تفسیر سورۀ ‌همزه مکّی و ٩ آیه است

سورۀ ‌همزه  مکّی  و  ٩  آیه  است

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (١)الَّذِی جَمَعَ مَالا وَعَدَّدَهُ (٢)یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ (٣)کَلا لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ (٤)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَةُ (٥)نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (٦)الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الأفْئِدَةِ (٧)إِنَّهَا عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ (٨)فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ) (٩)

وای  به  حال  هر که  عیبجو  و  طعنه‌زن  باشد!  همان  کسی  که  دارائی  فراوانی  را  گرد  می‌آورد  و  آن  را  بارها  و  بارها  می‌شمارد.  (‌چرا  که  از  شمردن  پول  و  سرشماری  دارائی  کیف  می‌کند  و  لذّت  می‌برد،  و  فکر  و  ذکرش  اموال‌،  و  معبود  و  مسجودش  درهم  و  دینار  است‌.  بـرق  این  بت  او  را  غرق  شادی  می‌کند،  و  نه ‌تنها  شخصیّت  خویش  که  تمام  شخصیّتها  را  در  آن  خلاصه  می‌کند!)‌.  آخر  گمان  می‌برد  که  دارائیش  بدو  جاودانگی  می‌بخشد!  (‌پس  چرا  چنین  بت  مشکل ‌گشائی  را  نپرستد  و  شخصیّت  همگان  را  در  پای  آن  قربانی  نکند؟‌)‌.  هرگز! هرگز  (‌چنین  نیست‌)‌.  او  بدون  شکّ  به  خردکننده  و  درهم ‌شکنندۀ  (‌اعضاء  و  اندام‌،  آتش  دوزخ  نام‌)  پرت  می‏‎گردد  و  فروانداخته  می‌شود.  تو  چه  می‌دانی  خردکننده  و  درهم‌ شکننده  چیست‌؟  آتش  برافروختۀ  خدا  است‌!  آتشی  که  (‌به  ژرفای  قالبها  که  کانون  کفر  و  کبر  و  فسق‌،  و  مرکز  حبّ  ثروت  و  قدرت  و  منزلت  دنیوی  بوده  است‌،  فرومی‌رود)  و  بر  دلها  مسلّط  و  چیره  می‌شود.  آن  آتشی  ایشان  را  دربـر  می‏‎گیرد  که  سرپوشیده  و  دربسته  است‌.  در  حالی  که  آنان  در  ستونهای  درازی  بسته  می‌شوند.

این  سوره  تصویری  از  تـصویرهای  واقعیّت  را  در  روزگار  نخستین  دعوت  نشان  می‌دهد.  این  تصویر  در  عین  حال  نمونه‌ای  است  که  در  هر  محیطی  تکرار  می‌شود  .  .  .  تصویر  شخص  پستی  است ‌که  نفس  کوچکی  دارد،  شخصی ‌که  مال  و  دارائی  را  می‌دهد،  و  نفس  او  در  سایۀ  آن  چیره  می‌شود  و  سیطره  پیدا  می‌کند  تا  بدانجا که  دیگر  از  عهدۀ  نفس  خود  برنمی‌آید!  چنین  شخصی  احساس  می‌کند  مال  و  ثروت  ارزش  والای  زندگی  است‌.  ارزشی ‌که  همۀ  ارزشهای  دیگر  و  همۀ  منزلتهای  دیگر  در  برابر  آن  کوچک  و  ناچیز  است‌.  از  جمله‌:  منزلتهای  مردمان‌،  و  منزلتهای  معنوی‌،  و  منزلتهای  حقائق‌.  حال  که  او  مال  و  ثروت  را  به  دست  آورده  است  پس  صاحب  منازل  و  مراتب  مردمان  و  ارجها  و  ارزشهای  ایشان  بدون  هیچ‌ گونه  حساب  و کتابی  شده  است!

همچنین  چنین  شخصی  می‌انگارد که  این  مال  و  ثروت  خدائی  گردیده  است‌،  خدائی  که  هر چیزی  را  می‌تواند  انجام  بدهد،  و  از  انجام  کاری  درمانده  نمی‌گردد!  حتّی  می‌تواند  از  مرگ  جلوگیری  بکند،  و  زندگی  را  جاودانه  سازد.  از  قضا  و  قدر  خدا  و  حساب  و کتاب  او  و  سزا  و  جزای  او  در  قیامت  جلوگیری ‌کند،  تازه  اگر  به  نظرش  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزائی  باشد!

بدین  سبب  با  مال  و  ثروت  نرد  عشق  می‌نازد.  با  این  عشق  می‌آید  و  می‌رود  و  مال  و  ثروتش  را  می‌شمارد،  و  از  شمارش  آن  لذّت  می‌برد.  در  وجـودش  غرور  بزهکارانه‌ای  پدیدار  می‌گردد.  غروری ‌که  باد  به  غبغبش  می‌اندازد،  و  او  را  بر  آن  می‌دارد  که  ارزش  و  بهای  مردمان  را  خوار  بدارد،  و  بزرگواریهای  ایشان  را  ناچیز  انگارد،  و  از  آنان  عیبجوئی ‌کند  و  ایشان  را  درهم  بشکند  .  .  .  با  زبان  به  عیبجوئیشان  می‌پردازد،  و  با  حرکات  به  تمسخرشان  می‌نشیند  و  مورد  استهزایشان  قرار  می‌دهد. 

این  عیبجوئی  و  استهزاء  چه  با  تقلید  حرکاتشان‌،  و  چه  با  تقلید  صداهایشان‌،  و  چه  با  تحقیر  صفات  و  سیماهایشان  باشد  .  .  . گاهی  از  ایشان  با گفتار  و  اشاره  عیبجو‌ئی  می‌کند.  زمانی  با  غمزه  و  ناز  و کرشمه  و  اداء  و  اطوار  به  تمسخرشان  می‌پردازد  و  عیبهایشان  را  برمی‌شمارد.  وقتی  با نگاه  تمسخرآمیز  بدیشان  مـی‌نگرد.  زمانی  با  حرکت  استهزاگرانه  بدانان  خیره  می‌شود!

این  تصویر  پست  و  حقیری  از  تصویرهای  نفس  بشری  است‌.  این  تصویر  پست  و  حقیری  از  تصویرهای  نفس  بشری  است‌. وقتی  چنین  نفسی  پدیدار می‌گردد که  نفس  انسان  از  مروّت  و  از  ایمان  خالی  می‌شود.  اسلام  این  تصویر  پست  و  پلشت  را  زشت  می‌شمارد،  چون  اسلام  از  اخلاق  والا  برخوردار  است  و  اخلاق  والا  را  دوست  می‌دارد.  اسلام  از  تمسخر  و  استهزاء ‌کردن  و عیبجوئی  نبودن،  در  موارد گوناگونی  نهی ‌کرده  است‌.  امّا  ذکر  آن  در  اینجا،  آن  هم  این ‌گو‌نه  زشت  شمردن  و  قبیح  قلمداد  کردن  همراه  با  تهدید  و  بیم،  بیانگر  این  است ‌که  اسلام  با  حالتی  رویاروی  شده  است‌ که  از  برخی  از  مشرکان  نسبت  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  در  حقّ  مؤمنان  سر زده  است  .  .  .  پاسخ  این ‌کار  زشت  و  پلشت  به  صورت  بازداشتن  سخت  و  شدید،  و  با  تهدید  هراسناک  و  هراس‌انگیز  داده  شده  است‌.  روایتهائی  وجود  دارد که  بعضی  از  اشخاص  را  نام  می‏‎برند،  و  این  تهدید  و  بیم  را  مربوط  بدیشان  می‏‎سپارند.  امّا  چنین  روایتهائی  مورد  اعتماد  نیست‌.  لذا  ما  بدانچه  در  بارۀ  این  آیات ‌گفته‌ایم  و  بیان  داشته‌ایم  بسنده  می‌کنیم  .  .  .

*

تهدید  و  بیم  این  سوره  به  صورت  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  جلوه‌گر  می‌آید.  صحنه‌ای ‌که  شکـل  عذاب  مادی  و  روانی  را،  و  شکل  آتش  محسوس  و  معنوی  را  به ‌تصویر  می‌کشد.  در این ‌تصویر،  تقابل  میان  جرم  و  شیوۀ  جزا  و  سزا  و  فضای  عقاب  و عـذاب‌،  ملاحظه  شده  است‌.  شکل  شخص  عیبجو  و  طعنه‌زن‌،  آن  کسی‌ که‌ پیوسته  مردمان  را  به  تمسخر مـی‌گیرد،  و  همیشه  عیبجوئی  می‌کند  از  خود  مردمان‌،  و  آبرو  و  احترام  ایشان  را  زیر  سؤال  می‏‎برد  و  مورد  طعن  و  تشر  قرار  می‌دهد،  و  مال  و ثروت  می‌اندوزد،  و گمان  می‏‎برد  مال  و ثروت  ضامن  جاودانگی  است‌،  در  مقابل  شکل  این  شخص  خودبزرگ‌بین  و  منکر  و  مسخره‌ کننده  و  خود  را  نیرومند  انگارنده  به  سبب  داشتن  مال  و  ثروت‌،  شکل  «‌پرت‌شده‌«  و  مهمل  و  افتاده  به  «‌خردکننده‌«  و  درهم‌شکننده‌ای  می‌آید که  بعضی  او را  و  عظمت  او  را  درهم  می‌ریزد  و  تکّه ‌تکّه  می‌کند.  و  آن‌:

(نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ) (٦)

آتش  برافروختۀ  خدا  است‌!.

نسبت  دادن  این  آتش  به  خدا،  و  این گونه  آن  را  به  خدا  اختصاص  دادن‌،  بیانگر  این  واقعیّت  است ‌که  این  آتش‌،  آتش  یگانه  ویژه‌ای  است‌،  و  همگون  آن  مشاهده  نشده  است  و  سابقه  ندارد. گذشته  از  این  می‌رساند که  این  آتش  ترسناک  و  هراسناک  و  وحشت‌انگیز  است‌.  این  آتش  «‌چیره  و  مسلّط  می‌شود»  بر  دل  چنین ‌کسی‌،  دلی  که ‌عیبجوئی  و طعنه‌ زدن  از آن  سرچشمه  می‏‎گرفت،  و  استهزاء  و  تمسخر  و  تکبّر  و  غرور  در  آن‌ کمین  می‌کردند  .  .  .  برای ‌تکمیل ‌تصویر این‌ فرد درهم ‌شکسته  و پرت  شده  و  مهمل  و  مطرود  از  لطف  خدا،  بیان  می‏‎گردد  این  آتش که  او  را  دربر گرفته  است  سرپوشیده  و  دربسته  است‌. کسی  نمی‌تواند  او  را  از  آن  نجات  بدهد  و  بیرون  بیاورد.  در  داخل  آن  هم  کسی  از  حال  او  نمی‌پرسد!  او  در داخل  آتش  به  ستونها  بسته  شده  است  همان ‌گونه ‌که  چهارپایان  بسته  می‌شوند  و  بدون  احترام  به  ترک  آنها  گفته  می‌شود.  در طنین  واژگان  شدّت  و  حدّت  پیدا  است‌: 

( عَدّدهُ... کَلّا... لَیُنبذّنّ... تَطّلعُ... مُمَدّدهٍ).

آن  را  بارها  و  بارها  می‌شمارد  .  ٠  .  هرگز! هرگز  .  .  .  به  خردکننده  و درهم  شکنده  پرت  می‏‎گردد  .  .  .  دراز.

در  معنیهای  عبارتها  نیز  تأکید کردن  به  شیوه‌های  گوناگو‌ن  تأکید  است‌:

(لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ (٤)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَةُ (٥)نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ) (٦)

هرگز! هرگز!  (‌چنین  نیست‌)‌.  او  بدون  شکّ  به  خردکننده  و  درهم‌ شکنندۀ  (‌اعضاء  و  اندام‌،  آتش  دوزخ  نام‌)  پرت  می‏‎گردد  و  فروانداخته  می‌شود  ...  .

این  چکیده ‌گوئی  و  پیچیده‌ گوئی‌،  به  دنبال  آن  پرسش  هراس‌انگیز،  و  آن ‌گاه  پاسخ  دادن  و  بیان ‌کردن  .  .  .  همۀ  اینها  از  شیوه‌های  تأکید کردن  و  بزرگ  و  سترگ  نشان  دادن  است  .  .  .  در  خود  تعبیر  سخن‌،  تهدید کردن  و  بیم  دادن  است‌:

( وَیلٌ ... لَیُنْبَذَنَّ ... الْحُطَمه ... نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (٦)الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الأفْئِدَةِ (٧)إِنَّهَا عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ (٨)فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ) (٩)

وای  به  حال  .  .  .  پرت  می‏‎گردد  و  فروانداخته  می‌شود  .  .  .  خردکننده  و  درهم‌ شکننده‌...  آتش  برافروختۀ  خدا  است‌.  آتشی  که  بر  دلها  مسلّط  و  چیره  می‌شود.  آن  آتشی  ایشان  را  دربر  می‏‎گیرد  که  سرپوشیده  و  دربسته  است‌.  در  حالی  که  آنان  در  ستونهای  درازی  بسته  می‌شوند. 

در  همۀ  اینها  نوعی  از  هماهنگی  تـصویری  و  شعوری  است ‌که  با کار  «‌‌عیبجو  و  طعنه‌زن‌«  همخوانی  و  همآوائی  دارد.

*

قرآن  مجید  رخدادهای  دعوت  را  پیگیری  و  دنبال  می‌کرد،  و  در  عین  حال  دعوت  را  رهبری  می‌نمود  و  رهنمود  و  رهنمون  می‌فرمود.  این  امر  اسلحۀ  برّندۀ  نابودکننده‌ای  بود که  مکر  و کید  نیرنگبازان  را  خنثی  می‌کرد  و  بر  باد  می‌داد،  و  دلهای  دشمنان  را  به  لرزه  درمی‌آورد،  و  جانهای  مؤمنان  را  برجا  و  استوار  می‌داشت‌.

ما  در  این  عنایت  یزدان  سبحان  به  پاسخ  دادن  چنین  تصویری‌،  دو  معنی  مهمّ  را  درمی‌یابیم‌:

اوّل‌:  زشت  شمردن  سقوط  اخلاقی‌،  و  پلشت  داشتن  این  تصویر  پست  و  فرودین  نفسها.

دوم‌:  دفاع  از  مؤمنان‌،  و  حفظ  نفسهایشان  از  این ‌که  خواری  تحقیر  بدانها  رخنه  کند  و  بخزد،  و  آگاه  کردن  مؤمنان  از  این‌ که  یزدان  سبحان  می‏‎بیند  آنچه  برایشان  پیش  می‌آید  و  بر  سرشان  می‌آید،  و  آن  را  بدو  پست  می‌شمارد،  و  در  برابر  آن  بازخواست  می‌کند  و کیفر  می‌دهد  .  .  .  این‌ کار  بس  و  بسنده  است  برای  ارتقاء  بخشیدن  و  بالا  بردن  جانهای  مؤمنان‌،  و  برتری‌ گرفتن  جانهایشان  بر  مکر  و کید  پست  و  پلشت  .  .  .