تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 21-10

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 21-10

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلاً یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (10) أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (11) وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ (12) یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ (13) فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ (14)‏ لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ (15) فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ (16) ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ (17) وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّاماً آمِنِینَ (18) فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (19) وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ (20) وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

این  مرحله‌،  شکلها  و گونه‌هائی  از  شکر  و  سرمستی‌،  و  شکلها  و گونه‌های  از  به  زیر  فرمان  برخی  از  بندگان  کشیدن  نیروها  و  آفریده‌هائی ‌که  برابر  عرف  و  عادت  مــعمول  و  مألوف  انسـانها  بـه  تسـخیر  درنـمی‌آیند،  در بر می گیرد.  ولی  عـرف  و  عـادت  مـعمول  و  مألوف  انسانها  قدرت  و  مشیّت  خدا  را  مقیّد  نـمی‌سازند.  از  لابلای  شکـلها  و گـونه‌های  شکـر  و  سـرمستی‌،  و  از  لابلای  شکلها  و گونه‌های  به  زیر  فرمان  برخی  از  بندگان  کشـیدن  نـیروهائی  و  آفریده‌هائی‌،  حقائقی  دربارۀ  شیاطین‌،  آشکار  و  جلوه‌گر  می‌آید،  شیاطینی  که  برخی  از  مشرکان  آنها  را  پرستش  می‌کردند،  یا  معتقد  بودند که  آن  شیاطین  از  غیب  اطّلاع  و  آگاهی  دارند،  در  صورتی  کـه  شـیاطین  از  غـیب  در  پس  پـرده‌انـد  و  بی‌خبرند.  چیزهائی  هم  دربارۀ  اسباب  و  علل  گمراهی  پـدیدار  و  جلوه‌گر  می‌آید،  اسباب  و  عللی‌ که  اهریمن  به  وسیلۀ  آنها  بر  انسان  چیره  می‌شود.  این  نـیز  روشـن  مـی‌گردد کـه  شیطان  هیچ ‌گونه  سلطه  و  قدرتی  بر کسی  ندارد  مگر  بر  شخصی ‌که  خودش  زمام  اختیار  خویشتن  را  به  دست  او  سپارد  و  تسلیم  وی  شود.  این  مرحله  پرده  از  تـدبیر  و  تـقدیر  خدا  در کشـف  چیزهائی  از کارهای  مردمان  برمی‌دارد،‌ کارهائی‌ که  پنهان  و  نهان  انجام  می‌پذیرند  و  خدا  آنـها  را  بـه  صـورت  واقـعیّت  پـدیدار  و  نمو‌دار  می‌فرماید  تا  به  سزا  و  جزای  آنها  در  آخرت  نائل ‌گردند.  با  یاد  آخرت،  این  مرحله  هم  به  پایان  می‌رسد،  همان‌ گونه  که  مرحلۀ  اول  سوره  به  پایان  امده  است‌.

*

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلاً یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (10) أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (11)

ما  به  داوود  از  جانب  خود  فضیلت  بزرگی  بخشیدیم‌.  (‌از  جمله  به  کوه‌ها  و  پرنده‌ها  دستور  دادیم  که‌)  ای  کوه‌ها  و  ای  پرندگان!  با  او  (‌در  تسـبیح  و  تـقدیس  خدا)  هـم آواز  شـوید.  هـمچنین  آهن  را  (‌هـمچون  مـوم‌)  بـرای  او  نـرم  کردیم  (‌تا  در  زره‌سازی  نیازی  بـه  تـافتن  آن  نـداشـته  باشد.  ما  به  داوود  دستور  دادیم‌)  که  زرّه‌هـای  کـامل  و  فراخ  بساز،  و  بافته‌های  (‌حلقه‌های  آنها)  را  بـه  انـدازه  و  متناسب  کن‌،  و  کار  شایسته‌ای  انجام  دهید  (‌و  دقّت  کافی  در  کـیفیّت  و  کـمیّت  مـحصول  و  مـصنوع  خود  داشـته  باشید)  چرا  که  من  می‌بینم  آنچه  را  که  انجام  می‌دهید  (‌و  ساخته  و  پرداختۀ  کسی‌،  بی‌حساب  و  کتاب  نمی‌ماند)‌.  داوود  بندۀ  مخلص  توبه ‌کاری  بود.  بسان  همان‌ کسی  بود  که  مرحلۀ  اوّل  با  یاد  او  به  پایان  امده  است‌:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ) .

قطعاً  در  این  (‌چیزهائی  که  می‌بینند)  نشانه‌ای  (‌از  عظمت  و  قدرت  خدا)  است  برای  هر  بنده‌ای  که  بخواهد  به  سوی خدا برگردد.

روند  قرآنی  پس  از  ایـن  اشـاره‌،  بر  داسـتان  او  پـیرو  می‌زند،  و  لطف  و  فضلی‌ که  خدا  در  حقّ  او  روا  داشـته  است  در  سرآغاز  آن  پیرو  ذکر  می‌کند.  آن‌ گاه  این  لطف  و  فضل  را  روشن  می‌سازد:

(یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ ).

ای  کوه‌ها  و  ای  پرندگان  با  او  (‌در  تسبیح  و  تقدیس  خدا)  هم‌آواز  شوید.

روایتها  یـادآور  می‌شوند  که  داوود  علیه السّلام  مزمورهای  زبور  خود  را  با  آهنگ  و  نوا  می‌خوانـد.  مزمورها  تسبیحات  دینی  بودند.  از  جمله  در کتاب  «‌عهد  قدیم‌»‌^[1]  بخشهائی  از  آ‌نها  ذکر  شده  ا‌ست‌،  و  خدا  از  هر کسی  بهتر  می‌داند  که  کدام  صحیح  و  کدام  نـادرست  است‌.  در  حدیث  صحیح  آمده  است‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  صدای  ابوموسی  اشعری رضی الله عنه  را  شنید،  بدان  هنگام‌ که  در  شب  قرآن  تلاوت  می‌کرد.  ایستاد  و  بدو گوش  فرا  داد.  سپس  فرمود: 

(لقد أوتی هذا مزماراً من زمامیر آل داود ).

بدین  مرد  آوا  و  نوائی  از  آواها  و  نواهای  شخص  داوود  داده  شده  است‌.

ا‌ین  آیه  فضل  و  لطف  خدا  بر داوود  علیه السّلام  را  به  تصویر  می‌کشد.  داوود  آن  اندازه  در  تسبیحات  و  دعاهای  خود  شفافیّت  و  خلوص  پیدا کرده  بود کـه  میان  او  و  مـیان  پدیده‌ها  پرده‌ها کنار  رفته  و  مانعها  برخاسته  بود.  حقیقت  پدیده‌ها  با  حقیقت  او  در  تسبیح  آفریدگارش  و  در  تسبیح  آفریدگارشان  پیوند  یافته  بو‌د،  و کوه‌ها  و  پرندگان  با  او  همآوا  و  همخوان  شده  بودند.  چرا که  میان  داوود  و  میان  پدیده‌ها  فاصله  و  مانعی  نمانده  بود.  در  آن  زمان ‌که  همۀ  پدیده‌ها  پیوند  یگانۀ  مسـتقیمی  با  خدای  خود  پـیدا  می‌کنند،  فرقها  و  جدائـیها  میان  نوعی  و  نـوعی  از  مـخلوقات  خـدا،  و  مـیان  پـدیده‌ای  و  پـدیده‌ای  از  پدیده‌های  خدا  از  میان  برمی‏خیزد،  و  همه  و  همه  به  حقیقت  یگانۀ  الهی  برمی‌گردند،  آن  حقیقتی که فاصله‌ها  و  جدائیها  پرده  بر آن  می‌اندازند. بدین  هنگام  است  که  همۀ  پدیده ها  در  تسبیح  و  تقدیس  آفریدگار  هماهنگ  می‌شوند،  و  در  نغمۀ  یگانه‌ای  به  یکدیگر  می‌رسند.  این  هم  درجه‌ا‌ی  از  اشراق  و  صفا  و  از  خود  بریدنی  است‌ که  کسی  بدا‌ن  درجه  نمی‌رسد  مگر  در  پرتو  فضل  و  لطف  خدا،  خدائی ‌که  حجاب  مـادی  را  از  وجود  آن‌ کس  می‌زداید،  و  او  را  به  هستی  خدادادی‌ای  می رساند که  در  آن  با  این  جهان‌،  و  با  همۀ  چیزهائی‌ که  در  آن  است‌،  و  با  همه  کسانی ‌که  در  آن  هستند،  بدون  سـدّها  و  مـانعها،  تماس  پیدا  می‌کند.

وقـتی ‌کــه  صـدای  داوود  علیه السّلام  به  نـغمه  درمی‌آمد  و  تسبیحات  خود  را  سرمی‌داد  و  آفریدگارش  را  به  بزرگی  می‌ستود  و  مدح ‌کبریائی  او  را  می‌گفت‌، ‌کوه‌ها  و  پرنده‌ها  آن  صدای  دلنشین  را  با  او  تکرار  می‌کردند،  و  جهان  آن  ترانه‌های  دلنواز  و  طنین‌انداز  در  هستی  یگانۀ  خود کـه  رو  به  آفریدگار  یگانۀ  خود  داشت  با  او  می‌خواند  .  .  .  این  لحظه‌های  شگفتی  است ‌که  مـزۀ  آن  لحظه‌ها  را  نمی‌چشد  مگر کسی‌ که  اطّلاع  از  آنها  را  داشته  باشد،  و  نوع  آنها  را  هـر چند که  لحظه‌ای  در  تـمام  زنـدگیش  آزموده  باشد.

(وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ) (10)

آهـن  را  (‌هـمچون  مـوم‌)  بـرای  او  نـرم  کردیم  (‌تـا  در  زره‌سازی  نیازی  به  تافتن  آن  نداشته  باشد).

این  نیز گوشه‌ای  از  فضل  و  لطف  خدا  در  حق  داوود  علیه السّلام  است‌.  در  سایۀ  این  روند  قرآنی  چنین  جلوه‌گر  می‌آید که  نرم‌ کردن  آهن  معجزه‌ای  بوده  است  و  با  مألوف  مردمان  نمی‌خوانده  است‌.  این  کار  تافتن  آهن  و  ذوب ‌کردن  آن  نبوده  است  تا  بدین  وسـیله  نـرم  شود  و  قابلیّت  به  شکلهائی  درآمدن  را  پیدا ‌کند  و  به  شیوه‌های‌ گوناگون  از  آن  استفاده  شود.  بلکه  -  خدا  هم  بهتر  می‌داند  -  معجزه‌ای  بوده  است  و  در  پرتو  آن  آهن  بدون  ابزار  معمولی  ذوب  و  نرم‌ کردن‌،  به  شکل  خمیر  درآمده  است‌.  تازه  اگر  تنها  خدا  داوود علیه السّلام  را  به  نحوۀ  ذوب‌ کردن  آهن  رهنمود  فرموده  باشد  فضل  و  لطف  قابل  ذ‌کری  بشمار  می‌آید.  و لیکن  ما  فضای  روند  و  سایه‌های  قرآن  را  تـرجیح  می‌دهیم‌،  و  آن  فضای  معجزات‌،  و  سایه‌های  خوارق  عاداتی  است  که  فراتـر  از  مألوف  مـردمان  و  کارهای معمولى  ایشان  است‌.

(أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ ).

(‌ما  به  داوود  دستور  دادیم‌)  که  زره‌هـای  کامل  و  فـراخ  بسـاز،  و  بــافته‌های  (‌حـلقه‌های  آنـها)  را  بـه  انـدازه  و  متناسب  کن‌. 

سابغات  به  معنی  زره‌ها  است‌.  روایت  شده  است‌ که  پیش  از داوود  علیه السّلام  زره‌ها  صفحه  صفحه  و  ورقه  ورقه  ساخته  می‌شد.  زره‌ای  یک‌ پارحه  مى گردید.  بدین  سبب  بدن  را  در بر  می‌گرفت  و  بر آن‌ سنگینی  می‌کرد.  خدا  به  داوود  الهام  فرمود که  زره‌ها  را  حلقه  حلقه  و تکّه  تکّه  و  تو  در  تو  بسازد.  حلقه‌ها  به  یکدیگر  فرو  بروند  و  متداخل  و متموّج  و نرم  باشند  و به  سادگی  با  حرکت  بدن  شکل  بگیرند  و  چین  و  چروک  بخورند.  بدو دستور  فرمود  حلقه‌ها  تنگ  یکدیگر  باشند  تا  استوار  و  محکم  باشند  و  تـیرها  از آنـها  نگذرد و  به  بدنها  نرسد.  اندازه‌گیری  و  تناسب  همین  است‌.  همۀ  این‌ کارها  از  راه  الهام  و  تعلیم  خدائی  بود.

داوود  و  اهل  او  مخاطب  قرار  می‌گیرند  و  بدیشان‌ گفته  می‌شود:

(وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (11)

و  کار  شایسته‌ای  انجام  دهید  (‌و  دقّت  کافی  در  کیفیّت  و  کمیّت  محصول  و  مصنوع  خود  داشته  باشید)  چرا  که  مـن  مـی‌بینم  آنچه  را  کـه  انـجام  مـی‌دهید  (‌و  سـاخته  و  پرداختۀ  کسی‌،  بی‌حساب  و  کتاب  نمی‌ماند).

نه  فقط  در  زره‌ها  خوب  و شایسته‌ کار  بکنید،  بلکه  در  هر  چیزی ‌که  انجام  می‌دهید  خوب  و  شایسته‌ کار بکنید،  و  خدا  را  در  نظر  داشته  باشید  و  بدانید که  هر کاری  را که  می‌کنید  می‏‎بیند  و  پاداش  و کیفر  آن  را  می‌دهد،  و  چیزی  از  دید  خدا  نهان  نمی‌ماند،  و  او  آن  را  می‏‎بیند  و  می‏‎باید. 

*

این  چیزی  بود که  خدا  آن  را  به  داوود  علیه السّلام  داده  بود.  و  اما  سلیمان  علیه السّلام خدا  فضلها  و  لطفهای  دیگری  را  بدو  ارمغان  داشته  بود:

(وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ (12) یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ) (13)

باد  را  مسخّر  سلیمان  کردیم  که  صبحگاهان  مسـیر  یک  ماه  را  می‌پیمود،  و شامگاهان  مسیر  یک  ماه  را،  و  چشمۀ  مس  مـذاب  را  بـرای  او  روان  سـاختیم‌،  و  پروردگارش  گروهی  از  جـنّیان  را  رام  او  کـرده  و  در  پـیش  او  کار  مـی‌کردند  و  اگر یکـی  از  آنها  از فرمان  مـا  سرپیچی  می‌کرد  (‌و  به  سخن  سـلیمان  گـوش  نـمی‌داد،  کیفرش  می‌دادیم  و)  از  آتش  سـوزان  بـدو  مـی‌چشانیدیم‌.  آنـان  هر چه  سلیمان  می‌خواست  برایش  درست  می‌کردند،  از  قبیل‌:  پرستشگاه‌های  عظیم‌،  مجسّمه‌ها،  ظرفهای  بزرگ  غذاخوری  همانند  حوضها،  و  دیگهای  ثـابت  (‌کـه  از  بزرگی  قابل  جابه‌جائی  نبود.  به  دودمان  داوود  گفتیم‌:‌)  ای  دودمان  داوود!  سپاسگزاری  (‌ایـن  هـمه  نعمت  را)  بکنید،  و  (‌بدانید  که‌)  اندکی  از  بـندگانم  سپاسگزارنـد  (‌و  خدای  را  به  هنگام  خوشی  و  نعمت  یـاد  مـی‌آرند.  پس  کاری  کنید  که  از  زمـرۀ  این  گروه  گزیده  شکرگزار باشید).

پیرامون  باد  را  به  تسخیر  سلیمان  در آوردن  روایـتهای  زیادی  نقل  شده  است‌.  سایه‌های  اسـرائـیلیّات  در  ایـن  روایتها  روشن  و  پدیدار  است  - ‌هر چند  هم  در کتابهای  اصلی  یهودیان  چیزی  از  ایـن  روایـتها  نـیامده  است  -  پرهیز از فرو رفتن  بدین  روایتها  سزاوارتر  است‌،  و  به  نصّ  قرآنی  بسنده‌ کردن  بهتر  و  به  امن  و  امان  از گناه  نزدک‌تر  است‌.  ما  در کنار  ظاهر  این  واژه  می‌مانیم  و  از  آن  تجاوز  نمی‌نمائیم‌.  از  نصّ  قرآنی  برمی‌آید که  خدا  باد  را  به  تسخیر  سلیمان  درآورده  بوده  است‌،  و  بامدادان  راه  یک  ماه  را  به  سوی  مکان  معیّنی  می‌پیمود که  در  سورۀ  انـبیاء  سرزمین  مـقدّس  نـامیده  شده  است‌.  و  شامگاهان  راه  یک  ماه  را  در  برگشتن  می‌پیمود.  این‌ کار  جهت  مصلحتی  بو‌ده  است  که  از  بامدادان  و  شامگاهان  این  مسافرت  حاصل  آمده  است‌.  سلیمان  با  آن  مصلحت  آشنا  بوده  است‌،  و  آن  را  به  فرمان  یزدان  پیاده  می‌کرده  است  و  حاصل  می‌آورده  است  .  .  .  ما  نـمی‌توانـیم  توضیحی  بر  این  بیفزائیم‌،  تا  به  افسانه‌هائی ‌گرفتار  نیائیم  که  هیچ‌ گونه  ضابطه‌ای  ندارند  و  هیچ ‌گونه  تحقیقی  در  این  باره  صورت  نپذیرفته  است‌.

(وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ ).

و  چشمۀ  مس  مذاب  را  برای  او  روان  ساختیم‌.

قِطْر،  مس  است‌.  روند  آیات  به  همۀ  ایـن  مـعجزه‌های  خارق‌العاده  اشاره  می‌نماید.  از  قبیل‌:  نرم  کـردن  آهـن  برای  داوود،  چه  بسا  چشمۀ  مس  مذاب  بدین  شکلی  بوده  باشد که  خداونـد  برای  سلیمان  علیه السّلام  چشمۀ  آتشفشانی  مس  مذابی  از  زمین  را  برجوشانده  باشد،  یا  بدو  الهام  فرموده  باشد که  مس  را  ذوب  بکند  تا  جاری  بشود  و  قالب‌ریزی‌ گردد  و  چکش ‌کاری  بشود.  این  هم  فضل  و  لطف  بزرگی  از  خدا  است‌.

(وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ).

و  پروردگارش  گروهی  از  جنّیان  را  رام  او  کـرده  و  در  پیش  او  کار  می‌کردند.

خدا  گروهی  از  جنّیان  را  مسخّر  سلیمان  علیه السّلام کرده  بود.  آنان  با  اجازۀ  پروردگار  به  فرمان  سـلیمان  علیه السّلام  کار  می‌کردند.  جنّ  به  هر  موجود  نهانی‌ گفته  می‌شود که  انسانها  آن  را  نبینند.  در  ایـنجا  آفریده‌هائی  هسـتند  و  خداوند  آنها  را  جنّ  نامیده  است‌،  و  ما  چیزی  از کار  و  بارشان  را  نمی‌دا‌نیم‌،  مگر  چیزی  را که  قرآن  از  آنها گفته  است  و  ذکر  فرموده  است‌.  قرآن  در  اینجا  بیان  می‌دارد  که  خداوند  دسته‌ا‌ی  از  ایشان  را  مسخّر  سلیمان  علیه السّلام  کرده  است ‌که  پـیغمبر  بـوده  است‌.  هر یک  از  آنـها  هم‌ که  سرکشی  و  نافرمانی  نموده  است  عذاب  خدا  او  را  دربر  گرفته  است‌:

(وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ) (12)

و  اگر  یکی  از  آنها  از  فرمان  ما  سـرپیچی  مـی‌کرد  (‌و  بـه  سخن  سلیمان  گوش  نمی‌داد،  کـیفرش  مـی‌دادیـم  و)  از  آتش  سوزان  بدو  می‌چشانیدیم‌.

چه ‌بسا  این  پیرو که  پیش  از  پایان  داستان  مسخّر کردن  ذکر  می‌شود‌،  ببانگر  این  باشد  که  جنّیان  فرمانبردار  خدا  بوده‌اند،  جنّیانی ‌که  برخی  از  مشرکان  بجز  خدا  ایشان  را  نیز  پرستش  می‌کرده‌اند.  مشرکان  هم  بسان  جنّیان  اگر  از  فرمان  یزدان  سرپیچی‌ کنند  به  عذاب  و  عقاب‌ گرفتار  می‌آیند  .  .  .  جنّیان  مسخّرسلیمان  علیه السّلام  بودند:

(یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ).

آنــان  هـر چـه  سـلیمان  مـی‌خواست  برایش  درست  می‌کردند،  از  قبیل‌:  پرستشگاه‌های  عظیم‌،  مـجسّمه‌ها،  ظرفهای  بزرگ  غذاخوری  همانند  حوضها،  و  دیگهای  ثابت  (‌که  از  بزرگی  قابل  جابه‌جائی  نبود(‌.

محاریب‌:  پرستشگاه‌های  عبادت  است‌.  تَماثیل‌:  تـصویرها  و  شکـلهائی  از  مس  و  تـخته  و چوب  و  غیره  است‌.  جَوابی‌:  جمع  جابیَة  است  و  آن  به  حوضی‌ گفته  می‌شود  که  آب  در  آن  جمع  می‌گردد.  جنّیان  برای  سلیمان  علیه السّلام  ظرفهای  بزرگ  و  محکم  و سنگینی  را  برای  پخت  و  پز  غذا  می‌ساختند  که  بسان  حوضها  بودند،  و  دیگهای  بزرگ  را  برایش  می‌ساختند که  از  بزرگى  و  سنگینی  از  جا  تکان  داده  نمی‌شدند  .  .  .  اینها  هـمه  نـمونه‌هائی  از  چیزهائی  بود که  خدا  جنّیان  را  برای  سلیمان  مسخّر کرده  بود  تا  آنها  را  با  اجازۀ  خدا  برای  او  انجام  دهند  هر  وقت  بخواهد.  همۀ  اینها  کارهای  خارق‌العاده‌ای  بودند  که  نمی‌توان  آنها  را  به  تصویر کشید  یا  تفصیل  و  تفسیر کرد.  جز  این  نمی‌توان‌ گفت‌ که  اینها کار  خدا  است‌.  این  تعبیر  و  توضیح  یگانۀ  همچون ‌کارهائی  است  و  بس.

این  امر  با  رویکرد  خطاب  به  داوود  پایان  می‌پذیرد: 

(اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْراً ).

ای  دودمـان  داوود!  سپاسگزاری  (‌ایـن  همه  نعمت  را)  بکنید.

اینها  را  مسخّر  شما کرده‌ایم‌ که  این  تسخیر  در  شخص  داوود  و  در  شخص  سلیمان  علیه السّلام  شکـل‌ گرفته  است  و  جلوه‌گر  آمده  است‌،  پس  ای  دودمان  داوود  خدا  را  سپاسگزار  باشید  و  شکـر  ایـن  هـمه  نـعمت  را  بجای  آورید.  ولی  به  سبب  آن  چیزهائی‌ که  خدا  مسخّر  شما  نموده  است  خود بزرگ ‌بینی  و  فخرفروشی  نکنید  و  تکبّر  نورزید.  عمل  صالح  و کار  خوب‌،  شکر  بزرگ  و  سپاس  سترگ  خدا  بشمار  می‌آید.

(وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ) (13)

اندکی  از  بندگانم  سـپاسگزارند  (‌و  خدای  را  بـه  هنگام  خوشی  و  ناخوشی  یاد  می‌آرند)‌.

این  یک  پیرو  بیائی  و  راهنمائی  از  پیروهای  قر‌آن  بر  داستانها  است‌.  این  پیرو  از  یک  سو  از  بزرگ  لطف  و  قبل  و  نعمت  خدا  پرده  برمی‏دارد،  تا  بدانجا  بزرگ  است ‌که ‌کم‌تر کسانی  سپاس  آن  را  می‌گزارند  و  شکر  آن  را  بجای  می‌آرند.  و  از  دیگر  سو  پـرده  برمی‏دارد  از  قصور  و کوتاهی  انسان  در  انجام  شکر  نعمت  و  فضل  و  لطف  یزدان‌.  انسانها  هر  اندازه  در  شکر  و  سپاس  یزدان  مبالغه  و  زیاده‌روی‌ کنند  از  وفای  شکر  و  سپاس  او  به  تمام  و  کمال  ناتوانند.  پس  چنانچه  از  اسـاس  کوتاهی  کنند  و  غفلت  ورزند  از  شکر  و  سپاس‌،  وضـع  چگونه  خواهد  بود؟‌!

این  آفریده  انسان  نام که  د‌ارای  تاب  و  توان  محدود  برای  شکر کردن  و  سپاس  نمودن  از  نعمتهای  خدا  است‌،  و  نعمتهای  خدا  هم  نامحدودند،  چه  می‌تواند  بکند  و  چه  چیز  از  او  ساخته  است‌؟  .  .

(وإن تعدوا نعمة الله لا تحصوها ).

اگر  بـخواهـید  نـعمتهای  خدا  را  بشـمارید  (‌از  بس  کـه  زیادند)  نمی‌توانید  آنها  را  شمارش  کنید. (ابراهیم/34ونحل/18)

این  نعمتها  انسانها  را  از  بالای  سرهایشان‌،  و  از  پائین  پاهایشان‌،  و  از  طرف  راستشان‌،  و  از  طرف  چپشان  فرا  می‌گیرد.  این  نعمتها  در  وجودشان  نیز کمین  می‌کند  و  از  وجودشان  برمی‌جوشد  و  سرریز  می‌شود.  اصـلاً  خود  انسانها  نعمتی  از  این  نعمتهای  بزرگ  هستند!

گروهی  با  یکدیگر  می‌نشستیم  و  با  یکدیگر  تبادل  آراء  می‌کردیم‌،  و  از  هر  دری  سخن  مـی‌گفتیم‌،  و  آنـچه  بـر  دلمان  می‌گذشت  بر  زبان  می‌آوردیم‌.  در  این  اوضاع  و  احوال‌ گربۀ ‌کوچک  ما  «‌سوسو»  پیدا  شـد.  در  ایـنجا  و  آنجا  پیرامون  ما  به  گشت  و گذار  پرداخت‌.  دنبال  چیزی  می‌گشت‌.  انگار  می‌خواست  از  ما  چیزی  را  طلب‌ کند،  ولی  نمی‌توانست  آن  را  بگو‌ید،  و  ما  هم  نمی‌دانستیم  چه  چیزی  را  می‌خواهد.  تا  وقتی‌ که  خدا  به  ما  الهام  فرمود  که ‌گربه  آب  می‌خواهد.  چنین  بود، ‌گربه  آب  می‌خواست‌.  او  بسیار  تشنه  بود،  ولی  نمی‌توانست  آن  را  بگو‌ید  و  یا  بدان  اشاره‌ کند  .  .  .  در  آن  لحظه  بود که  ما  متوجّه  شدیم  خدا  به  ما  چه  نعمتی  را  عطا  فرموده  است‌ که ‌گفتار  و  زبان،  و  درک  و  فهم  و  اندیشه  و  تدبیر  است‌.  سراپای  وجودمان  از  شکر  و  سپاس  لبریز  و  سرریز گردید  .  .  .  شکر  و  سپاس  ما کجا  و  آن  همه  نعمتها  و  لطفهای  فراوان  یزدان  کجا!

مدّت  زیادی  از  دیدن  خورشید  محروم  بودیم‌.^[2]  شعاع  خورشید گاهی  از  سوراخی ‌که  حجم  آن  از  یک  فوش  تجاوز  نمی‌کرد  به  داخل  می‌تابید  به  نوبه  یکی  از  ما  در  مقابل  این  شعاع  می‌ایستاد  و  سر  و  صورت  و  دستها  و  سینه  و  پشت  و  شکم  و  پـاهای  خود  را  تـا  آنـجا که  می‌توانست  در  برابر  شعاع  خورشید  نگاه  مـی‌داشت‌.  آن‌ گاه  جای  خود  را  به  دوستش  می‌داد  و کنار  می‌کشید  تا  او  نیز  از  این  نعمتی  برخوردار  شود که  او  برخوردار  شده  است‌!  فراموش  نمی‌کنم  نخستین  روزی  را که  بعد  از  آن  مدّتهای  مدید  خورشید  را  یـافتیم‌.  فراموش  نـمی‌کنم  هر یک  از  ما  چه  اندازه  شاد  و  مسرور  شـدیم‌،  و  ایـن  شادی  و  شادمانی  بر  چهره‌هایمان  پدیدار  و  بر  سراسـر  اندامهایمان  نمودار  بود.  هر یک  از  ما  با  نـغمۀ  بلند  و  کشـیده  می‌گفت‌:  الله‌!  این  خورشید  است‌،  خورشید  پروردگار  ما  است  و  هنوز  می‌درخشد  .  ٠٠  الحمدلله!  خدا  را  سپاس‌!

چه  اندازه  در  هر  روز  این  پرتوهای  حیاتبخش  را  بر  خود  می‌بینیم‌؟  چه  اندازه  غرق  نور  و گرمای  خورشید  می‌شویم‌؟  آیا  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  می‌پردازیم  و  نغمۀ  شکر  این  نعمت  را  زمزمه  می‌کنیم‌؟  چه  اندازه  شکر  این  فیض  و  برکت  فراگیری  را  می‌گوئیم ‌که  به  مـا  داده  شده  است  و  عطا گردیده  است‌،  بدون  این‌ که  پولی  را  بابت  آن  پـرداخت‌ کنیم‌،  و  رنـج  و  زحمتی  برای  آن  بکشیم‌؟

اگر  بخواهیم  در  برشمردن  نعمتهای  خدا  بدین ‌گو‌نه  پیش  برویم‌،  تمام  عمر  را  و  همۀ  جدّ  و  جهد  را  صرف  این ‌کار  خواهیم‌ کرد  و  به  چیزی  هم  نمی‌رسیم‌!  عمر کوتاه  بشر  و  توان  اندک  آنـان  کفایت  برشمردن  نعمتهای  خدا  را  نمی‌کند.  در  این  صورت  به  هـمین  اشارۀ  الهـام‌بخش  بسنده  می‌کنیم‌،  به  همان  شیوه ای‌ که  قرآن  در کار  اشاره  و  الهـام  دارد  تــا  هر  دلی  دربـارۀ  آن  اشـاره  و  الهـام  بیندیشد،  و  به  دنبال  آن  برود،  بدان  اندازه‌ که  خـدا  در  نعمت  شکر  مـوفّقش  مى‌دارد.  شکر  هم  نـعمتی  از  نعمتهای  خـدا  است  و کسـی  را  تـوفیق  ادای  آن  عـطا  می‌فرماید که  با  رو کردن  به  خدا  و  خود  باختی  و  خلوص  پیدا  کردن  سزاوار  آن  می‌گردد.

آن ‌گاه  با  نصوص  داستان  قرآنی  در  واپسین  صـحنه  به  پیش  می‌رویم‌،  صحنۀ  وفات  سلیمان  عایه السّلام  و  جنّیانی‌ که  به  فرمان  او کار  می‌کنند  و  هر چه  را  بدیشان  دستور  می‌دهد  انجام  می‌دهد.  در  همین  وقت ‌که  سلیمان  علیه السّلام   وفات  می‌کند،  آنان  سرگرم کارشان  هستند  و  از  مرگ  او  خبر  پیدا  نمی‌کنند،  تا  این‌ که  چوبخوارکهای  عصای  او  ایشان  را  از  این  امر  باخبر  می‌سازند،  چوبخوارکـهائی  که  از  مدّتها  پیش  دست‌انـدر کار  فرسودن  و  بوسیدن  عصا  بوده‌اند.  وقتی  که  سلیمان  علیه السّلام  فرو  مـی‌افتد،  جنّیان  متوجّه  واقعیّت  امر  می‌شوند:

(فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ) (14)‏

زمانی  که  بر  سلیمان  (‌که  سمبول  قدرت  و  عظمت  بود)  مرگ  مقرّر  داشتیم‌،  جنّیان  را  از  مرگ  او  نیاگاهانید  مگر  چوبخواره‌هائی  که  (‌مدّتها  بود  به  عصای  سلیمان  رخنه  کرده  بودند  و)  عصای  وی  را  می‌خوردند.  هنگامی  کـه  سلیمان  (‌که  در  میان  جنّیان  بر  عصای  خود  تکـیه  زده  بود  و  کارهای  ایشان  را  می‌پائید)  فرو  افتاد،  فهمیدند  که  اگر  آنان  از  غیب  مطّلع  می‌بودند،  در  عذاب  خوارکـنندۀ  (‌بیکاری  و  اسارت‌)  بـاقی  نـمی‌ماندند  (‌و  راه  خود  را  در  پیش  می‌گرفتند)‌.

اینان  همه  جنّیانند که  برخی  از  مردمان  به  پرستش  ایشان  می‌پردازند.  اینان  به  بیگاری  بنده ای  از  بندگان  یـزدان  درآمده‌اند.  اینان  از  غیب  نزدیک  هم  محروم  و  در  پس  پرده‌اند.  با  وجود  این  شگفتا  برخی  از  مردهان  آنـان  را  آگاه  از  غیب  دور  می‌دانـند،  و  از  ایشان  درخواست  اطّلاع  دادن  از  غیب  مکا‌نها  و  آسمانهای  دوردست  را  دارند!

* 

در  داستان  دودمان  داوود  صفحه‌ای  از  ایمان  به  خدا،  و  شکر  نعمتهایش‌،  و  حسن  استفاده  از  نعمتهایش‌،  نشـان  داده  می‌شود.  در  صفحۀ  مقابل  صفحۀ  سبأ  است‌.  در  سورۀ  نمل  چیزهائی  ذکر گردیده  است‌ که  میان  سلیمان  و  ملکۀ  اهالی  سبأ گذ‌شته  است‌.  در  اینجا  بر  اهالی  سبأ  پس  از  داستان  سلیمان  به  میان  مى آید.  این  خبر  اشـاره  دارد  به  این‌ که  حوادثی ‌که  در  ضمن  داستان  آمده  است  قبلاً  میان  ملکۀ  سبأ  و  سلیمان  روی  داده  است  و  پیشتر  گذشته  است‌.

این  فرض  را  ترجیح  می‏بخشد  این‌ که  داستان  در  اینجا  از  سرمستی  اهالی  سبأ  سخن  می‌گوید،  سرمستی  ایشان  به  سبب  نعمتهائی ‌که  بدانان  داد‌ه  شده  است‌.  پس  از  آن  از  زوال  و  پراکندی  ایشـان  در  ایـنجا  و  آنجا  و  نابود  شدنشان  صحبت  می‌کند.  آنان‌ که  در  روزگار  ملکۀ  سبأ  بوده‌اند  و  ملک  و  مملکت  بزرگ  داشته‌اند  و  در  خیرات  فراوان  و  خوشیهای  زیادی  زندگی  را  سپری  کرده‌اند.  خبر  ملکۀ  سبأ  با  سلیمان  در  سورۀ  نمل  آمده  است‌.  بدان  زمان‌ که  قاصدی  از  او  برای  سلیمان  حکایت  می‌کند  و  می‌گوید:

(إنی وجدت امرأة تملکهم , وأوتیت من کل شیء , ولها عرش عظیم . وجدتها وقومها یسجدون للشمس من دون الله).

من  دیدم  که  زنی  بر  آنان  حکومت  مـی‌کند،  و  همه  چیز  (‌لازم  برای  زندگی‌)  بدو  داده  شده  است‌،  و  تخت  بزرگی  دارد  (‌و  دربار  بسیار  مجلّلی‌)‌.  من  او  و  قوم  او  را  دیدم  که  بجای  خدا  برای  خورشید  سـجده  می‌برند.   (‌نمل‌/23و24) 

به  دنبال  آن  ملکه  با  سلیمان  تسلیم  و  مطیع  خداوند  جهانیان  می‌گردد.  حوادث  داستان  در  اینجا  به  دنبال  تسلیم  شدن  و  مطیع  فرمان  یزدان‌ گردیدن  ملکه  روی  مـی‌دهند،  و  از  چـیزی  سخن  می‌گوید که  پس  ا‌ز  روی‌ گردانی  اهالی  سبأ  از  شکر  و  سپاس  بر  نعمتهائی‌ که  در  آن  بسر  می‏‎برند،  روی  داده  است‌.

داستان  با  ذکر  رزق  و  روزی  و  ناز  و  نعمت  فراوانـی  می‌آغازد که  در  آن  بسر  می‌برده‌اند،  و  از  ایشان  خواسته  شده  است ‌که  به  اندازۀ  توان  شکر  بخشندۀ  نـعمتها  را  بجای  آورند: 

(لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ) (15)

برای  اهالی  سبأ  در  محل  سکونتشان  نشانه‌ای  (‌از  قدرت  خدا)  بود.  دو  باغ  (‌عظیم  و  گسترده‌)  در  سمت  راست  و  چپ  (‌شهر  یمن‌،  با  میوه‌های  فراوان.  بدیشان  گفته  شد:‌)  از  روزی  پـروردگارتان  بــخورید  و  شکـر  او  را  بـجای  آورید.  شهری  است  پاک  و  پاکیزه‌،  و  (‌پربرکت  و  نعمت‌،  و  آفریدگارتان‌)  پروردگاری  است  بس  آمرزنده‌.

سبأ  اسم  قومی  بود که  در  جنوب  یمن  زندگی  می‌کردند.  سرزمینهای  حاصلخیزی  داشتند.  هنوز  برخی  از  ایـن  سرزمینهای  سرسبز  و  خرّم  برجای  هستند.  تا  بدانجا  از  نردبان  ترقّی  بالا  رفته  بودند  و  پیشرفت ‌کرده  بودند که  آبهای  بارانهای  تندی  را  مهار  می‌کردند که  در  جنوب  و  شرق  از  سوی  دریا  به  سویشان  می‌آمد  و  می‌بارید.  بدین  منظور  سدّهای  طبیعی  ترتیب  می‌دادند،  سدّهائی  که  میان  دو کوه  قرار  می‌گرفتند  و  دو  سوی  آن‌ کوه‌ها  به  یکدیگر  می‌پیوستند.  در  دهانۀ  دو کوه  و  در  مرز  دشت  و  بیابان  سدّی  را  ساخته  بودند که  درهائی  برای  آن  ساخته  بودند که  باز  و  بسته  می‌شدند،  و  آب  زیادی  را  در  پشت  آن  جمع  آورده  بودند،  و  هر گونه‌ که  می‌خواستند  از  آب  فراوان  آن  سود  می‏بردند  و  استفاده  می‌کردند.  از  این  سدّ  آب  فراوانی  را  در  اختیار  مـی‌گرفتند  و  برای  رفـع  نیازمندیهای  خود  به‌ کار  می‏بردند.  این  سدّ  «‌سدّ  مأرَب‌»  نام  داشت‌.

باغهای  فـراوان  مـوجود  در  راست  و  شمال‌،  رمز  حاصلخیزی  و  سبز و  خرّمی  و  فراوانی  نعمت  و  رفاه  و  کالاهای  عالی  و  دلپسند  ا‌ست‌.  بدین  جهت  این  باغها  نشانه‌ای  بودند  برای  شناخت  دهنده  و  بخشندۀ  نعمتهائی  که  داشتند.  از  ایشان  خواسته  شده  بود که  از  رزق  و  روزی  خدا  استفاده  بکنند  و  سود  ببرند  و  سپاسگزار  و  شکرگزار  خدا  باشند:

(کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ ).

از  روزی  پـروردگارتان  بـخورید  و  شکر  او  را  بـجای آورید.

به  نعمت  خدا  تذکّر  داده  می‌شوند،  نعمت  شهر  خوب  و  پاکیزه‌،  و  بالاتر  از  آ‌ن  نـعمت‌،  بخشش  کوتاهی  در  شکرگزاری‌،  و  صرف  نظر کردن  از  بدیها  و گناهان‌.

(بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ) (15)

شـهری  است  پـاک  و  پـاکیزه‌،  و  (‌پـربرکت  و  نـعمت‌،  و  آفریدگارتان‌)  پروردگاری  است  بس  آمرزنده‌.

بزرگو‌اری  یزدان  بدیشان  در  زمین‌،  در  نعمت  و  رفاه  جلوه‌گر  است‌،  و  بزرگواری  یزدان  بدانان  در  آسمان‌،  در  عفو کردن  و  آمرزبدن  پدیدا‌ر  است‌.  پس  چه  چیز  ایشان  را  از  سپاسگزاری  و  شکرگزاری  واپس‌ کشید؟  بلی  آنان  شکرگزاری  نکر‌دند  و  به  یاد  خدا  نبودند  و  نشدند:

(فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ) (16)

امّـا  آنـان  رویگردان  شـدند  (‌و  مـغرور  رفـاه  و  لذائـذ  گشتند)‌،  بدین  سبب  ما  سیل  ویرانگری  را  بـه  سـویشان  روان  کردیم  و  باغهای  (‌پربرکت  و  پرمیوۀ‌)  ایشان  را  به  باغهای  (‌بــی‌ارزش‌)  بـا  مـیوه‌های  تـلخ‌،  و  درختهای  شوره‌گز  و  اندکی  درخت  سدر،  مبدّل  ساختیم‌.

اهـالی  سبأ  شکر  خدا  را  نکردند،  و  از کار  نـیک  رویگردان  شدند،  و  در  نعمتهائی  که  خدا  بدیشان  داده  بود  خوب  رفتار  نکردند  و  زیبا  از  آنها  سود  نبردند.  این  بود که  خدا  سبب  این  رفاه  حال  و  زندگی  خوبی  را  از  ایشان  گرفت ‌که  در  آن  بسر  می‏بردند.  سیل  ویرانگری  را  به  سیشان  روانه‌ کرد که  عَرِم  یعنی  سنگ  را  در  راه  می‌کند  و  با  خود  می‏‎برد  به  علّت  امواج  شدید  و  خروشانی‌ که  داشت‌.  این  آبها  سدّ  را  درهم  شکسـتند  و  آبها  روان  شدند  و  همه  چیز  را  زیـرگرفتند  و  غـرق  کردند.  بدین  خاطر  دیگر  از  آن  به  بعد  هیچ‌ گونه  آبی  اندوخته  و  جمع‌آوری  نـمی‌گردید.  سرزمینها  خشک  شدند  و  سوختند.  آن  همه  باغهای  فراوان  پـرنعمت  به  بیابان  برهوت  تبدیل  شدند  و  درختهای  بیابانی  سخت  و  سفت  در  آنجاها  روئید  و  اینجا  و  آنجا  پراکنده‌ گردید: 

(وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ) (16)

و  بــاغهای  (‌پـربرکت  و  پـرمیوۀ)  ایشـان  را  بـه  بـاغهای  (‌بی‌ارزش‌)  با  میوه‌های  تـلخ‌،  و  درختهای  شـوره‌گز  و  اندکی  درخت  سدر،  مبدّل  ساختیم‌.

خَمْط‌:  تلخ‌،  بدمزه  .  ...  درخت  اراک  یا  هر گونه  درخت  خاردار  را  می‌گویند.  أثْل‌:‌گز.  شوره‌گز  .  .  .  شبیه  درخت  طرفاء  است‌.  سِدْر:‌ کُنار  .  .  .  درخت  نبق.  ایـن  بهترین  درخت  ایشان  بود،  و  جز  اندکی  از  آن  برایشان  نمانده است.

(ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا ).

این  (‌تعویض  و  تبدیل‌،‌)  چیزی  بود  که  بـه  خـاطر  کـفران  نعمت‌،  ایشان  را  بدان  کیفر  دادیم‌.

ارجح  این  است  که  مراد  از:  «‌کـفروا»^[3] ‌ ‌کفران  نـعمت  باشد.

(وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ) (17)

مگر  ما  جز  ناسپاس  را  مجازات  می‌کنیم‌؟‌.

آنان  تا  این  زمان  در  روستاها  و  شـهرهای  خود  و  در  خانه‌های  خویش  بوده‌اند.  خدا  رزق  و  روزی  ایشان  را  کاست  و  بر  آنان  سخت‌ گرفت‌،  رفاه  و  نعمت  ایشان  را  به  زندگی  سخت  و  خشکی  تـبدیل‌ کرد،  ولی  ایشـان  را  متفرّق  و  پراکنده  نساخت‌،  و  آبادانی  و عمران  ایشان  و  آباد‌انی  و  عمران  روستاها  و  شهرهای  أمَّ ‌الْقُری‌،  یـعنی  مکّه  در  جزیرة‌العرب‌،  و  آبادانی  و  عمران  بیت‌المقدّس  در  شام‌،  هنوز  به  یکدیگر  متصل  بو‌ده  است‌.  یمن  پیوسته  در  شمال  مملکت  سبأ  آباد،  و  به  أم‌ّ‌القری  متّصل  بوده  است‌.  راه  میان  یمن  و  مکّه  صاف  و  صوف  و  دارای  امن  و  امـان  بوده  است‌،  و  مسـافران  در  آن  رفت  و  آمـد  داشته‌اند:

(وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّاماً آمِنِینَ) (18)

میان  آنان  و  شهرهای  دیگری  که  پربرکت  و  نعمت  کرده  بودیم‌،  شهرکها  و  روستاهائی  ساخته  و  پرداخته  بودیم  کــه  (‌از  یکـی‌،  دیگـری‌)  نـمایان  بود،  و  در  مـیان  آنـها  فاصله‌های  مناسب  و  نزدیک  به  هم  تـرتیب  داده  بـودیم  (‌به  گونه‌ای  که  امنیّت  برقرار  بود  و  نیازی  هم  به  حمل  آب  و  توشۀ  سفر  دیده  نمی‌شد.  توسّط  انبیاء  بدیشان  پـیام  دادیم  که‌)  شبها  و  روزها  در  امن  و  امان  در  آنجا  سیر  و  سفر  کنند  (‌و  از  حقّ  منحرف  نشوند  و  به  یاد  الطاف  خدا  باشند  و  پرستش  او  را  فراموش  ننمایند)‌.

گویند:  مسـافر  از  شـهری  بیرون  می‌آمد  و  پـیش  از  تاریکی  شب  به  شهر  دیگری  می‌رسید.  مسافرت  در  آن  نواحى  دارای  فاصله‌ها  و  مسافتهای  محدودی  بود،  و  مسافران  ایمن  بودند.  به  سبب  نزدیکی  مبدأ  و  مقصد  کاروانها  و  به  علّت  نزدیکی‌ کاروانسراهـا  و  مکانهای  استراحت  در  مسیر  راه‌ها  رفاه  و  آسودگی  فراوان  بود.  بدبختی  و  بدبیاری  به  اهالی  سبأ  روی  آورد،  و  نخستین  تهدید  سودی  بدیشان  نبخشید،  و  آنانرا  به  تضرّع  در  برابر  یزدان  نکشانید،  تا  چه  بسا  خدا  رفاه  و  آرامش  ایشان  را  بدیشان  بازگرداند.  بلکه  ادّعـاء  جـاهلانه  و  احمقانه‌ای  داشتند:

(فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا ).

امّـا  ایشـان  (‌مست  و  مـغرور  نـعمت  و  قدرت  گشتند  و  همچون  بنی‌اسرائیل  از  خوشیها  سیر  شـدند  و)  گـفتند:  پروردگارا!  فـاصله‌های  (‌مـنازل‌)  سـفرهای  مـا  را  زیـاد  بفرما  (‌تا  فقرای  بی  سر  و  پا  نتوانتد  همچون  مـا  اغنیاء  سفر  کنند)‌. 

ســفرهای  دور  و  دراز  و  دارای  فــاصله‌های  زیـاد  را  درخواست  کردند،  فاصله‌هائی  که  در  طو‌ل  سال  بیش  از  چند  بار  طی  نمی‌گردد  و  سفر  در  آنها  انجام  نمی‌پذیرد.  سفرهائی  را  نمی‌خواستند  که  فاصله‌های  کوتاهی  داشتند،  و کافه‌ها  و  کاروانسراهای  سر  راه‌ کاروانهای  آنـها  دور  از  یکدیگر  نبودند  و  لذّت  کوچها  را  اشباع  نمی‌کردند!  این  امر  هم  از  سرمستی  و  غرور  دل‌،  و  از  ظلم  و  سـتم  نفس  نشأت  می‌گرفت‌:

(وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ).

به  خود  ستم  کردند.

درخواست  ایشان  پذیرفته  گردید،  و لیکن  بدان‌ گونه  کـه  لازم  است  درخـواست  غــرور  و  سرمستی  پـذیرفته  می‌گردد:

(فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ ).

(‌ما  چنان  زندگانی  ایشـان  را  پـریشان  کـردیم  و  درهـم  پیچیدیم  که‌)  آنان  را  سخنانی  (‌بر  سر  زبانها)  نمودیم‌،  و  سخت  متلاشیشان  ساختیم  (‌و  هر  کدام  را  به  گوشه‌ای  از  جهان  پرت  کردم‌)‌.

پخش  و  پراکنده  گردیدند  و  در  نواحـی  جـزیرة العـرب  متفرّق  شدند،  و  جمعشان  از  هم  گسیخت‌.  داستانهائی  شدند که  راویان  به  نقل  آنها  پرداختند،  و  به  صـورت  قصّه‌هائی  بر  سر  زبان‌ها  افتادند.  به  دنبال  آن  که  مـلّتی  بودند که  در  زندگی  ارج  و  بهائی  داشتند  و  مردمان  از  ایشان  حساب  می‌بردند.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ) (19)

قطعاً  در  این  سرگذشت  نشانه‌های  عبرت  بـرای  هـمۀ  شکیبایان  سپاسگزار  است‌.

صبر  در کنار  شکر  ذکر  می‌شود  .  .  .  صبر  در  وقت  نداشتن‌،  و  شکر  بر  نعمت  در  وقت  داشتن‌.  در  داسـتان  سبأ  آیاتی  دربارۀ  اینان  و  آنان  است‌.  این  برداشتی  از  آیه  بود.  برداشت  دیگری  هم  در  میان  است‌.  چه  بسا  درآیۀ‌:

(وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً ).

میان  آنان  و  شهرهای  دیگری  که  پربرکت  و  نعمت  کرده  بودیم‌،  شهرکها  و  روستاهائی  ساخته  و  پرداخته  بودیم  که  (‌از  یکی‌،  دیگری‌)  نمایان  بود.

مقصود  از  «قُریً  ظاهرةً ‌»  شهرها  و  آبادیهای  چیره  و  صاحب  قدرت  باشد.  بدان  هنگام  که  اهالی  سبأ  مردمان  فقیری  می‌گردند،  و  زنـدگی  ایشـان  زنـدگی  سخت  صحرانشینی  می‌شود،  و  سفرها  و کوچهایشان  به  دنـبال  علفزارها  و  چشمه‌سارها  زیاد  می‌شود،  و  در  برابر  بلاها  و  آزمایشها  صبر  و  شکیبائی  خود  را  از  دست  می‌دهند  و  می‌گویند:

(رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا ).

پروردگارا!  فاصله‌های  سفرهای  ما  را  زیاد  بفرما.  یعنی  از  سفرهای  ما  بکاه ‌که  ما  خسته  و  درمانده  شده‌ایم‌.  ولی  این  دعا  را  با  تضرّع  و  زاری  و  توبه  و  برگشت  به  سوی  خدا  همراه  نکردند  تا  دعایشان  مورد  اجابت  قرار  گیرد  و  به  درخواسـتشان  پـاسخ  داده  شود.  در  نـعمت  سرمستی ‌کردند،  و  در  محنت  شکیبائی  نورزیدند.  ایـن  بود که  خدا  آنچه  خود  می‌خواست  بر  سـرشان  آورد،  و  آنان  را  سخت  متفرّق  و  متلاشی‌ کرد.  آنان  بعد  از  آن‌ که  وجـود  داشتند،  روایت  و  حکایت  شدند.  سخنانی  گردیدند که  بر  سر  زبانها  افتادند.  داستانی  شدند که  نقل  مجالس‌ گردید  .  .  .  پیروی  این  چنین  در  می‌رسد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ) (19)

قطعاً  در  این  سرگذشت  نشــانه‌های  عبرت  برای  هـمۀ  شکیبایان  سپاسگزار  است‌. 

این  پیرو  با  ناشکری  ایشان  بر  نعمت‌،  و  با  ناشکیبائیشان  در  محنت‌،  مناسبت  دارد  .  .  .  این  هم  رأی  و  نظری  است  که  دربارۀ  این  آیه  پیدا  کرده‌ام‌،  خدا  هم  دانـاتر  از  هر  کسی  به  مراد  و  مقصود  خویش  است‌.

*

در  پایان  این  داستان‌،  نصّ  قرآنی  از  چهارچوب  محدود  داستان  بیرون  می‌آید،  و  به  سوی  چهارچوب  تدبیر  عام  الهی‌،  و  تقدیر  محکم  فراگیر،  و  قانون  عام  الهی  می‌رود،  و  از  حکمتی  پرده  برمی‌دارد که  چکیدۀ ‌کلّ  داستان  است‌،  و  چیزی  را  می‌نمایاند که  در  خود  داستان  نهفته  است‌،  و  تقدیر  و  تدبیری  را  نشـان  می‌دهد که  در  پشت  سر  داستان  قرار  دارد:

(وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ (20) وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

واقعاً  ابلیس  پندار  خود  را  دربارۀ  آنان  راست  گرداند  (‌و  به  کرسی  نشاند)‌.  چرا  که ‌همگی  از او  پیروی  کردند  مگر  گروه  اندکی  از  مؤمنان‌.  شیطان  هیچ ‌گونه  قدرتی  بر  آنان  نداشت  (‌تا  با  آن  بـتواند  ایشـان  را  بـه  پیروی  از  خود  وا دارد.  تنها  کـاری  که  از  دست  او  ساخته  است‌،  وسوسه  است‌.  این  هم  بدو  داده  شده  است‌)  مگر  بـدان  خـاطر  تـا  بدانیم  که  چه  کسی  به  آخرت  ایمان  می‌آورد،  و  چه  کسی  در  بارة  آن  متردّد  می‌ماند.  پروردگار  تو  مراقب  (‌احوال‌)  و  نگهدار  (‌حساب  افعال  بندگان‌)  است‌.

قوم  سبأ  این  راه  را  در  پیـش ‌گرفتند،  راهی‌ که  بدین  پایان  انجامید.  بدان  خاطر  بود که  ابلیس  گمان  و  آرزوی  خود  را  دربارۀ  ایشـان  واقعیّت  بخشید،  و  پـنداری‌ کـه  در  قدرت  بر گمراه  کردنشان  داشت  محقّق  یافت‌.  ایشان  را  گمراه ‌کرد،  این  بود  که‌:

(فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ) (20)

همگی  از  او  پیروی  کردند  مگر  گروه  اندکی  از  مؤمنان‌. 

این  هم  در  میان ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  معمولاً  رخ  می‌دهد،  و  گروه  کمی  از  مؤمنان  یافته  می‌شوند کـه  از گـمراهـی  سرباز  می‌زنند،  و  ثابت  می‌کنند که  حقّ  و  حقیقت  ثابت  و  استوار  در  میان  است  و  هر کس  جویای  حقّ  و  حقیقت  باشد  و  آن  را  بطلبد  بدان  دسترسی  پـیدا  مـی‌کند،  و  می‌تواند  حتّی  در  تاریک‌ترین  و  ناجورترین  شرائط  و  ظروف  آن  را  بیابد  و  بدان  چنگ  بزند.  ابلیس  سلطه  و  قدرتی  بر  آنان  ندارد،  سلطه  و  قدرتی‌ که  نتوانند  به  دفع  آن  بکوشند  و  آن  را  از  میان  بردارند.  سیطره  و  غلبه‌ای  شیطان  بر  مردمان  ندارد.  شـیطان  بر  ایشـان  سلطه  و  قدرتی  بدان  اندازه  دارد که  هر کس  بخواهد  بـر  حقّ  استوار  بماند  توان  آن  را  داشته  باشد،  و کسی ‌که  حقّ  را  بخو‌اهد  و  نجوید  و  برنگزیند،  منحرف ‌گردد  و  به‌ کژراهه  افتد.  تا  در  جهان  واقعیّت  پدیدار  آید.

(مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ ).

چه  کسی  به  آخرت  ایمان  دارد.

و  ایمانش  او  را  از  انحراف  مصون  و  محفوظ  می‌نماید،  و  جدا  می‌شود  از:

(مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِی شَکٍّ ).

از  کسی  که  دربارۀ  آخرت  متردّد  است‌.

از  آن‌ کسی‌ که  متردّد  است  یا  به ‌گمراهی  پاسخ  می‌گوید  و  سرگشته  می‌شود.  نه  خدا  را  مراقب  و  محافظ  می‌بیند،  و  نه  به  روز  آخرت  چشم  می‌دوزد

خدا  می‌داند  چه  چیز  از  مردمان  سر  می‌زند،  پیش  از  این  که  آن  چیز  برای  مردمان  ظاهر  و  پـدیدار گردد،  ولی  خداوند  سبحان  جزا  و  سزا  را  مترتّب  بر  ظهور  و  بروز  آن  چیز  به  طور  عملی  در  دنیای  مردمان  می‌داند.  در  این  جولانگاه  فراخ  گشاد،  جولانگاه  تقدیر  و  تعبیر  خـدا  در  چـرخاندن  و گردانـدن  امـور  و  حـوادث‌،  و  جــولانگاهی ‌که  اهــریمن  در  آن  مردمان  را گمراه  می‌سازد،  بدون  این‌ که  سلطه  و  قدرتی  بر  آنان  داشته  باشد،  جز  بدان  اندازه‌ که  سرنوشتها  و  نتیجه‌های  نهان  در  علم  یزدان  در  سایۀ  چنان  سلطه  و  قدرتی  ظاهر  و  پدیدار  گردد،  در  همچون  جولانگاه  فراخی  داستان  سبأ  با  داستان  هر  قومی ‌گره  می‌خورد  و  پـیوند  پـیدا  مـی‌کند  در  هر  مکا‌نی  و  در  هر  جائی‌ که  باشند.  جولانگاه  نصّ  قرآنی  و  جولانگاه  این  پیرو، ‌گسترش  پیدا  می‌کند،  و  دیگر  به  داستان  سبأ  محصور  و  محدود  نمی‏‎شود،  و  بلکه  شایان  بیان  حال  جملگی  انسانها  مـی‌گردد.  چـه  این  داسـتان‌،  داستان  گمراه‌ کردن  و  هدایت  بخشیدن،  و  شرائـط  و  ظروف  و  اسباب  و  مقاصد  و نتائج  آن  دو  چیز  د‌ر  هر  حال  و  ا‌حوالی  است‌.

(وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (21)

پروردگار  تو  مراقب  (‌احوال‌)  و  نگهدار  (‌حساب  افـعال  بندگان‌)  است‌.

هیچ  چیزی  از  چشم  خدا  نهان  نمی‌ماند،  و هیچ  چیزی  نادیده‌ گرفته  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود.

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  چرخش  و گردش  دوم  سوره  با  سخن  از  آخرت  پایان  می‌پذیرد،  همان ‌گونه‌ که  چرخش  و گردش  اوّل  با  سخن  ا‌ز  آن  پایان‌ گرفته  بود.  همچنین  چرخش  و گردش  دوم  سوره  با  تکیه  بـر عـلم  خدا  و  حفاظت  و  مراقبت  او  پایان  می‏‎یابد.  این  دو  چیز،  یعنی  آخرت  و  علم  و  محافظت  و  مراقبت  خدا،  دو  موضوعی  هستند که  در  این  سور  سخت  بر آنها  تکیه  و تأکید  می‌شود. 

---

^[1] کتاب مقدّس به دو عهد جدید و قد‌یم تقسیم می‏شنود. عهد قدیم‌ به مجمو‌عۀ رسا‌‌ئلی‌گفته  می‌شو‌دکه پیش از عـیسی علیه السّلام بوده است‌. عهد جد‌ید به مجموعه رسائلی ‌گفته  می‌شود که تعالیم عیسی علیه السّلام و فرستاگان او در آنها ثبت و ضبط است‌.(متر‌جم)

^[2] به نظرم این محـرومیّت وقتی بوده است ‌که شهید سید قطب با جمعی از یاران در بیغوله‌های  زندان بوده‌اند. بدین موضوع در جائی از فی ظلال القرآن اشاره شده است‌. (‌مترجم‌)

[3] ‌کافر شدند. کفران نعمت‌ کردند. (‌مترجم‌)