌رسان  (‌مـؤمنان  بـه  سعادت  ابـدی‌)  و  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌،  و لیکن  اکثر  مردم  (‌از  این  معنی‌)  بی‌خبرند  (‌و  همگانی  بـودن  نـبوّت  تو  را  باور  نمی‌دارند)‌. (سبأ/28)                                              

دربارۀ  موضوع  ارزشها  و  معیارها  ایـن  فرموده  ذکر  می‌شود:

(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ (34) وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (35) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (36) وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (38)

ما  به  هر  شهر  و  دیـاری  که  پـیغمبری  را  فرستاده‌ایـم‌،  سران  و  متنعّمان  آنجا  گفته‌اند:  ما  بدانچه  آورده‌اید  باور  نداریم.  و گفـته‌اند:‌ ما که  (‌در دنیا)  اموال  و اولاد  بیشتری  داریم  و  (‌این  نشانۀ  علاقه  و  محبّت  خدا  به  مـا  است‌،  و  در  آخـرت  هــم‌)  مــا  هرگز  عـذاب  نمی‌بینیم  و  شکنجه  نمی‌شویم‌.  بگو:  پروردگارم  روزی ‌را برای  هر کس ‌که  خود  بخواهد  فراخ  یا  تنگ  می‏‎گرداند  (‌اعـم  از عاصی  و  مطیع‌،  داشتن  و  نداشتن،  نشانۀ  محبّت  و  خشنودی‌،  و  یا  نفرت  و ناخشنودی  خدا  از بنده  نیست‌)  و لیکن  بیشتر  مردم  (‌چنین  چیزی  را)  نـمی‌دانند.  اموال  و  اولاد  شما  چیزهائی  نـیستند  که  شما  را  بـه  مـا  نزدیک  و مقرّب  سـازند،  بـلکه‌ کسـانی  که  ایـمان  بیاورند  و  کـارهای  شایسته  و بایسته  بکنند آنان ‌(‌مقرّب  درگاه  الهی  بوده  و)  در  برابر  اعمالی  کـه  انجام  داده‌اند  پـاداش  مـضاعف  دارند،  و  ایشان  در  طبقات  بالا  (‌یعنی  در  برترین  منازل  بهشت‌)  در  امن  و  امان  بسر می‌برند.  کسانی  که  (‌در  دنیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کنند آیات ‌ما را  تکذیب  و انکار کنند، ‌و  تصوّر می‌کنند  که  (‌پیغمبر  را  شکست  می‌دهند  و  او  را)  درمانده  می‌سازند  (‌و  جلو  پخش  قرآن  و  فرمان  یـزدان  را  می‌گیرند) ‌آنان  به  عذاب  احضار شدگانند  (‌و  جاودانه  در  آن  ماندگار  می‌مانند)‌. (سبأ/34-38)                          

قرآن  بر  این  امر  مثالهائی  از  واقعیّت  تاریخی  موجود  در  این  زمین  می‌آورد:  داسـتان  آل  داوود که  شکرگزار  نعمتهای  خدا  بودند،  و  داستان  مردمان  سبأ که  سرمست  و  مغرور  بودند  و  شکر  نعمتهای  خدا  را  نمی‌گزاردنـد.  آنچه  برای  ایـنان  و  برای  آنان  روی  داد  و  نصیبشان  گردید  و  بر  سرشان  آمد،  در  سرنوشت  و  فرجام‌ کارشان  مصداق  مشهود  و  محسوس  وعد  و  وعید  خدا  است‌. 

*

این  مسائل  و  قضایائی‌ که  سوره‌های  مکّی  به  شکلهای  گوناگو‌ن  بدانها  می‌پردازد،  در  هر  سوره‌ای‌ که  دربارۀ  جـولانگاه  هستی ‌عرضه‌ مـی‌گردد،  با انگـیزه‌های  گوناگونی  همراه  می‌شود که  هر  بار  برای  دل  تـازه  می‌نماید.  جولانگاه  عرضۀ  این  انگیزه‌ها  در  سورۀ  سبأ  همان  جولانگاه  است  و  در  پهنۀ  آسمانها  و  زمین  فراخ‌،  در  جهان  غیب  ناپیدای  هراس‌انگیز،  در گسـترۀ  مـحشر  هولناک  بزرگ،  در  ژرفاهای  درون  پـیچیدۀ  دقیق‌،  در  صفحات  معلوم  و  مجهول  تـاریخ‌،  و  در  صحنه‌های  عجیب  و غریب  تاریخ‌،  مجسّم  می‏‎گردد،  و در هر یک  از  اینها  انگیزه‌ای  است‌ کـه  به  دل  انسان  الهام  و  پـیام  می‌دهد،  و  دل  انسان  را  از  خواب  غفلت  بیدار  می‏‎گرداند  و  از تنگی  و  جمود  و  رکود  می‌رهاند.

این  مسأله  از  همان  زمانی  می‌آغازد که  سـوره  شروع  می‌گردد و  از این  جـهان‌ هـولناک  سخن  می‌گوید،  و  صفحات  جهان  را  پیش  چشم  باز  می‌کند،  و  نشـانه‌های  شناخت  خدا  را  نشان  مـی‌دهد،  و  جـولانگاه‌های  دا‌نش  دقیق  و  فراگیر  و  فراوان  و  شگرف  خدا  را  می‌نمایاند:

(یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا ).

می‌داند  آنچه  را  که  به  زمین  وارد  می‌شود،  و  آنچه  را  که  از  آن  خارج  مـی‌شود،  و  آنچه  را  که  از  آسـمان  پـائین  می‌آید،  و  آنچه  را  که  به  سوی  آن  بالا  می‌رود. (‌سبأ/‌٢)

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ) (3)

کافران  می‌گویند:  قیامت  هرگز  برای  (‌حساب  و  کتاب  و  سـزا  و  جـزای‌)  مـا  بـرپا  نـمی‌شود.  بگو:  چـرا،  بـه  پروردگـارم  سوگند!  آن  کسـی  که  دانـای  راز  (‌نهان  در  گسترۀ  جهان‌)  است‌،  قیامت  به  سراغ  شما  میآید  (‌و  خدا  به  اعمال  شما  رسیدگی  مـی‌نماید)‌.  بـه  انـدازۀ  سنگینی  ذرّه‌ای‌،  در  تمام  آسمانها  و  در  زمین  از  او  پنهان  و  نهان  نمی‏گردد،  و  نه  کم‌تر  از  اندازۀ  ذرّه  و  نه  بزرگتر  از  آن‌،  چیزی  نیست  مگر  این  که  در  کتاب  آشکاری  ثبت  و  ضبط  و  نگهداری  می‌شود. (‌سبأ/٣)

 قرآن‌ کسانی  را  به  حوادث  بزرگ  جهانی  تهدید  می‌کند  که  آخرت  را  دروغ  می‌پندارند:

(أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِّنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) (9)

آیا  به  چیزهائی  که  پیش  رو  و  پشت  سر  آنان  از  آسمان  و  زمین  قرار  دارد  نگاه  نمی‏‎کنند  (‌تا  ببینند  زیـر  پـایشان  کرۀ  مذاب  و  سوزان  و  در  حال  فورانـی  است‌،  و  بـالای  سرشان  اشعۀ  کیهانی  و  سنگهای  سرگردانی  است‌،  و  انسانها  در  میان  دو  منبع  خطر  زندگی  مـی‌کنند؟‌)‌.  اگر  بخواهیم  ایشـان  را  به  دل  زمین  فرو  می‌بریم‌،  یا  ایـن  که  قطعه‌هائی  از  آسمان  بر  سرشان  فرو  می‌افکنیم‌.  قطعاً  در  این  (‌چیزهائی  کـه  مـی‌بینند)  نشـانه‌ای  (‌از  عظمت  و  قدرت  خدا)  است  برای  هر  بنده‌ای  که  بخواهد  به  سـوی  خدا  برگردد. 

کسانی  را که  بجز  خدا  فرشتگان  یا  پریان  را  می‌پرستند  رو  در  روی  غیب  هـراسناک  جـهان  فـرشتگان  نگاه  می‌دارد  و  بدیشان  می‌گوید:

(وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (23)

هـیچ  گونه  شـفاعتی  در  پیشگاه  خدا  سـودمند  واقـع  نمی‏گردد،  مگـر  شـفاعت  کسـی  کـه  خدا  بـدو  اجازۀ  (‌میانجیگری‌)  دهد  (‌و  آن  هم  جز  خوب  و  پسندیده  نگوید.  در  آن  روز  اضـطراب  و  وحشـتی  بـــر  دلهـــای  شفاعت‌کنندگان  و  شفاعت ‌شوندگان  چیره  مـی‌شود،  و  در  انتظار  این  هستند  که  ببینند  خداوند  بـه  چه  کسـانی  اجازۀ  شفاعت  می‌دهد  و  برای  چه  کسانی  باید  شـفاعت  بشود.  این  حـالت  اضطراب  و  نگرانی  هـمـچنان  ادامه  مـی‌یابد)  تـا  زمـانی  کـه  (‌فـرمان  از  نـاحیۀ  خدا  صـادر  مــی‌شود  و)  فـزع  و  اضـطراب  از  دلهــای  آنــان  زائـل  می‏‎گردد.  (‌گروهی  رو  بـه  گروه  دیگر  کرده  شـادان  و  خندان  مـی‌پرسند:‌)  آیـا  پـروردگارتان  چه  (‌دستوری  صادر)  فرمود؟  می‌گویند:  حقّ  را  (‌صـادر)  فرمود  (‌که  اجازۀ  شفاعت  است‌)  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.(سبأ/23)

  یا  ایشان  را  با  فرشتگان  رو  به  رو  می‌کند  در گسترۀ  محشر،  در  آنجائی‌ که  جای  نیرنگ  و  ستیزی  نیست‌: 

(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ) (40)

(‌یادآور  شو)  روزی  را  که  خداوند  جملگی  آنـان  را  گرد  مـــی‌آورد  و  ســـپس  بـــه  فــرشتگان  (‌رو  در  روی  فرشتـه ‌پرستان‌)  می‌گوید:  آیا  اینان  شما  را  (‌به  جای  من‌)  پرستش  می‌کرده‌اند؟‌!. (‌سبأ/40) 

تا  آخر  .  .  .

تکذیب‌ کنندگان  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  نـیز  در  برابر  فطرتشان‌،  و  در  برابر  منطق  دلهایشان‌،  دور  از  هر گونه  پرده‌ها  و  انگیزه‌های  ساختگی  نگاه  می‌دارد،  یـعنی  آن  کسانی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  متّهم  می‌کردند  به  ایـن‌ که  قرآن  را  از  پیش  می‌سازد  و  به  نام  خدا  ارائه  می‌دهد،  یا  می‌گفتند  او  جنّ‌زده  و  دیوانه  است‌:

(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)

بگو:  من  شما  را  تنها  یک  نصیحت  می‌کنم‌،  و  آن  این  است  که‌:  خالصانه  برای  خدا،  دو  نفر  دو  نفر،  و  یا  یک  نـفر  یک  نفر،  برخیزید  (‌و  اندیشه‌های  خفته  را  زنده  کنید)‌.  سپس  (‌دربارۀ  محمّد  که  سالها  با  او  بسر  برده‌اید  فکر  خود  را  بـه  کـار  گیرید  و)  بـیندیشید  (‌تـا  پاکی  و  امـانتداری  و  سلامت  جسمانی  و  روحـانی  او،  در  خاطره‌ها  مـجسّم  شود  .  .  .  این‌)  همدم  و  همنشین  (‌دیرینۀ‌)  شما،  جنّ‌زده  و  دیوانه  نیست‌.  بلکه  او  بیم‌دهندۀ  شما  از  عذاب  ســختی  است  که  در  پیش  است‌.  (‌سبأ/46) 

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  این  سوره  دل  انسان  را  در  آن  جولانگاه‌های  گوناگون  به  گشت  و  گذار  می‏‎برد،  و  دل  را  با  آن  انگیزه‌های  الهام‌بخش  و  بیدارکننده  رو  به  رو  می‌سازد،  تا  آنجا که  آن  انگیزه‌ها  با  صحنه‌ای  به  پایان  می‌آیند که  یکی  از  صحنه‌های  سخت  و  هراسناک  قیامت  است  و  سراپای  انسان  را  از  ترس  و  خوف  لبریز  می‌کند،  همان‌گونه  که  قبلاً گفتیم‌.

*

روند  سوره  در  عرضه ‌کردن  موضوعات  خود  در  آن  جولانگاه‌ها  و  تحت  آن  انگیزه‌ها  پیش  می‌رود،  و گشت  و گذارهای ‌کوتاه  و  پـیاپی  و  چسبیده  به  همی  را  می‌آغازد که  می‌توان  آنها  را  به  پنج  مرحله  تقسیم ‌کرد،  تا  عرضۀ  سوره  و  شرح  آن  آسان‌ گردد.  چون  مـیان  آن  جو‌لانگاه‌ها  و گشت  و گذارها  فاصله‌ای  نیفتاده  است  که  هر یک  از  آنها  را  از  دیگری‌ کاملاً  جدا  و  مشخّص  سازد  .  .  .  این  هم  قالب  این  سوره  است‌،  قالبی ‌که  این  سوره  را  از  سوره‌های  دیگر  جدا  می‌گرداند.

این  سوره  با  حمد  و  ثنای  خدا  می‌آغازد،  خدائی ‌که  مالک  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  ستوده  در  آخرت  است‌،  و  بس  فرزانه  و کاربجا  و  آگاه  و  مطّلع  است‌.  این  سوره  سخن  می‌گوید  از  آگاهی  همه‌ جا گستر  و  فراگیر  و  دقیق  خـدا  از  چیزهائی‌ کـه  به  زمـین  وارد  می‌گردند  و  از  چیزهائی  که  از  زمین  بالا  می‌روند.  از  انکـار کسـانی  صحبت  می‌دارد که  به  فرارسیدن  قیامت  باور  ندارند.  پاسخ  خدا  بدیشان  را  با  تأ‌کید  ذکر  می‌کند،  پاسخی‌ که  فرا  رسیدن  قیامت  را  مؤکّد  می‌دارد.  از  آگاهی  و  علم  خدا  سخن  می‌گوید،  آگاهی  و  علمی‌ که  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  در  آسمانها  و  زمین‌،  و  نه‌ کوچک‌تر  از  آن  و  نه  بزرگتر  از  آن‌،  از  دیـد  آن  درنـمی‌گذ‌رد  و  دور  نـمی‌رود.  جزای  مؤمنان‌،  و  سزای  کسانی ‌که  دربـارۀ  آیـه‌های  خدا  به  تلاش  مذبوحانه  می‌ایسـتند  و  در  ایـن  راه  درمانده  و  ناتوان  می‌گردند،  از  روی  آگاهی  و  علم  دقیق  داده  می‌شود.  رأی  و  نظر  دانایانی  را  ثبت  و  ضبط  می‌دارد که  آگاهی  و  علم  حقیقی  دارند  و گواهی  می‌دهند که  آنچه  خدا  برای  پیغمبرش  نـازل  فرموده  است  حقّ  است‌.  از  تعجّب‌ کسانی  سخن  می‌گوید که ‌کافرند  و  از  قضیّۀ  رستاخیز  درشگفتند.  بدیشان  پاسخ  می‌دهد  که  آنان  به  عذاب  گرفتار  می‌آیند  و  در گمراهی  سختی  بسر  می‏‎برند.  ایشان  را  به  فرو  رفتن  زمین  در  زیر  پایشان  یا  فرو  انداختن  تکّه‌هائی  از  آسمان  بر  سرشان،  تـهدید  می‌کند،  و  بیم  می‌دهد  .  .  .  بدین  قرار  مرحلۀ  اوّل  پایان  می‌گیرد.

و  امّا  مرحلۀ  دوم  می‌پردازد  به  گوشه‌ای  از  داسـتان  آل  داوود که  سـپاسگزار  خدا  و  شکر گزار  نـعمتهای  او  بو‌ده‌اند.  خداوند  نیروهای  زیـادی  را  مسـخّر  داوود  و  سلیمان کرده  ا‌ست‌.  آنان  نه  سرمست  و  مغرور  شده‌اند  و  نه  تکبّر  و  خود بزرگ ‌بینی‌ کرده‌اند.  از  جملۀ  این  نیروهای  زیادی ‌که  با  اجازۀ  یزدان  به  زیر  فرمان  ایشان  درآمده‌اند  جنّیان  بوده‌اند،  جنّیانی‌ که  برخی  از  مشـرکان  آنـان  را  پـرستش‌ کرده‌انـد،  و  در کار  غیب  از  ایشـان  فـتوا  درخواست ‌کرده‌اند  و  حکم  طلبیده‌اند.  در  حالی‌ که  جنّیان  غیب  را  ندانسته‌اند،  و  برای  سلیمان ‌کارهای  سخت  و  خوارکننده‌ای  می‌کردند  بعد  از  این ‌که  سلیمان  وفات  کرده  بود  و  ایشان  از  مرگ  او  بی‏خبر  و  به‌ کارهای  دشوار  بیگاری  ادامه  می دا‌دند  .  .  .  در  برابر  داستان  شکرگزاری  داستان  سرمستی  به  میان  می‌آید.  از  داستان  مردمان  سبأ  سخن  می‌رود.  بیان  می‌گردد که  مردمان  سبأ  در  میان  چه  نعمتهائی  بسر  می‏بردند  و  شکر  نـعمت  نمی‌کردند:

(فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ ).

(‌ما  چنان  زندگانی  ایشـان  را  پـریشان  کردیم  و  درهـم  پیچیدیم  که‌)  آنان  را  سخنانی  (‌بر  سر  زبانها)  نمودیم‌،  و  سخت  متلاشیشان  ساختیم  (‌و  هر  کدام  را  به  گوشه‌ای  از  جهان  پرت  کردیم‌)‌. (سبأ/19) 

این  بدان  خاطر  بوده  است‌ که  آنان  از  اهریمن  پیروی  کرده‌اند،  هر چند  که  اهریمن  بر  آنان  سلطه  و  قدرتی  نداشته  است‌.  ولی  ایشان  زمام  اختیار  خود  را  به  اختیار  خود  به  دست  او  داده‌اند  و  به  دنبال  او  رفته‌اند!

مرحلۀ  سوم  می‌آغازد  با  به  مبارزه  طلبیدن  مشرکان‌.  از  ایشان  خواسته  می‌شود کسانی  را  به  فریاد  بخوانند  و  به  کمکشان  بطلبند که‌ گمان  می‌برند که  جدای  از  خدا  آنان  هم  خدایان  و  معبودهایند.  در  صورتی ‌که  آنان‌:

(لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) (22)‏

آنها  در  آسمانها  و  زمین  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  مـالک  چیزی  نیستند  و در  آسمانها  و  زمین  کم‌ترین  حقّ  مشارکت  (‌در  خلقت  و  مالکیّت  و  ادارۀ  جـهان‌)  نـداشته  (‌و  انـباز  خدا  نمی‌باشند)‌. (سبأ/22)

 آنان  در  پیشگاه  یزدان  نمی‌توانـند  برایشان  شفاعت  بکنند  - ‌اگر  هم  از  زمرۀ  فرشتگان  باشند  - ‌چه  فرشتگان  فرمان  یزدان  را کرنش‌کنان  و  لرزان  دریافت  می‌دارند،  و  صحبتی  نمی‌کنند  تا  زمانی ‌که  جزع  و  فـزع  و  ترس  و  هراس  فراوانشان  فروکش  می‌کند  و  از  میان  برمی‏خیزد  ...  و  خدا  از  ایشان  دربارۀ ‌کسانی  مـی‌پرسد که  در  آسمانها  و  زمین  بدانان  روزی  می‌رساند.  خدا  مـالک  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  او  است ‌که  به  مردمان  بدون  هر گونه  انبازی  روزی  می‌رساند  .  .  .  آن ‌گاه  روند  سوره  کار پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و کار ایشان  را  به  خدا  واگـذار  می‌گرداند،  خدائی ‌که  د‌ربارۀ  چیزی  داوری  می‌فرماید  که  آنان  در آن  اختلاف  دارند  .  .  .  سپس  این  مرحله  را  با  مبارزه‌ طلبی  پایان  می بخشد،  هـم  بـدان ‌گونه ‌که  ایـن  مرحله  را  بدان  آغاز کرده  بود،  تا کسانی  آن  را  ببینند که  انبازهائی  را  برای  خدا  تراشیده  و  بدو  ملحق  می‌نمایند‌. 

(کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (27)

نه‌،  هرگز! (‌چنین  چیزی  ممکن  نیست‌.  آخر  این  یک  مشت  سنگ  و  چوب  خاموش  و  بـی‌جان‌،  که  آنـها  را  سـمبول  ارواح  و  فرشتگان  می‌دانید،  سـاخته  و  پـرداختۀ  دست  خودتان  بوده  و  مرتبۀ  خدائی  را  نشایند)  بلکه  تنها  الله  (‌که  آفریدگار آسمانها  و  زمین‌)  و  چیره  و  کاربجا  است‌،  خدا  است  و  بس‌. (‌سبأ/٢٧) 

مرحلۀ  چهارم  و پنجم  با  یکدیگر،  به  مسألۀ  وحی  و  رسالت  می‌پردازند،  و  از  موضعگیری  مشرکان  در  قبال  رسالت‌،  و  از  موضعگیری  خوشگذ‌رانان  و  مستان  ناز  و  نعمت  و  قدرت  در  برابر  هر  دعوتی  سخن  می‏‎گوید.  بیان  مى دارد که  زورمداران  و  متنعّمان  به  اموال  و  اولاد  خود  می‌نازند.  سـرنوشت  مؤمنان  و  تکذیب‌کنندگان  را  در  چند  صحنۀ ‌گوناگون  از  صحنه‌های  قیامت  عـرضه  می‌دارد‌.  در  این  چند  صحنه‌،  پیروان  از  پیروی  شـدگان  تبرئه  می‌جویند  و  بیزاری  نشان  می‌دهند.  همچنین  در  آنها  فرشتگان  نیز از پرستش‌ گمراهان  مشرک  خویشتن  را تبرئه  می‌کنـد  و  از ایشـان  بیزاری  می‌جویند  .  .  .  خداوند  در  میان  ایـن  صحنه‌ها  از  مشـرکان  گمراه  می‌خواهد  به  سوی  فطرتشان  گردند  و  از  فطرتشان  خالصانه  و  بر کار  از  هو‌اها  و  هو‌سها،  و  دور  از  غوغاها  و  سر  و  صداهای  خاسته  پیرامون  این  پیغمبری ‌که  بدون  دلیل  به  تکذیبش  برمی‌خیزند،  الهـام  بگیرند.  ایـن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم هیچ‌ گونه  اجر  و  مزدی  در  بر‌ابر  رهنمود  و  رهنمون  خود  نمی‌گیرد،  و  نه  دروغگو  است  و  نه  دیوانه  ...  هر یک  ا‌ز  ا‌ین  دو  مرحله  با  صحنه‌ا‌ی  ا‌ز  صـحنه‌های  قیامت  خاتمه  می‏‎یابد.  خود  این  سوره  هم  با  آهنگها  و  نواهای ‌کوتاه  و  نیرومند  به  پایان  می‌رسد:

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (48)‏ قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ (49) قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) (50)

بگو:  پروردگار من‌،  حقّ  را آشکارا  بیان  می‌دارد  (‌و با  آن  باطل  رآ  از  میان  برمی‌دارد،  او)  دانـای  نــهانیها  و  کاملاً  آگاه  از  پنهانیها  است‌.  بگو:  حقّ  به  میان  آمد  و  باطل  (‌در  پرتو  نور  حقّ‌،  اثری  از  آن  نـماند  و  مـرد،  و  لذا)  نـه  کـار  تازه‌ای  را  می‌تواند  انجام  دهد،  و نه‌ کار  گذشته‌ای  را  می‌تواند  از  سر  گیرد.  (‌به  مشرکان  بت‌پرست‌)  بگو:  اگر  من  (‌با  تـرک  بـتها  و  دوری  از  آئین  شما)  گمراه  شـده  باشم‌،  به  زیان  خود  گمراه  شده‌ام  (‌و  کیفر آن  را  می‌بینم‌)  و  اگر  راهیاب  بوده  باشم‌،  در  پـرتو  چیزهائی  است  کـه  پروردگارم  به  من  وحی  مـی‌فرماید.  او  شنوا  و  نزدیک  است  ا‌و  اقوال  و  افعال  ما  بر  او  پنهان  نمی‌ماند)‌.(سبأ/48-50)

این  سوره  با  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  پایان  داده  می‌شود،  صحنه‌ای‌ که  دارای ‌گامهای ‌کوتاه  و  نیرومند  و  استوار  است‌.

*

(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ (1) یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ) (2)

(‌در  همین  جهان‌)  سپاس  خداوندی  را  سزا  است  که  تمام  آنچه  در آسمانها  و  زمین  است  از آن  او  است‌،  و  هـم  در  آن  جهان  سپاس  او را  سزا است‌،  (‌چرا کـه  حاکمیّت ‌و  مالکیّت  هر دو  جهان  از آن  او است‌)  و او کاربجا  و بس  آگاه  است‌. می‌داند  آنچه  را که  به  زمین  وارد  می‌شود،  و  آنچه  را  که  از آن  خارج  می‌شود،  و  آنچه  را  که  از آسمان  پائین  می آید  و آنچه  را  که  به  سوی  آن  بالا  می‌رود،  و  او  مهربان  و  بخشاینده  است‌.

سرآغاز  سوره‌ای  که  دربارۀ  انبازورزی  مشرکان  برای  یزدان‌،  و  پیغمبر  را  تکذیب‌ کردن‌،  و  شکّ  و  تردیدشان  دربارۀ  آخرت،  و  بعید  دانسـتن  رستاخیز  و  همایش  آخرت  و  حساب  و کتاب‌،  صحبت  می‌کند،  با  حمد  و  ثنای  خدا  شروع  می‏‎گردد.  خدا  خود  به  خود  سـتوده  است  -  هر چند که ‌کسی  از  انسانها  به  حمد  و ثنای  او  نپردازد  -‌و  او در  سراسر جهان  ستوده  است  و همۀ  هستی  به  تسبیح  و  تقدیس  او  می‌پردازد.  خدا  از  سـوی  آفـریده‌های  گوناگون  ستوده  می‌شود،  هر چن کـه  انسانها  از  سـائر  آفریده‌های  خدا  کنار  روند  و  از  راسـتای  کـار  هـمگان  منحرف  شوند.

همراه  با  حمد  و ثـنای  خدا  صفت  مـالکیّت  آنچه  در  آسمانها  و آنچه  در زمین  است  به  میان  می‌آید. کسی  با  خـدا  چیزی  نـدارد. کـسـی  در  آسمانها  و  در  زمین  مشارکتی  با  خدا  ندارد.  در  آسمانها  و  زمین  همه  چیز  از آن  خدا  است  .  .  .  این  قضیه  نخستین  در  عقیده  است‌،  قضیۀ  توحید  و  یگانه‌پرستی‌.  مالک  هر  چیزی  خدا  است‌،  خدائی‌ که‌ کسی  در  سراسر  این  جهان  فراخ  مالک  چیزی نیست جز او.

(وَلَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ).

و در  آن  جهان  هم  سپاس  او را  سزا است‌.

حمد  ذاتی‌،  و  حمدی ‌که  از  سوی  بندگان  خدا  انـجام  می‌گیرد،  حتّی  از  سوی ‌کسانی‌ که  در  دنیا  خدا  را  انکار  می‌کرده‌اند،  یا  از  روی ‌گـمراهی‌،  چـیزی  یـا  کسـی  را  شریک  او  می‌نموده‌اند،  در  آخرت  همه  چیز  معلوم  می‏‎گردد،  و  حمد  و ثنا  خالصانه  به  خدا  اختصاص  پـیدا  می کند.

(وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ).

و  او کاربجاو  بس‌ آگاه  است‌.

حکیم ‌کسی  است ‌که  هر  چیزی  را که  می‌کند  از  روی  حکمت  می‌کند،  و  او کار  دنیا  و  آخرت  را  از  روی  حکمـت  می‌گرداند  و  اداره  می‌نماید،  و یار  و  بار  سراسر  هستی  را  از  روی  حکمـت  می‏‎گرداند  و  می چرخاند  .  .  .  خبیـر کسی  است‌ که  هر  چیزی  را  می‌داند،  و  از  هرکاری آ‌گاه  است‌،  و  با  دانش  فراگیر و کامل  و  شامل  و  عمیق‌،  به  اداره‌ کردن  و  رو  به  راه  نمودن  هر  عملی  توانائی  دارد.  آن‌گاه  صفحه‌ای  از  صفحات  علم  خدا  را  نشان  می‌دهد،  صفحه‌ای‌ که  جولانگاه  آن  زمین  و  آ‌سمان  است‌:

(یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا).

می‌داند  آنچه  را  که  به  زمین  وارد  می‌شود،  و  آنچه  را  که  از آن  خـارج  مـی‌شود،  و  آنـچه  را  که  از  آسـمان  پـائین  می‌آید  و  آنچه  را  که  به  سوی  آن  بالا  می‌رود.

انسان  در  برابر  این  صفحۀ  نشان  داده  شده  در  چند  واژه  مــی‌ایسـتد،  و  نـاگـهان  خود  را  در  برابر  چـیزهای  هراس‌انگیز  فراوانی‌،  حرکتها،  حجمها،  شکلها،  معنیها،  و  سیماهای  زیادی  می‌بیند که  مرغ  خیال  تاب  ایسـتادن  و  نگریستن  بدانها  را  ندارد!

اگر  اهل  زمین  همگی  تمام  عمر  خود  را  وقف  دنبال ‌کردن  و  سرشماری  نمودن  چیزهائی‌ کنند کـه  در  یک  لحظه  روی  می‌دهند،  چیزهائی  که  ایـن  آیه  بدانها  اشـاره  می‌نماید،  قطعاً  از  دنبال‌ کردن  و  سرشماری  نمودن  آنها  عاجز  و  درمانده  می‌گردند!

در  همین  یک  لحظه‌،  چه  چیزهای  زیادی‌ که  به  زمین  فرو  می‌رود؟  چه  چیزهای  زیادی‌ که  از  زمین  بیرون  می‌آید؟  چه  چیزهای  فراوانی‌ که  در  همین  یک  لحظه  به  زمـین  وارد  می‌شود  و  فرو  می‌رود!  و  چه  چیزهای  فراوانی که  در  همین  یک  لحظه  از  زمـین  بیرون  می‌آید  و  فرا  می‌رود!

چه  چیزهای  فراوانی‌ که  به  زمین  وارد  می‌گردد  و  بدان  داخل  می‌شود؟  چند  دانه  در  زمین  نهان  می‌شود  یـا  در  گوشه  و کنار  این  زمین  پنهان  می‌گردد؟  چند کرم‌،  حشره‌،  مگس،  پشّه‌،  خزنده‌،  و .  .  .  در  نواحی  فراخ  زمین  به  زمین  فرو  می‌روند؟  چند  قطرۀ  آب،  ذرّه  غبار،  پـرتو  برق،  و  .  .  .  در گسترۀ  زمین  به  زمین  می‌افتد  و  آمیزۀ  آن  می‌گردد؟  چند  و  چند  چیزها  به  زمـین  وارد  و  داخل  می‌شود  و  چشم  خدا  بیدار  است  و  آنها  را  می‌پاید؟  چه  چیزها که  از  زمین  بیرون  می‌آید؟  چند گیاه  از  زمین  برمی‌دمد؟  چند  چشمه  از  زمین  برمی‌جوشد؟  چـند آ‌تشفشان  منفجر  می‌گردد  و  فوران  می‌کند؟  چه  گازها  و  بخارها  که  بالا  می‌رود؟  چه  چیزهای  پنهانی‌ که  آشکار  می‌گردد؟  چند  حشره  از لانه  و  سوراخهای  نـهان  خود  بیرون  می آیند؟  چند  و  چند  چیزهائی ‌که  دیده  می‌شوند  یا  دیده  نمی‌شوند؟  چه  چیزهائی‌ که  انسانها  بدانها  پـی  می‌برند؟  و  چه  چیزهائی‌ که  انسانها  بدانها  پی  نمی‌برند؟  و  .  .  .  همۀ  اینها  بسیار  بسیارند؟

چه  چیزها که  از  آسمان  نازل  می‌گردند؟  چه  قطره‌هائی  که  می‌بارند  و  به  زمین  می‌افتند؟  چـه  شـهابهائی‌ که  می‌درخشـند؟  چه  پـرتوهائی ‌که  می‌سوزا‌نـند؟  چه  نورهانی‌ که  می‌درخشند؟  چه  قضاها  و  قدرهائی‌ کـه  اجراء  می‌گردند؟  چه  قضاها  و  قدرهائی‌ که  مـقرّر  و  منظور  می‌شوند؟  چه  رحمتهای  فراوانی ‌که  شامل  هستی  می‌شود  و  برخی  از  بندگان  را  دربر  می‌گیرد؟  چه  رزقها  و  روزیهائی‌ که  خدا  آنها  را  برای  بعضی  از  بندگانش  می‌گستراند  و  فراوان  می‌گرداند؟  یا  آ‌نها  را  برمی‌چـیند  و  کم  و  اندک  می‌گرداند؟  .  .  .  و  چند؟  .  .  و  چه‌؟  .  .  شمار آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند!

چه  چیزها که  از  زمین  به  سوی  آسمان  صعود  کند  و  برمی‏خیزد؟  چه  نفسهائی‌ که  از گیاهان  یا  حیوانـات  یـا  انسانها،  و  دیگر  چیزهائی‌ که  انسانها  با  آنــها  آشـنائی  ندارند  و  از  آنها  بی‏اطّلاع  هستند  برمی‏خیزد؟  چه  دعاها  و  تمنّاهائی‌ که  آشکارا  یا  نهان  در  پیشگاه  یزدان  جـهان  سر  داده  شده  است  و  جز  خداوند  بزرگوار  آنها  را  نشنیده است‌.

چند  روح  و  روان  از  ارواح  و  روانهای  آفریده‌ها  مرده‌اند  که  ما  آنها  را  می‌شناسیم  یا  نـمی‌شناسیم‌؟  چند  فرشته  به  فرمان  جبرئیل  بالا  می‌روند؟  و  چند  روح  به  سوی  جهان  فرشتگان  بال  و  پر  می‌گشایند  و  در کرانه‌های  آسمانها  به  پرواز  درمی‌آیند  و  جز  خدا کسی  از  آنها  آگاهی  و  اطّلاعی  ندارد؟  باز  هم  بگوئیم  چه  اندازه  ذ‌ّرات  بخارها  از  دریاها  برمی‌خیزد؟  حه  اندازه  ذرّات  گازها  از  اجسام  بلند  می‌شود  و  بالا  می‌رود؟  و  چند؟  .  .  و  چه‌؟  .  .که  از  آنها  جز  خدا  اطّلاع  و  آگاهی  ندارد؟!

چه  اندازه  و  چه  چیزها  در  یک  لحظه  رخ  می دهد  و  شکل  می‌گیرد؟  دانش  انسانها  دربارۀ  همین  چیزهائی  که  در  یک  لحظه  رخ  می‌دهد  و  شکل  می‌گیرد کجا  و  این  همه  چیز کجا؟  اگر  انسانها  تمام  عمر  طولانی  خود  را  صرف  سرشماری  چیزهائی‌ کنند که  در  یک  لحظه  پـدیدار  و  نمودار  می‌گردند  و  رخ  می‌دهند  و  شکل  می‌گیرند،  کی  از  عهدۀ  سرشماری  آنها  برمی‌آیند؟  علم  فراگیر  و  فراوان  و  دقیق  و  تیزبین  و  ژرف  خدا  بر  همۀ  این  چیزها  احاطه  دارد  در  هر  مکانی  و  در  هر  زمانی‌ که  باشند  .  .  .  هر  دلی  و  هر  آنچه  از  رازها  و  خاطره‌ها که  در  آن  است‌،  و  هر  حرکات  و  هر  سکناتی‌ که  در  آن  است‌،  در  پیشگاه  چشم  خدا  روشن  و  عیان  است‌.  خدا  با  وجود  این‌،  بزه‌ها  وگناه‌ها  را  می‌پوشاند  و  می‌بخشاید  .  .  .

(وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ).

و  او  مهربان  و  بخشاینده  است‌.

تنها  یک  آیۀ  قرآن  بسان  همـین  آیه‌،  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  این  قرآن  سخن  انسانها  نیست‌.  مثل  این  تصوّر  جهانی  طبیعی  است ‌که  بر  دل کسی  از  انسانها  نمی‌گذرد.  مثل  این  تصوّر  جهانی‌،  انگیزه‌ای  از  سرشت  جهان‌بینی  انسانی  ندارد.  همـچون  احاطه‌ای‌ که  در  یک  پسوده  دیده  می‌شود،  بیانگر  ساختار  آفریدگار  ایـن  هستی  است  و  بس،  ساختاری‌ که  ساختار  بندگان  بدان  نمی‌ماند.

*

بعد  از  بیان  چنین  حقیقتی  آن  هم  در  قالب  تصویر زیبا  و  دل‌انگیزی  که  گسترۀ  فراخی  بدین سان  را  دربرگرفته  است‌،  منکر  شدن  فرا رسیدن  قیامت  توسّط‌ کافران  را  بیان  می‌دارد،  کافران  کوتاه‌بینی  که  نمی‌دانند  فردا  چه  چیز  بر  سرشان  می‌آید  و  چه  بازی کند  روزگار.  خدا  است ‌که  با  غیب  آشنا  است‌،  خدائی‌ که  هیچ  چیزی  در  آسمانها  و  زمین  از  دانش  او  نهان  و  پنهان  نمی‌شود  و  از  گسترۀ  آن  به  در  نمی‌رود.  قیامت  بناچار  باید  بیاید،  تـا  نیکوکار  به  پاداش  و  جزای  خود  نائل‌ گردد،  و  بدکار  به  پادافره  و  سزای  خود  برسد،  پاداش  و  جزا  و  پـادافره  و  سزای  کارهائی  که  در  این  جهان  کرده‌اند:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ (3) لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ (4) وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ) (5)

کافران  می‌گویند:  قیامت  هرگز  برای  (‌حساب  و  کـتاب  و  سـزا  و  جــزای‌)  مـا  بـرپا  نـمی‌شود.  بگـو:  چـرا،  بـه  پروردگارم  سوگند!  آن  کسـی  کـه  دانـای  راز  (‌نـهان  در  گسترۀ  جهان‌)  است‌،  قیامت  به  سراغ  شما  می‌آید  (‌و  خدا  به  اعمال  شما  رسیدگی  مـی‌نماید)‌.  بـه  انـدازۀ  سنگینی  ذرّه‌ای‌،  در  تمام  آسمانها  و  در  زمین  از  او  پنهان  و  نهان  نمی‏گردد،  و  نه  کم‌تر  از  اندازۀ  ذرّه  و  نه  بزرگتر  از  آن‌،  چیزی  نیست  مگر  این  که  در  کتاب  آشکاری  ثبت  و  ضبط  و  نگهداری  می‌شود.  (‌برپائی  قیامت  و  ضبط  اعمال  برای  این  است‌)  تا  خداوند  پاداش  کسـانی  را  بدهد  کـه  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  بایسته  و  شایسته  کرده‌انـد.  آنان  آمـرزش  (‌خـدا)  و  روزی  ارزشمند  و  فـراخـی  دارند.  (‌خـداونـد  آمـرزش  خـود  را  شــامل  لغـزشهایشان  می‏‎گرداند،  و  نعمت  فراوان  و  خوب  بهشت  را  بهرۀ  آنان  می‌سازد)‌.  کسانی  که  (‌در  دنیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کردند  آیات  ما  را  تکذیب  و  انکار  کنند،  و  تـصوّر  مـی‌کردند  کـه  (‌پیغمبر  را  شکست  می‌دهند  و  او  را)  درمانده  مـی‌سازند  (‌و  جلو  پخش  قرآن  و  فرمان  یزدان  را  مـی‌گیرند)‌.  آنـان  عذابی  از  بدترین  و  دردناک‌ترین  عذابها  را  خواهـند داشت.

انکار  آخرت  توسّط  کافران  بدین  خاطر  است  که  آنـان  حکمت  خدا  و  تقدیر  و  تدبیر او  را  درک  و  فهم  نمی‌کند.  حکمت  خدا  مردمان  را  بیهوده  به  خود  رها  نمی‌کند،  تـا  کسی ‌که  از  ایشان  بخواهد  نیکو کند،  و کسی‌ که  از  ایشان  بخواهد  بدی  کند،  و  آنگاه  نیکو‌کار  به  پاداش  و  جـزای  نیکی  خود،  و  بدکار  به  پادافره  و  سزای  بدی  خود  نرسد!  خداوند  بزرگوار  بر  زبان  پیغمبر‌انش  رانده  است  و  توسّط  ایشان  اعلام  داشته  است‌:  جزا  و  سزا  همه  یا  بخشی  از  آن  برای  آخرت  می‌ماند.  آن ‌کس‌ که  حکمت  خدا  را  در  آفریدگان  یزدان  درک  و  فهم  می‌کند،  می‌داند  که  آخرت  برای  پیاده‌ کردن  و  تحقّق  بخشیدن  وعدۀ  خدا  و  خبری ‌که  از  آخرت  داده  است‌،  لازم  و  ضروری  است‌.  ولی کسانی ‌که ‌کافرند  از  این  حکمت  در  پس  پرده‌اند  و  چیزی  از  آن  نمی‌دانند،  و  بدین  علّت  است‌ که  همچون  گفته‌ای  را  می‌گویند:

(لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ ).

قیامت  هرگز  برای  (‌حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزای‌)  ما  برپا  نمی‌شود.

خداوند  با  تأکید  و  تأیید  قاطعانه  بدیشان  پاسخ  می‌دهد: 

(قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ ).

بگو:  چرا،  به  پروردگارم  سوگند،  قیامت  بـه  سـراغتان  می آید.

خداوند  بزرگو‌ار  و  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  راست  فرموده‌اند.  کافران  غیب  نمی‌دانند  و  با  وجود  این  بیهوده  دم  می‌زنند  و  برای  خدا  تعبیر  و  تفسیر  کنند!  و  دربارۀ  چیزی  صحبت  می‌دارند که  از  آن  هیچ ‌گونه  علم  و  آگاهی  ندارند!  خدائی ‌که  فرارسیدن  قیامت  را  با  تأکید  بیان  می‌دارد،  او:

(عَالِمِ الْغَیْبِ).

آن  کسی  است  که  دانـای  راز  (‌نـهان  در  گسترۀ  جـهان‌) است.

سخن  خدا  حقّ  است  و  برخاسته  از آگاهی  و  اطّلاع  بر  چیزهائی  است‌ که  در  آنجا  است  و  فرمودۀ  او  قطعی  و  یقنی  است‌.

آن ‌گاه  این  آگهی  و  اطّلاع  را  به  شکل  جـهانی  عرضه  می‌دارد  همان‌ گونه‌ که  در  سرآغاز  سوره  گذشت.  ایـن  شکل  جهانی  نیز  به  نوبۀ  خود ‌گواهی  می‌دهد که  ایـن  قرآن  ساختۀ  انسـان  نمی‏باشد،  زیـرا  خیال  انسان  -  بدان ‌گونه ‌که  مشهور  و  معروف  است  -  بسان  این  شکلها  و  تصویرها  در  آن  نمی‌گنجد  و  همسان  چنین  شکلها  و  تصویرهائی  بر  دل  انسان  نمی‌گذرد:

(لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ) (3)

به  اندازۀ  سنگینی  ذرّه‌ای‌،  در تمام ‌آسمانها  و  در  زمین  از  او  پنهان  و  نهان ‌نمی‌گردد،  و نه  کم‌تر از اندازۀ  ذرّه  و نه  بزرگتر  از  آن‌،  چیزی  نـیست  مگـر  ایـن  کـه  در  کـتاب  آشکاری  ثبت  و  ضبط  و  نگهداری  می‌شود.

بار  دیگر  می‌گوئیم‌:  سرشت  این  تصوّر،  بشری  نیست.  همچون  تصوّری  سابقه‌ای  در سخنان  بشری  چه  شعر و  چه  نثر  ندارد.  هنگامی‏‎ که  انسانها  از  فراگیری  دانش  و  دقت  و  احاطۀ  آن  سخن  می‏‎گویند  بر دلهابشان  نمی‌گذرد  که  بدین  شکل  و صورت  شگفت  جهانی  آن  را  به  تصویر  بکشند:

(لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ ).

به  اندازۀ  سنگینی  ذرّه‌ای‌،  در  تمام  آسمانها  و  در  زمین  از  او  پنهان  و  نهان  نمی‏گردد،  و  نه  کم‌تر  از  اندازۀ  ذرّه  و  نه  بزرگتر  از  آن  ... 

من ‌که  در  سخنان  انسانها  رویکرد  و  جهت‌یابی  به  سوی  مثل  همچون  تصوّری  برای‌ علم ‌دقیق  و فراگیر سـراغ  ندارم‌.  این  خداوند  سبحان  است‌ که  خویشتن  را  توصیف  می‌کند،  و  دانش  خویشتن  را  به  تصویر  می‌زند  با  اوصاف  و  شیوه‌هائی ‌که  بر  دل  انسانها  نمی‌گذرد  و  به  خیال  آنان  درنمی‌آید!  بدین  وسیله  تصوّر  مسلمانان  را  دربارۀ  خدائی ‌که  می‌پرستند  بالا  می‏‎برد  و  اوج  می‌دهد،  و  آنان  به  هر  حال  خدا  را  با  اوصاف  شـایسته‌اش  در  حدود  توان  محدود  بشری  می‌شناسند.

نزدیک‌ترین  تفسیر  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:

(إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ) .

مگر  این  که  در  کتاب  آشکاری  ثبت  و  ضبط  و  نگهداری  می‌شود.

این  است‌ که  همچون‌ کتابی  علم  خدا  است‌،  علمی ‌که  هر  چیزی  را  فرا  می‌گیرد،  و  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  در  آسمانها  و  زمین‌،  و  نه ‌کوچک‌تر  و  نه  بزرگتر  از  آن‌،  از  دائرۀ  علم  یزدان  به  در  نمی‌رود  و  خارج  نمی‌شود.

اندکی  در  برابر  نگرش  این  فرمودۀ  خـداونـد  بزرگوار  می‌ایستیم  که  می‌فرماید:

(مِثْقَالُ ذَرَّةٍ . . .   وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ).

به  اندازۀ  ذرّه‌ای  .  .  .  و  نه  کوچکتر  از  آن‌.

ذرّه  یا  اتم  تا  چندی  قبل  معروف  و  مشـهور  بود که  کوچک‌ترین  جسم  از  اجسـام  است‌.  ولی  هم  ایـنک  انسانها  -  بعد  از  شکافتن  اتم  - ‌می‌دانند که‌ کوچک‌تر  از  ذرّه‌،  یعنی  ا‌تم  نیز  وجود  دارد،  و  آنها  اجزاء  اتم  هستند که  در  آن  روز  و  روزگار کسی  از  آنها  سراغ  نداشت  و  آنها  را  به  حساب  نمی‌آورد!  والامقام  خداوندی  است  که  به  بندگان  خود  می آموزد  از  اسرار  و  رموز  صفت  خود،  و  از  اسرار  و  رموز  آفریده‌های  خو‌د، هر چه‌ که  بخواهد  و  هر  وقت‌ که  بخواهد.

فرا‌رسیدن  قیامت  حتمی  و  قطعی  است‌.  دانش  خدا  هم  چیزی  از  دائرۀ  آن  به  در  نمی‌رود  و  خارج  نمی‌شود  چه  کوچک  باشد  و چه  بزرگ‌:

(لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ (4) وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ) (5)

 (‌برپائی  قیامت  و  ضبط  اعمال  برای  این  است‌)  تا  خداوند  پاداش  کسانی  را  بدهد  که  ایـمان  آورده‌انـد  و  کارهای  بایسته  و  شایسته  کرده‌اند.  آنان  آمرزش  (‌خدا)  و  روزی  ارزشمند  و  فراخی  دارنـد.  (‌خداونـد  آمـرزش  خود  را  شامل  لغزشهایشان  می‏‎گرداند،  و نعمت  فراوان  و  خوب  بهشت  را  بـهرۀ  آنـان  مـی‌سازد)‌.  کسانی  که  (‌در  دنـیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کردند  آیات  ما  را  تکذیب  و  انکار  کنند،  و  تصوّر  می‌کردند  که  (‌پیغمبر  را  شکست  مـی‌دهند  و  او  را)  درمـانده  مـی‌سازند  (‌و  جلو  پـخش  قرآن  و  فرمان  یــزدان  را  مــی‌گیرند)‌.  آنان  عـذابـی  از  بــدترین  و  دردناک‌ترین  عذابها  را  خواهند  داشت‌.

حکمت  و  قصد  و  تدبیری  در  میان  است‌.  اندازه‌گیری  و  سنجشی  و  تقدیری  در  آفرینش  است  تا  جزا  و  پـاداش  کسانی  داده  شود که  ایمان  آورده‌اند  و کارهای  نیکو  و  پسندیده‌ کرده‌اند،  و  تا  سزا  و  پادافره  کسانی  داده  شود که  در  دنیا  پیوسته  تلاش  می‌کرده‌اند  آیات  خدا  را  تکذیب  و  انکار کنند،  و  تصوّر  می‌کرده‌انـد که  می‌توانـند  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  شکست  بدهند  و  درمانده  بسازند  و  جلو پخش  قرآن  و  فرمان  یزدان  را  بگیرند!

کسانی ‌که  ایمان  آورده‌اند  و  ایمان  خـود  را  با  انجام  کارهای  پسندیده  عملاً  پیاده ‌کرده‌اند،  آنان  «‌مغفرت‌»  و  آمرزش  خطاها  و  اشتباهاتی  دارنـد که  از  ایشـان  سر  مـی‌زند،  و  دارای  «‌رزق‌ کـریم‌»  و  روزی  ارزشمـند  هستند.  واژۀ  رزق  در  این  سوره  بسیار ذکر  آن  می‌رود  و  از  آن  یاد  می‌گردد.  پس  مناسبت  دارد  که  از  نـعمتهای  آخرت  با  واژۀ  رزق  تعبیر گردد.  چه  به  هر  حال  نعمتهای  بهشت  رزقی  از  ارزاق  خدا  است‌.

کسانیکه  به  تلاش  می‌ایستند  و  تمام  توان  خود  را  برای  جلوگیری  از  آیات  خد‌ا  به‌ کار  می‏‎برند،  عذابی  از  عذابهای  سخت  خدا  را  دارند.  رجز[1] ‌،  عذاب  سخت  و  بد  است‌.  همچون  عذابی  سـزای  تلاش  و کوشش  و  مبارزه  و  رنج  ایشان  در راه  بد  و  ناپسند  است‌.

با  دادن  پاداش  و  پادافره  بدینان  و  بدانان  حکمت  و  تدبیر  خدا  تحقّق  حاصل  می‌کند،  و  حکمت  وجود  قیامت  در  می‌رسد که  قاطعانه  می‌گفتند که  هرگز  قیامتی  نمی‌آید  و  دامنگیرشان  نمی‌گردد.  قیامت  قطعاً  فرا  می‌رسد.

*

به  مناسبت  قاطعانه  سخن‌ گفتن  ایشان  از  نیامدن  قیامت  به  سراغشان  -‌ در  حالی ‌که  قیامت  غیب  است  و  به  خدا  اختصاص  دارد  -‌ و  تأکید  خدا  بر  فـرارسیدن  قیامت‌،  خد‌ائی ‌که  دانای  غیب  است‌،  و  به  مناسبت  تبلیغ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مردمان  آنچه  را که  یزدان  سبحان  بدو  دستور تبلیغ  آن  را  صادر  فرموده  است‌،  قرآن  مقرّر  می‌دارد: 

(الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ...). کسانی  که  فرزانه  و  آگاهند  می‌دانـند  و گواهی  می‌دهند  که  آنـچه  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  سوی  پروردگارش  نازل  گردیده  است  حقّ  است  و  به  راه  خداونـد  چیره  و  ستوده  رهنمود  می‌دارد  و  هدایت  می‌کند:

(وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ) (6)

کسانی  کـه  فرزانـه  و  آگاهند،  چیزی  را  کـه  از  سـوی  پروردگارت  بر  تو  نـازل  شده  است‌،  حـقّ  مـی‌بینند،  و  راهنمای  راه  خدای  چیره  و  ستوده  می‌دانند.

چنین  روایت  کرده‌اند که  مقصود  این  آیه  از کسانی‌که  فرزانه  و  آگاهند  اهل‌ کتاب  است‌،  آن‌ کسانی‌ که  از  روی  کتابشان  می‌دانند  این  قرآن  حقّ  است‌،  و  ایـن  قرآن  انسانها  را  به  سوی  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  مى کند.

جولانگاه  این  آیه  فراخ‌تـر  و  فـراگـیرتر  از  ایـن  است‌.  کسانی ‌که  فرزانه  و  آگاه  باشند،  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی ‌که  زندگی ‌کنند،  و  از  هر  نسل  و  از  هر  قبیله‌ای‌ که  باشند،  حقّانیّت  خدا  را  می‏بینند،  اگر  دانش  ایشان  راست  و  درست  باشد،  و  سزاوار  ایـن  بـاشد کـه  به  دانش  و  آگاهی  ایشان  ‌«‌علم‌»  گفت‌.  قرآن  کتاب  باز  و  گشوده‌ای  در  برابر  همۀ  نسلها  است‌.  حقّی  در  لابلای  قرآن  است ‌که  از خود  سخن  می‏‎گوید  و خـویشتن  را  معرّفی  مـی‌کند  برای  هر کسی‌ که  دارای  عـلم  و  دانش  راست  و  درست  باشد.  قرآن  از  حقّی  سخن  می‌گوید که  در  وجود  سراسر  این  هستی  است‌.  قرآن  صادق‌ترین  مترجم  ا‌ین  هستی‌،  و  توصیف‌کننده‌ترین  توصیف‌کنندۀ  حقّ  اصیلی  است ‌که  در آن وجود دارد.

(وَیَهْدِی إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ) .

و  به  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  می‌کند.

راه  خدای  چیره  و  ستوده‌،  همان  برنامه‌ای  است  که  خدا  آن  را  برای  هستی  خواسته  است‌،  و  آن  را  برای  انسانها  برگزیده  است  تا  گامهایشان  را  با  گامهای  این  هستی‌ که  در  آن  زندگی  می‌کنند  هماهنگ‌ گرداند.  این  برنامه  همان  قانونی  است ‌که  بر  همۀ  اندازه‌ها  و  سنجیده‌ها  و  مقدّرات  این  هستی‌،  از  جمله  زندگی  انسانها  محافظت  و  مراقبت  دارد،  زندگی  انسانها  هم  در  اصل  خود  و  در  پـیدایش  خود،  و  در  نظام  و  حرکت  خود،  از  این  جهان  هستی  و  از  آنچه  در گسترۀ  آن  است‌،  جدا  و گسیخته  نیست‌.

قرآن  به  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  مـی‌کند  با  جهان‌بینی‌ای‌ که  در  فهم  و  شعو‌ر  مؤمن  دربارۀ  هستی  و  ارتباطها  و  پیوندها  و  ارزشـهای  آن  ایـجاد  می‌کند،  و  انسان  در  پرتو  قرآن  می‌داند  چه  مکانی  در  هستی  دارد،  و  چه  نـقشی  از  آن  بر  عـهدۀ  او  است‌،  و  همکاری  و  همیاری  اجــزاء  جهان  پیرامونش  به  چه  شکلی  و  به  چه  شیوه‌ای  است‌،  و  او  و  اجزاء  جهان  پیرامونش  در  پیاده  کردن  و  تحقّق  بخشیدن  اراده  و  مشیّت  خدا  و  حکمت  او  از  آفرینش  جهان‌،  و  هماهنگی  حرکات  همگان‌،  و  توافق  و  همسفری  آنها  در  رو کردن  به  آفریدگار  این  هسـتی‌،  چگونه  است  و  چگونه  باید  باشد.

قران  به  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  مـی‌کند  با  تصحیح  بـرنامۀ  انـدیشیدن‌،  و  اسـتوار  داشتن  آن  بـر  پایه‌های  سالمی‌ که  همآوا  و  همنوا  با  آهنگهای  جهانی‌ای  است ‌که  بر  تارهای  فطرت  بشری  نواخته  می‌شود،  به  گونه‌ای‌ که  این  برنامه  اندیشۀ  بشری  را  به  درک  و  فهم  سرشت  این  جهان  فراخ  و  با  خواصّ  و  قوانین  آن  آشـنا  می‌سازد،  و  اندیشۀ  بشری  را  به ‌کمک ‌گرفتن  از  خواصّ  و  قوانین  آن  آشنا  می‌سازد،  و  اندیشۀ  بشری  را  به ‌کمک  گرفتن  از  خواصّ  و  قوانین  جـهان‌،  و  هماهنگی  با  آن  خواصّ  و  قوانین  وامی‌دارد،  و کاری  می‌کند کـه  با  خواصّ  و  قوانین  جهان  هسـتی  دشـمنی  و  بـرخوردی  نداشته  باشد  و  در  صدد  جلوگیری  و  ممانعت  از  آنـها  برنیا‌ید‌.

قرآن  به  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  می‌کند  با  بـرنامۀ  تـربیتی‌ای ‌که  فرد  را  آمـاده  می‌سازد  برای  پاسخگوئی  و  هماهنگی  با گروه  انسانها،  و گروه  انسانها  را  آماده  می‌سازد  برای  پاسخگوئی  و  هماهنگی  -  فـرد  فرد  و  دسته  دستۀ  آنان  -‌ با  مجموعۀ  آفریده‌هائی‌ که  این  جهان  هستی  را  آبادان  می‌گردانند،  و  همۀ  این  آفریده‌ها  را  آماده  می‌سازد  برای  پاسخگوئی  و  هماهنگی  با  سرشت  جهانی‌ که  در آن  زیست  می‌کنند  .  .  .  تمام  اینها  هم  سهل  و  ساده  و  آرام  صورت  می‌پذیرد.

قرآن  به  راه  خدای  چیره  و  ستوده  راهنمائی  می‌کند  با  قوانین  و  مقرّراتی‌ که  در  آن  است  و  با  فطرت  انسان  و  با  شرائط  و ظروف  زندگی  و  زندگانی  اصیل  او  راست  و  درست  درمی‌آید،  و  با  قوانین  و  سـنن ‌کلّی  هماهنگی  دارد که  بر  سائر  زنده‌ها  و  بر  همۀ  آفریده‌های  دیگر  حاکم  و  فرمانروا  است  و  انسانها  و  قوانین  و  مقرّرات  ایشان  نیز  از  این  قوانین  و  مقرّرات  بر کنار  نیستند.  انسانها  هم  ملّتی  از  این  ملّتهائی  هستند که  در  دائرۀ  این  جهان  بزرگ  بسر  می‏‎برند.

این‌ کتاب  راهنمای  بدین  راه  است‌.  راهنمائی  است‌ که  آفریدگار  انسان  و  آفریدگار  راه  آن  را  تهیّه‌ کرده  است  و  آشنای  بدین  و  بدان  است‌.  اگر  تو  در  راهی  به  مسافرت  بپردازی  و  راهنمائی  از  مـهندس  آن  راه  را  پـیدا کنی  خوشبخت  و  خوش‌شانس  خواهـی  بود.  پس  اگـر  تـو  ایجادکنندۀ  راه  و  آفـریدگار  روندۀ  راه  را  پیدا  کنی  چگونه  خواهی  بود؟‌!

*

پس  از  این  پسودۀ  بیدارکنندۀ  جهت‌دهنده‌،  نقل ‌گفتارشان  را  از  سر  می‌گیرد  دربارۀ  رسـتاخیز،  و  هراس  فراوان  ایشان  از  این‌ کاری‌ که  آن  را  شگفت  و  ناشدنی  می‏بینند،  و  می‌گویند کسی  از  همچون  چیزی  دم  نمی‌زند  مگر  این  که  دیوانه  و  جنّ‌زده  است‌،  چون  فقط  دیـوانه‌ها  و  جن‌ّزده‌ها  همچون ‌کار ناشدنی  و  شگفتی  را  می‌گویند،  یا  بر  خدا  دروغ  می‌بندند،  و  زبان  به  چیزی  می‌گشایند که  وقوع  آن  ممکن  نیست‌.

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ (7)‏ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ) (8)

کافران  (‌برخی  به  برخی  دیگر،  تمسخرکنان‌)  مـی‌گویند: 

آیا  مردی  را  به  شما  بنمائیم  که  شـما  را  خبر مـی‌دهد  از  این  که  هنگامی  که  پـیکرهایتان  کاملاً  مـتلاشی  شـد  (‌و  ذرّات  وجـودتان  در  جهان  پخش  و  پراکنده  گردید،  دوباره  زنده  می‌شوید  و)  آفرینش  تازه‌ای  پیدا  می‌کنید؟  آیا  او  بر  خدا  دروغ  می‌بندد؟  یا  نـوعی  دیوانگی  دارد؟  (‌و گر نه  انسان  صادق  و  عاقل  چگونه  لب  به  چنین  سخنی  می‏‎گشاید؟  چنین  نیست  که  ایشـان  تصوّر  مـی‌کنند.  نـخیر!)  بلکه  کسانی  که  به  آخرت  ایمان  ندارنـد،  گرفتار  عـذاب  (‌یک  نـوع  نگرانی  جانکاه‌)  و  گمراهی  عـجیب  (‌زندگی  نامفهوم  و  بی‌محتوا)  هستند  (‌و  با  وجود  ظـاهر  آراسته‌،  آرام  و  قرار  ندارند،  و  در حقیقت  ایشان  دیوانه  و  سرگردانند.  غـافل‌وار  بــه  مسـیر  نـادرست  و  گناه  آلودشان  ادامه  مـی‌دهند  تا  طومار  زندگی  نـنگینشان  درهم  پیچیده  می‌شود  و  به  دوزخ  درمی‌آیند).

تا  بدین  اندازه  اظهار  شگفت  می‌کرد‌ند  و  هراس  خود  را  نشان  می‌دادند  و  به  مقابلۀ  مسألۀ  رستاخیز  می‌پرداختند،  و  مردمان  را  از کار کسی  به  شگفت  می‌انـداختند  که  مـی‌گوید  رسـتاخیز  فرا  می‌رسد  و  زنـدگی  نوین‌  می‌آغازد.  به  مقابله  و  مبارزه  همچون  سخنی  با  شیوۀ  تند  ریشخند  برمی‌خاستند  و  نـنگین  و  نـامعقولش  جلوه  می‌د‌ادند:

(هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ) (7)‏

آیا  مردی  را  به  شما  بنمائیم  که  شـما  را  خبر مـی‌دهد  از  این  که  هنگامی  که  پیکرهایتان  کاملاً  مـتلاشی  شـد  (‌و  ذرّات  وجـودتان  در  جـهان  پــخش  و  پـراکنده  گردید،  دوباره  زنده  می‌شوید  و)  آفرینش  تازه‌ای  پیدا  می‌کنید؟‌.  آیا  شما  را  با  مرد  عجیب  و  غریبی  آشنا  سازیم‌ که  سخن  زشت  و  دور  از  عقلی  را  می‌گوید؟  او  حتّی  می‌گوید:  شما  پس  از  مرگ  و  فرسودن  و کاملاً  پخش  و  پراکنده  شدن‌،  آفرینش  نوینی  را  پـیدا  مـی‌کنید،  و  به  زندگی  مجدّد  برمی‌گردید!

بدین  شگفت‌ کردن  و  شگفت ‌گرداندن  ادامه  می‌دهند،  و  این  زشت  دیدن  و  زشت  نمودن  و  ننگین  و  بدنام‌ کردن  را  پی  می‌برید:

(أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ ).

آیا  او  بر  خدا  دروغ  می‌بندد؟  یا  نـوعی  دیوانگی  دارد؟  (‌و گر نه  انسان  صادق  و  عاقل  چگونه  لب  به  چنین  سخنی  می‌گشاید!)‌.

کسی  همچون  سخنی  را  -‌ به ‌گمان  ایشان  -‌ نمی‌گوید  مگر  ایـن ‌که  دروغگو  است  و  از  زبان  خدا  دروغ  می‌گو‌ید  و  چیزی  را  از  خدا  نقل  می‌کند که  خدا  گفته  است‌،  یا  این‌ که  جنّ‌زده  است  و  هذیان  و  یاوه  می‏‎گوید  یا  چیز  شگفت  و  ناشدنی  را  بیان  می‌د‌ارد!

این  همه  چیزها  را  چرا  می‌گویند؟  بدان  خاطر  می‏‎گویند  چون  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان  می‌فرماید:  شـما  دوباره  زنده  می‌شوید  و  آفرینش  نوینی  را  پیدا  می‌کنید!  آخر  آ‌نان  چرا  باید  تعجّب  بکنند؟  مگر  ایشان  قبلاً  از  خاک  آفریده  نشده‌اند؟  آنان  آفرینش  نخستین  را  شگفت  و  شگرف  نمی‏بینند!  ایشان‌ گمراهند  و  راهیاب  نمی‌گردند.  بدین  جهت  قرآن  بر ننگین ‌کردن  و  شگفت  زده  نـمودن  ایشان  پیرو  سخت  و  تند  و  هراسناکی  می‌زند:

(بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ) (8)

بلکه  کسانی  که  به  آخرت  ایمان  ندارنـد،  گرفتار  عذاب  (‌یک  نوع  نگرانی  جـانکاه‌)  و  گمراهی  عـجیب  (‌زندگی  نامفهوم  و  بی‌محتوا)  هستند  (‌و  با  وجود  ظاهر  آراسته‌،  آرام  و  قـرار  نـدارنـد،  و  در حقیقت  ایشـان  دیـوانـه  و  سرگردانند.  غافل‌وار  به  مسیر  نادرست  و  گناه ‌آلودشان  ادامه  می‌دهند  تا  طومار  زندگی  ننگینشان  درهم  پیچیده  می‌شود  و  به  دوزخ  درمی‌آیند)‌.

چه  بسا  مراد  از  عذابی ‌که  در  آن  هستند،  عذابی  باشد که  در  آخر‌ت‌ گریبانگیرشان  می‌شود.  ولی  به  سبب  قطعیّت  فرارسیدن  آن  انگار  هم  اینک  بدان  افتاده‌اند،  بسان  فرو  افتادنشان  به  گمراهی  شگفتی ‌که  با  وجود  آن  به  هدایت  و  راهیابی  ایشان  امیدی  نمی‌رود  ...  چه  بسا  این  تعبیر  بیانگر  معنی  دیگری  باشد،  و  آن  این  که‌:  کسانی‌ که  به  آخرت  ایمان  نمی آورند،  در  نـوعی  عذاب  زندگی  را  سپری  می‌کنند،  هم  بدان‌ سان‌ که  در  نوعی‌ گـمراهی  زندگی  را  طیّ  می‌کنند.  این  هم  حقیقت  ژرف  و اصیلی  است‌.  چه ‌کسی ‌که  بدون  ایمان  به  آخرت  زندگی  می‌کند،  در  یک  نوع  عذاب  روانی  زنـدگی  را  بسر  می‏‎برد.  هیچ ‌گونه  امیدی  نـدارد،  و کم‌ترین  انتظار  انصاف  و  عدالت  و  سزا  و  جزا  و  پاداش  و  پـادافره  را  در  برابر  کارهائی ‌که  در  دنیا  می‌کند  در  آ‌خرت  ندارد.  در  زندگی  هم  موقعیّتهائی  پیش  مـی‌آید  و  بلاها  و گرفتاریهائی  دست  می‌دهد که  انسان  تاب  و  توان  رویاروئی  با  آنها  را  ندارد  مگر  این ‌که  در  درونش  امید  به  آخرت  باشد،  و  به  پاداش  نیکو‌کار  و  به  عذاب  زشتکار  در  قیامت  عقیده  داشته  باشد،  و  مگر  این ‌که  برای  رضای  خدا کار  بکند  و  به  خشنودیش  در  آن  جهان  چشم  بدوزد،  جهانی‌ که  در  آنجا  هیچ گونه‌ کار کوچکی  و کار  بزرگی  هدر  نمی‌رود  و  بدون  سزا  و  جزا  نمی‌ماند،  و  اگر  به  اندازۀ  دانۀ  خردلی  کاری  صورت  بگیرد  و در میان  صخره  سـنگی  یـا  در  آسمانها  و  یا  در  نهانگاه  زمین  باشد،  خدا  آن  را  حاضر  می‌آورد  و  بدان  رسیدگی  می‌کند. کسی‌ که  از  این  پنجرۀ  تابان  و  شادی آور  و  آرام‏بخش  محروم  است‌،  بدون  شکّ  در  عذاب  بسر  می‏‎برد  همان ‌گونه‌ که  در گمراهی  بسر  می‏‎برد.  او  در  هر  دو تای  عذاب  و  گمراهی  زندگی  را  سپری  می‌کند،  در  حالی ‌که  هنوز  زنده  است  و  روی  زمـین  بسـر  می‏‎برد،  پـیش  از  آن‌ که  عذاب  آخـرت  گریبانگرش‌ گردد،  به  عنوان ‌کیفر  همین  عذابی  که  در  دنیا  بدان  گر‌فتار  است‌!

اعتقاد  به  آخرت  رحمت  و  نعمت  است‌،  رحمت  و  نعمتی  که  خدا  آن  دو  را  به ‌کسی  از  بندگانش  عطاء  می‌فرماید  که  در  پرتو  اخلاص  دل‌،  و  برگزیدن  حقّ‌،  و  عشق  به  هدایت‌،  سزاوار  آن  می‏‎گردد.

من  این  معنی  را  ترحیح  می‌دهم  و  به ‌گمانم  این  آیه  بدان  اشاره  می‌نماید.  این  آ‌یه  عذاب  و گمراهی  شگفت  را  بهرۀ ‌کسانی  می‌سازد  و  در کسانی ‌گرد  می آورد که  به  آخرت  ایمان  نمی‌آورند.

*

قرآن  تکذیب‌کنندگان  آیات  را  با  به  تصویر کشیدن  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  جهانی ‌که  ایشان  در  آن  خو‌اهند  بود  و  به ‌گمراهی  سخت  خود گرفتار  خواهند  آمد  - ‌اگر  خدا  بخواهد  -‌ بیدار  می‌گر‌داند.  این  صحنه‌،  صحنۀ  زمین  است‌ که  ایشان  را  در  خود  فرو  می‏‎برد،  و  صحنۀ  آسمان  است ‌که  بر آنان  سقوط  می‌کند  و  بر  سـرشان  فرو  می‌ریزد:

(أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِّنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) (9)

آیا  به  چیزهائی  که  پیش  رو  و  پشت  سر  آنان  از  آسمان  و  زمین  قرار دارد  نگاه  نمی‌کنند  (‌تا  ببینند  زیر  پایشان  کرۀ  مذاب  و  سوزان  و  در  حال  فـورانـی  است‌،  و  بـالای  سرشان  اشعۀ  کیهانی  و  سنگهای  سرگردانی  است‌،  و  انسانها  در  میان  دو  منبع  خطر  زندگی  مـی‌کنند؟‌)‌.  اگر  بخواهیم  ایشان ‌را  به  دل  زمین  فرومی‌بریم‌،  یا  این  که  قطعه‌هائی  از  آسمان  بر  سرشان  فرو  می‌افکنیم‌.  قطعاً  در  این  (‌چیزهائی  که  مـی‌بینند)  نشانه‌ای  (‌از  عظمت  و  قدرت  خدا)  است  برای  هر  بنده‌ای  که  بخواهد  به  سـوی  خدا  برگردد. 

این  یک  صحنۀ  حهانی  هولناک  است،  و  در  عین  حال  از  جملۀ  صحنه‌هائی  است ‌که  آنها  را  می‌بینند  یا  درک  و  فهم  می‌کنند.  چه  به  زمـین  فـرو  رفتن  رخ  مـی‌دهد  و  مردمان  آن  را  مشاهده  می‌کنند،  و داستانها  و روایتها  نیز  آن  را  نقل  می‌نمایند.  سقوط  تکّه‌هائی  از  آسمان  نیز  روی  می‌دهد  بدان  هنگام ‌که  شهابها  فرو  می‌افتند  و  صاعقه ها  درمی‌گیرند.  آنان‌ که  چیزی  از  اینها  را  دیده‌اند  یا  شنیده‌اند.  این  است ‌که  چنین  پسوده‌ای  بیهوشان  غافل  را  بیدار  می‌گرداند،  بیهوشان  غافلی  که  فرارسیدن  قیامت  را  بعید  و  دور  از  ذهن  می‌شمارند.  عذاب،  بسیار  بدیشان  نزدیک  است  اگر  خدا  بخواهد  در  همین  زمین  پیش  از  قیامت  بدانان  برساند.  ممکن  است  خدا  عذاب  را  از  همین  زمین  زیر  پایشان  و  از  همین  آسمان  بالای  سرشان‌ گریبانگیرشان ‌گرداند،  زمین  و  آسمانی‌ که  از  هر  سو  ایشان  را  در بر گرفته  است‌،  و گذشته  از  قیامت ‌که  در  علم  خدا  پیدا  و  در  دانش  غیر  او  ناپیدا  است‌،  زمـین  و  آسمان‌ که  از  ایشان  دور  و  نهان  نیست‌.  از  عذاب  خدا  کسی‌ که  در  امن  و  ا‌مان  و  غفلت  و  بیخبری  بسر  نمی‏برد  مگر  مردمان  فاسق‌.

در  این  چیزی‌ که  مـردمان  آن  را  می‏بینند  و  آسمان  و  زمین  نام  دارد،  و  در  این  چیزی ‌که  انتظار  می‌رود  و  فر‌و  رفتن  به  زمین  در  هر  لحظه‌ای  یا  سـقوط  تکّه‌هائی  از  آسمان  است‌،  نشانه‌ای  برای  دلی  است ‌که  مى خواهد  به  سوی  خدا  برگردد  و  از  سـرکشی  و  بزهکا‌ری  دست  بردا‌رد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) .

قطعاً  در  این  (‌چیزهائی  که  می‌بینند)  نشانه‌ای  (‌از  عظمت  و  قدرت  خدا)  است  برای  هر  بنده‌ای  که  بخواهد  به  سوی  خدا برگردد.

آن  بنده‌ای ‌که  بد‌ان‌ گمراهی  ژرف  و  سخت ‌گرفتارنمی‌آید.

 

---

[1] ‌رجز عـذابی است‌ کـه دلها از آن به لرزه درآید و باعث پریشانی ‌و سرگردانی مردم شود.(‌مترجم‌)