تفسیر نور:
سوره طه آیه 1
متن آیه :
طه
ترجمه :
طا . ها .
توضیحات :
« طه » : ( نگا : بقره / 1 ) .
سوره طه آیه 2
متن آیه :
مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! ) ما قرآن را برای تو نفرستاده‌ایم تا ( از غم ایمان نیاوردن
کافران ، و نپذیرفتن شریعت یزدان ) خویشتن را خسته و رنجور کنی .
توضیحات :
« لِتَشْقَیا » : تا خود را به رنج و زحمت اندازی ، و خویشتن را نابود سازی ( نگا : کهف / 6 ، شعراء / 3 ، فاطر / 8 ) .
سوره طه آیه 3
متن آیه :
إِلَّا تَذْکِرَةً لِّمَن یَخْشَى
ترجمه :
لیکن آن را برای پند و اندرز کسانی فرستاده‌ایم که از خدا می‌ترسند ( و از او اطاعت میکنند ) .
توضیحات :
«
إِلاّ » : لیکن . امّا . « إِلاّ تَذّکِرَةً » : لیکن برای پند و اندرز .
استثناء منقطع است . « تَذْکِرَةً » : آنچه مایه یادآوری و سبب پندآموزی
گردد . مصدر باب تفعیل است ( نگا : اعلی / 9 و 10 ) .
سوره طه آیه 4
متن آیه :
تَنزِیلاً مِّمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَالسَّمَاوَاتِ الْعُلَى
ترجمه :
از سوی کسی نازل شده است که زمین و آسمانهای بلند را آفریده است .
توضیحات :
«
تَنزِیلاً » : فرو فرستادن . مفعول مطلق فعل محذوف ( نَزَّلَ ) است ( نگا :
اسراء / 106 ) . می‌تواند به معنی اسم مفعول ، یعنی ( مُنَزَّل ) باشد (
نگا : انعام / 114 ، شعراء / 194 ) . « الْعُلَیا » : جمع عُلْیا ، رفیع ،
بلند .
سوره طه آیه 5
متن آیه :
الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى
ترجمه :
خداوند
مهربانی ( قرآن را فرو فرستاده ) است که بر تخت سلطنت ( مجموعه جهان هستی )
قرار گرفته است ( و قدرتش سراسر کائنات را احاطه کرده است ) .
توضیحات :
«
الرَّحْمنُ » : خبر مبتدای محذوف است و تقدیر چنین است : هُوَ الرَّحْمنُ .
« الْعَرْشِ » و « إسْتَوَیا » : ( نگا : بقره / 29 ، اعراف / 54 ) .
سوره طه آیه 6
متن آیه :
لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى
ترجمه :
از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین و آنچه در میان آن دو و آنچه در زیر خاک ( از دفائن و معادن ) است .
توضیحات :
« الثَّرَیا » : خاک . زمین . « مَا تَحْتَ الثَّرَیا » : آنچه در درون خاک و در اعماق زمین است .
سوره طه آیه 7
متن آیه :
وَإِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! ) اگر آشکارا سخن بگوئی ( یا پنهان ، برای خدا فرق نمی‌کند ) و
نهانی ( سخن گفتن تو با دیگران را ) و نهان‌تر ( از آن را که سخن گفتن تو
با خودت و خواطر دل است ) می‌داند .
توضیحات :
« إِن
تَجْهَرْ . . . » : اگر آشکارا سخن بگوئی . مخاطب پیغمبر و به تبع او
پیروانش می‌باشد . یا مخاطب خود « انسان » و عام است . « السِّرَّ » :
مراد نجوای با دیگران است . « أَخْفَیا » : مراد چیزهائی است که به دل
می‌گذرد ، اعم از اندیشه و وسوسه و نیّت ( نگا : ملک / 13 ، ِ / 16 ) .
سوره طه آیه 8
متن آیه :
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْأَسْمَاء الْحُسْنَى
ترجمه :
او خدا است و جز خدا معبودی نیست . او دارای نامهای نیکو است .
توضیحات :
«
أَللهُ » : خبر مبتدای محذوف است . « الأسْمآءُ الْحُسْنَیا » : نامهای
نیکو . وجه تسمیه اسماء حُسنی ، بدان جهت است که بر تنزیه و کمال عظمت و
قدرت دلالت دارند ( نگا : اعراف / 180 ، اسراء / 110 ) .
سوره طه آیه 9
متن آیه :
وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَى
ترجمه :
آیا خبر ( سرگذشت شگفت ) موسی ( با فرعون ) به تو رسیده است ؟
توضیحات :
«
هَلْ أَتَاکَ » : آیا به تو رسیده است ؟ عربها برای تثبیت خبر در دل
مخاطب ، آن را با استفهام می‌آغازند و وی را بدین وسیله تشویق و ترغیب به
شنیدن می‌نمایند . « حَدِیثُ » : سخن . مراد خبر و قصّه است .
سوره طه آیه 10
متن آیه :
إِذْ رَأَى نَاراً فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَاراً
لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى
ترجمه :
وقتی
( در دل شب تاریک سردی ، به هنگام مراجعت از مَدْیَن به مصر ، از دور )
آتشی را دید و به خانواده خود گفت : اندکی توقّف کنید که آتشی دیده‌ام .
امیدوارم از آن آتش ، شعله‌ای برایتان بیاورم ، یا این که در دور و بر آتش
راهنمائی را بیابم ( و راه را از او بپرسم ) .
توضیحات :
«
أُمْکُثُوا » : توقّف کنید . اندکی بایستید . « ءَانَسْتُ » : دیده‌ام .
از مصدر ( إیناس ) که به معنی احساس کردن چیزی است که موجب خوشحالی و آرامش
باشد ، برعکس « توجّس » که به معنی احساس کردن چیزی است که موجب خوف و
هراس است . « قَبَسٍ » : شعله برگرفته از آتش بر نوک چند چوب . « هُدیً » :
راهنما . راهنمائی ( نگا : بقره / 2 ) .
سوره طه آیه 11
متن آیه :
فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی یَا مُوسَى
ترجمه :
هنگامی که به کنار آتش رسید ، ( از سوئی ) ندا داده شد : ای موسی !
توضیحات :
« نُودِیَ » : صدا زده شد . مجهول ( نادی ) است .
سوره طه آیه 12
متن آیه :
إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى
ترجمه :
بدون شکّ من پروردگار تو می‌باشم . کفشهایت را از پا بیرون بیاور ، چرا که در سرزمین پاک و مبارک « طُوی » هستی .
توضیحات :
«
إِخْلَعْ نَعْلَیْکَ » : کفشهایت را از پا بیرون بیاور . در آن زمان بیرون
آوردن کفش نشانه تواضع و ادب بوده است ( نگا : المصحف المیسّر ) . « طُویً
» : طُوی ، نام سرزمین کنار کوه طور است .
سوره طه آیه 13
متن آیه :
وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى
ترجمه :
من تو را ( برای مقام رسالت ) برگزیده‌ام ، پس گوش فراده بدانچه وحی میشود ( تا آن را خوب بیاموزی و به قوم خود برسانی ) .
توضیحات :
« إِخْتَرْتُکَ » : تو را برگزیده‌ام .
سوره طه آیه 14
متن آیه :
إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی
ترجمه :
من
« الله » هستم ، و معبودی جز من نیست ، پس تنها مرا عبادت کن ، ( عبادتی
خالص از هرگونه شرکی ) ، و نماز را بخوان تا ( همیشه ) به یاد من باشی .
توضیحات :
«
لِذِکْرِی » : برای این که همیشه به یاد من باشی . تا در نماز به ذکر من
بپردازی . به هنگام یاد من . با توجّه به معنی اخیر ، حرف ( لِ ) به معنی (
عِندَ ) است ( نگا : إسراء / 78 ) .
سوره طه آیه 15
متن آیه :
إِنَّ السَّاعَةَ ءاَتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى
ترجمه :
رستاخیز
به طور قطع خواهد آمد . من می‌خواهم ( موعد ) آن را ( از بندگان ) پنهان
دارم تا ( مردمان در حالت آماده باش دائم بوده ، و در ضمن به سبب مخفی بودن
قیامت آزادی عمل داشته باشند ، و سرانجام ) هرکسی در برابر تلاش و کوشش
خود جزا و سزا داده شود .
توضیحات :
« أَکَادُ » :
نزدیک است که من . می‌خواهم ( نگا : قاموس اللغه ) . « أُخْفِیهَا » : آن
را پنهان می‌دارم . برخی گفته‌اند ، همزه آن برای سلب است و إخفاء به معنی
إظهار است ، در این صورت مفهوم آیه چنین میشود : رستاخیز به طور قطع فرا
می‌رسد و درصدد آشکار ساختن آن و خاتمه بخشیدن بدین جهانم ، تا هرکسی آن
درود عاقبت کار که کشت . « بِمَا » : برابر عمل خود . واژه ( ما ) مصدریّه
است .
سوره طه آیه 16
متن آیه :
فَلاَ یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لاَ یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى
ترجمه :
(
ای موسی ! ) نباید تو را از ( ایمان به قیامت و آمادگی برای ) آن باز دارد
کسی که بدان باور نداشته و از هوا و هوس خویش پیروی مینماید ، که هلاک
خواهی شد .
توضیحات :
« فَلا یَصُدَّنَّکَ » : باید
که تو را باز ندارد . تو را غافل و دور از آن نکند . « عَنْها » : از آن .
مرجع ضمیر ( ها ) واژه ( السَّاعَةَ ) است . « تَرْدی » : هلاک شوی . این
فعل می‌تواند مضارع منصوب و جواب نهی باشد . یا مضارع مرفوع ، و جمله فعل و
فاعل خبر مبتدای محذوف بوده و تقدیر چنین باشد : فَأََنتَ تَرْدی به سبب
ذلِکَ .
سوره طه آیه 17
متن آیه :
وَمَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَى
ترجمه :
ای موسی ! در دست راست تو چیست ؟
توضیحات :
«
یَمِین » : دست راست . « مَا تِلْکَ بِیَمینِکَ ؟ » : مراد از این پرسش ،
متوجّه کردن مخاطب است به چیزهائی که بعداً سر می‌زند .
سوره طه آیه 18
متن آیه :
قَالَ هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَى
ترجمه :
پاسخ
داد که این عصای من است و بر آن تکیه می‌کنم و با آن گوسفندانم را میرانم
و برای آنها برگ می‌ریزم ، و نیازهای دیگری را با آن برآورده می‌کنم .
توضیحات :
«
أَتَوَکَّؤُاْ » : تکیه می‌زنم ، چه در ایستادن و چه در رفتن . « أَهُشُّ »
: برگ درختان را می‌ریزم . فرود می‌آورم و میرانم . « مَئَارِبُ » : جمع
مأْرِبَةَ ، حوائج و منافع .
سوره طه آیه 19
متن آیه :
قَالَ أَلْقِهَا یَا مُوسَى
ترجمه :
( خدا بدو امر ) فرمود : ای موسی ! عصا را بینداز .
توضیحات :
« أَلْقِهَا » : آن را بینداز . آن را بیفکن .
سوره طه آیه 20
متن آیه :
فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعَى
ترجمه :
موسی فوراً عصا را انداخت ، و ناگهان مار بزرگی شد و به سرعت راه افتاد .
توضیحات :
« حَیَّةٌ » : مار بزرگ ( نگا : اعراف / 107 ) . « تَسْعی » : به سرعت حرکت میکند و راه می‌رود .
سوره طه آیه 21
متن آیه :
قَالَ خُذْهَا وَلَا تَخَفْ سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الْأُولَى
ترجمه :
( خدا به موسی ) فرمود : آن را بگیر و مترس ! ما آن را به هیئت اوّل و حالت نخستین خود باز خواهیم گرداند .
توضیحات :
« سِیرَة » : شیوه و چگونگی . هیئت و حالت . همان چیزی که بود .
سوره طه آیه 22
متن آیه :
وَاضْمُمْ یَدَکَ إِلَى جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاء مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْرَى
ترجمه :
دست
خود را به گریبان خویش فرو بر ، تا سفید و درخشان بیرون آید ، بی‌آن که
دچار عیب و بیماریی شده باشد ، و این معجزه دیگری ( برای تو ) است .
توضیحات :
«
جَنَاحِ » : زیر بغل . گریبان . « بَیْضَآءَ » : سفید نورانی ( نگا :
اعراف / 108 ) . حال اوّل ضمیر فعل ( تَخْرُجْ ) است . « سُوءٍ » : بیماری
. عیب و نقص . « ءَایَةً » : معجزه . حال دوم است برای ضمیر فعل (
تَخْرُجْ ) .
سوره طه آیه 23
متن آیه :
لِنُرِیَکَ مِنْ آیَاتِنَا الْکُبْرَى
ترجمه :
(
ما اینها را به تو نمودیم ) تا بعضی از معجزه‌های بزرگ خود را ( با تبدیل
عصا به اژدها و درخشنده شدن دست ) به تو نشان دهیم ( و دلیل صدق رسالت تو
باشند ) .
توضیحات :
« مِنْ ءَایَاتِنَا الْکُبْرَیا » : بعضی از معجزه‌های بزرگ ما . مراد دو معجزه مهمّی است که در بالا ذکر شده‌اند .
سوره طه آیه 24
متن آیه :
اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى
ترجمه :
برو به سوی فرعون ( و وی را دعوت به ایمان به خدای یگانه کن ) که او سرکشی کرده است ( و در کفر و طغیان از حدّ گذشته است ) .
توضیحات :
« طَغَیا » : سرکشی آغازیده است و طغیان کرده است .
سوره طه آیه 25
متن آیه :
قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی
ترجمه :
(
موسی خاشعانه به دعا پرداخت و ) گفت : پروردگارا ! سینه‌ام را فراخ و
گشاده دار ( تا در پرتو شرح صدر ، خشم و کین از دل برخیزد ، و با آرامش
تمام رسالت آسمانی را به جای آورم ) .
توضیحات :
« إِشْرَحْ » : فراخ کن و گشاده دار ( نگا : انعام / 125 ) .
سوره طه آیه 26
متن آیه :
وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی
ترجمه :
و کار ( رسالت ) مرا بر من آسان گردان ( تا آن را به گونه آراسته و پیراسته ، به گوش فرعون و فرعونیان برسانم ) .
توضیحات :
« یَسِّرْ » : آسان کن . ساده گردان .
سوره طه آیه 27
متن آیه :
وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی
ترجمه :
و گره از زبانم بگشای ( تا روشن و گویا آن را بیان دارم ) .
توضیحات :
« عُقْدَةً » : گره . مراد لکنت زبان است .
سوره طه آیه 28
متن آیه :
یَفْقَهُوا قَوْلِی
ترجمه :
تا این که سخنان مرا بفهمند ( و دقیقاً متوجّه مقصود من شوند ) .
توضیحات :
« یَفْقَهُوا » : تا بفهمند . فعل مضارع مجزوم است ، چرا که جواب طلب است .
سوره طه آیه 29
متن آیه :
وَاجْعَل لِّی وَزِیراً مِّنْ أَهْلِی
ترجمه :
و یاوری از خاندانم برای من قرار بده .
توضیحات :
« وَزِیراً » : یاور . معاون . پشتیبان و تکیه‌گاه .
سوره طه آیه 30
متن آیه :
هَارُونَ أَخِی
ترجمه :
برادرم هارون را .
توضیحات :
« هَارُونَ » : عطف بیان است .
سوره طه آیه 31
متن آیه :
اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی
ترجمه :
به وسیله او پشت مرا استوار دار ( و بر نیروی من بیفزای ) .
توضیحات :
« أَزْر » : پشت . قوّت .
سوره طه آیه 32
متن آیه :
وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی
ترجمه :
و او را در کار ( رسالت و تبلیغ ) من شریک گردان .
توضیحات :
« أَمْر » : مراد کار رسالت و نبوّت و تبلیغ و دعوت است .
سوره طه آیه 33
متن آیه :
کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً
ترجمه :
تا تو را بسیار تسبیح گفته و تقدیس کنیم .
توضیحات :
« کَثِیراً » : صفت مصدر محذوفی است .
سوره طه آیه 34
متن آیه :
وَنَذْکُرَکَ کَثِیراً
ترجمه :
و بسیار ذکر تو گوئیم و بر یاد تو باشیم .
توضیحات :
« نَذْکُرَکَ » : اسماء حُسنای تو را بر زبان رانیم . ذکر تو گوئیم . به یا تو باشیم
سوره طه آیه 35
متن آیه :
إِنَّکَ کُنتَ بِنَا بَصِیراً
ترجمه :
چرا که تو همیشه از حال ما آگاه بوده‌ای ( و هستی ، و امور ما را زیر نظر داشته‌ای و می‌داری ) .
توضیحات :
« بَصِیراً » : بینا . آگاه .
سوره طه آیه 36
متن آیه :
قَالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یَا مُوسَى
ترجمه :
( خدا موسی را ندا داد و ) فرمود : ای موسی ! خواسته تو به تو داده میشود .
توضیحات :
« أُوتِیتَ » : داده شدی . از مصدر إیتآء . « سُؤْل » : درخواست . مصدر است و به معنی اسم مفعول ، یعنی : مَسْؤُول .
سوره طه آیه 37
متن آیه :
وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَى
ترجمه :
ما ( پیش از این ) بار دیگری بر تو منّت نهاده‌ایم ( و بدون تقاضا و درخواست تو ، تو را مشمول عنایت خود قرار داده‌ایم ) .
توضیحات :
« مَنَنَّا عَلَیْکَ » : در حق تو انعام و احسان کرده‌ایم .
سوره طه آیه 38
متن آیه :
إِذْ أَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّکَ مَا یُوحَى
ترجمه :
بدان گاه که آنچه را که لازم بود ( توسّط فرشتگان ) به مادرت الهام کردیم .
توضیحات :
« أَوْحَیْنَا » : الهام کردیم . مراد از وحی ، الهام است ( نگا : نحل / 68 ، قصص / 7 ) .
سوره طه آیه 39
متن آیه :
أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ
الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِّی وَعَدُوٌّ لَّهُ
وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِّنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی
ترجمه :
(
الهام کردیم ) که او را در صندوقی بیفکن ، و آن صندوق را به دریا بینداز ،
تا دریا آن را به ساحل بیفکند ، ( و آن وقت فرعون ) دشمن من و دشمن او ،
آن را ( از آب ) بگیرد . من محبّت خود را بر تو افکندم ( بدان گونه که هرکس
تو را ببیند بی‌اختیار دوستت داشته باشد ) . هدف هم این بود که تحت نظارت و
رعایت من چنان که باید پرورش یابی .
توضیحات :
«
إِقذِ فِیهِ » : او را بیفکن . « التَّابُوتِ » : صندوق ( نگا : بقره /
248 ) . « الْیَمِّ » : دریا . مراد رود نیل است ( نگا : اعراف / 136 ) . «
عَدُوٌّ » : مراد فرعون است . « لِتُصْنَعَ » : تا ساخته شوی . مراد از
ساختن ، پرورش و تربیت است . « عَلَیا عَیْنِی » : تحت رعایت و نظارت خاصّ
من ( نگا : هود / 37 ) .
سوره طه آیه 40
متن آیه :
إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى مَن یَکْفُلُهُ
فَرَجَعْنَاکَ إِلَى أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ
وَقَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُوناً
فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا
مُوسَى
ترجمه :
در آن هنگام خواهرت ( در نزدیکی کاخ
فرعون تو را می‌پائید و ) راه می‌رفت ( چون دید که تو را از آب گرفتند و
به دنبال زن شیردهی می‌گشتند ، بدیشان ) گفت : آیا کسی را به شما نشان دهم
که سرپرستی او را بر عهده گیرد و ( دایه خوبی برای وی باشد ؟ پس از موافقت
آنان ، مادرت را بدیشان نمود ، و آن وقت ) ما تو را به سوی مادرت باز
گرداندیم تا چشمش ( از دیدن تو ) روشن شود ( و از زنده بودن تو شاد گردد ) و
غمگین نشود . ( بعد از بزرگ شدن ، از میان فرعونیان ، اشتباهاً ) کسی را
کُشتی ، و ما تو را از غم و اندوه ( شرّ و بلای فرعونیان و قصاص فرعون )
رهانیدیم ، و ( بعد از آن ) تو را ( در کوره‌های حوادث ، یکی پس از دیگری )
بارها و بارها آزمودیم . پس از آن سالها در میان مردم مَدْیَن ماندگار شدی
. سپس ای موسی ! در موعدی که ( برای گرفتن فرمان رسالت ) مقدّر بود ( از
مَدْیَن به مصر ) بازگشتی .
توضیحات :
« فَتَنَّاکَ »
: تو را با خوشیها و ناخوشیها آزمودیم تا از آلودگیها پاکیزه شدی و از
بوته آزمایش خالص به در آمدی ( نگا : انبیاء / 35 ) . « فُتُوناً » : جمع (
فَتْن ) ، انواع آزمونها و آزمایشها ، مانند : ظنون که جمع ظنّ است . و یا
این که فُتُون جمع فِتْنَة است ، مثل : به دور ، جمع بَدْرَة ، حُجُوز جمع
حُجْزَة . برخی هم گفته‌اند ، فُتُون مصدر است ، همانند : شکور و کُفُور و
ثُبُور . « عَلَیا قَدَرٍ » : بر طبق تقدیر ازلی . قَدَر به معنی مُقَدَّر
یا مَوْعِد است .
سوره طه آیه 41
متن آیه :
وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی
ترجمه :
و تو را برای ( وحی خود و حمل رسالت ) خویش برگزیدم .
توضیحات :
« إِصْطَنَعْتُکَ » : تو را برگزیدم . تو را از خاصّان کردم . در حق تو نیکی نمودم .
سوره طه آیه 42
متن آیه :
اذْهَبْ أَنتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلَا تَنِیَا فِی ذِکْرِی
ترجمه :
تو و برادرت همراه با آیات من ( که در اختیارتان گذارده‌ام ) بروید و در ذکر ( و یاد و اجرای فرمان ) من سستی مکنید .
توضیحات :
«
بِئَایَاتِی » : همراه با آیات من . آیات ، هم شامل دو معجزه بزرگ موسی
میشود ، و هم سایر نشانه‌های پروردگار و تعلیمات و برنامه‌هائی که بیانگر
حقّانیّت دعوت و نبوّت او است ( نگا : اسراء / 101 ) . « لاتَنِیَا » :
سستی نکنید . از ماده ( ونی ) .
سوره طه آیه 43
متن آیه :
اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى
ترجمه :
به سوی فرعون بروید که سرکشی کرده است ( و در کفر و طغیان از حدّ گذشته است ) .
توضیحات :
. . .
سوره طه آیه 44
متن آیه :
فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّیِّناً لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى
ترجمه :
سپس
به نرمی با او ( درباره ایمان ) سخن بگوئید ، شاید ( غفلت خود و عظمت خدا
را ) یاد کند و ( از عاقبت کفر و طغیان خویش و عذاب دوزخ ) بهراسد .
توضیحات :
« لَیِّناً » : نرم و ملایم . « یَتَذَکَّرُ » : پند گیرد . یادآور گردد .
سوره طه آیه 45
متن آیه :
قَالَا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَن یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَن یَطْغَى
ترجمه :
(
موسی و هارون خاشعانه ) گفتند : پروردگارا ! ما ( از این ) می‌ترسیم که او
( قبل از آن که به سخنان ما گوش فرا دهد ) بر ما پیش دستی کند ( و فرمان
قتل ما را صادر کند و پیام تو به گوش او و اطرافیانش نرسد ) و یا ( بعد از
شنیدن ) طغیانگری آغازد ( و اسائه ادب کند ) .
توضیحات :
«
یَفْرُطَ » : سبقت گیرد . پیش افتد . « أَن یَفْرُطَ عَلَیْنَا » : این که
بر اتمام تبلیغ و اظهار معجزات ما با کشتن ما پیشی گیرد و آنها را ناتمام
گذارد . این که بر اذیّت و آزار ما بیفزاید .
سوره طه آیه 46
متن آیه :
قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى
ترجمه :
فرمود
: نترسید ! من با شما هستم و ( حرفهایشان را ) می‌شنوم و ( اعمالشان را )
می‌بینم ( و ایشان را از کشتن و آزار شما باز می‌دارم ) .
توضیحات :
« مَعَکُمَا » : مراد از معیّت و همراهی خدا ، حفاظت و رعایت و نصرت ذات باری است .
سوره طه آیه 47
متن آیه :
فَأْتِیَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی
إِسْرَائِیلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِّن رَّبِّکَ
وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى
ترجمه :
به
پیش او بروید و بگوئید : ما دو فرستاده پروردگار تو هستیم . بنی‌اسرائیل
را با ما همراه بدار ( و ایشان را از ایمان باز مدار ) و آنان را اذیّت و
آزار مکن . ما معجزه‌ای از پروردگارت برایت‌آورده‌ایم ( که دالّ بر صدق ما
است ) . در امان ماندن از عذاب ، نصیب کسی است که راه هدایت در پیش گیرد .
توضیحات :
«
أَرْسِلْ » : آزاد کن از بردگی و بندگی و اسارت و واداشتن به کار بدون
جیره و مواجب و حق و دستمزدی . بگذار در ایده و عقیده همراه ما شوند . «
ءَایَةٍ » : معجزه‌ای بزرگ . دلیل و برهان سترگ . « السَّلامُ » : سلامت .
در امان ماندن از عذاب . « عَلَیا » : برای . این واژه به معنی ( لِ ) است .
« وَالسَّلامُ عَلَیا » : این جمله برای بیان تحیّت و درود نیست ؛ چرا که
در ابتدای خطاب ذکر نشده است ( نگا : تفسیرهای المنتخب ، صفوه التفاسیر ،
المراغی ) . امّا برخی آن را به معنی « درود بر کسی باد که . . . »
دانسته‌اند .
سوره طه آیه 48
متن آیه :
إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَن کَذَّبَ وَتَوَلَّى
ترجمه :
به
ما وحی شده است که عذاب ( شدید الهی ) دامنگیر کسی می‌گردد که ( آیات
آسمانی و معجزات را ) تکذیب نماید ، و ( از دعوت ما و ایمان به خدا ) روی
بگرداند .
توضیحات :
« عَلَیا مَنْ » : بر کسی وارد می‌گردد که . از آن کسی است که . « تَوَلّی » : پشت کرد . اعراض نمود . روی گرداند .
سوره طه آیه 49
متن آیه :
قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَا مُوسَى
ترجمه :
( فرعون ) گفت : ای موسی ! پروردگار شما دو نفر کیست ؟
توضیحات :
« رَبُّکُمَا » : پروردگار شما دو نفر . بیان کلام بدین شیوه نشانه غرور فرعون است .
سوره طه آیه 50
متن آیه :
قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى
ترجمه :
(
موسی ) گفت : پروردگار ما آن کسی است که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس
( در راستای آن چیزی که برای آن آفریده شده است ) رهنمودش کرده است .
توضیحات :
«
خَلْقَهُ » : آفرینش آن . وجود آن . « هَدَیا » : رهنمودش کرده است . بدو
مسیر داده است . برای انجام وظیفه خاصّ خود ، راهنمائی کرده است .
سوره طه آیه 51
متن آیه :
قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَى
ترجمه :
(
فرعون ) گفت : پس حال و وضع مردمان گذشته چه شده است ؟ ( اگر آن گونه
باشد که تو می‌گوئی ، پس چرا زنده نگشته‌اند و با ایشان حساب و کتاب نشده
است ؟ ما که کسی را ندیده‌ایم که زنده‌اش کرده ، و به دوزخ یا بهشت
فرستاده باشند ) .
توضیحات :
« بَالُ » : حال و وضع .
کار و بار ( نگا : یوسف / 50 ، محمّد / 2 و5 ) . « الْقُرُونِ » : جمع
قَرْن ، مراد مردمان هم‌عصرِ اعصار و ازمنه است ( نگا : انعام / 6 ) .
سوره طه آیه 52
متن آیه :
قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَى
ترجمه :
(
موسی ) گفت : ( تمام مشخّصات و اعمال و اقوال اقوام گذشته محفوظ و موجود
است و ) اطّلاعات مربوط بدیشان در کتابی عظیم و شگفت ( به نام لوح محفوظ ،
مکتوب ) است و تنها پروردگارم از آن مطلع است و بس . پرودگار من به خطا
نمی‌رود ( و لذا چیزی از قلم او نمی‌افتد ) و فراموش نمی‌کند ( و بنابراین ،
چیزی از یاد او نمی‌رود . مطمئنّاً روزی جزا و سزای ایشان به تمام و کمال
داده میشود ) .
توضیحات :
« کِتَابٍ » : کتاب عظیم و عجیب . مراد لوح محفوظ است .
سوره طه آیه 53
متن آیه :
الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَسَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً
وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّن
نَّبَاتٍ شَتَّى
ترجمه :
پروردگاری است که زمین را
گهواره ( سکونت و آرامش ) شما کرده است ، و در آن راههائی ( در خشکی و آب و
هوا ، جهت ارتباط ) برایتان به وجود آورده است ، و از آسمان آب را ریزان و
باران کرده است ، و با آن انواع گیاهان و اقسام درختان نر و ماده را
رویانده است .
توضیحات :
« مَهْداً » : گهواره .
زمین از لحاظ سهولت زندگیِ بر آن ، و آسانی گشت و گذارِ در آن ، به گهواره
کودک تشبیه شده است که محلّ آسایش و آرامش او است . « سَلَکَ » : ساخته است
. کشیده است . « أَخْرَجْنَا » : استعمال فعل ( أَخْرَجْنَا ) به جای (
أَخْرَجَ ) برای جلب توجّه شنونده به امور و کارهای شگفتی است که بعد از آن
بیان میشود . در اینجا صنعت التفات ملحوظ و منظور است ( نگا : انعام /
99 ) . « أَزْوَاجاً » : جمع زَوْج ، هم می‌تواند اشاره به اصناف و انواع
گیاهان باشد ، و هم اشاره به مسأله زوجیّت ، یعنی نر و مادّه بودن در عالم
گیاهان . « شَتَّیا » : جمع شَتیت ، مختلف و گوناگون در شکل و رنگ و طعم و
بو .
سوره طه آیه 54
متن آیه :
کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّأُوْلِی النُّهَى
ترجمه :
(
از این فرآورده‌های گیاهی ، هم ) خودتان بخورید و هم چهارپایان خود را (
در آن ) بچرانید . مسلّماً در این امور ، نشانه‌های روشنی ( بر اثبات وجود
خدا و یگانگی او ) است برای کسانی که دارای عقل سالم باشند .
توضیحات :
«
إِرْعَوْا » : بچرانید . به چَرا ببرید . « أَنْعَام » : چهارپایان . «
النُّهَیا » : جمع نُهْیَة ، به معنی : عقل . علّت تسمیه عقل بدان ، این
است که عقل از چیز قبیح نهی میکند . « اُوْلِی النُّهَیا » : عاقلان و
خردمندان .
سوره طه آیه 55
متن آیه :
مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَى
ترجمه :
ما
شما را از زمین آفریده‌ایم ، و بدان باز می‌گردانیم ، و بار دیگر شما را
از آن بیرون میآوریم ( برای حساب و کتاب و جزا و سزا ) .
توضیحات :
« تَارَةً » : دفعه دیگر . بار دیگر ( نگا : اسراء / 69 ) .
سوره طه آیه 56
متن آیه :
وَلَقَدْ أَرَیْنَاهُ آیَاتِنَا کُلَّهَا فَکَذَّبَ وَأَبَى
ترجمه :
ما
همه معجزات خود را ( که مؤیّد رسالت موسی و صدق او در اموری بود که از سوی
خدا ابلاغ می‌کرد ) به فرعون نشان دادیم ، ولی او ( همه آنها را ) تکذیب
کرد و ( از ایمان بدانها ) سرپیچی کرد .
توضیحات :
«
کُلَّهَا » : جملگی آنها . مراد همه معجزاتی است که موسی برای اثبات
موضوعات مطروحه نشان داد . یا مراد ادلّه و براهین دالّ بر وجود صانع قادر
حکیم است .
سوره طه آیه 57
متن آیه :
قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَى
ترجمه :
(
فرعون ) گفت : ای موسی ! آیا آمده‌ای که ما را با این جادوی خویش از
سرزمین خودمان بیرون کنی ؟ ( ما می‌دانیم که مسأله نبوّت ، و دعوت به
توحید ، و ارائه این کارهائی که می‌کنی ، همگی توطئه است ، و مرادت حکومت و
سیطره قوم خود بر مصر است ) .
توضیحات :
« أَرْضِنَا » : سرزمین ما . مراد مصر است .
سوره طه آیه 58
متن آیه :
فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِّثْلِهِ فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ
مَوْعِداً لَّا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلَا أَنتَ مَکَاناً سُوًى
ترجمه :
یَقیناً
ما هم جادوئی همسان جادوی تو را برای تو میآوریم ( و سحرت را با سحر خود
باطل و بی‌اثر می‌گردانیم . پس هم اکنون ) موعد آن را معیّن کن . موعدی که
نه ما و نه تو از آن تخلّف نکنیم ، و وعده‌گاه مکان صاف و مسطّح ، و فاصله
آن نسبت به همگان یکسان باشد .
توضیحات :
« مَکَاناً
سُویً » : مکان صاف و مسطّح . جائی که مسافت آن نسبت به ما و شما یک
اندازه باشد . ( مَکاناً ) بدل از ( مَوْعِداً ) است .
سوره طه آیه 59
متن آیه :
قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَأَن یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى
ترجمه :
(
موسی ) گفت : میعاد ما و شما روز جشنی است که در آن خود را می‌آرایند .
باید مردم در چاشتگاه گرد آورده شوند ( تا ماجرائی را ببینند که میان ما و
شما می‌گذرد ) .
توضیحات :
« یَوْمُ الزِّینَةِ » :
روز زینت . روزی بوده است که یکی از اعیاد به حساب می‌آمده است و همگان در
آن خود را می‌آراسته‌اند و به سرور و شادی می‌پرداخته‌اند . گویا امروزه در
مصر هنوز برقرار و « وفاء نیل » نام دارد . « ضُحیً » : چاشتگاه . چاشت
.
سوره طه آیه 60
متن آیه :
فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتَى
ترجمه :
(
فرعون آن مجلس را ترک گفت و ) پشت نمود و رفت و همه مکر و فریب خود را جمع
کرد و سپس ( در روز موعد با تمام قدرت و جملگی جادوگران چیره‌دست و ادوات و
ابزار جادو به میدان ) آمد .
توضیحات :
« کیْد » : نیرنگ . مراد همه چیزهائی است که در چاره‌کردن موسی و پیروزی بر او ، لازم و ضروری بود .
سوره طه آیه 61
متن آیه :
قَالَ لَهُم مُّوسَى وَیْلَکُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى
ترجمه :
موسی
خطاب به جادوگران گفت : وای بر شما ! بر خدا دروغ نبندید ( و به الوهیّت
فرعون باور نکنید ، و پیغمبران خدا را تکذیب ننمائید ، و معجزات ایشان را
جادو ندانید ) که خدا شما را با عذاب ( خود ) نابود و ریشه‌کن خواهد ساخت ،
و شکست و نومیدی از آن کسانی است که بر خدا دروغ می‌بندند .
توضیحات :
« وَیْلَکُمْ » : وای بر شما ! نابود شوید ! « یُسْحِتَ » : ریشه‌کن و نابود میگرداند . « خَابَ » : ناامید گردید . شکست خورد .
سوره طه آیه 62
متن آیه :
فَتَنَازَعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَى
ترجمه :
(
این سخن موسی ایشان را به هراس انداخت ، و بر برخی از دلها تأثیر خود را
بخشید ، و در میان جمعیّت ساحران اختلاف افتاد ) و درباره کارهایشان به
نزاع برخاستند ، و مخفیانه و درگوشی با هم به سخن پرداختند .
توضیحات :
« أَسَرُّوا النَّجْوَیا » : نجوای خود را درباره کار موسی و این که در حق او چه خواهند کرد ، از مردم مخفی و نهان داشتند .
سوره طه آیه 63
متن آیه :
قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ یُرِیدَانِ أَن یُخْرِجَاکُم مِّنْ
أَرْضِکُم بِسِحْرِهِمَا وَیَذْهَبَا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلَى
ترجمه :
(
جادوگران بعد از رایزنی به یکدیگر ) گفتند : این دو نفر قطعاً جادوگرند .
آنان می‌خواهند شما را با جادوی خود از سرزمینتان بیرون کنند ، و آئین بهتر
و برتر شما را از میان بردارند .
توضیحات :
« إِنْ »
: حرف مشبّهةٌ بالفعل و مخفّف از مثقّله است و به همین خاطر در مابعد خود
عمل نکرده است . یا این که ( إِنْ ) حرف نافیه و به معنی ( ما ) است و حرف
لام واژه ( لَسَاحِرَانِ ) به معنی ( إِلاّ ) است و تقدیر چنین است : ما
هذانِ إِلاّ ساحِرانِ . این دو نفر جز دو ساحر نبوده و نیستند . « طَریقَة
» : راه و رسم . آئین و مذهب . « الْمُثْلَیا » : مؤنّث ( أَمْثَل ) به
معنی افضل است ، یعنی : بهتر و برتر . مرادشان آئین عالی و مذهب حق است .
سوره طه آیه 64
متن آیه :
فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً وَقَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى
ترجمه :
تمام
مکر و کید خود را ( اعم از نقشه و مهارت و قدرت ممکن ) رویهم بریزید و
یکپارچه به کار گیرید . سپس همگی در یک صف ( به میدان مبارزه ) گام نهید .
امروز کسی پیروز می‌گردد که بتواند برتری خود را ( به حریف ) نشان دهد .
توضیحات :
«
أُئْتُوا » : بیائید . درآئید . « صَفّاً » : یک صف . صف کشیده . حال است و
به معنی : مُصْطَفّینَ است . « إِسْتَعْلَیا » : برتری یافت . چیره شد .
سوره طه آیه 65
متن آیه :
قَالُوا یَا مُوسَى إِمَّا أَن تُلْقِیَ وَإِمَّا أَن نَّکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَى
ترجمه :
(
جادوگران باد به غبغب انداخته ) گفتند : ای موسی ! آیا تو اوّل ( هنرنمائی
خود را می‌کنی و عصای خود را ) می‌اندازی ، یا ما اوّل ( دست به کار شویم و
اسباب و ادوات جادوی خویش را ) بیندازیم ( و کار تو را یکسره سازیم ؟ )
.
توضیحات :
« تُلْقِیَ » : بر زمین می‌اندازی و بساط جادوگری را می‌پراکنی . مفعول فعل به علّت وضوح ، حذف شده است .
سوره طه آیه 66
متن آیه :
قَالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَى
ترجمه :
(
موسی ) گفت : شما اوّل ( شروع کنید و آنچه دارید جلو ) بیندازید . ( آنان
طنابها و عصاهای خود را انداختند . موسی ) چنان به نظرش رسید که بر اثر
جادوی ایشان ، به ناگاه طنابها و عصاهای آنان ( مار شده‌اند و می‌خزند و )
تند راه می‌روند .
توضیحات :
« حِبَال » : جمع حَبْل ، طناب . ریسمان . « عِصِیّ » : جمع عَصا ، چوبه دستیها . « تَسْعَیا » : حرکت میکند . تند راه می‌رود .
سوره طه آیه 67
متن آیه :
فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَى
ترجمه :
در این هنگام موسی در درون خود ، احساس اندکی هراس کرد .
توضیحات :
« أَوْجَسَ » : احساس کرد . به دل افکند . به دل راه داد ( نگا : هود / 70 ) .
سوره طه آیه 68
متن آیه :
قُلْنَا لَا تَخَفْ إِنَّکَ أَنتَ الْأَعْلَى
ترجمه :
گفتیم : مترس ! حتماً تو برتری ( و بر آنان چیره می‌شوی و کارهای باطلشان را شکست خواهی داد ) .
توضیحات :
« الأعْلَیا » : برتر . چیره ( نگا : آل‌عمران / 139 و نجم / 7 ) .
سوره طه آیه 69
متن آیه :
وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَلَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَى
ترجمه :
و
چیزی را که در دست راست داری بیفکن تا همه ساخته‌های ( مزوّرانه و
شعبده‌بازیهای مکّارانه ) ایشان را به سرعت ببلعد . چرا که کارهائی را که
کرده‌اند ، نیرنگِ جادوگر است ، و جادوگر هر کجا برود پیروز نمی‌شود .
توضیحات :
«
تَلْقَفْ » : تند می‌بلعد ( نگا : اعراف / 117 ) . « إِنَّما » : مسلّماً
چیزی را که . « کَیْدُ » : نیرنگ . چشم‌بندی . « سَاحِرٍ » : مراد جنس
جادوگر است . « حَیْثُ أَتَیا » : هرجا باشد . هر کجا برود .
سوره طه آیه 70
متن آیه :
فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى
ترجمه :
(
موسی عصای خود را انداخت . عصا مار بزرگی گردید و همه طنابها و چوبه
دستیهای مارگونه ایشان را فوراً بلعید . ) به دنبال آن ، جادوگران همگی به
سجده افتادند و گفتند : ما ( حقیقت را عیان می‌بینیم و ) به پروردگار هارون
و موسی ایمان داریم .
توضیحات :
« أُلْقِیَ
السَّحَرَةُ » : جادوگران انداخته شدند . استعمال فعل مجهول بیانگر این
واقعیّت است که سطوت معجزه ، جادوگران را فروتنانه بر رو انداخته است .
سوره طه آیه 71
متن آیه :
قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ
الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ
وَأَرْجُلَکُم مِّنْ خِلَافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ
وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنَا أَشَدُّ عَذَاباً وَأَبْقَى
ترجمه :
(
فرعون ) گفت : آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم ، بدو ایمان آوردید ؟ !
مسلّماً او بزرگ شما است . بزرگی که به شما جادوگری آموخته است . بی‌گمان
دستهایتان و پاهایتان را عکس یکدیگر قطع می‌کنم ، و شما را بر فراز
شاخه‌های درختان خرما به دار می‌آویزم . ( آن وقت ) خواهید دانست که کدام
یک ( از دو خدا : من یا خدای موسی ) عذابش سخت‌تر و پایدارتر است .
توضیحات :
«
ءَاذَنَ » : اجازه دهم . « کَبِیر » : رئیس . بزرگ . « مِنْ خِلافٍ » :
عکس یکدیگر . از دو قسمت مختلف ، مثل پای راست و دست چپ ، و پای چپ و دست
راست . « لأُصَلِّبَنَّ » : قطعاً به دار می‌آویزم . « فِی » : به معنی (
علی ) یعنی بالا و فراز است . « جُذُوع » : جمع جِذْع ، ساقه و تنه . شاخه
( نگا : مریم / 23 و 25 ) .
سوره طه آیه 72
متن آیه :
قَالُوا لَن نُّؤْثِرَکَ عَلَى مَا جَاءنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی
فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ
الدُّنْیَا
ترجمه :
( جادوگران پاسخ دادند و )
گفتند : ما هرگز تو را بر دلائل و براهین روشنی که برایمان آمده است ، و بر
پروردگاری که ما را آفریده است بر نمی‌گزینیم و مقدّم نمی‌داریم ، پس هر
فرمانی که می‌خواهی صادر کنی ، صادر کن ( و آنچه می‌خواهی بکن ، که باکی
نیست . امّا بدان ) تو تنها می‌توانی در زندگی این جهان فرمان بدهی ( و
قدرت فرماندهی تو از دائره این دنیا فراتر نمی‌رود ) .
توضیحات :
«
لَن نُّؤْثِرَکَ » : هرگز تو را ترجیح نمی‌دهیم و برنمی‌گزینیم . «
الْبَیِّنَاتِ » : معجزات . دلائل . « وَالَّذِی فَطَرَنا » : و بر خدائی
که ما را آفریده است . حرف ( وَ ) می‌تواند حرف عطف و ( ألّذی ) عطف بر (
ما ) باشد ، و یا این که واو حرف جرّ و برای قسم باشد . « إِقْضِ » : حکم
کن ، فرمان بده . « قَاضٍ » : حکم‌کننده . فرمان دهنده . عائد آن محذوف است
. « هذِهِ الْحَیَاةَ » : مفعول فیه است .
سوره طه آیه 73
متن آیه :
إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا
أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى
ترجمه :
ما
به پروردگارمان ایمان آورده‌ایم تا ببخشاید گناهان ما را و جادوگریهائی را
که بدان وادارمان می‌کردی . خدا بهتر ( از هر کسی ) و پایدارتر ( از هر
قدرتی ) است .
توضیحات :
« خَطَایَا » : خطاها .
گناهان و بدیها . « أَکْرَهْتَنَا » : به ما تحمیل کردی . وادارمان نمودی .
این جمله بیانگر این واقعیّت است که جادوگران می‌دانستند که جادوگری ،
گمراهسازی و کار ناپسندی است . فرعون آن را برای به هراس انداختن مردم از
خود ، مورد بهره‌برداری قرار می‌داد .
سوره طه آیه 74
متن آیه :
إِنَّهُ مَن یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیى
ترجمه :
(
ساحران سپس چنین ادامه دادند و گفتند : ) بی‌گمان هر که ( بی‌ایمان و )
گنهکار به پیش پروردگارش رود ، دوزخ از آن او است . در آنجا نه می‌میرد (
تا از دست عذاب رهائی یابد ) و نه زنده می‌ماند ( آن گونه که باید زیست و
از نعمتها لذّت برد و بهره‌مند گردید . بلکه برای همیشه در میان مرگ و
زندگی دست و پا می‌زند ) .
توضیحات :
« إِنَّهُ » :
کار و بار چنین است . واژه ( هُ ) ضمیر شأن است . « مُجْرِماً » :
بزهکارانه . به قرینه واژه ( مُؤْمِن ) در آیه بعدی و بسیاری از آیات دیگر ،
مراد از مُجْرِم ، کافر و بی‌ایمان است ( نگا : اعراف / 84 ، فرقان / 31
) .
سوره طه آیه 75
متن آیه :
وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى
ترجمه :
و هرکه با ایمان و عمل صالح به پیش پروردگارش رود ، چنین کسانی دارای مراتب والا و منازل بالایند .
توضیحات :
« الْعُلَیا » : جمع عُلْیا ، مؤنّث أَعْلی ، بالا و والا ، رفیع و شریف .
سوره طه آیه 76
متن آیه :
جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاء مَن تَزَکَّى
ترجمه :
(
آن منازل و مراتب ) باغهای ( بهشت جاویدانی ) است که جای ماندگاری است ، و
در زیر ( قصرها و درختهای ) آن رودبارها جاری است ، و جاودانه در آنجا
می‌مانند ، و این ( چنین چیز باارزشی ) پاداش کسی است که ( با ایمان و
انجام طاعت ) خویشتن را پاک و پاکیزه ( از کثافات کفر و معاصی ) کند .
توضیحات :
« جَنَّاتُ » : بدل از ( الدَّرَجاتُ الْعُلَیا ) است . « تَزَکَّیا » : خود را پاک داشت . خویشتن را پاکیزه از کفر و معاصی‌کرد .
سوره طه آیه 77
متن آیه :
وَلَقَدْ أَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی فَاضْرِبْ
لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً لَّا تَخَافُ دَرَکاً وَلَا تَخْشَى
ترجمه :
( مدّتها به این منوال گذشت و حوادث تلخ و
شیرینی میان موسی و فرعون روی داد . سرانجام ) ما به موسی پیام دادیم که
شبانه بندگانم را ( از مصر به سوی فلسطین ) کوچ بده ، و آن گاه ( که به
کرانه نیل رسیدید ، با عصا به رودخانه دریاگون نیل بزن و ) راهی خشک برای
آنان در این دریا بگشا . ( راهی که چون در آن گام بگذاری ) نه از فرعونیان
می‌ترسی که به تو برسند و نه ( از غرق شدن در آب ) هراسی داری .
توضیحات :
«
أَسْرِ بِعِبَادِی » : شبانه بندگانم را کوچ بده و از مصر به سوی سرزمین
موعود فلسطین بیرون ببر ( نگا : اسراء / 1 ) . « فَاضْرِبْ لَهُمْ » : برای
ایشان بساز . مأخوذ از گفتار عرب است ، وقتی که می‌گویند : ضَرَبَ فُلانٌ
لِفُلانٍ فی مالِهِ نصیباً . یعنی قسمتی را مال ایشان ساخت . « یَبَساً » :
خشک . مصدر است و در معنی وصفی ، یعنی ( یابِس ) به کار رفته است و وصف (
طَریقاً ) می‌باشد . « دَرَکاً » : ملحق شدن و دریافتن . اسم مصدر از ادراک
است . « لا تَخافُ دَرَکاً وَ . . . » : حال ضمیر مستتر در ( إِضْرِبْ )
است .
سوره طه آیه 78
متن آیه :
فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُم مِّنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ
ترجمه :
(
موسی فرمان خدا را اجرا کرد و ) فرعون با لشکریانش آنان را دنبال کردند ( و
در کنار دریا بدیشان رسیدند و در عقبشان وارد جاده‌ای شدند که با کنار
رفتن آب پدید آمده بود . در این هنگام ) دریا آنان را به گونه شگفتی در
میان ( امواج خروشان ) خود گرفت .
توضیحات :
«
أَتْبَعَهُمْ » : دنبالشان کرد . در عقبشان روان شد . « غَشِیَهُمْ » :
ایشان را فرا گرفت . آنان را در خود نهان کرد . « الْیَمِّ » : دریا ( نگا :
اعراف / 136 ) . « مَا » : آن چیزی که خِردها نمی‌توانند به توصیفش
بپردازند و خوف و هراسش را بیان دارند . فاعل است .
سوره طه آیه 79
متن آیه :
وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى
ترجمه :
( بدین منوال ) فرعون قوم خود را گمراه ساخت و ( به بیراهه کشاند ، و ایشان را به راه راست ) هدایت ننمود .
توضیحات :
«
أَضَلً » : گمراه ساخت . « مَا هَدَیا » : رهنمود نکرد . این بخش ، بیانگر
تکذیب سخن فرعون است که می‌گفت : من شما را جز به راه هدایت رهنمود
نمی‌نمایم ( نگا : غافر / 29 ) .
سوره طه آیه 80
متن آیه :
یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ أَنجَیْنَاکُم مِّنْ عَدُوِّکُمْ
وَوَاعَدْنَاکُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ
الْمَنَّ وَالسَّلْوَى
ترجمه :
ای بنی‌اسرائیل ! ما
شما را از ( چنگال فرعون ، یعنی ) دشمنتان نجات دادیم ، و طرف راست کوه
طور را میعادگاه ( موسی و هفتاد نفر از ) شما کردیم ( تا تورات را دریافت
دارد ) ، و ترنجبین و بلدرچین را ( در آن بیابانی که سرگردان بودید ) نصیب
شما ساختیم .
توضیحات :
« الأیْمَنَ » : سمت راست .
صفت ( جانب ) است ( نگا : مریم / 52 ) . « نَزَّلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ
وَ السَّلْوَیا » : ( نگا : بقره / 57 ) .
سوره طه آیه 81
متن آیه :
کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِیهِ
فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَن یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ
هَوَى
ترجمه :
( بدیشان گفتیم : ) از ( این )
روزیهای پاکیزهای که ( بدون رنج ) به شما داده‌ایم بخورید و در آن ( از
حدود و مقرّرات خدا ) تجاوز نکنید ( و مواظب باشید نعمت رایگان ، موجب
کفران و طغیان شما نشود . چه اگر نعمت من ، باعث ناسپاسی و گردنکشی شود )
خشم من دامنگیرتان می‌گردد و هرکه خشم من دامنگیرش شود پرت و هلاک میشود
.
توضیحات :
« لا تَطْغَوْا فِیهِ » : در آن سرکشی
نکنید . سرکشی در نعمت خدا این است که انسان به جای این که از آن در راه
طاعت و عبادت خدا و طریق سعادت دنیا و آخرت خود استفاده کند ، آن را وسیله
گناهکاری و ناسپاسی و گردنکشی از فرمان و قوانین الهی ، و بالاخره کفر و
زندقه سازد . « هَوی » : پرت شد و سقوط کرد . هلاک و نابود گردید .
سوره طه آیه 82
متن آیه :
وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى
ترجمه :
من
قطعاً ( با غفران عظیمی که دارم ) می‌آمرزم کسی را که ( از کفر و گناه خود
) برگردد و ( به بهترین وجه ) ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس
راهیاب بشود ( و این راه را تا آخر زندگی ادامه دهد ) .
توضیحات :
«
غَفَّارٌ » : بسیار آمرزنده . دارای آمرزش سترگ . « ءَامَنَ » : ایمان
آورد . در آراستن و پیراستن ایمان خود کوشید . « إِهْتَدَیا » : راهیاب شد .
بر هدایت دوام و استمرار داشت .
سوره طه آیه 83
متن آیه :
وَمَا أَعْجَلَکَ عَن قَوْمِکَ یَا مُوسَى
ترجمه :
(
موسی پیش‌تر خود را به کوه طور رسانید . بدو گفتیم : ) ای موسی ! چه چیز
تو را بر آن داشت که ( درآمدن به کوه طور ) بر قوم خود پیشی گیری ؟
توضیحات :
« أَعْجَلَکَ » : تو را به شتاب و سبقت واداشت .
سوره طه آیه 84
متن آیه :
قَالَ هُمْ أُولَاء عَلَى أَثَرِی وَعَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَى
ترجمه :
(
موسی ) گفت : آنان به دنبال من بوده و ( هرچه زودتر به خدمت می‌رسند ) .
پروردگارا ! من به سوی ( میعادگاه و محضر وحی ) تو شتاب کردم تا ( هرچه
زودتر احکام و قوانین تو را دریافت و به بندگانت برسانم و از من ) خوشنود
شوی .
توضیحات :
« عَلَیا أَثَرِی » : به دنبال من . نزدیک به من و پا به پای من .
سوره طه آیه 85
متن آیه :
قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِن بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ
ترجمه :
(
خدا ) فرمود : ما قوم تو را بعد از ( رهسپار شدن ) تو ( بدینجا ) آزمایش
کردیم ( و آنان از عهده امتحان برنیامدند ) و « سامری » ایشان را گمراه و
از راه بدر کرد .
توضیحات :
« فَتَنَّا » : آزمایش
کردیم . آزمودیم . « السَّامِرِیُّ » : مردی از اهالی فلسطین بود و از
اقلیم سامره . به مصر کوچ کرد و بعدها همراه بنی‌اسرائیل از آنجا خارج شد .
او منافق بود و چنین وانمود می‌کرد که به موسی ایمان دارد و کفر خود را
مخفی می‌کرد .
سوره طه آیه 86
متن آیه :
فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ یَا قَوْمِ أَلَمْ
یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ
أَمْ أَرَدتُّمْ أَن یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّکُمْ
فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِی
ترجمه :
موسی پس از
دریافت تورات ، خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود برگشت . ( بدیشان پرخاش
کرد و ) گفت : ای قوم من ! مگر پروردگارتان وعده نیکوئی به شما نداد ( که
عبارت است از : نزول تورات و بیان احکام آسمانی ، و نجات و پیروزی بر
فرعونیان ، و وارث حکومت مصر شدن ، و مغفرت و آمرزش خداوندی ؟ ) . آیا
مدّت جدائی من از شما به طول انجامیده است ؟ ! یا این که خواسته‌اید که
خشم پروردگارتان دامنگیرتان شود و این است که با وعده من مخالفت کرده‌اید ؟
! ( و سر از آئین و راه و روش من پیچیده و بیراهه رفته‌اید ) .
توضیحات :
«
غَضْبَانَ » : خشمگین . حال است . « أَسِفاً » : غم‌زده و اندوهناک . حال
دوم است . « وَعْداً حَسَناً » : وعده زیبائی . مراد نزول تورات و بیان
احکام آسمانی در آن ؛ یا نجات و پیروزی بر فرعونیان و وارث حکومت سرزمین
مصر شدن ؛ یا وعده مغفرت و آمرزش توبه‌کنندگان و انجام‌دهندگان کارهای
پسندیده ؛ و یا این که همه این امور . « الْعَهْدُ » : مدّت جدائی موسی از
بنی‌اسرائیل و رفتن به مناجات . « أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ . . . » : مراد
این است که عمل شما آن چنان است که گویا چنین تصمیمی را درباره خود اتّخاذ
کرده‌اید .
سوره طه آیه 87
متن آیه :
قَالُوا
مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا وَلَکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَاراً
مِّن زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَکَذَلِکَ أَلْقَى السَّامِرِیُّ
ترجمه :
گفتند
: ما به اختیار خود از وعده تو سرپیچی نکرده‌ایم ، ولیکن بارهای سنگینی از
زیورآلات ( طلائیِ ) مردمان ( قبطی که توسّط زنانمان به بهانه امانت جهت
خودآرائی بدانها در روز عید گرفته شده بود و به همراه داشتیم ) بار ما شده
بود و ( سامری می‌گفت : نحوست این زر و زیورِ حرام است که موسی برنمی‌گردد .
این بود که ) ما آنها را از خود دور انداختیم و سامری نیز ( آنچه با خود
داشت ) از خود دور افکند .
توضیحات :
« مَلْکِ » :
اختیار و توانائی . « أَوْزَاراً » : جمع وِزْر است به معنی بارهای سنگین .
« زِینَة » : زیورآلات . مراد زر و طلای امانتی است که زنان بنی‌اسرائیل
قبل از حرکت از مصر به بهانه فرارسیدن عید خود از قبطیان گرفته بودند . «
قَذَفْنَا » : انداختیم . از خود دور کردیم . « فَکَذلِکَ أَلْقَی
السَّامِرِیُّ » : سامری هم آنچه داشت دور انداخت . سامری هم آنها را به
میان آتش انداخت . این بود که سامری برنامه و طرحی که داشت به مرحله اجرا
درآورد .
سوره طه آیه 88
متن آیه :
فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِیَ
ترجمه :
سپس
مجسّمه گوساله‌ای را برای مردم ( از میان آتش ) بیرون آورد ( که به علّت
تعبیه سوراخهائی در آن ، به هنگام وزش باد ، صدائی همچون ) صدای گوساله
داشت . ( سامری و پیروانش ) گفتند : این معبود شما و معبود موسی است و او (
چنین چیزی را ) فراموش کرده است ( و در طلب آن به کوه طور رفته است ) .
توضیحات :
«
فَأَخْرَجَ لَهُمْ » : این بخش ، از زبان خداوند است که بیانگر نتیجه
فتنه‌انگیزی سامری است . « جَسَداً » : جسم . لاشه . مراد مجسّمه و تندیس
است . بدل از ( عِجْلاً ) می‌باشد ( نگا : اعراف / 148 ) . « خُوَارٌ » :
صدای گاو . « نَسِیَ » : موسی فراموش کرده است . سامری عهد و پیمان خود را
با خدا و موسی به فراموشی سپرد .
سوره طه آیه 89
متن آیه :
أَفَلَا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلاً وَلَا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرّاً وَلَا نَفْعاً
ترجمه :
آیا آنان نمی‌بینند که ( این گوساله ) پاسخ ایشان را نمی‌دهد و زیانی از آنان دور نمی‌گرداند و سودی برایشان فراهم نمی‌آورد ؟
توضیحات :
«
لا یَرْجِعُ » : برنمی‌گرداند . مراد این است که سخن نمی‌گوید و پاسخ
نمی‌دهد . به صورت متعدّی استعمال شده است ( نگا : ممتحنه / 10 ، سبأ / 31
) . « أَلاّ یَرْجِعَ » : حرف ( أَنْ ) مخفّف از مثقّله و جزو حروف
مشبّهةٌ بالفعل است .
سوره طه آیه 90
متن آیه :
وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِن قَبْلُ یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم
بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَأَطِیعُوا أَمْرِی
ترجمه :
هارون
( که به هنگام وقوع چنین آشوبی در میانشان بسر می‌برد ، ) پیش‌تر ( از
برگشتن موسی از میعادگاه ) به بنی‌اسرائیل گفت : ای قوم من ! با این (
گوساله زرّینْ ) شما دچار بلا ( و آزمون بزرگ و سختی ) شده‌اید . پروردگار
شما خداوند مهربان است ( نه کس و نه چیز دیگری ) . اکنون که چنین است ، از
من پیروی کنید و از فرمان من اطاعت نمائید .
توضیحات :
«
مِن قَبْلُ » : پیش از برگشت موسی از کوه طور . « فُتِنتُم بِهِ » : بدان
در فتنه و بلا افتاده‌اید . چرا که گوساله را می‌پرستید و به دوزخ می‌افتید
. بدان دچار آزمایش و آزمون شده‌اید . چرا که گوساله‌ای بدین شکل و هیئت ،
برای امتحان ایمان شما است .
سوره طه آیه 91
متن آیه :
قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى
ترجمه :
گفتند : ما پیوسته به پرستش این گوساله ادامه می‌دهیم تا موسی به پیش ما برمی‌گردد .
توضیحات :
« لَن نَّبْرَحَ » : همیشه ما . « عَاکِفینَ » : مقیمان . پرستش‌کنندگان ( نگا : بقره / 187 ، اعراف / 138 ) .
سوره طه آیه 92
متن آیه :
قَالَ یَا هَارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا
ترجمه :
(
موسی در حالی که از آنچه شنید و دید ، سخت متأثّر بود ) گفت : ای هارون !
هنگامی که دیدی آنان گمراه می‌شوند ، چه چیز مانع از آن شد که ( جلو ایشان
را بگیری و نگذاری به بیراهه روند ؟ و ) . . .
توضیحات :
« مَا مَنَعَکَ ؟ » : چه چیز تو را بازداشت ؟ چه چیز جلو تو را گرفت ؟
سوره طه آیه 93
متن آیه :
أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی
ترجمه :
از
من پیروی کنی ؟ ! ( مگر هنگامی که می‌خواستم به میعادگاه بروم نگفتم :
جانشین من باش در میان قوم من ، و به اصلاح بپرداز و راه تباهکاران را در
پیش مگیر ؟ ) . آیا از دستور من سرپیچی کردی ؟
توضیحات :
«
أَلاّ تَتَّبِعَنِی ؟ » : این که از من پیروی نکنی ؟ اشاره به این است
که موسی به هارون گفته بود که پس از رفتن موسی ، او جانشین وی شود و به
اصلاح بپردازد ( نگا : اعراف / 142 ) .
سوره طه آیه 94
متن آیه :
قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلَا بِرَأْسِی إِنِّی
خَشِیتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ
قَوْلِی
ترجمه :
( هارون ) گفت : ای پسر مادرم ! نه
ریش مرا بگیر و نه موی سرم را ( بر دست بپیچ ) . من ترسیدم که ( اگر با
ایشان شدّت عمل نشان دهم ) بگوئی میان بنی‌اسرائیل تفرقه انداختی و سفارش
مرا به کار نبستی .
توضیحات :
« یَا ابْنَ أُمَّ » :
ای پسر مادرم ! ادای سخن بدین شیوه ، برای برانگیختن رأفت و رِقّت موسی
بود ، والاّ موسی و هارون برادران پدری و مادری یکدیگر بودند . یاء متکلّم
از آخر ( أُمَّ ) برابر قاعده زبان عربی حذف و با فتحه خوانده شده است . «
لَمْ تَرْقُبْ » : رعایت نکردی . حفظ و نگهداری نکردی ( نگا : توبه / 8 و
10 ) .
سوره طه آیه 95
متن آیه :
قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یَا سَامِرِیُّ
ترجمه :
( موسی ) گفت : ( امّا تو ) ای سامری ! این کار خطرناک چیست که از تو سر زده است ؟
توضیحات :
« خَطْب » : امر خطیر . کار خطرناک و عظیم ( نگا : یوسف / 51 ، حجر / 57 ) .
سوره طه آیه 96
متن آیه :
قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ
أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی
ترجمه :
(
سامری ) گفت : من از چیزهائی ( در صنعت و هنر مجسّمه‌سازی ) آگاهم که
بنی‌اسرائیل از آنها آگاه نیستند . من مقداری از آثار ( تعالیم و قوانین )
پیغمبر ( خدا موسی ) را برگرفتم و برای ( گول‌زدن دیگران ) آن را ( به شکم
گوساله ) ریختم . این چنین نفْسِ من مطلب را در نظرم آراست ( و آنچه
می‌خواستم انجام دادم ) .
توضیحات :
معنی دیگر آیه
که تنها نقل قول از زبان سامری است عبارت است از : سامری گفت : چیزی را من
دیده‌ام که آنان ندیده‌اند ( که جبرئیل فرشته وحی است ) و از جای پای ( اسب
) جبرئیل مشتی ( خاک ) برگرفتم و آن را ( به درون گوساله ) ریختم ، و نفْس
من این چنین کار را در نظرم آراست . « بَصُرْتُ » : دیدم . مراد از دیدن
در اینجا ، فهم کردن و پی‌بردن و دانستن فنون مجسّمه‌سازی و تمثالگری است .
« فَقَبَضْتُ قَبْضَةً » : مشتی را برگرفتم . مراد برداشتن مقداری از
تورات و عمل کردن بدان است . « أَثَرِ الرَّسُولِ » : اثر پیغمبر . مراد از
( أَثَر ) تورات ، و مراد از ( الرَّسُول ) موسی است . « نَبَذْتُ » :
انداختم . رها کردم . « سَوَّلَتْ » : آن را زینت داد و گرامی و شیرین کرد (
نگا : یوسف / 18 و 83 ) .
سوره طه آیه 97
متن آیه :
قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیَاةِ أَن تَقُولَ لَا مِسَاسَ
وَإِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَّنْ تُخْلَفَهُ وَانظُرْ إِلَى إِلَهِکَ الَّذِی
ظَلْتَ عَلَیْهِ عَاکِفاً لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فِی
الْیَمِّ نَسْفاً
ترجمه :
( موسی به سامری ) گفت :
برو ( از میان ما ) . در زندگی دنیا بهره‌ات ( بیزاری و گریز باد . و ) این
که پیوسته بگوئی : ( به من ) دست نزنید و نزدیک نشوید ، و در آخرت برای
تو موعدی است که درباره‌ات تخلّف‌ناپذیر است ( و خداوند آن را فراموش
نخواهد کرد . هم‌اینک هم ، گوساله ) معبودت را که پیوسته به عبادتش
می‌پرداختی بنگر و ببین که چگونه آن را می‌سوزانیم و سپس خاکسترش را به
دریا می‌ریزیم و می‌پراکنیم .
توضیحات :
« مِسَاسَ »
: تماس . مخالطت و معاشرت . مصدر باب مفاعله است . « لا مِسَاسَ » : هیچ
گونه همنشینی و آمیزشی نیست . مراد نهی است ، یعنی با من نیامیزید و تماس
نگیرید . مقصود بایکوت سامری و طرد او از میان جامعه است . اشاره به یکی از
قوانین جزائی شریعت موسی است که اعلان پلیدی پلید و کناره‌گیری از او است (
نگا : فی ظلال‌القرآن ) . « لَن تُخْلَفَهُ » : از تو در نمی‌گذرد . «
إِلهِکَ » : معبود خود . مراد گوساله سامری است . « نَسْفاً » : از هم
پاشیدن و پراکندن .
سوره طه آیه 98
متن آیه :
إِنَّمَا إِلَهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً
ترجمه :
معبود
شما تنها الله است ، همان خدائی که معبودی جز او نیست . دانش او همه‌چیز
را فرا گرفته است ( و از گذشته و حال و آینده ، و آنچه بوده است و هست و
خواهد بود ، باخبر است ) .
توضیحات :
« وَسِعَ » : در بر گرفته‌است . فرا گرفته‌است ( نگا : بقره / 255 ، انعام / 80 ) .
سوره طه آیه 99
متن آیه :
کَذَلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنبَاء مَا قَدْ سَبَقَ وَقَدْ آتَیْنَاکَ مِن لَّدُنَّا ذِکْراً
ترجمه :
این
چنین اخبار گذشتگان را برای تو بازگو می‌کنیم . ما از سوی خود قرآن را به
تو عطا کرده‌ایم ( که صلاح دین و دنیا را به تو و پیروانت تذکّر می‌دهد )
.
توضیحات :
« کَذلِکَ » : این چنین اخبار گذشتگان
را . همان گونه که خبر موسی را برایت روایت کردیم ، تو را از سرگذشت
ملّتهای گذشته دیگر مطلع می‌سازیم . « ذِکْراً » : مراد قرآن است ( نگا :
آل‌عمران / 58 ، حجر / 6 و 9 ) .
سوره طه آیه 100
متن آیه :
مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وِزْراً
ترجمه :
هرکس
از قرآن روی گردان شود ( و از تصدیق و عمل بدان دوری گزیند ، در دنیا
گمراه خواهد بود ، و ) در روز قیامت بار سنگینی ( از عذاب مسؤولیّت و گناه )
بر دوش خواهد داشت .
توضیحات :
« وِزْراً » : بار سنگین . بر گناه هم اطلاق میشود ، و در اینجا مراد عقوبت و جزای گناه است .
سوره طه آیه 101
متن آیه :
خَالِدِینَ فِیهِ وَسَاء لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حِمْلاً
ترجمه :
( این چنین کسانی ) جاودانه در آن ( عذاب ) خواهند ماند ، و چه بار بدی که در روز قیامت دارند !
توضیحات :
« حِمْلاً » : بار . مراد بار سنگین گناهان است .
سوره طه آیه 102
متن آیه :
یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً
ترجمه :
روزی
در صُور ( برای بار دوم ) دمیده میشود ، و گنهکاران را ( با چهره و اندام
) کبود رنگ ( از شدّت درد و رنج ، و با چشمان کور ) در آن روز ( در گستره
رستاخیز ) گرد میآوریم .
توضیحات :
« زُرْقاً » :
جمع أَزْرَق . کسی که صورتش بر اثر شدّت درد و رنج ، تیره و کبود شده باشد .
کبود چشم . مراد از کبودی چشم ضعف بینائی است ، و کبود چشم را نابینا معنی
کرده‌اند ( نگا : طه / 124 ) . حال بشمار است .
سوره طه آیه 103
متن آیه :
یَتَخَافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً
ترجمه :
آنان در میان خود آهسته به هم می‌گویند : جز ده شبانه‌روز ( در دنیا ) نبوده‌اید و نمانده‌اید .
توضیحات :
«
یَتَخَافَتُونَ » : با صدای آهسته بهم می‌گویند . « إِن لَّبِثْتُمْ » :
نمانده‌اید و توقّف نکرده‌اید ( نگا : یونس / 45 ) . « عَشْراً » : مذکّر
آمدن این واژه ، بیانگر این است که تمییزِ محذوف ، مؤنّث است که لَیالی
است ؛ هرچند هنگامی که عدد بدون معدود بیان شود ، این قاعده چندان مراعات
نمی‌گردد .
سوره طه آیه 104
متن آیه :
نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً
ترجمه :
ما
بهتر می‌دانیم که ( آهسته به یکدیگر ) چه می‌گویند ، و ( کاملاً آگاهیم )
از سخن کسی که راهش ( در به تصویرکشیدن کوتاهی دنیا ، به حقیقت ) نزدیکتر و
بهتر است ، آن گاه که می‌گوید : شما تنها یک روز در دنیا بسر برده‌اید !
توضیحات :
«
أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً » : کسی که رأی او دادگرانه‌تر و به واقعیّت
نزدیکتر است . مراد از ترجیح سخن گوینده دوم این نیست که او به صداقت و
راستی نزدیکتر است ؛ بلکه مراد این است که او بهتر درجه پشیمانی و اندازه
هراس و عذاب قیامت را به تصویر کشیده است . چرا که عمر جهان گذران ، در
قبال عمر بی‌پایان و جاویدان آخرت ، نه ده روز ، بلکه یک روز نیز بشمار
نمی‌آید که کمترین عدد است .
سوره طه آیه 105
متن آیه :
وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ یَنسِفُهَا رَبِّی نَسْفاً
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! حال که از قیامت صحبت کرده‌ای ، منکران رستاخیز ) از تو
درباره کوهها می‌پرسند ( و می‌گویند : کوههائی بدین عظمت - که به عقیده
ایشان قابل تزلزل نیست - به هنگام پایان گرفتن جهان چه سرنوشتی خواهند
داشت ؟ ) . بگو : پروردگارم آنها را از جا میکند و ( در هوا ) پراکنده
می‌دارد ( و برباد می‌دهد ) .
توضیحات :
« نَسْفاً » : از بُن کندن و پراکنده ساختن ( نگا : مرسلات / 10 ) .
سوره طه آیه 106
متن آیه :
فَیَذَرُهَا قَاعاً صَفْصَفاً
ترجمه :
سپس زمین را به صورت فَلات صاف و هموار و بی‌آب و گیاه رها میسازد .
توضیحات :
«
قَاعاً » : فَلات . زمین صاف و هموار ( نگا : نور / 39 ) . خالی ( نگا :
تفسیرالمصحف المیسّر ) . « صَفْصَفاً » : کاملاً مسطّح و هموار و صاف .
سوره طه آیه 107
متن آیه :
لَا تَرَى فِیهَا عِوَجاً وَلَا أَمْتاً
ترجمه :
در آن هیچ گونه پستی و بلندی نمی‌بینی ( انگار قبلاً آباد نبوده است و خانه و کاشانه و فراز و نشیبی نداشته است ) .
توضیحات :
« عِوَج » : پیچ . نشیب . گودی . « أَمْتاً » : فراز . برجستگی . بلندی .
سوره طه آیه 108
متن آیه :
یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ لَا عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَت الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً
ترجمه :
در
آن روز ( که مردمان سر از گورها به در می‌آورند ، همگی ) بدون کمترین
سرپیچی ، از منادی ( الهی ) پیروی میکنند ، ( و برابر فرمان او رهسپار
عرصه محشر می‌شوند ، ) و صداها به سبب ( جلال و شکوه خداوند ) مهربان فروکش
میکند ، و جز صدای آهسته ( و پنهان در زیر لبان ، چیزی ) نمی‌شنوی .
توضیحات :
«
الدَّاعِی » : دعوت‌کننده . مُنادی . مراد إسرافیل است . « عِوَج » :
سرپیچی و انحراف . « لِلرَّحْمنِ » : به خاطر سیطره عظمت خداوند مهربان بر
عرصه محشر . در برابر خداوند مهربان . « هَمْساً » : صدای آهسته و زیرلبی
.
سوره طه آیه 109
متن آیه :
یَوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِیَ لَهُ قَوْلاً
ترجمه :
در آن روز شفاعت ( هیچ کسی ) سودی نمی‌بخشد ، مگر ( شفاعت ) کسی که خداوند مهربان به او اجازه دهد و گفتارش را بپسندد .
توضیحات :
«
لا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ » : در روز قیامت . شفاعت به سه شرط انجام
میگیرد : 1 - خدا به شفاعت کننده اجازه شفاعت دهد ( نگا : بقره / 255 ،
یونس / 3 ) . 2 - آنچه درخواست میشود خداپسند باشد ( نگا : طه / 109 ) .
3 - خدا راضی شود از کسی که برای او شفاعت می‌گردد ( نگا : انبیاء / 28 ،
نجم / 26 ) .
سوره طه آیه 110
متن آیه :
یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً
ترجمه :
خدا
می‌داند آنچه را که ( مردمان ) در پیش دارند و ( در آخرت بدان گرفتار
میآیند ، و می‌داند ) آنچه را که ( در دنیا انجام داده‌اند و ) پشت سر
گذاشته‌اند ، ولی آنان از ( کار و بار و حکمت ) آفریدگار آگاهی ندارند .
توضیحات :
«
مَا بَیْنَ أیْدِیهِمْ » : امور دنیای ایشان . احوال قیامت آنان . « مَا
خَلْفَهُمْ » : امور دنیای ایشان . احوال قیامت آنان . هر یک از دو موصول «
مَا » می‌تواند مربوط به گذشته یا آینده ، و یا این که امور دنیا یا امور
آخرت باشد و برعکس هم ، معنی شود . « هُمْ » : مرجع ضمیر می‌تواند مردمان
یا گردآیندگان در عرصه محشر باشد . « بِهِ » : مرجع ضمیر می‌تواند خدا باشد
که معنی آن گذشت ، و یا این که موصولهای ( ما ) باشد که معنی آن چنین
میشود : خدا می‌داند که مردمان چه کرده‌اند و چه میکنند و عاقبتشان چه
خواهد بود ، ولی مردمان کارهای خود را فراموش میکنند و نمی‌دانند در دنیا و
آخرت چه بر سرشان می‌آید .
سوره طه آیه 111
متن آیه :
وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً
ترجمه :
(
در آن روز همه ) چهره‌ها در برابر خداوندِ باقی و جاویدان ، و گرداننده و
نگهبانِ جهان ( همچون اسیران ) خضوع و خشوع میکنند و کُرنِش می‌برند ، و
کسی که ( در آن روز کوله‌بارِ ) کفر ( دنیای خود ) را بر دوش کشد ، ناامید (
از لطف خدا و بی‌بهره از نجات و ثواب ) می‌گردد .
توضیحات :
«
عَنَتْ » : خشوع و خضوع کرد . مثل اسیران کرنش برد . از این ماده واژه (
عانی ) به معنی اسیر است که جمع آن ( عُناة ) است . « الْوُجُوهُ » :
چهره‌ها . ذکر چهره‌ها در میان سایر اعضاء ، بدان خاطر است که اشرف اندامها
بوده و اثر فروتنی و خواری در آن نمایان می‌گردد . و یا این که تسمیه کلّ
به اسم جزء است و مراد خودِ انسانها است . « الْحَیِّ الْقَیُّومِ » : (
نگا : بقره / 255 ) . « خَابَ » : ناامید گردید و به آرزو نرسید . زیانمند
شد . از دست داد . « ظُلْماً » : کفر .
سوره طه آیه 112
متن آیه :
وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا یَخَافُ ظُلْماً وَلَا هَضْماً
ترجمه :
و
هر کس کارهای نیکو انجام دهد ، در حالی که مؤمن باشد ، نه از ظلم و ستمی
می‌ترسد ( که بر او رود ، و مثلاً بر گناهانش افزوده شود ) و نه از کم و
کاستی می‌هراسد ( که گریبانگیر کارهای نیک و پاداشش شود . چرا که حساب خدا
دقیق است ) .
توضیحات :
« وَ هُوَ مُؤْمِنٌ » : در
حالی که انجام دهنده کارهای نیک مؤمن باشد . چرا که کارهای نیک کافر هدر
می‌رود و ضائع میشود ( نگا : بقره / 217 ، زُمَر / 65 ، احزاب / 19 ) . «
ظُلْماً » : مراد عقاب بدون سبب ، یا افزایش بر لغزشها و سیّئات است . «
هَضْماً » : خوردن و کاستن . کم کردن حق کسی و وفا نکردن به ادای آن واجب .
مراد کاستن از حَسَنات است .
سوره طه آیه 113
متن آیه :
وَکَذَلِکَ أَنزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً وَصَرَّفْنَا فِیهِ مِنَ
الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً
ترجمه :
همچنین
قرآن را به زبان عربی فرو فرستادیم و در آن بیم دادن و ترساندن را ( به
شیوه‌های گوناگون ) بازگو کردیم ، تا این که ( مردمان از کفر و معاصی )
بپرهیزند ، یا باعث یادآوری و بیداری ( و مایه پند و عبرت ) ایشان شود .
توضیحات :
«
کَذلِکَ » : همچنین . عطف بر ( کَذلِکَ ) در آیه 99 است . « أَنْزَلْناهُ »
: بدون مرجع قبلی ، برای اشاره به عظمت قرآن و استقرار و حضور آن در
اَذهان است . « قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : حال اوّل و حال دوم بشمارند ؛ یا
این که ( قُرْءَاناً ) حال و ( عَرَبِیّاً ) صفت آن است ( نگا : یوسف / 2
) . « صَرَّفْنا » : به شیوه‌های گوناگون و بیانات مختلف بازگو کردیم (
نگا : انعام / 46 ، إسراء / 41 ) . « ذِکْراً » : پند و عبرت . بیداری و
آگاهی .
سوره طه آیه 114
متن آیه :
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن
قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْماً
ترجمه :
والا
مقام خدا است که شاه حقیقی او است ( و جملگی فرماندهان و فرمانبران بدو
نیازمندند ، و دائره امر و نهیش سراسر گستره هستی است . ای پیغمبر ! نازل
کننده قرآن چنین خدای بلندمرتبه و توانائی است . پس به هنگام نزول قرآن )
پیش از این که وحی ( آیات ) قرآن به پایان برسد ، در آن عجله مکن ( و
تندتند آیه‌ها را به دنبال جبرئیل تکرار منما و بر زبان مران . چرا که
هرچند قرآن مافوق طاقت و توان انسان است ، امّا خدا حافظ و نگهدار آن است و
آن را در مغزت ثبت و ضبط مینماید ) . بگو : پروردگارا ! ( در پرتو قرآن )
بر دانشم بیفزا ( و از قرآن و ابعاد مختلف آن آگاهترم فرما ) .
توضیحات :
«
تَعَالَیا » : والا مقام است . از علوّ و عظمت مطلق برخوردار است . « لا
تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ » : مراد نهی از عجله‌ای است که حضرت محمّد به
هنگام دریافت وحی جهت فراگیری و حفظ قرآن داشت ، و بدین خاطر با شتاب به
دنبال فرشته وحی جبرئیل امین ، آیات قرآنی را تکرار می فرمود ( نگا :
قیامه / 15 - 17 ، اعلی / 6 ) . « یُقْضَیا » : به پایان رسانده شود .
سوره طه آیه 115
متن آیه :
وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً
ترجمه :
در
آغاز کار ، ما به آدم فرمان دادیم ( که از میوه درخت ممنوع نخورد ) . امّا
او ترک فرمان کرد و ( از آن خورد ، و در اوائل کار ) از او تصمیم درستی و
اراده استواری مشاهده نکردیم .
توضیحات :
«
عَهِدْنَا إلَیا ءَادَمَ » : به آدم فرمان دادیم . مراد از عهد در اینجا
سفارش و فرمان است . چنین توصیه و امری هم راجع بود به نخوردن از میوه درخت
ممنوع ( نگا : بقره / 35 ) . « مِن قَبْلُ » : در اوائل کار . پیشاپیش .
قبل از زمان حال در روزگاران گذشته . « نَسِیَ » : ترک کرد . مراد از نسیان
در اینجا فراموش کردن مطلق نیست . زیرا بر فراموشی مطلق عتاب و ملامتی
وجود ندارد . از سوی دیگر ، شیطان که نخوردن از میوه درخت را برابر فرموده
آیه 20 سوره اعراف به یاد آدم آورده بود . لذا مراد ترک فرمان یا دست‌کم
فراموشکاریی است که به سبب کم توجّهی حاصل می‌گردد ( نگا : طه / 126 ) . «
عَزْماً » : تصمیم و اراده استواری که انسان را در برابر وسوسه‌های اهریمن
نگاه دارد .
سوره طه آیه 116
متن آیه :
وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَى
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! بیان دار ) آن گاه را که به فرشتگان دستور دادیم : برای آدم
سجده ( تعظیم و تکریم ) ببرید ، پس ( همگی اطاعت کردند و ) سجده بردند مگر
ابلیس که سر باز زد .
توضیحات :
« أسْجُدُوا » : ( نگا : بقره / 34 ) .
سوره طه آیه 117
متن آیه :
فَقُلْنَا یَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّکَ وَلِزَوْجِکَ فَلَا یُخْرِجَنَّکُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى
ترجمه :
آن
وقت گفتیم : ای آدم ! این دشمن تو و همسر تو است ، پس ( بپائید به دام
وسوسه خود شما را گرفتار نسازد و ) از بهشت بیرونتان نکند که به رنج و زحمت
خواهی افتاد .
توضیحات :
« تَشْقَیا » : تو به درد و
رنج خواهی افتاد . از شقاوتِ به معنی زحمت و مشقّت است ( نگا : طه / 2 ) .
روی سخن متوجّه آدم و حوّاء است ، ولی علّت مفرد آمدن فعل بدان خاطر است
که عهد و پیمان در آغاز متوجّه آدم بوده و نقطه پایان هم متوجّه او شده است
. از سوی دیگر ، درد و رنج مرد که رئیس اهل و عیال خود است ، متضمّن درد و
رنج اهل و عیال نیز می‌باشد .
سوره طه آیه 118
متن آیه :
إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیهَا وَلَا تَعْرَى
ترجمه :
( بر ما است که خواسته‌های زندگی تو را در بهشت فراهم سازیم و ) تو در آن نه گرسنه می‌شوی و نه برهنه می‌گردی .
توضیحات :
« إِنَّ لَکَ » : برای تو هست . مراد تضمین روزی از سوی خداوند است .
سوره طه آیه 119
متن آیه :
وَأَنَّکَ لَا تَظْمَأُ فِیهَا وَلَا تَضْحَى
ترجمه :
و در آن تو نه تشنه می‌مانی و نه آفتاب‌زده می‌شوی .
توضیحات :
« لا تَضْحَیا » : حرارت آفتاب سوزان به تو نمی‌خورد و گرمازده نمی‌گردی . مراد این است که کار کردن و رنج‌کشیدن در میان نیست .
سوره طه آیه 120
متن آیه :
فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَّا یَبْلَى
ترجمه :
سپس
شیطان ( به نیرنگ و حیله نشست و ) آدم را وسوسه کرد ( و بدو ) گفت : آیا
تو را به درخت جاودانگی و ملک فناناپذیر رهنمود کنم ؟ ( اگر از این درخت
ممنوع بخورید ، دیگر نمی‌میرید و سرمدی می‌شوید ) .
توضیحات :
« الْخُلْدِ » : جاودانگی . سرمدی . ( نگا : اعراف / 20 ) . « لا یَبْلی » : کهنه و فرسوده نمی‌شود . فناپذیر و زائل نمی‌گردد .
سوره طه آیه 121
متن آیه :
فَأَکَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ
عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى
ترجمه :
سرانجام
هر دو نفر از آن خوردند ( و جامه‌های بهشتی از بدنشان فرو ریخت ) و
شرمگاهشان برایشان نمایان شد ( که تا آن زمان از ایشان پنهان بود ) و شروع
کردند به این که برگهای درختان بهشت را بر خود بپیچند و بچسبانند . بدین
نحو آدم از فرمان پروردگارش سرپیچی کرد و گمراه شد ( و این واقعه پیش از
نبوّت او بود ) .
توضیحات :
« فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا » : ( نگا : اعراف / 20 و 22 و 27 ) . « غَوی » : گمراه شد . زندگیش تباه شد .
سوره طه آیه 122
متن آیه :
ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَیْهِ وَهَدَى
ترجمه :
سپس پروردگارش او را ( برای پیغمبری ) برگزید و توبه‌اش را پذیرفت و ( به سوی اعتذار و استغفار ) رهنمودش کرد .
توضیحات :
« إِجْتَبَاهُ » : انتخابش کرد . به پیغمبریش برگزید . خدا با توفیق توبه او را به خود نزدیک فرمود ( نگا : اعراف / 23 ) .
سوره طه آیه 123
متن آیه :
قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا
یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا
یَشْقَى
ترجمه :
خدا دستور داد : هر دو گروه شما
با هم ( ای آدم و حوّاء و اهریمن ! ) از بهشت فرو آئید ( و در زمین ساکن
شوید ، و در آنجا ) برخی ( از فرزندانتان ) دشمن برخی دیگر خواهند شد ، و
هرگاه هدایت و رهنمود من برای شما آمد ، هرکه از هدایت و رهنمودم پیروی کند
، گمراه و بدبخت نخواهد شد .
توضیحات :
« إِهْبِطَا
» : مراد آدم و حوّاء و ابلیس است ( نگا : بقره / 36 ) . « امّا » : (
نگا : بقره / 38 ) . « لا یَضِلُّ » : در دنیا گمراه و سرگشته نمی‌شود . «
لا یَشْقَیا » : در آخرت با درآمدن به دوزخ بدبخت نمی‌گردد .
سوره طه آیه 124
متن آیه :
وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَى
ترجمه :
و
هرکه از یاد من روی بگرداند ( و از احکام کتابهای آسمانی دوری گزیند ) ،
زندگی تنگ ( و سخت و گرفته‌ای ) خواهد داشت ؛ ( چون نه به قسمت و نصیب
خدادادی قانع خواهد شد ، و نه تسلیم قضا و قدر الهی خواهد گشت ) و روز
رستاخیز او را نابینا ( به عرصه قیامت گسیل و با دیگران در آنجا ) گرد
میآوریم .
توضیحات :
« ذِکْر » : یاد . مراد هر آن
چیزی است که خدا بدان یاد شود ، اعم از قرآن و غیر آن . « مَعیشَةً » :
زندگی . مراد زندگی دنیا است ( نگا : اعراف / 10 ) . « ضَنکاً » : تنگ .
مراد سخت و پرنگرانی و اضطراب است ( نگا : انعام / 125 ) . مصدر است و
برای مذکّر و مؤنّث یکسان به کار می‌رود . « أَعْمَیا » : کور . این کوری
به هنگام زنده‌شدن و سر برآوردن از گورها است ( نگا : اسراء / 97 ) .
سوره طه آیه 125
متن آیه :
قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَى وَقَدْ کُنتُ بَصِیراً
ترجمه :
خواهد
گفت : پروردگارا ! چرا مرا نابینا ( برانگیخته‌ای و به عرصه قیامت گسیل
داشته و در آنجا ) جمع آورده‌ای ؟ من که قبلاً ( در دنیا ) بینا بوده‌ام
.
توضیحات :
« قَدْ کُنتُ بَصِیراً » : من بینا
بوده‌ام . این جواب به اعتبار اکثر افراد است ؛ چرا که برخی در دنیا کور
مادرزاد بوده و یا بعدها کور شده‌اند .
سوره طه آیه 126
متن آیه :
قَالَ کَذَلِکَ أَتَتْکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکَذَلِکَ الْیَوْمَ تُنسَى
ترجمه :
(
خدا ) می‌گوید : همین است ( که هست و بچش نتیجه نافرمانی را ) . آیات (
کتابهای آسمانی ، و دلائل هدایتِ جهانیِ ) من به تو رسید و تو آنها را
نادیده گرفتی ؛ همان گونه هم تو امروز نادیده گرفته می‌شوی ( و بی‌نام و
نشان در آتش رها می‌گردی ) .
توضیحات :
« کَذلِکَ » :
همین است که می‌بینی . به خاطر آن است که . « نَسِیتَهَا » : آن را ترک
کردی و درباره آن سستی نمودی . « تُنْسَیا » : فراموش می‌شوی . ترک گفته
می‌شوی ( نگا : اعراف / 51 ) .
سوره طه آیه 127
متن آیه :
وَکَذَلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ یُؤْمِن بِآیَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبْقَى
ترجمه :
ما
این گونه سزا می‌دهیم کسی را که افراط ( در عصیان ) و تفریط ( در پرستش و
عبادت ) پیش میگیرد و به آیات پروردگارش ایمان نمی‌آورد . مسلّماً عذاب
آخرت بسیار سخت‌تر و ماندگارتر ( از عذاب این جهان ) است .
توضیحات :
«
کَذلِکَ نَجْزِی » : این گونه هم در دنیا سزا و جزا می‌دهیم . این گونه در
آخرت سزا و جزا می‌دهیم . « أَسْرَفَ » : افراط و زیاده‌روی‌کرد . تفریط و
کوتاهی کرد .
سوره طه آیه 128
متن آیه :
أَفَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّنَ الْقُرُونِ
یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّأُوْلِی
النُّهَى
ترجمه :
آیا آنان پی نبرده‌اند که پیش از
ایشان بسیاری از مردمان ( اعصار و ادوار مختلف ) را نابود کرده‌ایم ( و
هم‌اینک ایشان برجای آنان نشسته‌اند ) و در امکنه و منازلشان گام
برمی‌دارند ؟ ( مگر شما پسینیان سرنوشتی جز سرنوشت پیشینیان دارید ؟ ! ) .
به حقیقت در این ( صحنه‌های عبرت‌انگیز زمان ) نشانه‌هائی برای ( اندرز
گرفتن و بیدار شدن ) خردمندان است .
توضیحات :
«
أَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ » : آیا ایشان را رهنمود نکرده است ؟ ( نگا :
اعراف / 100 ) . « الْقُرُونِ » : ( نگا : انعام / 6 ) . « النُّهَیا » :
( نگا : طه / 54 ) .
سوره طه آیه 129
متن آیه :
وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَکَانَ لِزَاماً وَأَجَلٌ مُسَمًّى
ترجمه :
اگر
وعده پروردگارت قبلاً بر این نمی‌رفت ( که عذاب و هلاک گناهکاران را به
تأخیر بیندازد ) و ملاحظه زمان مقرّر ( یعنی قیامت ) نبود ( عذاب خدا هم
اینک در دنیا ) دامنگیر ( کافران و فاسقان معاصر ، بسان کافران و فاسقان
پیش ) می‌شد .
توضیحات :
« کَلِمَةٌ سَبَقَتْ » :
سخنی که زده شده ، و وعده‌ای که داده شده است ( نگا : انفال / 33 ، قمر /
46 ) . « لِزَاماً » : لازم و واجب . حتمی و قطعی . مصدر باب مفاعله است و
در معنی وصفی برای مبالغه به کار رفته است . « أَجَلٌ مُّسَمّیً » : مدّت
مقدّر عمرشان ، یا روز قیامت ( نگا : انعام / 6 ) . عطف است بر واژه (
کَلِمَةٌ ) .
سوره طه آیه 130
متن آیه :
فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ
الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاء اللَّیْلِ فَسَبِّحْ
وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّکَ تَرْضَى
ترجمه :
(
اکنون که بنا نیست این بدکاران فوراً مجازات شوند ) پس تو ( ای پیغمبر ! )
در برابر چیزهائی که می‌گویند ( و تکذیب و استهزائی که میکنند ) شکیبائی
کن ، و ( برای تسلّی خاطر ) قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن ، و در
اثناء شب و در بخشهائی از روز ، به پرستش و ستایش پروردگارت مشغول شو ، تا (
پیوندت با خدا استوار گردد و آرامش خاطر به تو دست دهد ، و بدانچه برایت
مقدّر شده است ) راضی و خوشنود شوی .
توضیحات :
«
فَاصْبِرْ » : بدین سبب شکیبائی کن . حرف ( فَ ) سببیّه است ، و مراد از
شکیبائی عدم اضطراب است ؛ نه ترک جنگ و جهاد . « سَبّحْ » : امر به پیغمبر
به طور خاصّ و به پیروان او به طور عام است . « سَبِّحْ وَ أَطْرَافَ
النَّهَارِ » : کنایه از تسبیح و تحمید و تنزیه مطلق خدا در همه اوقات است .
یا این که مراد به جای آوردن نمازهای پنجگانه است . بدین شرح : « قَبْلَ
طُلُوعِ الشَّمْسِ » : نماز صبح . « قَبْلَ غُرُوبِهَا » : نماز ظهر و عصر .
« مِنْ ءَانَآءِ الَّیْلِ » : نماز مغرب و عشاء . « أَطْرَافَ النَّهَارِ »
: نماز صبح و مغرب ، یا نماز ظهر . تکرار آن بیانگر مزیّت بیشتر ، و جمع
آمدن آن برای همگونی با ( ءَانَآءِ الَّیْلِ ) است ( نگا : تفسیر قاسمی ) .
« ءَانَآءِ » : جمع إِنْو ، إِنْی ، أَنْی ، ساعتها . بخشها ( نگا :
آل‌عمران / 113 ) . « أَطْرَافَ » : جوانب و ساعات . مراد بامدادان و
شامگاهان است ( نگا : هود / 114 ) .
سوره طه آیه 131
متن آیه :
وَلَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً
مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَرِزْقُ
رَبِّکَ خَیْرٌ وَأَبْقَى
ترجمه :
چشم خود را مدوز
به نعمتهای مادیی که به گروههائی از کافران داده‌ایم . این نعمتهای مادی که
زینت زندگی دنیا است ، بدیشان داده‌ایم تا آنان را بدان بیازمائیم . داده (
اخروی جاویدان و سرمدی ) پروردگارت بهتر و پایدارتر ( از این نعمتهای
موقّت و زودگذر جهان فانی ) است .
توضیحات :
« لا
تَمُدَّنَّ » : مدوز . منگر . « أَزْوَاجاً » : اصناف . گروه‌ها و دسته‌ها (
نگا : حجر / 88 ) . « زَهْرَةَ » : زینت و بهجت . آرایش و سرسبزی . مفعول
فعل محذوف ( جَعَلْنا ) یا بدل از محلّ ( ما ) و یا حال است .
سوره طه آیه 132
متن آیه :
وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا لَا نَسْأَلُکَ رِزْقاً نَّحْنُ نَرْزُقُکَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى
ترجمه :
خانواده
خود را به گزاردن نماز دستور بده ( چرا که نماز مایه یاد خدا و پاکی و
صفای دل و تقویت روح است ) و خود نیز بر اقامه آن ثابت و ماندگار باش . ما
از تو روزی نمی‌خواهیم ، بلکه ما به تو روزی می‌دهیم . سرانجام ( نیک و
ستوده ) از آن ( اهل تقوا و ) پرهیزگاری است .
توضیحات :
«
أَهْلَ » : اهل پیغمبر ، عبارت است از امت محمّدی و خانواده خودش . اهل
مردم ، افراد خانواده ایشان است . « لا نَسْأَلُکَ رِزْقاً » : از تو روزی
نمی‌خواهیم . از تو روزی خودت و دیگران را نمی‌خواهیم . لذا به سبب فراچنگ
آوردن رزق ، از نماز غافل مشو . « الْعَاقِبَةُ » : مراد سرانجام نیکو است .
چرا که سرانجام بد همچون معدوم بشمار است .
سوره طه آیه 133
متن آیه :
وَقَالُوا لَوْلَا یَأْتِینَا بِآیَةٍ مِّن رَّبِّهِ أَوَلَمْ تَأْتِهِم بَیِّنَةُ مَا فِی الصُّحُفِ الْأُولَى
ترجمه :
(
کافران مکّه ) می‌گویند : چرا ( محمّد ) معجزه‌ای از سوی پروردگارش برای
ما نمی‌آورد ( که ما خود پیشنهاد می‌کنیم ؟ از قبیل : برجوشاندن چشمه ساری
از زمین و داشتن باغی از درختان خرما و انگور و غیره ) . آیا معجزه (
بزرگِ قرآن نام که در ) کتابهای پیشین ( آسمانی تورات و انجیل و زَبور
مذکور است ) ، به پیش ایشان نیامده است ؟
توضیحات :
«
أَوَلَمْ تَأْتِهِمْ . . . الأُولَیا » : آیا خبر روشن اقوام پیشین که در
کتب آسمانی گذشته بوده است برای آنان نیامده است ( که پیاپی معجزاتی
پیشنهاد می‌کردند و پس از مشاهده معجزات ، به کفر و انکار ادامه می‌دادند ،
و عذاب شدید الهی دامنگیرشان می‌شد ) . اینها چرا معجزه می‌طلبند و
بهانه‌جوئی میکنند ، مگر همین قرآن با این امتیازات بزرگ که حاوی حقائق
کتب آسمانی پیشین است ، برای آنان کافی نیست . « ءَایَةٍ » : معجزات حسّی ،
از قبیل : عصای موسی و ید بیضاء . معجزات پیشنهادی ( نگا : إسراء / 90 -
93 ) . « بَیِّنَةُ » : معجزه بزرگ کتابهای آسمانی ، یعنی قرآن . معجزات
انبیاء گذشته . « الصُّحُفِ الأُولَیا » : کتابهای آسمانی پیشین . از قبیل :
تورات و انجیل و زبور ( نگا : شعراء / 196 ، اعلی / 18 و 19 ) .
سوره طه آیه 134
متن آیه :
وَلَوْ أَنَّا أَهْلَکْنَاهُم بِعَذَابٍ مِّن قَبْلِهِ لَقَالُوا
رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ مِن
قَبْلِ أَن نَّذِلَّ وَنَخْزَى
ترجمه :
اگر ما پیش
از نزول قرآن و آمدن پیغمبر اسلام ، ایشان را با عذابی نابود می‌کردیم ، (
روز قیامت ) می‌گفتند : پروردگارا ! چرا ( در دنیا ) پیغمبری برای ما
نفرستادی ، تا از آیات تو پیروی کنیم ، پیش از آن که ( در آخرت ) خوار و
رسوا شویم ( و به دوزخ گرفتار آئیم ) ؟
توضیحات :
«
مِن قَبْلِهِ » : پیش از نزول قرآن . پیش از بعثت محمّد . « نَذِلَّ وَ
نَخْزَیا » : در دنیا خوار و در آخرت رسوا شویم . در آخرت خوار و رسوا شویم
.
سوره طه آیه 135
متن آیه :
قُلْ کُلٌّ مُّتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدَى
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! به این منکران حقیقت و معاندان دین ) بگو : ( ما و شما )
جملگی منتظر ( وعده‌ها و وعیدهای الهی ) هستیم ( ما در انتظار وعده پیروزی
بر شما هستیم و شما در انتظار شکست ما . حال که چنین است ) پس شما هم
انتظار بکشید . به زودی خواهیم دانست چه کسانی ( از ما و شما ) بر راه راست
بوده و راهیابند ( و چه کسانی گمراه و اهل عذابند ) .
توضیحات :
«
کُلٌّ » : هر یک از ما و شما . « مُتَرَبِّصٌ » : منتظر . چشم به راه . (
نگا : توبه / 52 ، طور / 30 و 31 ، حدید / 14 ) « السَّوِیِّ » : راست و
مستقیم ( نگا : مریم / 17 و 43 ) .
سوره طه آیه‌ی 98-1
سوره طه مکی و ١٣٥ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
طه (١) مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى (٢) إِلا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشَى (٣) تَنْزِیلا مِمَّنْ خَلَقَ الأرْضَ وَالسَّمَاوَاتِ الْعُلا (٤) الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى (٥) لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى (٦) وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى (٧) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى (٨) وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَى (٩) إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لأهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى (١٠) فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِیَ یَا مُوسَى (١١) إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى (١٢) وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى (١٣) إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (١٤) إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى (١٥) فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى (١٦) وَمَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَى (١٧) قَالَ هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَى (١٨) قَالَ أَلْقِهَا یَا مُوسَى (١٩) فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعَى (٢٠) قَالَ خُذْهَا وَلا تَخَفْ سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الأولَى (٢١) وَاضْمُمْ یَدَکَ إِلَى جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْرَى (٢٢) لِنُرِیَکَ مِنْ آیَاتِنَا الْکُبْرَى (٢٣) اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (٢٤) قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی (٢٥) وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی (٢٦) وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِی (٢٧) یَفْقَهُوا قَوْلِی (٢٨) وَاجْعَلْ لِی وَزِیرًا مِنْ أَهْلِی (٢٩) هَارُونَ أَخِی (٣٠) اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی (٣١) وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی (٣٢) کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا (٣٣) وَنَذْکُرَکَ کَثِیرًا (٣٤) إِنَّکَ کُنْتَ بِنَا بَصِیرًا (٣٥) قَالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یَا مُوسَى (٣٦) وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَى (٣٧) إِذْ أَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّکَ مَا یُوحَى (٣٨) أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَعَدُوٌّ لَهُ وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی (٣٩) إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْنَاکَ إِلَى أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى (٤٠) وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی (٤١) اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلا تَنِیَا فِی ذِکْرِی (٤٢) اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (٤٣) فَقُولا لَهُ قَوْلا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى (٤٤) قَالا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَنْ یَطْغَى (٤٥) قَالَ لا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى (٤٦) فَأْتِیَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى (٤٧) إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّى (٤٨) قَالَ فَمَنْ رَبُّکُمَا یَا مُوسَى (٤٩) قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى (٥٠) قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الأولَى (٥١) قَالَ عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَلا یَنْسَى (٥٢) الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ مَهْدًا وَسَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلا وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْ نَبَاتٍ شَتَّى (٥٣) کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لأولِی النُّهَى (٥٤) مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَى (٥٥) وَلَقَدْ أَرَیْنَاهُ آیَاتِنَا کُلَّهَا فَکَذَّبَ وَأَبَى (٥٦) قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَى (٥٧) فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ مَوْعِدًا لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ مَکَانًا سُوًى (٥٨) قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَأَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى (٥٩) فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتَى (٦٠) قَالَ لَهُمْ مُوسَى وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ کَذِبًا فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى (٦١) فَتَنَازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَى (٦٢) قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ یُرِیدَانِ أَنْ یُخْرِجَاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِمَا وَیَذْهَبَا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلَى (٦٣) فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَقَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى (٦٤) قَالُوا یَا مُوسَى إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَإِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَى (٦٥) قَالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَى (٦٦) فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسَى (٦٧) قُلْنَا لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الأعْلَى (٦٨) وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَى (٦٩) فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى (٧٠) قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَى (٧١) قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا (٧٢) إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى (٧٣) إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیهَا وَلا یَحْیَا (٧٤) وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى (٧٥) جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ مَنْ تَزَکَّى (٧٦) وَلَقَدْ أَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لا تَخَافُ دَرَکًا وَلا تَخْشَى (٧٧) فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ (٧٨) وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى (٧٩) یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَوَاعَدْنَاکُمْ جَانِبَ الطُّورِ الأیْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى (٨٠) کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى (٨١) وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى (٨٢) وَمَا أَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یَا مُوسَى (٨٣) قَالَ هُمْ أُولاءِ عَلَى أَثَرِی وَعَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَى (٨٤) قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ (٨٥) فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ یَا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی (٨٦) قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا وَلَکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَکَذَلِکَ أَلْقَى السَّامِرِیُّ (٨٧) فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِیَ (٨٨) أَفَلا یَرَوْنَ أَلا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلا وَلا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا (٨٩) وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَأَطِیعُوا أَمْرِی (٩٠) قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى (٩١) قَالَ یَا هَارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا (٩٢) أَلا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی (٩٣) قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی (٩٤) قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یَا سَامِرِیُّ (٩٥) قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی (٩٦) قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیَاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِسَاسَ وَإِنَّ لَکَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ إِلَى إِلَهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عَاکِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفًا (٩٧) إِنَّمَا إِلَهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا (٩٨)
این سوره با مخاطب قرار دادن پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و آشنا کردن او به وظائف و حدود و ثغور تکالیف خود، آغاز می‌گردد و هم خاتمه می‌پذیرد ... این بدبختی نیست‌که بر او نوشته شده است، و این درد و رنج نیست‌که باید بدان عذاب داده شود. بلکه این دعوت و تذکر و مژده رساندن و بیم دادن است. کار و بار آفریدگان پس از آن واگذار است به یزدان یگانه‌ای‌که جز او خدائی نیست. او بر ظاهر و باطن جهان نگاهبان و مراقب است. او از آشکارها و نهانیهای دلها آگاه است. خدائی است که چهره‌ها در برابرش‌کرنش می‌برند و به خاک می‌افتند. همه مردمان، اعم از فرمانبرداران و نافرمانبرداران به سوی او برمی‌گردند ... لذا از سوی‌کسانی‌که حق و حقیقت را تکذیب می‌دارند وکفر میورزند،گناهی متوجه او نمی‌گردد، چون بر رسولان پیام باشد و بس. و بدان جهت‌که آنان حق و حقیقت را دروغ می‌نامند و کفر و زندقه نشان می‌دهند، او بدبخت هم نمی‌گردد. میان سرآغاز و سرانجام سوره، داستان موسی (علیه السلام) عرضه میشود، و از حلقه رسالت تا حلقه زنجیره داستان‌گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل را دربر میگیرد. بدانگاه که بنی‌اسرائیل از مصر بیرون می‌روند و گوساله‌ای را به خدائی می‌پذیرند! این بخش از داستان به‌طور مفصل و مطول بیان میشود، به‌ویژه موقعیت مناجاتی که میان خدا و موسی‌کلیم درمی‌گیرد، و موقعیت جدال و ستیزی‌که موسی و فرعون با یکدیگر داشته‌اند و به پیکار همدیگر رفته‌اند، و موقعیتی که مسابقه و مبارزه موسی و جادوگران پیدا میکند ... در لابلای داستان رعایت یزدان از موسی جلوه‌گر می‌آید، موسائی که یزدان خودش او را زیر نظارت خویش ساخته است، و برای خودش او را آراسته و پیراسته کرده است، و بدو و به برادرش‌گفته است:
(لا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى).
نترسید! من با شما هستم و (حرفهایشان را) می‌شنوم و (اعمالشان را) می‌بینم (و ایشان را از کشتن و آزار شما بازمی‌دارم). (طه/46)
داستان آدم سریع وکوتاه عرضه میشود. مرحمت خدا که پس از اشتباه آدم درمی‌رسد، و رهنمود خدا بدو، و آدمیزادگان را پس از یادآوری‌کردن و تذکر و بیم دادن به حال خود در انتخاب هدایت یا ضلالت رهاکرد‌ن، در این داستان برجسته و آشکار است.
صحنه‌های قیامت داستان را احاطه میکنند. انگار صحنه‌های قیامت مکمل چیزی هستند که در جهان والای فرشتگان در آغاز کار داستان آدم درگرفته است. انجا که مطیعان به بهشت برمی‌گردند، و دوزخیان رهسپار آتش دوزخ می‌شوند، برای تصدیق چیزی که به پدرشان آدم گفته شده است، در آن حال و احوالی که به زمین فرود می‌آید، پس از آن که شده است آنچه شده است.
بدین خاطر روند قرآنی در این سوره دو مرحله را میپماید: مرحله نخستین متضمن سرآغاز سوره است که با مخاطب قرار دادن پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) می‌آغازد:
(مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى . إِلا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشَى ...).
(ای پیغمبر!) ما قرآن را برای تو نفرستاده‌ایم تا (از غم ایمان نیاوردن کافران، و نپذیرفتن شریعت یزدان) خویشتن را خسته و رنجور کنی. لیکن آن را برای پند و اندرز کسانی فرستاده‌ایم که از خدا می‌ترسد (و از او اطاعت میکنند). (طه/2و3)
به دنبال آن، داستان موسی می آید به عنوان نمونه کاملی از رعایت خداوند سبحان از بنده ای از بندگانی که ایشان را برای تبلیغ رسالت و رساندن دعوت خود بر می‌گزیند، و آنان به وسیله آن رسالت و دعوت بدبخت نمی شوند، چون تحت حمایت و رعایت او قرار میگیرند.
مرحله دوم، صحنه‌های قیامت و داستان آدم را دربر دارد. این صحنه‌ها و داستان هر دو در مسیر سرآغاز سوره و مسیر داستان موسی حرکت میکنند. آنگاه سرانجام سوره همسان سرآغار سوره حرکت میکند و با آن هماهنگ و با فضای سوره همنوا میشود.
این سوره سایه ویژه‌ای دارد که سراسر فضای آن را فرامیگیرد ... سایه آسمانی بزرگواری است. دلها در برابرش کرنش می‌برند، و جانها در زیر آن می‌آ‌رامند، و چهره‌ها در مقابل آن بر خاک می‌افتند ... این سایه، سایه‌ای است که تجلی یزدان مهربان بر وادی مقدس و بر بنده خود موسی می‌افکند، در آن مناجات طولانی و در آن حال‌که شب آرام است و موسی تنها، و سراسر هستی همآوا با آن راز و نیاز طولانی می‌گردد ... این سایه، همان سایه‌ای است که تجلی خداوندگاری که قیومت جهان را دارد بر موقعیت همایش سترگ آخرت می‌اندازد:
(وَخَشَعَتِ الأصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلا تَسْمَعُ إِلا هَمْسًا).
و صداها به سبب (جلال و شکوه خداوند) مهربان فروکش میکند، و جز صدای آهسته (و پنهان در زیر لبان، چیزی) نمی‌شنوی. (طه/108)
(وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ).
(در آن روز همه) چهره‌ها در برابر خداوند باقی و جاویدان، و گرداننده و نگهبان جهان (همچون اسیران) خضوع و خشوع میکنند و کرنش می‌برند. (طه/111)
آهنگ موسیقی سراسر سوره، در همچون فضائی از سرآغاز سوره تا سرانجام آن با نوای آرام و دلپسند و جان‌پروری‌که با مد و کشش الف مقصوره‌ای‌که تقریبا قافیه سراسر سوره است، ادامه پیدا میکند.
*
(طه . مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى . إِلا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشَى . تَنْزِیلا مِمَّنْ خَلَقَ الأرْضَ وَالسَّمَاوَاتِ الْعُلا . الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى . لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى . وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى . اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى).
طا.ها. (ای پیغمبر!) ما قرآن را برای تو نفرستاده‌ایم تا (از غم ایمان نیاوردن کافران، و نپذیرفتن شریعت یزدان) خویشتن را خسته و رنجور کنی. لیکن آن را برای پند و اندرز کسانی فرستاده‌ایم که از خدا می‌ترسند (و از او اطاعت میکنند). از سوی کسی نازل شده است که زمین و آسمانهای بلند را آفریده است. خداوند مهربانی (قرآن را فروفرستاده) است که بر تخت سلطنت (مجموعه جهان هستی) قرار گرفته است (و قدرتش سراسر کائنات را احاطه کرده است). ازآن او است آنچه درآسمانها و آنچه در زمین و آنچه در میان آن دو و آنچه در زیر خاک (از دفائن و معادن) است. (ای پیغمبر!) اگر آشکارا سخن بگوئی (یا پنهان، برای خدا فرق نمی‌کند) و نهانی (سخن گفتن تو با دیگران را) و نهان‌تر (از آن را که سخن گفتن تو با خودت و خواطر دل است) می‌داند. او خدا است و جز خدا معبودی نیست. او دارای نامهای نیکو است. سرآغاز آرام و دلپسند و خوشایندی است. با حروف مقطعه «طا.ها» می‌آغازد، تا انسان را متوجه سازد که این سوره، همانند این قرآن، از همچون حروفی فراهم آمده است. در این باره در سرآغاز برخی از سوره‌ها سخن گفتیم. در اینجا دو حرف انتخاب گردیده است که با آهنگی همچون آهنگ سوره پایان می‌پذیرند، و کوتاه خوانده می‌شوند و بدانها مد و کشش داده نمی‌شود تا آوا و نوا نیز هماهنگ‌گردد.
به دنبال این دو حرف سخن از قرآن می‌رود، بدانگونه که در سوره‌هائی این چنین است‌که با حروف مقطعه می‌آغازند. سخن از قرآن به شکل مخاطب قرار دادن پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) صورت میگیرد:
(مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى).
(ای پیغمبر!) ما قرآن را برای تو نفرستاده‌ایم تا (از غم ایمان نیاوردن کافران، و نپذیرفتن شریعت یزدان) خویشتن را خسته و رنجور کنی.
ما قرآن را برای تو نازل نکرده‌ایم تا منتهی به بدبختی تو شود یا به سبب آن به بدبختی افتی. ما قرآن را نازل نکرده‌ایم تا با تلاوت و تعبد بدان بدبخت شوی تا بدانجاکه رنج و زحمت تو از اندازه تاب و توان تو تجاوزکند، و باعث مشقت توگردد و بر درد سر تو بیفزاید. قرآن برای پند و اندرز و یاد و یادآوری، ساده و آسان است، و وظائف و تکالیف آن از تاب و توان انسانها فراتر نمی‌رود، و بر تو تحمیل نمی‌کند مگر چیزی راکه در دائره وسع تو است، و بر تو واجب نمی‌گرداند مگر چیزی راکه در توان تو است، و تعبد بدان و پرستش برابر آن در حدود تاب و توان انسان نعمت است و بدبختی نیست، و فرصتی است برای پیوند گرفتن و تماس پیداکردن با جهان والای فرشتگان، و مدد و یاری جستن از قدرت و قوت یزدان، و اطمینان پیداکردن و احساس خشنودی و الفت و رسیدن به قرب خداوند سبحان را در خود سراغ یافتن.
ما قرآن را بر تر نازل نکرده‌ایم تا تو به سبب ایمان نیاوردن مردمان بدان بدبخت شوی. تو که مامور و موظف نیستی ایشان را بر پذیرش ایمان وادارکنی، و براثر حسرت خوردنها و ناله سر دادنهای خود بر ایشان رنجور وگرفتار شوی. این قرآن جز برای تذکر دادن و یادآوری کردن و بیم دادن و ترساندن نیست:
(إِلا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشَى).
لیکن آن را برای پند و اندرز کسانی فرستاده‌ایم که از خدا می‌ترسند (و از او اطاعت میکنند).
کسی که می‌ترسد پند میگیرد وقتی‌که تذکر داده میشود، و از خشم و عذاب خدا برحذر می‌گردد. وقتی هم ترسید و برحذرگردید از خدا طلب آمرزش مینماید.
وظیفه پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) هم در اینجا پایان می‌پذیرد. چه گشودن دریچه‌های دلها، و سیطره یافتن بر دلها و جانها، بر عهده پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) نیست. بلکه این کار واگذار به آفریدگاری است که این قرآن را نازل فرموده است. او است که سراسر جهان را می‌پاید و مراقبت مینماید، و بر نهانیهای دلها و اسرار دنیا احاطه دارد:
(تَنْزِیلا مِمَّنْ خَلَقَ الأرْضَ وَالسَّمَاوَاتِ الْعُلا. الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى. لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى).
از سوی کسی نازل شده است که زمین و آسمانهای بلند را آفریده است. خداوند مهربانی (قرآن را فروفرستاده) است که بر تخت سلطنت (مجموعه جهان هستی) قرار گرفته است (و قدرتش سراسر کائنات را احاطه کرده است). ازآن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین و آنچه در میان آن دو و آنچه در زیر خاک (از دفائن و معادن) است.
آن کسی‌که قرآن را نازل‌کرده است او است‌که زمین و آسمانها را آفریده است ... آسمانهای بلند و برافراشته را ... چه قران یک پدیده جهانی است بسان زمین و آسمانها. از جهان والای فرشتگان نازل گردیده است. روند قرانی میان قوانینی‌که بر جهان فرمانروا است، و میان قوانینی‌که قرآن آنها را با خود آورده است، ارتباط برقرار میکند. همچنین سایه آسمانهای بلند و برافراشته و زمین را با سایه قرآنی‌که از جهان والای فرشتگان به زمین نازل می‌گردد، هماهنگ مینماید. آن کسی‌که قرآن را از جهان والای فرشتگان نازل‌کرده است، و زمین و آسمانهای بلند و برافراشته را آفریده است، او خداوند «رحمان» و مهربان است. او قران را بر بنده خود نازل نکرده است تا مایه بدبختی وی‌گردد. صفت رحمان و مهربان در اینجا آشکار و برجسته جلوه‌گر می‌آید تا بدین معنی اشاره داشته باشد. او بر سراسر جهان مراقبت و نظارت دارد:
(عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى).
بر تخت سلطنت (مجموعه جهان هستی) قرار گرفته است (و قدرتش سراسر کائنات را احاطه کرده است).
استواء، یعنی قرارگرفتن،کنایه از نهایت سیطره و چیرگی است.کار و بار مردمان در این صورت به خدا واگذار است، و وظیفه پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) هم جز یادآوری کردن و تذکر دادن به‌کسی نیست‌که می‌ترسد و می‌هراسد.
همراه سیطره و چیرگی، فرمانروائی و فراگرفتن است:
(لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى).
ازآن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین در میان آن دو و آنچه در زیر خاک (از دفائن و معادن) است. صحنه‌های هستی در تعبیر به‌کارگرفته میشود تا معنی فرمانروائی و فراگرفتن به شکلی جلوه‌گر و آشکارگردد که تصور بشری بتواند آن را درک و فهم‌کند.کار و بار بسی بزرگتر از این است. آنچه درگستره هستی است متعلق به خدا است و بسیار بزرگتر است از آنچه در آسمانها، و از آنچه در زمین، و از آنچه در میان آن دو، و از آنچه در زیر خاک است.
علم خدا فرامیگیرد هرآنچه راکه فرمانروائی او بر آن حاکم و فرمانروا است.
(وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى).
(ای پیغمبر!) اگر آشکارا سخن بگوئی (یا پنهان، برای خدا فرق نمی‌کند) و نهانی (سخن گفتن تو با دیگران را) و نهان‌تر (ازآن را که سخن گفتن تو با خودت و خواطر دل است) می‌داند.
تعبیر قرآنی میان ،سایه‌ای که این آیه می‌اندازد:
(لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى).
و میان سایه‌ای که آیه بعدی می‌اندازد:
(وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى).[1]
هماهنگی برقرار میکند ... میان آنچه در جهان آشکار و نمودار است با سخنانی‌که آشکار و نمودار است، و میان آنچه در زیر خاک پنهان و پوشیده است با آنچه در سینه‌ها پنهان و پوشیده است، هماهنگی برقرار میسازد. آنچه در سینه‌ها پنهان و پوشیده است چه سر و راز باشد و چه نهان‌تر و پنهان‌تر از آن. این هم شیوه هماهنگی قرآنی در به تصویر کشیدن است. سر پنهان است. چیزیکه از سر پنهان‌تر باشد درجات پنهان بودن و پوشیده بودن را به تصویر می‌کشد. همچنین است حال و احوال چیزهائی‌که زیر چینهای خاک زمین است. خطاب به پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) است تا دلش بیارامد به این‌که پروردگارش با او است و صدایش را می‌شنود، و او را تنها رها نمی‌کند تا با این قرآن بدبخت شود و به رنج بیفتد، و بدون تکیه‌گاه و پشتیبان با کافران رویاروی گردد. اگر پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) خدا را آشکارا فریاد می‌دارد و به‌کمک می‌خواند، اوکه آگاه از پنهان و مطلع از پنهان‌تر و فراتر از آن است. دل وقتی‌که نزدیکی به خدا را احساس میکند، و متوجه می‌گرددکه خدا راز و زمزمه مناجات او را می‌داند، اطمینان می‌یابد و خشنود میشود، و با این نزدیکی و قرب مانوس می‌گردد، و دیگر از عزلت وگوشه‌گیری در میان تکذیب‌کنندگان دشمن دین به هراس نمی‌افتد، و در میان کسانی که از لحاظ عقیده و شعور با او مخالف هستند احساس غربت نمی‌کند.
روند قرآنی این سرآغاز را با اعلان وحدانیت خدا بعد از اعلان قیمومت و مراقبت و مالکیت و علم و آگاهی خدا خاتمه می‌بخشد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ. لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى).
او خدا است و جز خدا معبودی نیست. او دارای نامهای نیکو است.
واژه «الحسنی: نیکو» در هماهنگ کردن آواها و نواها شرکت می‌ورزد، همانگونه که در هماهنگ کردن سایه‌روشنها شرکت می‌ورزد. سایه‌روشنهای رحمت و قرب و رعایت ... سایه‌روشنهائی‌که فضای این سرآغاز و فضای سراسر سوره را فرامیگیرد.
*
آنگاه خدا سرگذشت موسی را برای پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) خود روایت می‌فرماید، به عنوان انسان نمونه‌ای که از میان برگزیدگان مورد رعایت خدا است، برگزیدگانی که برای حمل دعوت او انتخاب می‌گردند. داستان موسی بیش از همه داستانها در قرآن آمده است، و در حلقه‌هائی ذکر گردیده است که با موضوع سوره‌ای که در آن و در فضا و در سایه‌روشن آن عرضه میشود مناسبت دارد. تاکنون حلقه‌هائی از آن در سوره‌های بقره و مائده و اعراف و یونس و اسراء وکهف ذکرگردیده است ... اینها هم جدای از اشاره‌هائی است‌که در سوره‌های دیگری بدان اشاره شده است.
آنچه در سوره مائده آمده است تنها یک حلقه است، حلقه توقف بنی‌اسرائیل در جلو سرزمین مقدسی‌که بدان وارد نمی‌شوند چون در آنجا مردمان زورمندی هستند. در سوره‌کهف نیز یک حلقه از آن آمده است، حلقه ملاقات موسی با بنده شایسته و بایسته خدا و ماندن موسی با او برای مدتی ...
امّا در سوره‌های بقره و اعراف و یونس، و در این سوره که سوره طه است، حلقه‌های زیادی از زنجیره این داستان در آنها آمده است. ولیکن این حلقه‌ها در سوره‌ای با سوره دیگری فرق دارد. حلقه‌هایی که عرضه می‌گردد گوناگون و جوراجور است، همانگونه هم جوانبی‌که برای هماهنگی با رویکرد سوره عرضه میشود یکی با دیگری مختلف است.
در سوره بقره بر داستان موسی سرگذشت آدم پیشی گرفته است. در این سرگذشت از بزرگداشت آدم در میان گروه فرشتگان، و پیمان خدا با او برای خلیفه‌گری در زمین، و لطف و فضلی‌که پس ازگذشت از خطا و لعزش او در حق وی شده است، سخن رفته است ... آنگاه داستان موسی و بنی‌اسرائیل بیان شده است برای تذکر نعمت خدا بدیشان، و یادآوری عهد و پیمانی‌که خدا با آنان بسته است ... نجات دادن ایشان از دست فرعون و فرعونیان، درخواست آب و برجوشیدن چشمه‌ها برایشان، بهره‌مند گردیدنشان از خوراک گزنجبین و بلدرچین، وعده گذاشش موسی، عبادت بنی‌اسرائیل برای گوساله پس از رفتن موسی به میعادگاه، سپس مورد مغفرت خدا قرارگرفتن ایشان، پیمان گرفتن خدا از ایشان در زیرکوه، بعدا تعدی و تجاوز ایشان از مرز قوانین در روز شنبه، و داستان‌گاو ... به میان می‌آید.
در سوره اعراف پیش از داستان موسی (علیه السلام) تکذیب‌کنندگان آیات و معجزات الهی بیم داده می‌شوند و تهدید می‌گردند. سپس داستان موسی می‌آغازد با حلقه رسالت، و در این حلقه از معجزات عصا و ید بیضا، و جریان طوفان و ملخ و شپشک و قورباغه و خون سخن رفته است. سپس از حلقه جادوگران به طور مشروح سخن گفته شده است. از پایان کار فرعون و فرعونیان تکذیب‌کننده، و از سرگذشت گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل در غیبت موسی، سخن به میان آمده است. داستان هم به پایان می‌آید با اعلانی که در آن‌گفته شده است: کسانی که از پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) امّی پیروی میکنند رحمت و هدایت خدا را به ارث می‌برند.
در سوره یونس نیز پیش از داستان موسی (علیه السلام) از محلهای نقش زمین‌گردیدن و نابود شدن تکذیب‌کنندگان سخن می‌رود. سرگذشت موسی از حلقه رسالت می‌آغازد و با عرضه صحنه جادوگران، و هلاک فرعون و فرعونیان خاتمه می‌یابد.
و امّا در اینجا در سوره طه، سرآغاز سوره بر داستان موسی (علیه السلام) پیشی میگیرد، سرآغازی‌که رحمت و رعایت خدا را برملا می‌دارد درباره کسی که او را برای رسالت و تبلیغ دعوت خود برمی‌گزیند. داستان موسی با این سایه‌روشن آمده است و با صحنه مناجات می‌آغازد، و نمونه‌هائی از رعایت خدا در حق موسی (علیه السلام) و استوار برجای داشتن او و پشتیبانی کردن از او را دربر دارد. به رعایت و حمایتی نیز اشاره می‌کندکه درکودکی از موسی شده است و وی را پائیده است و نگاهبانی و نگاهداری کرده است:
(وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی).
من محبت خود را بر تو افکندم (بدانگونه که هرکس تو را ببیند بی‌اختیار دوستت داشته باشد). هدف هم این بود که تحت نظارت و رعایت من چنان که باید پرورش یابی. (طه/٣٩)
بگذار حلقه‌های زنجیره داستان را پیگیری‌کنم بدانگونه که داستان در روند قرآنی آمده است.
*
(وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَى . إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لأهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى).
آیا خبر (سرگذشت شگفت) موسی (با فرعون) به تو رسیده است؟ وقتی (در دل شب تاریک، به هنگام مراجعت از مدین به مصر، از دور) آتشی را دید و به خانواده خود کفت: اندکی توقف کنید که آتشی دیده‌ام. امیدوارم از آن آتش، شعله‌ای برایتان بیاورم، یا این که در دور و بر آتش راهنمائی را بیابم (و راه را از او بپرسم).
(وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَى).
آیا خبر (سرگذشت شگفت) موسی (با فرعون) به تو رسیده است؟.
آیا متوجه گردیده‌ای که چه رعایت و حمایتی خدا از کسی‌کرده است‌که او را برگزیده است و هدایت بخشیده است؟
هان! این موسی (علیه السلام) است که در راه میان مدین و مصر درکنار کوه طور است. هان! این او است که اهل و عیال خود را برمی‌گرداند پس از آن که زمان پیمان او با پیغمبر خدا شعیب سپری گردیده است. پیمانی‌که متضمّن این بود که شعیب یکی از دختران خود را به ازدواج او درآورد، در مقابل این‌که موسی هشت یا ده سال برای او کار بکند. ارجح این است که ده سال را به پایان رسانیده است، و آنگاه به دل اوگذشته است که شعیب را به درود گوید و خودش با همسرش جداگانه و مستقل زندگی‌کند، و به شهر و دیاری برگرددکه در آن رشد پیدا کرده است، و قوم و قبیله‌اش بنی‌اسرائیل در آنجا زیر تازیانه‌ها و قهر و غضب فرعون قرار گرفته‌اند.[2]
چرا موسی برگشته است؟ مگر نه این‌که از مصر رانده شده است، چون یک نفر قبطی را در آنجاکشته است بدانگاه که دیده است او با یک نفر بنی‌اسرائیلی جنگیده است، و به ترک مصرگفته است و از آنجا گریخته است، و بنی‌اسرائیل هم در آنجا به انواع عذاب و به اقسام شکنجه و آزارگرفتار آمده‌اند؟ مگر او که داماد شعیب است و درکنار او در مدین بسر برده است و شعیب او را و همسرش راکه یکی از دو دختر او بوده است پناه نداده است و در امن و امان و آرامش و اطمینان بسر نمی‌برده است؟
آخر این جاذبه و کشش میهن وکسان است‌که خداوند توانا آن را پرده نمایش چیزی می‌سازدکه موسی را برای بازی کردن نقشهائی در آن اماده میسازد ... ما هم بر این منوال و بدین روال در این زندگی می‌جنبیم و می‌پوییم. عشقها، شورها، نداهای درونها، چشم دوختها و امید بستنها، طمعها و آزها، دردها، دلبستگیها و ... ما را به پویش وکوشش می‌اندازد ... همه اینها نیز اسباب ظاهری برای هدفی نهان در زوایای دل و جان هستند، و پرده‌ای می‌باشند که چشمها آن را می‌بینند ولی دستی را نمی‌بینندکه آن پرده را گرفته است و فراچشم دیده‌ها گرفته است. این دست را چشمهای سر و چشمهای درون نمی‌بینند و آن را درک و فهم نمی‌کنند. این دست، دست گرداننده جهان و مراقب اوضاع و احوال و چیره و توانا بر هستی و اداره‌کننده آن است.
بدین‌گونه موسی برگشته است. این گونه هم راه را در صحرا گم‌کرده است. با او همسرش و چه‌بسا خدمتگزاری نیز باشد. راه را گم‌کرده است و شب نیز بسی تاریک است. بیابان برهوت درپیش و سرگردانی فراخ و وسیع است. این را از این‌گفتارش خطاب به اهل و عیالش میفهمیم:
(امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى).
اندکی توقف کنید که آتشی دیده‌ام. امیدوارم از آن آتش، شعله‌ای برایتان بیاورم، یا این که در دور و بر آتش راهنمائی را بیابم (و راه را از او بپرسم).
بیابان‌نشینان طبق آداب و رسومی‌که دارند بر بلندیهای زمین آتش می‌افروزند، تا مسافر بیابانی آن را از دور ببیند و در بیابان سرگشته نگردد، و آتش راهنمای او در مسیر راه باشد، یا بیاید از پذیرائی و مهمانی بهره‌مند شود، وکسی را بیابدکه راه را بدو نشان دهد.
موسی (علیه السلام) آتش را در بیابان دید. شاد گردید. رفت تا از آن شعله‌ای را بیاورد، و اهالی خانواده، خود را با آن گرم‌کنند. چه شب سرد بود. شبهای بیابان سرد و خشک است. یا درکنار آتش کسی را بیابدکه او را راهنمائی کند، و یا این‌که در پرتو شعله‌هائی‌که از آن آتش برمی‌گیرد راه را بسپرد.
موسی رفت تا شعله‌ای از آتش را بخواهد، یا راهنمائی برای شبروی بیابد ... ولیکن با حادثه ناگهانی بزرگی رویاروی گردید. آتشی است‌که گرم میکند، امّا نه بدنها را بلکه ارواح را. آتشی است امّا نه برای شبروی، وبلکه برای‌کوچ بزرگ:
(فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِیَ یَا مُوسَى. إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى. وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى. إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی. إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى. فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى).
هنگامی که به کنار آتش رسید، (از سوئی) ندا داده شد: ای موسی! بدون شک من پروردگار تو می‌باشم. کفشهایت را از پا بیرون بیاور، چراکه در سرزمین پاک و مبارک «طوی» هستی. من تو را (برای مقام رسالت) برگزیده‌ام، پس گوش فراده بدانچه وحی میشود (تا آن را خوب بیاموزی و به قوم خود برسانی). من «الله» هستم، و معبودی جز من نیست، پس تنها مرا عبادت کن، (عبادتی خالص از هرگونه شرکی)، و نمار را بخوان تا (همیشه) به یاد من باشی. رستاخیز به‌طور قطع خواهد آمد. من می‌خواهم (موعد) آن را (از بندگان) پنهان دارم تا (مردمان در حالت آماده‌باش دائم بوده، و درضمن به سبب مخفی بودن قیامت آزادی عمل داشته باشند، و سرانجام) هر کسی در برابر تلاش و کوشش خود جزا و سزا داده شود. (ای موسی!) نباید تو را از (ایمان به قیامت و آمادگی برای) آن بازدارد کسی که بدان باور نداشته و از هوا و هوس خویش پیروی مینماید، که هلاک خواهی شد.
دل میخکوب میشود، و وجود به لرزه می‌افتد، وقتی که انسان تصور میکند -بلی تنها وقتی‌که تصور میکند - این صحنه را ... موسی در بیابان برهوت تک و تنها است. شب تاریک است. تاریکی فراگیر است. سکوت خیمه زده است. موسی به سوی آتشی می‌رود که آن را در جانبی ازکوه طور دیده است. گذشته از اینها سراسر جهان پیرامون او هماوا این ندا را تکرار می کند.
(إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى . وَأَنَا اخْتَرْتُکَ).
بدون شک من پروردگار تو می‌باشم. کفشهایت را از پا بیرون بیاور، چرا که در سرزمین پاک و مبارک «طوی» هستی. من تو را (برای مقام رسالت) برگزیده ام ...
این ذره کوچک محدود، با ذات ذوالجلالی روبرو می‌شودکه چشمها او را نمی‌بینند. آن ذات ذوالجلالی که زمین و آسمانها در برابر او ناچیزند. موسی دریافت می‌دارد. آن ندای آسمانی را با این وجود بشری دریافت می‌دارد ... امّا چگونه؟ چگونه دریافت می‌دارد اگر لطف خدا نباشد؟
این لحظه‌ای است‌که همه انسانها در آن اوج میگیرند و بزرگوار می‌شوند. همه انسانهاکه در موسی (علیه السلام) مجسم می‌گردند. برای هستی بشری این بس‌که بتواند از آن فیض لحظه‌ای دریافت دارد. برای انسانها این بس است که در وجودشان استعدادی برای همچون پیوندی به شکلی از اشکال باشد ... چگونه؟ ما نمی‌دانیم چگونه! چه خرد بشری در اینجا نمی‌تواند درک و فهم نماید و داوری انجام دهد و حکم صادر کند. تنها چیزیکه می‌تواند بکند این است که حیران بایستد و ببیند و ایمان بیاورد.
(فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِیَ یَا مُوسَى . إِنِّی أَنَا رَبُّکَ).
هنگامی که به کنار آتش رسید، (از سوئی) ندا داده شد: ای موسی! بدون شک من پروردگار تو می‌باشم ....
ندا داده شد! ذکر مطلب با همین فعل مجهول ... ممکن نیست نه منبع و منشا ندا را معین، و نه جهت و رویکرد ندا را مقرر، و نه شکل و نه چگونگی آن را تعیین‌کرد، و نه می‌توان گفت موسی چگونه شنیده است یا چگونه دریافت داشته است ... موسی به شکلی نامعلوم ندا داده شد، و به شکلی نامعلوم دریافت داشته است. این کار هم کار خدا است و به وقوع آن ایمان داریم، و از چگونگی آن نمی‌پرسیم. زیرا چگونگی آن در فراسوی اسباب و ابزار درک و فهم انسان قرار دارد و از تصور و تدبر او فراتر است.
(یا مُوسی إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى).[3]
ای موسی! بدون شک من پروردگار تو می‌باشم. کفشهایت را از پا بیرون بیاور، چرا که در سرزمین پاک و مبارک «طوی») هستی.
تو در پیشگاه والای خدا هستی، پاهایت را لخت‌کن. تو در سرزمینی هستی، که دیدار مقدس بر آن تجلی میکند، پس باکفشهایت بر آنجا پا مگذار.
(وَأَنَا اخْتَرْتُکَ).
من تو را (برای مقام رسالت) برگزیده‌ام.
وای! چه بزرگداشتی است! چه بزرگداشتی که خدا خودش کسی را برگزیند! بنده‌ای از بندگان خود را برگزیندکه فردی از میان مجموعه بیشمار انسانها است ... مجموعه بیشماری که بالای سیاره‌ای از سیاره‌ها زندگی میکنند، سباره‌ای که ذره‌ای در میان مجموعه سیاره‌ها است. مجموعه‌ای از سیاره‌ها نیز ذره‌ای در میان جهان بزرگی است‌که خدا خطاب بدو فرموده است: باش ... پس شده است!.. امّا چه هست این رعایت و عنایت خدای مهربان در حق این انسان است! بعد از اعلان تحریم و انتخاب موسی، و آمادگی بخشیدن بدو و مهیاکردن او با دستور به‌کندن کفشهایش، بیدار باش دریافت درمی‌رسد:
(فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى).
پس گوش فراده، بدانچه وحی میشود (تا آن را خوب بیاموزی و به قوم خود برسانی).
آنچه وحی میشود در سه چیز مربوط به هم خلاصه می‌گردد: اعتقاد به وحدانیت، و توجه به عبادت، و ایمان به قیامت. اینها پایه‌های بنیادین رسالت یگانه خدا هستند.
(إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی . إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى . فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى).
من «الله» هستم، و معبودی جز من نیست، پس تنها مرا عبادت کن، (عبادتی خالص از هرگونه شرکی)، و نماز را بخوان تا (همیشه) به یاد من باشی. رستاخیز به‌طور قطع خواهد آمد. من می‌خواهم (موعد) آن را (ار بندگان) پنهان دارم تا (مردمان در حالت آماده‌باش دائم بوده، و درضمن به سبب مخفی بودن قیامت آزادی عمل داشته باشند، و سرانجام) هر کسی در برابر تلاش و کوشش خود جزا و سزا داده شود. (ای موسی!) نباید تو را از (ایمان به قیامت و آمادگی برای) آن بازدارد کسی که بدان باور نداشته و از هوا و هوس خویش پیروی مینماید، که هلاک خواهی شد.
و امّا الوهیت یگانه بنیاد عقیده است. خداوند متعال در ندا دادن موسی (علیه السلام) این الوهیت یگانه را با همه تاکیدها موید میسازد:
با اثبات موکد:
(إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ).
من «الله» هستم.
با انحصاری‌که‌از نفی و استثناء حاصل می‌گردد:
(لا إِلَهَ إِلا أَنَا).
نیست معبودی جز من.
اولی اثبات الوهیت برای خدا است، و دومی نفی الوهیت از هرکسی و هر چیزی جز خدا است ... عبادت مترتب بر الوهیت است. عبادت شامل روکردن به خدا در همه تلاشها وکوششهای زندگی است. ولی آنچه از آنها بسیار شایان ذکر است نماز است:
(وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی).
نماز را بخوان تا (همیشه) به یاد من باشی.
زیرا نمازکامل‌ترین شکل از اشکال عبادت است، و همچنین‌کامل‌ترین وسیله از وسائل ذکر و یاد خدا است. چراکه نماز مختص به این هدف است، و از همه شرائط و ظروف دیگر می‌پردازد، و جان در آن تنها برای این هدف آماده می‌گردد، و خود را جمع‌وجور فقط برای ارتباط با خدا میسازد.
و امّا قیامت، موعدی است که انتظار آن می‌رود برای سزا و جزای کامل و دادگرانه‌ای که جانها بدان رو میکنند و حساب آن را می‌دارند، و راه را می‌سپرند در حالی‌که از لغزش خویشتن را می‌پایند و محاسبه آن را می‌نمایند و از آن می‌هراسند ... یزدان سبحان آمدن قیامت را موید می‌فرماید:
(إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ).
رستاخیز به‌طور قطع خواهد آمد.
خدا نزدیک است آمدن رستاخیز را پنهان دارد. آگاهی مردمان از رستاخیز اندک است. آگاهی ایشان تنها آن اندازه است‌که خدا آنان را از آن باخبرکرده است بدان اندازه‌که حکمت او اقتضاء نموده است و مصلحت در اطلاع و در عدم اطلاع ایشان بوده است ... مجهول عنصر اساسی در زندگی انسان و در هستی روانی او است. باید مجهول در زندگی مردمان باشد تا بدان چشم بدوزند. اگر همه چیز برای آنان پیدا و عیان بود - در حالی‌که خودشان همین فطرت و سرشت را می‌داشتند - تلاشها و کوششهای ایشان متو‌قف می‌گردید و زندگی آنان می‌گندید. ولی آنان با این سرشتی که هم اینک دارند به دنبال مجهول راه می‌افتند. خویشتن را می‌پایند و به آرزو می نشینند، و می‌آزمایند و می‌آموزند، و نهانیهای نیروهای خود و نیروهای جهان پیرامون خود راکشف و برملا می‌سازند، و نشانه‌های خدا و معجزات او را در درونهای خویش و در آفاق جهان بیرون می‌بینند، و در زمین آنچه خدا بخواهد ابداع میکنند و می‌سازند ... هم‌اینک که دلهایشان و احساسها و شعورشان آویزه قیامتی است که موعد آن ناپیدا است، ایشان را از تشویق و پریشان‌حالی می‌پاید و محافظت مینماید. چون آنان نمی‌دانند که قیامت چه وقت می‌آید و سر می‌رسد، پیوسته خود را می‌پایند و برحذر می‌نمایند و آمادگی و بیدارباش همیشگی را خواهند داشت. این هم نصیب کسی می‌گرددکه فطرت او سالم مانده باشد و از راستای راه راست منحرف نگردیده باشد. ولی کسی‌که فطرت او تباهی‌گرفته است و به راه هوا و هوس خود افتاده است، قطعا سقوط میکند و فرومیافتد، و فرجام او هلاک و نابودی است:
(فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى).
(ای موسی!) نباید تو را از (ایمان به قیامت و آمادگی برای) آن بازدارد کسی که بدان باور نداشته و از هوا و هوس خویش پیروی مینماید، که هلاک خواهی شد. پیروی از هوا و هوس است‌که تکذیب‌کردن قیامت را پدید میآورد. چه فطرت سالم خود به خود ایمان دارد به این که زندگی دنیا به‌گونه‌ای نیست‌که انسانیت در آن به‌کمال خود برسد، و دادگری در آن به تمام وکمال صورت پذیرد. به ناچار باید زندگی دیگری باشدکه در آن‌کمال مقدر و مقرر برای انسان، و عدالت و دادگری مطلق در جزا و سزای اعمال صورت بگیرد.
*
این مرحله نخستین ندای آسمانی است‌که همه جنبه‌ها وگوشه‌های هستی با آن همآوا میشود و یزدان سبحان اصول و ارکان توحید را به بنده برگزیده خود می‌رساند و پیام می‌دارد. قطعاً موسی (علیه السلام) باید خود را فراموش کرده باشد و آنچه را که برای آن نیز آمده است فراموش نموده باشد، تا آن صدای آسمانی را بپاید و بدان گوش جان فرانماید که او را ندا درداده است و فریاد داشته است. تا این‌که رهنمون قدسی را بشنود، رهنمونی‌که دریافت، داشته است. در آن حال و احوالی که موسی غرق در چیزی بودکه بود، و در وجودش ذره‌ای نبود متوجه چیزی جز خدا باشد، ناگهان پرسشی از او میشود، پرسشی‌که نیازی به پاسخی ندارد:
(وَمَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَى).
ای موسی! در دست راست تو چیست؟.
آنچه در دست راست او است عصای او است. ولیکن او کی از عصایش خبر دارد؟ عصا را به یاد میآورد و پاسخ می دهد:
(قَالَ هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَى).
گفت: این عصای من است. بر آن تکیه می‌کنم و با آن گوسفندانم را میرانم و برای آنها برگ می‌ریزم، و نیازهای دیگری را با آن برآورده می‌کنم.
پرسش از کار عصایی که در دست راست داشت نبود. بلکه پرسش از چیزی بود که در دست راست داشت. ولیکن موسی چنین فهمیدکه از ماهیت عصا پرسش نمی‌شود، چون واضح و روشن است‌که عصا چیست. بلکه سوال ازکار عصایی است که به همراه دارد. این است‌که پاسخ را بدانگونه می‌دهد.
این نهایت چیزی است‌که موسی از آن عصا می‌داند: بر آن تکیه میکند، و با آن برگهای درختان را می‌زند تا فرو‌افتند وگوسفندان آنها را بخورند. اوگوسفندان را برای شعیب می‌چرانید. گویند: موسی گله‌ای از گوسفندان را در برگشت با خود آورده است، گوسفندانی که سهم او بوده‌اند ... موسی توضیح می‌دهد که اهداف دیگری از این قبیل را با آن عصا برآورده می‌کرده است که آنها را خلاصه کرده است و برنشمرده است. زیرا آنچه را ذکر کرده است نمونه‌ای از آنها است.
ولیکن هم‌اینک خداوند توانای متعال با این عصائی‌که در دست او است کاری را انجام می‌دهدکه بر دلی نگذشته است! این کار برای آماده کردن او برای عهده‌داری وظیفه‌ای بس بزرگ است:
(قَالَ أَلْقِهَا یَا مُوسَى . فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعَى . قَالَ خُذْهَا وَلا تَخَفْ سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الأولَى).
موسی فوراً عصا را انداخت، و ناگهان مار بزرگی شد و به سرعت راه افتاد. (خدا به موسی) فرمود: آن را بگیر و مترس! ما آن را به هیئت اول و حالت نخستین خود بازخواهیم گرداند.
معجزه خارق‌العاده روی داد، معجزه خارق‌العاده‌ای که در هر لحظه‌ای صورت میگیرد، ولیکن مردمان متوجه آن نمی‌شوند. معجزه حیات روی داد. ناگهان عصا ماری‌گردیدکه می‌جنبید و جست و خیز می‌کرد. چه زیاد است میلیونها ذره مرده ای یا جامدی همچون عصا در هر لحظه‌ای به سلول زنده‌ای تبدیل می‌گردد، ولیکن انسان را به شگفت نمی‌اندازد آن‌گونه‌که عصای موسی به مار زنده‌ای‌که می‌جنبد و می‌خزد تبدیل میشود و مایه شگفت میشود! این بدان خاطر است‌که انسان اسیر حواس خود و اسیر تجارب خود است. از آنچه حواس او درک و فهم میکند در تفکرات و تصورات خود دور نمی‌افتد و فراتر گام برنمی‌دارد. تبدیل شدن عصا به ماری‌که می‌جنبد و می‌خزد پدیده محسوسی است و با حواس او برخورد پیدا میکند و جور درنمی‌آید. این است که سخت از آن بیدار و هوشیار میشود و به خود می‌آید. امّا پدیده‌های نهان معجزه حیات نخستین، و معجزات حیاتی‌که در هر لحظه‌ای به پیکره اشیاء و اجسام می‌دود، کمتر انسان متوجه آنها میشود. به‌ویژه انس و الفت، تازگی آنها را در حواس ناپدید میگرداند و از دیدگان نهان و پنهان مینماید. این است که انسان ازکنار آنها غافل یا فراموشکارا‌نه می گذرد.
معجزه روی داد و موسی از آن به دهشت و هراس افتاد:
(قَالَ خُذْهَا وَلا تَخَفْ سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الأولَى).
فرمود: آن را بگیر و مترس! ما آن را به هیئت اول و حالت نخستین خود بازخواهیم گرداند. ما آن را دوباره به عصا تبدیل خواهیم‌کرد.
روند قرانی در اینجا چیزی را ذکر نمی‌کندکه در سوره دیگری آن را ذکرکرده است. و آن این است‌که موسی پشت‌کرد وگریخت و به عقب ننگریست. بلکه در اینجا اکتفاء میکند به این‌که اشاره‌ای نهانی به هراسی بکند که به موسی (علیه السلام) دست داده است. زیرا سایه‌روشن این سوره سایه‌روشن امن و امان و آرامش و اطمینان است. نباید تکان و جنبش هراس و پشت‌کردن و دور رفتن، با آن بیامیزد.
موسی یقین پیدا کرد و مار را برگرفت. ناگهان مار به اصل نخستین خود یعنی عصا تبدیل‌گردید!. معجزه به شکل دیگری روی داد، شکل سلب حیات از زنده‌ای‌که ناگهان جامد مرده‌ای شود! و به همان شکلی درآیدکه پیش از روی دادن معجزه نخستش بر آن بود.
فرمان الهی دیگر باره خطاب به بنده‌اش موسی صادر گردید:
(وَاضْمُمْ یَدَکَ إِلَى جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْرَى).
دست خود را به گریبان خویش فرو بر، تا سفید و درخشان بیرون آید، بی‌آن که دچار عیب و بیماری‌ای شده باشد، و این معجزه دیگری (برای تو) است.
موسی دستش را زیر بغل گذاشت ... روند قرآنی برای زیر بغل و بازو شکل بال را انتخاب میکند، زیرا در این شکل پرواز و رهائی و سبکبالی است‌که در این جایگاه به وقوع می‌پیوندد، جایگاه بال و پر زدن و رها و آزاد شدن از ربقه اسارت زمین و سنگینی تن است، تا دست، سفید بیرون آید بدون این‌که بیماری یا آفتی بدان رسیده باشد، ولیکن:
(آیَةً أُخْرَى).
به عنوان معجزه دیگری.
این معجزه با معجزه عصا روی داد:
(لِنُرِیَکَ مِنْ آیَاتِنَا الْکُبْرَى).
(ما اینها را به تو نمودیم) تا بعضی از معجزه‌های بزرگ خود را (با تبدیل عصا به اژدها و درخشنده شدن دست) به تو نشان دهیم (و دلیل صدق رسالت تو باشند).
تا تو خودت روی دادن آن را ببینی و جلو دیدگان و حواس خودت صورت بگیرد، و برای تحمّل مسؤولیت بزرگ و بردن رنج زیاد، آمادگی و اطمینان پیداکند:
(اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى).
برو به سوی فرعون (و وی را دعوت به ایمان به خدای یگانه کن) که او سرکشی کرده است (و در کفر و طغیان از حد گذشته است).
تا اینجا موسی نمی‌دانست که او برای این‌کار مهم و بزرگ درنظرگرفته شده است ... اوکه می‌دانست فرعون چه‌کسی است. زیرا موسی درکاخ او پرورده و بالیده گردیده است، و طغیان و زورگوئی و قدرت و عظمت او را دیده است، و شاهد عذاب و شکنجه و آزاری بوده است‌که به قوم و قبیله او رسانیده است ... او همین لحظه در آستان پروردگار خود است. احساس رضایت و بزرگداشت و خوشایند میکند. از خدا درخواست میکند هر آن چیزی راکه او را در رویاروئی با این وظیفه مهم و سخت، اطمینان و استقامت می‌بخشد، و ماندگاری و استواری بر راه رسالت را بدو ارمغان می‌دارد:
(قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی . وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی . وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِی . یَفْقَهُوا قَوْلِی . وَاجْعَلْ لِی وَزِیرًا مِنْ أَهْلِی . هَارُونَ أَخِی . اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی . وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی . کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا . وَنَذْکُرَکَ کَثِیرًا . إِنَّکَ کُنْتَ بِنَا بَصِیرًا).
(موسی خاشعانه به دعا پرداخت و) گفت: پروردگارا! سینه‌ام را فراخ و گشاده دار (تا در پرتو شرح صدر، خشم و کین از دل برخیزد، و با آرامش تمام رسالت آسمانی را بجای آورم). و کار (رسالت) مرا بر من آسان گردان (تا آن را به گونه آراسته و پیراسته، به گوش فرعون و فرعونیان برسانم). و گره از زبانم گشای (تا روشن و گویا آن را بیان دارم). تا این که سخنان مرا بفهمند (و دقیقا متوجه مقصود من شوند).
و یاوری از خاندانم برای من قرار بده، برادرم هارون را. به وسیله او مرا استوار دار (و بر نیروی من بیفزای). و او را در کار (رسالت و تبلیغ) من شریک گردان. تا تو را بسیار تسبیح گفته و تقدیس کنیم. و بسیار ذکر تو گوییم و بر یاد تو باشیم. چرا که تو همیشه از حال ما آگاه بوده‌ای (و هستی، و امور ما را زیر نظر داشته‌ای و می‌داری).
موسی از پروردگار خود خواست که سینه‌اش را فراخ دارد و شرح صدر باو عطاء‌کند ... زیرا شرح صدر سختی وظیفه را به لذت تبدیل میکند، و رنج آن را به خوشی تبدیل میسازد، و دشواریها و ناگواریهای کار را مشوق زندگی مینماید نه این‌که آن را باری بر دوش گرداند که گامهای زندگی را سنگین و کند سازد. موسی از پروردگارش درخواست کرد که کارش را برای او ساده و آسان فرماید ... ساده و آسان‌کردن کار از سوی یزدان ضامت پیروزی بندگان است. اگر خدا کار را برای انسان ،ساده و آسان نکند، انسان چه می‌تواند بکند؟ انسان چه می‌تواند بکند با نیروهای محدودش و با دانش نارسایش، در راه دراز پر خس و خار و ناپیدا و نامشخص زندگی؟!
موسی از پروردگارش درخواست کرد گره از زبانش بگشاید تا مردمان سخن او را بفهمند ... روایت‌کرده‌اند که موسی لکنت زبان داشت، و ارجح این است‌که این همان چیزی است‌که، او را به رنج انداخته است. موید این نظر است آنچه در سوره دیگری آمده است‌که می‌گوید:
(وَأَخِی هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسَانًا).
برادرم هارون را که از من زبان بلیغ‌تر و فصیح‌تری دارد ... (قصص/٣٤)
موسی با دعای کامل و شاملی پروردگارش را در اول کار به‌کمک طلبید - از آستانه با عظمت او درخواست کردکه بدو شرح صدر و تاب تحمّل دهد و کار را برایش ساده و آسان سازد. سپس یکایک‌کارها را مشخص می‌دارد و برمی‌شمرد، کارهائی که درخواست کمک در آنها را دارد و ساده و آسان شدن آنها را خواستار می‌گردد.
از خداوند سبحان درخواست می‌کندکه بدو با تعیین و همراه کردن یاوری از خانواده‌اش کمک کند و یاری برساند. این یاور برادرش هارون است. زیرا در او گشاده‌زبانی و سخن‌پردازی، و دلیری و آرامش اعصاب سراغ دارد. موسی (علیه السلام) خودش زود جوشان و خروشان و منقلب و منفعل می‌گردید، و تندخو و شتابزده بود. از آستانه پروردگارش درخواست کرد او را با همراه‌کردن برادرش یاری دهد. تا برادرش از او پشتیبانی‌کند و نیرومندش سازد، و با او به رایزنی و مشورت درکار بزرگ و مهمّی بپردازدکه او می‌خواست بدان دست بیازد.
کار بزرگ و مهمّی‌که او می‌خواست بدان دست بیازد، نیاز به تسبیح و تقدیس بسیار و ذکر و یاد بیشمار و ارتباط فراوان با یزدان جهان داشت. موسی (علیه السلام) درخواست می‌کردکه خدا شرح صدر و تاب تحمّل بدو عطاء فرماید، و کار را برای او ساده و آسان‌کند، وگره از زبانش گشاید، و با یاوری از افراد خانواده‌اش او را کمک نماید ... همه اینها را نه بدان خاطر می‌خواست تا مستقیما بدان کار بزرگ و مهم بپردازد، ولیکن تا این چیزها را مدد وکمکی برای خود و برای برادرش سازد که در پرتو آنها بتوانند به تسبیح و تقدیس بسیار و ذکر و یاد بیشمار و دریافت فرمان فراوان از ایزد شنوای بینا سرگرم شوند:
(إِنَّکَ کُنْتَ بِنَا بَصِیرًا).
تو همیشه از حال ما آگاه بوده‌ای (و هستی، و امور ما را زیر نظر داشته‌ای و می‌داری).
حال ما را می‌دانی. بر ضعف ما آگاهی. بر قصور و ناتوانی ما مطلع هستی. نیاز ما را به‌کمک و یاری و گرداندن و چرخاندن امور زندگی می‌دانی ...
موسی درخواست خود را به درازا کشاند، و نیاز خود را شرح و بسط داد، و از ضعف و ناتوانی خویش پرده برداشت، و درخواست کمک و یاری‌کرد، و عاجزانه خواستارگردیدکه خدا کار را بر او ساده و آسان کند، و ارتباط زیاد با او داشته باشد. پروردگارش سخنانش را می‌شنود و نیازهایش را برآورده میکند. او بسی ضعیف در آستانه یزدان است. این موجود ضعیف خدا را فریاد داشته است و در مناجات خود او را به‌کمک خواسته است. این است که آن بزرگوار بخشایشگر مهمان خود را شرمسار نمی‌کند، و گدای آستانه‌اش را محروم نمی‌دارد، و به فریاد او رسیدن و به نیازهایش پاسخ‌گفتن را به تاخیر نمی‌اندازد. بلکه به تمام وکمال او را مشمول عنایات و الطاف خود قرار می‌دهد:
(قَالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یَا مُوسَى).
(خدا موسی را ندا داد و) فرمود: ای موسی! خواسته تو به تو داده میشود.
بدین‌گونه یک مرتبه ... در یک جمله ... در آن چکیده و مختصری‌که از شرح و بسط بی‌نیاز میگرداند. در آن برآوردن نیاز است نه وعده دادن و به تاخیر انداختن ... هرآنچه را خواسته‌ای به تو دادم! هم اینک عملا به تو بخشیدم! نه این‌که در آینده به تو داده میشود یا داده خواهد شد. خیر، هم‌اینک!... در این یک جمله هم برآورده‌کردن است و هم عطف توجه و تکریم وگرامی داشتن است، و هم انس و الفت بخشیدن با ندا دادن به نام خودش:
(یا موسی!) . ای موسی!.
چه بزرگداشتی از این بالاتر است که خداوند بزرگوار متعال نام بنده ای از بندگان را ببرد؟
تا اینجا بزرگداشت و بزرگواری و عطف توجه و انس و الفت بخشیدن به تمام و کمال است. تجلی یزدان به طول انجامید. مناجات و راز و نیاز به درازا کشید. به درخواست پاسخ‌گفته شد. و نیاز برآورده گردید ... ولیکن بر گنج فضل و لطف خدا گنجوری نیست. رحمت خدا بازدارنده‌ای ندارد. خدا بنده خود را با فزونی فضل و لطف خویش فرا میگیرد، و باران رضایت و خشنودی خویشتن را بر او ریزان میگرداند و غرق در بحر جود وکرمش می‌دارد. او را در آستانه‌اش نگاه خواهد داشت، و مناجات و راز و نیازش را به درازا خواهدکشاند. از سابقه نعمت و لطفش برای تو خواهد گفت. تا بر یقین و اطمینانش بیفزاید، و او را با رحمت همیشگی و رعایت قدیم خود بیش از پیش انس و الفت دهد و خویگرکند. هر لحظه‌ای‌که موسی (علیه السلام) در این جایگاه درخشان و مقام تابان باشد نعمت است و لذت است و توشه و پشتوانه و اندوخته است.
(وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَى . إِذْ أَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّکَ مَا یُوحَى . أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَعَدُوٌّ لَهُ وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی . إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْنَاکَ إِلَى أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى . وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی).
ما (پیش از این) بار دیگری بر تو منت نهاده‌ایم (و بدون تقاضا و درخواست تو، تو را مشمول عنایت خود قرار داده‌ایم). بدانگاه که آنچه را که لازم بود (توسط فرشتگان) به مادرت الهام کردیم. (الهام کردیم) که او را در صندوقی بیفکن، و آن صندوق را به دریا بینداز، تا دریا آن را به ساحل بیفکند، (و آن وقت فرعون) دشمن من و دشمن او، آن را (از آب) بگیرد. من محبت خود را بر تو افکندم (بدانگونه که هرکس تو را ببیند بی‌اختیار دوستت داشته باشد). هدف هم این بود که تحت نظارت و رعایت من چنان که باید پرورش یابی. در آن هنگام خواهرت (در نزدیکی کاخ فرعون تو را می‌پائید و) راه می‌رفت (چون دید که تو را از آب گرفتند و به دنبال زن شیردهی می‌گشتند، بدیشان) گفت: آیا کسی را به شما نشان دهم که سرپرستی او را بر عهده گیرد و (دایه خوبی برای وی باشد؟ پس از موافقت آنان، مادرت را بدیشان نمود، و آن وقت) ما تو را به سوی مادرت بازگرداندیم تا چشمش (از دیدن تو) روشن شود (و از زنده بودن تو شاد گردد) و غمگین نشود. (بعد از بزرگ شدن، از میان فرعونیان، اشتباها) کسی را کشتی، و ما تو را از غم و اندوه (شر و بلای فرعونیان و قصاص فرعون) رهانیدیم، و (بعد از آن) تو را (در کوره‌های حوادث، یکی پس از دیگری) بارها و بارها آزمودیم. پس از آن سالها در میان مردم مدین ماندگار شدی، سپس ای موسی! در موعدی که (برای گرقتن فرمان رسالت) مقدر بود. (از مدین به مصر) بازگشتی. و تو را برای (وحی خود و حمل رسالت) خویش برگزیدم ....
موسی (علیه السلام) می‌رود تا با نیرومندترین شاه زمین و سرکش‌ترین قلدران آن رویاروی شود. او می‌رود برای فرورفتن به پیکار و کارزار ایمان با طغیان. او می‌رود تا به دریای مواج حادثه‌ها و دشواریها فرو رود و نخست با فرعون روبروگردد و وارد نبرد شود. سپس با قوم خود، یعنی بنی‌اسرائیل رو در روگردد، قومی‌که به بندگی کشاندن، ایشان را خوار و ذلیل کرده است، و فطرت آنان را تباه نموده است، و استعداد ایشان را برای برعهده‌گرفتن وظیفه مهم و بزرگی‌که پس از نجات و رهائی برای آن انتخاب شده‌اند سست و ضعیف ساخته است. پروردگار موسی، موسی را مطلع می‌سازدکه او به خود رها نشده است و از آمادگی و استعداد بی‌بهره نشده است. و او بدون آمادگی و آراستگی برگزیده نشده است و فرستاده نگردیده است. بلکه او زیر نظر عنایت یزدان از دیرباز ساخته و پرداخته گردیده، و با سختیها و دشواریها تجربه و آزموده شده است و آبدیده گردیده است، از آن زمان که‌کودک شیرخواری بوده است و از آن وقت‌که کوچک و ضعیف بوده است عنایت یزدان همراه او، و چشم قدرت ایزد منان تماشاگر او بوده است. موسی تحت سلطه فرعون و در دسترس او بوده است. ولی در حالی‌که موسی تک و تنها و بدون هرگونه ابزار و ادوات و فاقد هر نوع قدرت و نیرو بوده است، دست فرعون به سوی او دراز نگردیده است، و به سن و سال رشد رسیده است و پروردگارش با او بوده است، و وی را برای خود پرورده است و آراسته و پیراسته‌کرده است، و ویژه خویش فرموده است و او را برگزیده است و پیغمبر آسمانی نموده است.
(وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَى).
ما (پیش از این) بار دیگری بر تو منت نهاده‌ایم (و بدون تقاضا و درخواست تو، تو را مشمول عنایت خود قرار داده‌ایم).
تفضل خدا از دیرباز بر او پیاپی بوده است و در طول روزگاران ادامه داشته است، و ازگذشته‌های دور همراه با تو حرکت نموده است و از تو نبریده است. هم‌اینک پس از تعیین وظیفه رسالت نیز این لطف و فضل از تو دور نمی‌شود و نمی‌گسلد.
ما بر تو منت نهاده‌ایم و در حق تو بزرگواری‌کرده‌ایم در آن زمان‌که به مادر تو پیام داده‌ایم آنچه پیام داده‌ایم، و بدو الهام کرده‌ایم آنچه باید در همان حال و احوالی الهام‌گردد ... آن الهام چنین بود:
(أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ).
(الهام کردیم) که او را در صندوقی بیفکن، و آن صندوق را به دریا بینداز، تا دریا آن را به ساحل بیفکند. جنبشها و تکانهایی است‌که سراسر آن درشتی و خشونت است ... انداختن کودک به صندوق. انداختن صندوق به دریا پرت‌کردن صندوق به ساحل ... سبب چه شد؟ صندوقی‌که کودک بدان انداخته می‌گردد و آن صندوق نیز به دریا افکنده میشود، و آنگاه به ساحل پرت می‌گردد، آیا چه‌کسی او را درمی‌یابد و برمی‌دارد؟
(عَدُوٌّ لِی وَعَدُوٌّ لَهُ).
(آن وقت فرعون) دشمن من و دشمن او، آن را (از آب) بگیرد.
درکشاکش این همه هراس، و بعد از این همه برخوردها و بلاها، دیگر چه شد؟ آیا چه چیز بر سرکودکی آمدکه ضعیف و تک و تنها و بدون هرگونه قوت و قدرتی بود؟ بر سر صندوقی چه آمدکه‌کوچک و بی‌صاحب و بدون مراقبت بود؟
(وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی!!!).
من محبت خود را بر تو افکندم (بدانگونه که هرکس تو را ببیند بی‌اختیار دوستت داشته باشد). هدف هم این بود که تحت نظارت و رعایت من چنان که باید پرورش یابی!!!
وای! چه قدرت شگفتی است، آن قدرت بس والائی‌که از محبت ساده و نرم زرهی می‌سازدکه ضربه‌ها بر آن درهم می‌شکنند و امواج بر آن فرو می‌پاشند! و همه نیروهای شر و طغیان نمی‌توانند به دارنده آن زره هیچ‌گونه بدی و بلائی را برسانند، هرچند این صاحب زره کودک شیرخواره‌ای باشدکه نتواند بتازد و یورش برد و به جولان درآید! حتی نتواند به سخن درآید و چیزی بگوید.
تقابل شگفتی در تصویر صحنه وجود دارد. تقابل میان نیروهای توانمند سرکشی که در انتظار کودک کوچکی است، و خشونتی‌که سنگین‌دل است و شرائط و ظروفی‌که آن را احاطه میکنند ... و میان رحمت مهربانانه و لطیف و خوشایندی است‌که کودک را از ترسها و هراسها می‌پاید و نگاهداری مینماید، و همچنین او را از شدائد و سختیها محفوظ میکند و از خشونت مصون می‌دارد. این رحمت مجسم در محبت است نه در تاخت و تاز و پیکار وکارزار:
(وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی).
هدف هم این بود که تحت نظارت و رعایت من چنان که باید پرورش یابی.
هیچ شرح و بسطی ممکن نیست چیزی بیفزاید بر این سایه‌روشن خوشایند و لطیف و ژرفی که این تعبیر شگفت قرآنی: « وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی » آن را بر محیط می‌اندازد. چگونه زبان بشری، مخلوقی را می‌تواند توصیف بکندکه تحت نظارت یزدان پرورده و آراسته و پیراسته می‌گردد؟ آنچه هر انسانی می‌تواند بکند این است‌که درباره او بیندیشد و او را ورانداز سازد ... این منزلت و مرتبت است. این کرامت و حرمت است. این که انسانی در لحظه‌ای، بلی ولو در لحظه‌ای، به عنایت خدا دسترسی پیدا کند. پس کسی‌که تحت نظارت خدا ساخته و پرداخته و آراسته و پیراسته می‌گردد باید به چه عنایتی رسیده باشد؟! به سبب همین عنایت بودکه موسی توانست آن عنصر آسمانی را دریافت داردکه دریافت داشت.
تا تو تحت نظارت من ساخته و پرداخته و آراسته و پیراسته شوی. آنجاکه چشم فرعون هم به تو است -که دشمن تو و دشمن من است - و در دسترس او هستی بدون هرگونه نگهبانی و مانعی و مدافعی. امّا چشم فرعون نمی‌تواند به تو خیره شود و چپ بنگرد و شر و بلائی به تو برساند، زیرا من محبت خود را بر تو افکنده‌ام و لطف خود را شامل توکرده‌ام. دست فرعون نمی‌تواند به تو برسد و زیانی به تو برساند. آخر تو تحت نظارت و مراقبت من ساخته و پرداخته و آراسته و پیراسته می‌شوی.
من در قصر فرعون تو را مشمول رعایت و حمایت نکردم تا مادرت را در خانه‌اش رها گردانم و به دست پریشانی و هراس بسپارم. بلکه تو را به مادرت، و مادرت را به تو رساندم و شما را با یکدیگر گرد آوردم.
(إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْنَاکَ إِلَى أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلا تَحْزَنَ).
در آن هنگام خواهرت (در نزدیکی کاخ فرعون تو را می‌پائید و) راه می‌رفت (چون دید که تو را از آب گرفتند و به دنبال زن شیردهی می‌گشتند، بدیشان) گفت: آیا کسی را به شما نشان دهم که سرپرستی او را بر عهده گیرد و (دایه خوبی برای وی باشد؟ پس از موافقت آنان، مادرت را بدیشان نمود، و آن وقت) ما تو را به سوی مادرت بازگرداندیم تا چشمش (از دیدن تو) روشن شود (و از زنده بودن تو شاد گردد) و غمگین نشود.
این هم از چاره‌سازی خدا است. زیراکودک را به گونه‌ای درآورد که پستان دایگان و شیردهندگان را نگیرد و آنان را به خود نپذیرد. فرعون و همسرش کودک را به فرزندی پذیرفتند،کودکی‌که دریا او را به ساحل افکنده است. روند قرآنی در اینجا شرح و بسطی درباره این موضوع نمی‌دهد، بدانگونه که در جای دیگری شرح و بسط می‌دهد. فرعون و همسرش به دنبال دایه‌ای هستند که بدین کودک شیر بدهد. مردمان این را می‌شنوند. خواهر موسی با راهنمائی مادرش می‌رود و بدیشان می‌گوید: آیا شما را به سوی کسی رهنمودکنم‌که سرپرستی او را برعهده‌گیرد؟ مادر موسی را برایشان میآورد و موسی پستان او را میگیرد و می‌مکد. چاره‌سازی خدا برای‌کودک و مادرش صورت می‌پذیرد، مادری بدو الهام میشود و برابر آن جگرگوشه‌اش را به صندوق می‌اندازد، و صندوق را به دریا می‌افکند، و دریا او را به ساحل پرت میکند، تا دشمن خدا و دشمن او وی را برگیرد. امن و امان در میان این همه ترس و هراس حاصل می‌گردد، و رهائی از فرعون صورت می‌پذیرد، فرعونی که کودکان بنی‌اسرائیل را سر می‌برید. امن و امان حاصل می‌گردد با افتادن موسی به دست فرعون بدون این‌که نگاهبان و یاوری به همراه داشته باشد!
بزرگواری دیگری در حق او این است:
(وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى . وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی).
کسی را کشتی، وما تو را از غم و اندوه (شر و بلای فرعونیان و قصاص فرعون) رهانیدیم، و (بعد از آن) تو را (در کوره‌های حوادث، یکی پس از دیگری) بارها و بارها آزمودیم. پس از آن سالها در میان مردم مدین ماندگار شدی. سپس ای موسی! در موعدی که (برای گرفتن فرمان رسالت) مقدر بود (از مدین به مصر) بازگشتی. و تو را برای (وحی خود و حمل رسالت) خویش برگزیدم.
این وقتی بودکه در قصر فرعون بزرگ و جوان‌گردید. آنگاه روزی به شهر آمد. در داخل شهر دو مرد را دید که با یکدیگر می‌جنگد. یکی از آنان بنی‌اسرائیلی و دیگری مصری بود. بنی‌اسرائیلی از موسی کمک خواست. موسی مشتی به مصری زد و او نقش زمین گردید. البته قصد موسی کشتن او نبود. بلکه مرادش دفع شر او بود. این بودکه سراسر وجود موسی از اندوه این‌کار لبریزگردید - آخر موسی کسی است که از کودکی تحت نظارت یزدان قرار دارد - در دل خود را گناهکار می‌دید و از این پرش و جهش احساس‌گناه می‌کرد ... پروردگارش در اینجا نعمت خود را بر او تذکر می‌دهد، و وی را به طلب آمرزش رهنمود میکند. بدین وسیله شرح صدر بدو می‌دهد و او را از غم می‌رهاند. با وجود این او را بدون امتحان رها نمی‌کند تا وی را تربیت‌کند و برای آنچه خود می‌خواهد آماده‌اش سازد. او را به ترس و هراس و فرار وگریز از قصاص امتحان کرد. او را با عزیمت و مفارقت خانواده، و دوری از دوست و احباب و خانه وکاشانه وکشور و مملکت بیازمود. او را با خدمتگزاری و چوپانی گوسفندان امتحان کرد، اوکه درکاخ بزرگ‌ترین شاه زمین پرورش یافته بود. در قصر شاهی رشد یافته بود که خونریزترین و داراترین و مزین‌ترین شاه بود.
در وقت مقدر و در زمان مقرر، بدان هنگام‌که پخته شد و آمادگی پیداکرد، و امتحان گردید و ثابت و صابر ماند، و امتحان شد و در امتحان قبول‌گردید، و شرائط و ظروف و اوضاع و احوال در مصر روبراه شد، و عذاب و شکنجه بنی‌اسرائیل به اوج خود رسید، درست در این وقت مقدر و زمان مقرر در علم خدا، موسی از سرزمین مدین آورده شد. اوگمان می‌بردکه خودش برگشته است:
(فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى).
سالها در میان مردم مدین ماندگار شدی. سپس ای موسی! در موعدی که (برای گرفتن فرمان رسالت) مقدر بود (از مدین به مصر) بازگشتی.
در زمانی برگشتی که برای بازگشت تو مقدرکرده بودم ...
(وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی).
و تو را برای (وحی خود و حمل رسالت) خویش برگزیدم.
تو را خالص و مخلص خودکردم و به خویشتن اختصاص دادم و برای رسالت و دعوت خویش برگزیدم ...کار به دست تو نبود برای چیزی از این دنیا و چیزی در این دنیا. بلکه تو برای‌کار مهم و بزرگی بودی‌که تو را برای آن تحت نظارت خود ساخته‌ام، و تو را برای انجام آن پیراسته‌ام. تو در خود برای خود چیزی نداری. اهل و خانواده‌ات نیز از تو برای خود چیزی ندارند. و هیچ کسی از تو چیزی ندارد. پس در راهی گام بردار و بروکه تو را برای آن ساخته‌ام و پیراسته‌ام:
(اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلا تَنِیَا فِی ذِکْرِی. اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى. فَقُولا لَهُ قَوْلا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى).
تو و برادرت همراه با آیات من (که در اختیارتان گذارده‌ام) بروید و در ذکر (و یاد و اجرای فرمان) من سستی مکنید. به سوی فرعون بروید که سرکشی کرده است (و در کفر و طغیان از حد گذشته است). سپس به نرمی با او (درباره ایمان) سخن بگوئید، شاید (غفلت خود و عظمت خدا را) یاد کند و (از عاقبت کفر و طغیان خویش و عذاب دوزخ) بهراسد.
تو و برادرت بروید همراه با توشه آیات و معجزات من که از آنها عصا و ید بیضاء دیده شده است. در ذکر و یاد من سستی و تنبلی نکنید. چه ذکر و یاد من توشه شما و اسلحه و پشتوانه شما است، و در پرتو آن به تکیه‌گاه محکمی پناه می‌برید ... به سوی فرعون بروید. قبلا تو را از شر و بلای او محفوظ داشته‌ام. بدانگاه هم که‌کودکی بودی و به صندوق انداخته شدی، و صندوق به دریا افکنده‌گردید، و دریا صندوق را به ساحل انداخت، این همه خشونتها و سختیها به تو زیان نرسانید، و این همه ترسها و هراسها تو را اذیت و آزار نکرد. هم اینک که تو مجهز و آماده هستی، و برادرت با تو است، هیچ‌گونه تلاشی متوجه تو نمی‌گردد. چه تو از چیزهای سخت‌تر و ناجورتر از این رهائی یافته‌ای، در شرائط و ظروف بدتر و دشوارتر از این ...
به سوی فرعون برویدکه طغیان‌کرده است و قلدری ورزیده است و سرکشی نموده است:
(فَقُولا لَهُ قَوْلا لَیِّنًا).
به نرمی با او (درباره ایمان) سخن بگوئید.
چه سخن نرم وگفتار آرام، عزت بزهکارانه و غرور گناه را برنمی‌انگیزد و طرف را به انجام‌گناه بیشتر نمی‌کشاند، و نخوت وکبریاء دروغینی را به هیجان و تکان نمی‌اندازد که طاغیان با آن زندگی را بسر می‌برند. آرام سخن‌گفتن، دل را بیدار میکند. دل هم‌که بیدار شد خدا را به یاد میآورد، و از فرجام طغیان می‌ترسد.
به سوی او بروید و از هدایت یافتن و راهیابی او مایوس نشوید. امیدوار باشید که متذکر گردد و بترسد. چه دعوت‌کننده‌ای که از هدایت یافتن و راهیاب شدن کسی در پرتو دعوت خود مایوس شود، دعوت خویش را با آب و تاب بدو نمی‌رساند، و خودش نیز در برابر انکار و کفر دیگران بر دعوت خویش استوار و پایدار نمی‌ماند.
خدا قطعا می‌داند فرعون چه خواهد کرد. ولیکن استفاده از اسباب و علل و توسل به وسائل و وسائط در دعوتها و غیر دعوتها ضروری است. خداوند مردمان را محاسبه میکند در برابر چیزی که از ایشان صادر می‌گردد پس از این‌که در جهان ایشان بوده است.
خدا آگاه است‌که چه خواهد شد. آگاهی خدای بزرگوار از آینده حوادث بسان آگاهی او است درباره زمان حال و درباره‌گذشته. به عبارت دیگرگذشته و حال و آینده برای علم خدا مطرح نیست، وگذشته و حال و آینده برای خدا یکسان است.
*
تا بدینجا خطاب به موسی (علیه السلام) بوده است. صحنه، صحنه مناجات در بیابان است. در اینجا روند قرآنی مسافتها و فاصله‌ها و زمانها را درهم می‌پیچد. ناگهان هارون با موسی همراه می‌گردد. آن دو نفر با یکدیگر پرده از خوف و هراسی برمی‌دارند که از رویاروی شدن با فرعون دارند، و بیان می‌کنندکه فرعون هرچه زودتر به اذیت و آزارشان می‌پردازد، و طغیان و سرکشی می‌آغازد، هر وقت او را به سوی خدا دعوت کنند:
(قَالا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَنْ یَطْغَى. قَالَ لا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى. فَأْتِیَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى. إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّى).
(موسی و هارون خاشعانه) گفتند: پروردگارا! ما (از این) می‌ترسیم که او (قبل از آن که به سخنان ما گوش فرادهد) بر ما پیش‌دستی کند (و فرمان قتل ما را صادر کند و پیام تو به گوش او و اطرافیانش نرسد) و یا (بعد از شنیدن) طغیانگری آغازد (و اسائه ادب کند). فرمود نترسید! من با شما هستم (و حرفهایشان را) می‌شنوم و (اعمالشان را) می‌بینم (و ایشان را از کشتن و آزار شما بازمی‌دارم). به پیش او بروید و بگوئید: ما دو فرستاده پروردگار تو هستیم، بنی‌اسرائیل را با ما همراه بدار (و ایشان را از ایمان بازمدار) و آنان را اذیت و آزار مکن. ما معجزه‌ای از پروردگارت برایت آورده‌ایم (که دال بر صدق ما است). در امان ماندن از عذاب، نصیب کسی است که راه هدایت درپیش گیرد. به ما وحی شده است که عذاب (شدید الهی) دامنگیر کسی می‌گردد که (آیات آسمانی و معجزات را) تکذیب نماید، و (از دعوت ما و ایمان به خدا) روی بگرداند.
موسی قطعا با هارون نبود، در جایگاهی که مناجات طولانی صورت می‌پذیرد، مناجاتی که خداوند بخشایشگر در آن بر بنده خود عنایت می‌فرماید و مناجات را با او به درازا می‌کشاند، و بسی با او به سخن می‌پردازد، و دامنه پرسش و پاسخ با او را در آن می‌گستراند. امّا در اینجا هر دو نفر جواب می‌دهند و می گویند:
(إِنَّنَا نَخَافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَنْ یَطْغَى).
ما (از این) می‌ترسیم که او (قبل از آن که به سخنان ما گوش فرادهد) بر ما پپش‌دستی کند (و فرمان قتل ما را صادر کند و پپام تو به گوش او و اطرافیانش نرسد) و یا (بعد از شنیدن) طغیانگری آغازد (و اسائه ادب کند). این سخن در جایگاه مناجات نبوده است. به روند قرانی زمان و مکان را درهم می‌پیچد، و فاصله‌هائی میان صحنه‌های داستان، خالی رها میکند که از روند قرآنی پیدا و هویدا می‌گردند. تا مستقیما به جایگاه‌ها و موقعیتهای زنده الهامگرانه‌ای بپردازد که در تاریخ داستان و در وجدان مردمان دارای تاثیر بسزائی است. موسی و هارون (علیهم السلام) بعد از برگشتن موسی از جایگاه مناجاتی که درکنارکوه طور انجام پذیرفته است، با یکدیگرگرد میآیند، و خدا به هارون وحی می‌فرماید که با برادرش در دعوت فرعون مشارکت‌کند. در اینجا است‌که آن دو نفر رو به خداوندگارشان میکنند و ترسها و هراسهای خویشتن را اظهار می‌دارند:
(قَالا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَنْ یَطْغَى).[4]
فرط که مصدر فعل یفرط است به معنی هرچه زودتر اذیت و آزار رساندن است. طغیان هم‌که مصدر یطغی است به معنی سرکشی است و فراگیرتر از سرعت گرفتن در اذیت و آزار، و فراخ‌تر از خود اذیت و آزار است. فرعون قلدر زورگو، در آن روزگار از سرکشی و اذیت و آزار و تاخت بردن و نابود کردن دریغ نمی‌ورزید، و چه از یکی از آنها و چه از همه آنها باکی نداشت .
در اینجا پاسخ قاطعانه‌ای بدان دو نفر داده میشود، پاسخ قاطعانه‌ای‌که بعد از آن ترس و خوفی و بیم و هراسی برجای نمی‌ماند:
(قَالَ لا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى).
فرمود نترسید! من با شما هستم (و حرفهایشان را) می‌شنوم و (اعمالشان را) می‌بینم.
من با شما هستم ... خدائی با ایشان است‌که یزدان جهان است و مقتدر و بزرگوار است. او بر بندگان خود چیره است. او آفریننده جهانها و حیاتها و افراد و اشیاء است، با واژه: بشو ... نه بیش از این ... خدا با شما دو نفر است ... این چکیده بسنده است. امّا بر اطمینان و یقین ایشان می‌افزاید، و با احساس یاری و مددکاری دل ایشان را می‌پساید و آرام مینماید:
(أَسْمَعُ وَأَرَى ... ).
(حرفهایشان را) می‌شنوم و (اعمالشان را) می‌بییم ....
در این صورت فرعون‌کیست و چه می‌تواند بکند، و چه عملی را انجام می‌دهد هنگامی‌که پیشاپیش بتازد و به اذیت و آزارتان بپردازد، یا طغیان و سرکشی‌کند و طغیان بیاغارد؟
همراه با اطمینان بخشیدن، رهنمود به دعوت و شیوه مجادله پیش کشیده میشود:
(فَأْتِیَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى. إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّى).
به پیش او بروید و بگوئید: ما دو فرستاده پروردگار تو هستیم، بنی‌اسرائیل را با ما همراه بدار (و ایشان را از ایمان بازمدار) و آنان را اذیت و آزار مکن. ما معجزه‌ای از پروردگارت برایت آورده‌ایم (که دال بر صدق ما است). در امان ماندن از عذاب، نصیب کسی است که راه هدایت درپیش گیرد. به ما وحی شده است که عذاب (شدید الهی) دامنگیر کسی می‌گردد که (آیات آسمانی و معجزات را) تکذیب نماید، و (از دعوت ما و ایمان به خدا) روی بگرداند.
این آغاز رسالت ایشان است‌که با بیان بنیاد آن شروع می‌گردد:
(إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ).
ما دو نقر فرستاده پروردگار تو هستیم.
تا در لحظه نخستین بداندکه خدایی وجود دارد و او پروردگار وی، و پروردگار مردمان می‌باشد. خدا پروردگار ویژه موسی و هارون یا بنی‌اسرائیل نیست، همان‌گونه‌که در خرافات بت‌پرستانه آن زمان مشهور بود و می‌گفتند:
(فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلا تُعَذِّبْهُمْ).
بنی‌اسرائیل را با ما همراه بدار (و ایشان را از ایمان بازمدار) و آنان را اذیت و آزار مکن.
رسالت ایشان به سوی فرعون در این حدود بود: نجات بنی‌اسرائیل، و برگرداندن ایشان به عقیده توحید و باور یکتاپرستی، و بازگشتشان به سرزمین مقدسی بودکه خدا بر آنان واجب‌کرده بودکه در آنجا سکونت‌گزینند، تا بدان هنگام‌که در آنجا به فساد و تباهی می‌پردازند، و آن وقت خدا ایشان را سخت درهم می‌کوبد و هلاک میگرداند.
آنگاه بر راستی خود در رسالت آسمانی گواه می آورند:
(قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ).
ما معجزه‌ای از پروردگارت برایت آورده‌ایم (که دال بر صدق ما است).
معجزه ای را آورده‌ایم که دال بر صدق ما در این است که ما از سوی پروردگارت برای تبلیغ این‌کار مهم آمده‌ایم، کار مهمّی که مشخص و معین داشتیم. آنگاه ترغیب و تشویق و دلجوئی می‌آید:
(وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى).
در امان ماندن از عذاب، نصیب کسی است که راه هدایت درپیش گیرد.
امید است او از ایشان سلام را بشنود و دریافت دارد، و هدایت یابد و رهنمودگردد.
سپس بلافاصله تهدید و بیم و برحذر و بیدارباش می‌آید تا خود بزرگ‌بینی و سرکشی، او را برنینگیزد:
(إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّى).
به ما وحی شده است که عذاب (شدید الهی) دامنگیر کسی می‌گردد که (آیات آسمانی و معجزات را) تکذیب نماید، و (از دعوت ما و ایمان به خدا) روی بگرداند. امید است‌که او از زمره‌کسانی نشودکه به تکذیب و رویگردانی می‌پردازند.
این‌گونه خدا یقین و اطمینان به موسی و هارون داد، و این‌گونه برای آنان راه را ترسیم کرد، و کار را برای ایشان چاره‌جویی و چاره‌اندیشی کرد. تا آنان در امن و امان و آگاه و آشنا و رهنمود و رهنمون به جلو حرکت کنند و راه خود را درپیش‌گیرند.
در اینجا پرده فرومیافتد تا در جای دیگری بالا برده شود. به ناگاه آن دو نفر در جلو فرعون طاغی و یاغی آماده‌اند و به گفتگو و مجادله پرداخته‌اند.
*
موسی و هارون به پیش فرعون رفتند - روند قرآنی بیان نمی‌دارد که آنان چگونه به پیش او رسیدند - ایشان به پیش فرعون رفتند در حالی که خدا با ایشان بود. می‌شنید و می‌دید. کدام نیرو و کدام قدرتی است که موسی و هارون به نام او صحبت می‌کردند؟ فرعون هرکه هست باشد. آنان آنچه پروردگارش بدیشان دستور تبلیغ داده بود بدو رساندند و پیام دادند. صحنه‌ای‌که در اینجا دیده میشود باگفتگوئی آغاز می‌گرددکه میان فرعون و موسی (علیه السلام) درگرفته است:
(قَالَ فَمَنْ رَبُّکُمَا یَا مُوسَى . قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى).
(فرعون) گفت: ای موسی! پروردگار شما دو نفر کیست؟ (موسی) گفت: پروردگار ما آن کسی است که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس (در راستای آن چیزی که برای آن آفریده شده است) رهنمودش کرده است.
فرعون نمی‌خواهد اعتراف‌کندکه پروردگار موسی و هاررن پروردگار او هم هست. همان‌گونه‌که بدو گفتند:
(إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ).
ما دو نفر فرستاده پروردگار تو هستیم.
فرعون رو به موسی میکند، وقتی‌که برای او روشن می‌شودکه او صاحب دعوت است، و خطاب بدو می‌گوید:
(فَمَنْ رَبُّکُمَا یَا مُوسَى؟).
(فرعون) گفت: ای موسی! پروردگار شما دو نفر هست‌ا.
پروردگار شما دو نفرکه به نام او سخن می‌گوئید، و از سوی او رهائی بنی‌اسرائیل را می‌خواهید،کیست؟
موسی (علیه السلام) پاسخ او را می‌گوید با برشمردن صفاتی چند از صفات خداوند بزرگوار که از نیستی به هستی آورنده جهان و آفریدگار همه چیز و همگان و اداره‌کننده جهان است:
(قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى).
(موسی) گفت: پروردگار ما آن کسی است که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس (در راستای آن چیزی که برای آن آفریده شده است) رهنمودش کرده است. پروردگار ما آنکسی است‌که به هر موجودی وجود بخشیده است به شکلی‌که او را بر آن سرشته است و پدیدارکرده است. سپس هر چیزی را به وظیفه‌ای آشنا ساخته است‌که او را برای آن آفریده است، و او را با چیزی مدد و یاری داده است‌که با این وظیفه‌ای‌که وی را برای انجام آن آفریده است مناسبت دارد و سازگار است. واژه «ثم: سپس» در اینجا برای تراخی زمانی، یا به عبارت دیگر ترتیب زمانی نیست. چه هر چیزیکه آفریده شده است به همراهش هدایت سرشتی و فطری بوده است و در همان حال او را به وظیفه‌ای‌که برای انجام آن آفریده شده است آشنا کرده است، و میان آفرینش پدیده‌ای و آفرینش وظیفه‌اش، فاصله زمانی وجود ندارد. بلکه ترتیب زمانی تنها در پله آفرینش چیزی و راهیابی آن به وظیفه‌اش می‌باشد. زیرا راهیابی هر چیزی به وظیفه‌اش مرتبه والاتر و پله بالاتر از آفرینش آن است، نه بدانگونه که هدایت و راهیابی پدیده‌ها بعد از آفرینش و پیدایش آنها صورت گرفته است. بلکه بدانگونه که هدایت و راهیابی پدیده‌ها در مراحل نخستین چندان مهم و قابل ذکر نبوده است و بس.
این صفتی‌که قرآن مجید از زبان موسی (علیه السلام) آن را روایت میکند، کامل‌ترین آثار الوهیت آفریدگار هستی‌بخش جهان و اداره‌کننده آن را خلاصه میکند: بخشیدن وجود به هر موجودی ... و هستی بخشیدن به شکلی‌که بر آن آفریده شده است، و رهنمودکردن هر پدیده‌ای به وظیفه‌ای که برای انجام آن آفریده گردیده است ... وقتی‌که انسان با چشم بیرون و با چشم درون - در حدود توان خود - به اطراف و اکناف این هستی بزرگ نگاه میکند، آثار این قدرت هستی‌بخش اداره‌کننده جهان برای انسان در هر پدیده‌ای کوچک یا بزرگ، آشکار و عیان می‌گردد! چه در اتم تک و تنهائی، و چه در بزرگ‌ترین اجسام، و چه در یک سلول، و چه در بالاترین شکل حیات در انسان ... در همه اینها و در همه چیز جهان نشانه‌های قدرت و شوکت و عظمت ایزد منان جلوه‌گر و نمایان است.
این جهان بزرگ و سترگ فراهم آمده است از اتمها و سلولها و پدیده‌ها و زنده‌هائی که قابل شمارش نیستند. هر اتمی حیات در آن می‌جنبد و موج می‌زند. هر سلولی در آن، زندگی میکند و به حیات ادامه می‌دهد. هر زنده‌ای درگستره هستی می‌جنبد. هر پدیده‌ای در جهان به همیاری و همکاری با پدیده‌های دیگر درکنش و سازش است. همه آنها هم به‌طور منفرد و به‌گونه مجتمع در داخل چهارچوب قوانینی دست‌اندرکار است که در سرشت و هستی آنها به ودیعت نهاده شده است، بدون این‌که‌کم‌ترین برخورد وکاستی و سستی در لحظه‌ای از لحظات میان آنها بدیدار و نمودارگردد! هر پدیده‌ای به‌طور جداگانه جهانی است. جهانی است که در داخل آن اتمها و سلولها و اندامها و دستگاه‌های ویژه‌اش به‌کار مشغول هستند برابر سرشتی‌که بر آن سرشته شده است، و در چهارچوب قوانین عامی که موافق و منظم بر جهان حاکم است.
هر پدیده‌ای هم تک و تنها - جدای از جهان بزرگ - دانش و پویش انسان قاصر و ناتوان از پژوهش خواص و وظائف و امراض و معالجات آن است. پژوهش، بلی تنها پژوهش پدیده‌ای از پدیده‌ها، نه آفرینش و رهنمود آن به وظائفی که بدو واگذار است‌که به طورکلی خارج از تاب و توان انسان است، آفرینش پدیده‌ای از این همه پدیده‌های بیشمار یزدان که پراکنده درگستره بزرگ جهان است ... چه رسد به وجودش به شکلی‌که بر آن سرشته و پدیدار گردیده است! برای انجام وظیفه‌ای که بر عهده آن گذارده شده است، بسان هر چیزی از چیزهای دیگر!
هان! آفرینش هر چیزی با دست قدرت خدائی صورت پذیرفته است‌که یکتا و یگانه است ... پروردگار ما آن کسی‌که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس رهنمودش کرده است.
فرعون دیگر باره پرسش دیگری را مطرح میکند:
(قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الأولَى).
(فرعون) گفت: پس حال و وضع مردمان گذشته چه شده است؟ (اگر آن‌گونه باشد که تو می‌گوئی، پس چرا زنده نگشته‌اند و با ایشان حساب و کتاب نشده است؟
ما که کسی را ندیده‌ایم که زنده‌اش کرده، و به دوزخ یا بهشت فرستاده باشند).
مردمان گذشته چه شده‌اند؟ کجا رفته‌اند؟ پروردگارشان چه کسی بوده است؟ آنان‌که مرده‌اند و از میان رفته‌اند، آیا چه شده‌اند و پروردگارشان کیست؟
(قَالَ عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَلا یَنْسَى).
(موسی) گفت: (تمام مشخصات و اعمال و اقوال اقوام گذشته محفوظ و موجود است و) اطلاعات مربوط بدیشان در کتابی عظیم و شگفت (به نام لوح محفوظ، مکتوب) است و تنها پروردگارم از آن مطلع است و بس. پروردگار من به خطا نمی‌رود (و لذا چیزی از قلم او نمی‌افتد) و فراموش نمی‌کند (و بنابراین، چیزی از یاد نمی‌رود. مطمئنا روزی جزا و سزای ایشان به تمام و کمال داده میشود).
موسی این‌گونه آن غیب نهان در ژرفای دور زمان، و نهان از دیدگان مردمان را به پروردگارش حواله می‌دارد، پروردگاری که چیزی از دائره دانش او بیرون نمی‌رود وگم نمی‌شود، و چیزی را فراموش نمی‌کند. او است که آگاه از همه مردمان نسلهای پیشین است، و هیچ کسی درگذشته و در آینده از علم او نهان و پنهان نمی‌گردد. غیب ویژه یزدان است، و تصرف درکار مردمان متعلق به ایزد سبحان است و بس.
سپس موسی برای فرعون آثار چرخاندن و اداره کردن جهان توسط یزدان منان را بیان می‌دارد، و نعمتهای خدا را در حق آدمیزادگان برمی‌شمارد. برخی از این آثار را برمی‌گزیند که فرعون را احاطه کرده‌اند، و برای او در مصر قابل مشاهده است، مصر سرزمینی‌که دارای خاک حاصلخیز و آب فراوان و کشتزارها و چهارپایان است:
(الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ مَهْدًا وَسَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلا وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْ نَبَاتٍ شَتَّى . کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لأولِی النُّهَى).
پروردگاری است که زمین را گهواره (سکونت و آرامش) شما کرده است، و در آن راههائی (در خشکی و آب و هوا، جهت ارتباط) برایتان به وجود آورده است، و از آسمان آب را ریزان و باران کرده است، و با آن انواع گیاهان و اقسام درختان نر و ماده را رویانده است. (از این فرآورده‌های گیاهی، هم) خودتان بخورید و هم چهارپایان خود را (در آن) بچرانید. مسلما در این امور، نشانه‌های روشنی (بر اثبات وجود خدا و یگانگی او است) برای کسانی که دارای عقل سالم باشند.
زمین در مکانی و زمانی گهواره انسانها است. گهواره‌ای است بسان گهواره کودکان. انسانها هم جز کودکان این زمین نیستند. آغوش زمین ایشان را در خود جای می‌دهد و فرآورده‌های زمین، آنان را تغذیه میکند. زمین برای ایشان همچنین آماده سیر و سیاحت و گردش و چرحش و کشت و زرع و حیات و زندگی است. آفریدگاری که اداره‌کننده و گرداننده امور این جهان است زمین را چنین آماده و پربرکت گردانده است، آن روز به هر چیزی خلقت خودش را بخشیده است و بر سرشت ویژه‌اش سرشته است. بدین زمین خلقت خودش را بخشیده است و به شکلی آن را درآورده است که شایسته زیستن و بایسته حیاتی باشد که خدا آن را در زمین مقدر و مقرر نموده است. و به انسانها نیز خلقت خودشان را بخشیده و به شکلی آنان را درآورده است و بر سرشتی ایشان را سرشته است که شایان زیستن و درخور حیات در این زمینی باشند که آن را برای ایشان تهیه و آماده دیده است و آن را گهواره آنان کرده است ... این دو معنی تزدیک به هم و متصل، به یکدیگرند.
شکل گهواره و صفت تهیه و آماده دیدن، در هیچ سرزمینی بسان سرزمین مصر پدیدار و نمودار نمی‌آید. مصر آن جلگه حاصلحیز سبز و خرم و هموار و آماده ای که سرنشینان آنجا برای کشت و زرع و برداشت غلات و محصولات آن به زحمت چندانی نیازی ندارند و با کمترین رنج به گنج می‌رسند. انگار مصر گهواره مهربانانه‌ا‌ی برای کودک است و او را با آغوش گرم خود در بغل میگیرد و به نگاهداری و مواظبت و مراقبت او می‌پردازد.
آفریدگار گرداننده امور جهانی که زمین را گهواره‌ای کرده است، در زمین برای انسانها راه‌هایی را پدیدار نموده است و از آسمان آبی را نازل کرده است، و از آب باران رودباری و چشمه‌سارهایی به وجود میآیند و برمی‌جوشند - از جمله این رودبارها رودخانه نیل است که به فرعون نزدیک است - آب رودبارها و جشمه‌سارها انواع و اقسام فراوان گیاهان را به گونه زوجیت می‌رویاند و بالنده میگرداند. مصر نمایان‌ترین نمونه بری بیرون آوردن و رویاندن گیاهان برای خوراک انسانها و چریدن حیوانها است.
آفریدگار گرداننده امور جهان خواسته است که گیاهان همسان زندگان دارای نر و ماده بوده، یعنی زوجیت داشته باشند. زوجیت پدیده مستمر و همیشگی در همه زنده‌ها است. گیاهان گامتهای نر وگامتهای ماده را اغلب با خود دارند، وگامتهای نر وگامتهای ماده بر روی یک‌گیاه هستندکه در این صورت آن را یک پایه می‌گویند. یا گاهی درست مثل نر و ماده اقسام جانداران،گامتهای نر روی‌گیاهی وگامتهای ماده روی گیاه دیگری است‌که در این صورت آن را دو پایه می‌گویند. وقتی که‌گردافشانی صورت گرفت تلقیح انجام میگیرد. بدین وسیله هماهنگی در قوانین حیات صورت می‌پذبرد و در انواع و اقسام جانداران و گیاهان ساری و جاری می‌گردد...
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لأولِی النُّهَى).
مسلماً در این امور، نشانه‌های روشنی (بر اثبات وجود خدا و یگانگی او است) برای کسانی که دارای عقل سالم باشند.
هیچ عقل سالمی نیست‌که درباره این نظم و نظام شگفت‌انگیز بیندیشد و از روی آن به نشانه‌هائی دسترسی پیدا نکند که دال بر آفریدگار گرداننده جهان هستند، آفریدگاری‌که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس در راستای آن چیزی که برای آن آفریده شده است رهنمودش کرده است.
روند قرآنی نقل قول موسی را با سخن مستقیم و بدون واسطه خداوند بزرگوار تکمیل میکند:
(مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَى. وَلَقَدْ أَرَیْنَاهُ آیَاتِنَا کُلَّهَا فَکَذَّبَ وَأَبَى).
ما شما را از زمین آفریده‌ایم، و بدان بازمی‌گردانیم، و بار دیگر شما را از آن بیرون میآوریم (برای حساب و کتاب و جزا و سزا). ما همه معجزات خود را (که موید رسالت موسی و صدق او در اموری بود که از سوی خدا ابلاغ می‌کرد) به فرعون نشان دادیم، ولی او (همه آنها را) تکذیب کرد و (از ایمان بدانها) سرپیچی کرد. از همین زمینی‌که آن را گهواره شماکرده‌ایم، و در آن برای شما راه‌ها پدیدار نموده‌ایم، و از آسمان آب را نازل‌کرده‌ایم، و با آن آب انواع و اقسام‌گیاهان نر و ماده را رویانده‌ایم، برای خوردن انسانها و چریدن حیوانها از آنها ... از همین زمین شما را آفریده‌ایم، و دوباره شما را بدان برمی‌گردانیم، و پس از مرگ از نو شما را از آن بیرون میآوریم و زنده می‌گردانیم.
انسان آفریده‌ای از ماده همین زمین است. همگی عناصر بدن انسان به‌طور خلاصه از عناصر زمین است. ازکشت و زرع آن می‌خورد. از آب آن می‌آشامد. از هوای آن می‌مکد و تنفس میکند. انسان فرزند زمین، و زمین گهواره او است. انسان وقتی‌که لاشه‌ای‌گردید دوباره به زمین برمی‌گردد و زمین او را در خود می‌پیچد. و زمانی‌که استخوانهای پوسیده و فرسوده‌ای میشود با خاک زمین مخلوط می‌گردد، و بعدها گازی میشود و آمیزه هوای آن می‌گردد. از همین زمین دوباره به زندگی برگردانده میشود، بدانگونه که قبلا در پیدایش نخستین از زمین ساخته و پرداخته و زنده گردیده است و حیات به پیکره او دمیده است.
یادآوری زمین در اینجا مناسبتی در صحنه گفتگوی با فرعون سرکش خود بزرگ‌بین دارد، فرعونی که خویشتن را تا مقام ربوبیت بالا می‌کشید، در حالی‌که او از همین زمین بود و به همین زمین برمی‌گشت! او چیزی از چیزهائی بودکه خدا آنها را در زمین آفریده بود و آنها را به وظیفه خود رهنمود و رهبری فرموده بود.
(وَلَقَدْ أَرَیْنَاهُ آیَاتِنَا کُلَّهَا فَکَذَّبَ وَأَبَى).
ما همه معجزات خود را (که موید رسالت موسی و صدق او در اموری بود که از سوی خدا ابلاغ می‌کرد) به فرعون نشان دادیم، ولی او (همه آنها را) تکذیب کرد و (از ایمان بدانها) سرپیچی کرد.
ما به فرعون نشانه‌های هستی را نشان دادیم‌که در پیرامون او بود و موسی (علیه السلام) او را متوجه آنها کرد، و معجزه‌های عصا و ید بیضاء را بدو نمودیم. روند قرآنی در اینجا به طور خلاصه آنها را ذکرکرده است چون برخی از معجزه‌های خدایند، و ادله و براهینی‌که در جهان هستند و دال بر وجود صانع قادر حکیم می‌باشند بسی بزرگتر و استوارتر از این دو معجزه‌اند. این است‌که روند قرآنی در اینجا این دو معجزه‌ای‌که به فرعون نشان داده شده است شرح و بسط نمی‌دهد. چه شرح و بسط آنها از چکیده سخن پیدا است. بلکه روند قرآنی پاسخ رد فرعون به همه معجزات را شرح و بسط می‌دهدکه اشاره به پاسخ رد او به دو معجزه عصا و ید بیضاء را نیز از آنها فهم می‌کنیم.
(قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَى . فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ مَوْعِدًا لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ مَکَانًا سُوًى . قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَأَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى).
(فرعون) گفت: ای موسی! آیا آمده‌ای که ما را با این جادوی خویش از سرزمین خودمان بیرون کنی؟ (ما می‌دانیم که مساله نبوت، و دعوت به توحید، و ارائه این کارهائی که می‌کنی، همگی توطئه است، و مرادت حکومت و سیطره قوم خود بر مصر است). یقینا ما هم جادوئی همسان جادوی تو را برای تو میآوریم (و سحرت را با سحر خود باطل و بی‌اثر می‌گردانیم. پس هم اکنون) موعد آن را معین کن، موعدی که نه ما و نه تو از آن تخلف نکنیم، و وعده‌گاه مکان صاف و مسطح، و فاصله آن نسبت به همگان یکسان باشد. (موسی) گفت: میعاد ما و شما روز جشنی است که در آن خود را می‌آرایند. باید مردم در چاشتگاه گرد آورده شوند (تا ماجرائی را ببینند که میان ما و شما می‌گردد).
بدین منوال فرعون به مجادله ادامه نداد. زیرا حجت و برهان موسی (علیه السلام) در آن روشن، و سلطه و قدرتش در آن نیرومند بود. موسی حجت و برهان خود را از نشانه‌های شناخت خدا در هستی، و از معجزه‌های ویژه‌ای‌که با خود داشت برمی‌گرفت ... امّا فرعون به متهم‌کردن موسی به جادوگری پناه برد، جادوگری‌ای که به‌گمان او عصا را ماری می‌کندکه می‌جنبد و به جست و خیز می‌پردازد، و دست را سفید میکند بدون این‌که مبتلا به بیماری باشد. جادوگری نزدیکترین چیزی بودکه به دل فرعون می‌گذشت. زیرا جادوگری در آن زمان در مصر شائع بود. این دو معجزه هم در سرشت خود به جادوگری معروف و مشهور آن زمان نزدیک بودند. جادوگری به گمان افکندن است نه تغییر حقیقت ماهیت دادن. گول زدن چشم و واهی است. گاهی هم به گول زدن احساس می‌انجامد، و در احساس آثار محسوسی را پدید میآورد بسان آثار حقیقت ماهیت اشیاء. همچنین جادوگری کاری میکند که انسان چیزهائی را ببیندکه وجود ندارند، یا چیزها را به شکلی نشان دهد که شکل اصلی آن اشیاء نیست. متاثر شدن شخص جادو شده در بعضی از اوقات متاثر شدنهای عصبی یا بدنی است، بدان‌گونه‌که‌گوئی واقعا متاثر شدن حقیقی و واقعی است‌که به شخص جادو شده دست می‌دهد ... معجزه‌های موسی از این دست جادوگریها نبود. بلکه معجرات او از ساختار قدرت هستی‌بخشی بودکه واقعاً ماهیت چیزها را تغییر می‌دهد، تغییر موقت یا تغییر دائم.
(قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَى؟).
(فرعون) گفت: ای موسی! آیا آمده‌ای که ما را با این جادوی خویش از سرزمین خودمان بیرون کنی؟ (ما می‌دانیم که مساله نبوت، و دعوت به توحید، و ارائه این کارهائی که می‌کنی، همگی توطئه است، و مرادت حکومت و سیطره قوم خود بر مصر است).
چنین پیدا است که به بندگی‌کشاندن بنی‌اسرائیل یک برنامه سیاسی بوده است. این کار را از ترس این کرده‌اند که نکند بنی‌اسرائیل زیاد شوند و چیره گردند. چراکه طاغیان و یاغیان برای حفظ حکومت و ملک و مملکت خود از ارتکاب شدیدترین بزهکاریها، و زشت‌ترین وحشیگریها و ناانسانیها، و دورترین پلشتیها از همه معانی انسانیت و اخلاق و شرافتها و اندیشه‌های بشریت، خودداری نمی‌کند. بدین جهت است‌که فرعون بنی‌اسرائیل را ریشه‌کن میکند، و با کشتن اولاد ذکورشان، و برجای داشتن دخترانشان، و مسخر کردن و واداشتن بزرگانشان به کارهای کشنده و توان فرسا ایشان را حقیر و ذلیل می سازد... وقتی که موسی و هارون بدو گفتند: بنی اسرائیل را با ما همراه بدار و آنان را اذیت و آزار مکن ... گفت:
(أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَى).
ای موسی! آیا آمده ای که ما را با این جادوی خوی از سرزمین خودمان بیرون کنی؟.
زیرا آزاد گذاشتن بنی‌اسراییل مقدمه‌چینی و آمادگی پیدا کردن برای چیره شدن بر حکومت و سرزمین مصر است.
وقتی که موسی برای این هدف آزادی بنی‌اسرائیل را می‌خواهد، و هر عملی که میکند از زمره اعمال سحر و ساحری است، پاسخ بدو چه آسان است:
(فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ).
یقینا ما هم جادوئی همسان جادوی تو را برای تو می آوریم (و سحرت را با سحر خود باطل و بی اثر می گردانیم.
طاغیان و یاعیان این‌گونه درک و فهم میکنند که دعوت صاحبان عقاید در فراسوی خود هدفی از اهداف این زمین را پنهان می‌دارد، و دعوت ایشان جز پرده‌ای نیست که در پشت سر آن درخواست ملک و مملکت و حکومت و قدرت، نهان و پنهان است ... گذشته از این چنین می اندیشند که صاحبان دعوت معجزه ها و نشانه هائی دارند چه خارق العاده باشند مانند معجزات و نشانه های موسی و چه مؤثر در مردمان بوده و راه خود را به دلهای ایشان باز کند، هرچند هم خارق‌العاده و معجزه نباشد. این است که طاغیان و یاغیان با معجزات صاحبان دعوت با چیزهایی همسان آن معجزات نبرد می کنند و مبارزه می آغازند ... کار تو سحر است . سحر را با سحر پاسخ می گوئیم! کار تو سخنوری است. سخنوری را با سخنوری پاسخ می دهیم! کار تو اصلاح حال مردمان است. ما نیز به اصلاح حال مردمان تظاهر می‌کنیم! کار تو کار خوب و دلپسند است. ما هم نشان می‌دهیم که به‌کار خوب و دلپسند دست می‌یازیم!.. امّا طاغیان و یاغیان نمی‌دانند که عقائد دارای پشتوانه ایمان هستند، و پشتوانه‌ای از یاری و مدد باریتعالی دارند. این است‌که عقائد با این پشتوانه و آن پشتوانه چیره و پیروز می‌شوند، نه این که با ظواهر و اشکال نمادین غلبه پیداکنند و مسلط گردند.
بدین منوال فرعون از موسی می‌خواهد موعدی را برای مسابقه با جادوگران تعیین‌کند ... تا در آن زمان با ایشان مبارزه کند:
(فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ مَوْعِدًا).
پس (هم اکنون) موعد آن را میان ما و میان خود تعیین کن.
فرعون سختگیری میکند و به موسی می‌گویدکه خلاف وعده نکند. این هم بر شدت مبارزه می‌افزاید:
(لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ).
موعدی که نه ما و نه تو ازآن تخلف نکنیم.
این موعد هم در مکان باز و گشاده‌ای باشد:
(مَکَانًا سُوًى).
وعده‌گاه مکان صاف و مسطح، و فاصله آن نسبت به همگان یکسان باشد.
این هم بر شدت و حدت مبارزه می‌افزاید!
موسی (علیه السلام) مبارزه فرعون با خود را پذیرفت. موعد را برای روزی تعیین‌کردکه یکی از جشنها بود و همایش همگان در آن صورت می‌گرفت، و مردمان در مصر خویشتن را می‌آراستند و با زیب و زیور بیرون می‌آمدند، و در میدانها و مکانهای باز و فراخ جمع می‌شدند.
(قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ).
(موسی) گفت: میعاد ما و شما روز جشنی است که در آن خود را می‌آرایند.
موسی درخواست کرد که مردمان در چاشتگاه جمع شوند، تا مکان گشاده، و وقت چاشتگاه باشد. مبارزه‌طلبی فرعون را با مبارزه‌طلبی پاسخ گفت و افزون بر آن انتخاب وقت را در روشن‌ترین زمان روز تعیین‌کرد، و روزی را برگزیدکه عید بود و مردمان از هر وقت دیگری بیشتر در آن جمع می‌گردیدند. صبح زود را تعیین نکرد، چه هنوز مردمان از خانه‌هایشان چنان‌که باید بیرون نمی‌آیند، و نیمروز را نیز انتخاب ننمود، چون‌گرما مانع همایش مردمان میشود. عصر را نیز درنظر نگرفت، زیرا تاریکی شب فرامی‌رسد و مردمان را ازگردهمآیی بازمی‌دارد، و یا این که کار را آشکارا نمی‌توانند مشاهده کنند!..
صحنه نخستش از صحنه‌های ملاقات ایمان و طغیان در میدان به پایان آمد.
در اینجا پرده فرومیافتد تا برای نمایش صحنه مسابقه و مبارزه برافراشته‌گردد:
*
(فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتَى).
(فرعون آن مجلس را ترک گفت و) پشت نمود و رفت و همه مکر و فریب خود را جمع کرد و سپس (در روز موعود با تمام قدرت و جملگی جادوگران چیره‌دست و ادوات و ابزار جادو به میدان) آمد.
روند قرآنی در این تعبیر، هرآنچه راکه فرعون گفته است، اشراف و درباریان بدان اشاره کرده‌اند، میان فرعون و میان جادوگران از دلیرکردن و برانگیختن و وعده مزد و پاداش دادن‌گذشته است، هرچه را که فرعون درباره آن اندیشیده است و آنچه او و مشاورانش صلاح دیده‌اند و پیشنهاد کرده‌اند، و ... همه و همه را در جمله‌ای خلاصه میکند:
«فرعون پشت‌کرد و رفت و همه مکر و فریب خود را جمع کرد و سپن آمد».
این آیه‌کوتاه سه حرکت پیاپی را به تصویر می‌کشد: رفتن فرعون، و فراهم آوردن مکر وکید خود، و نیرنگ و حیله خویش را حاضر آوردن.
موسی (علیه السلام) چنین مصلحت دید پیش از شروع مسابقه ایشان را اندرز دهد، و آنان را از سرانجام دروغ بستن و تهمت زدن به خدا برحذر دارد، بدان امیدکه به سوی هدایت برگردند و راهیاب شوند، و مبارزه‌طلبی با سحر و جادو را رها سازند، چه سحر و جادو تهمت و افتراء است:
(قَالَ لَهُمْ مُوسَى وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ کَذِبًا فَیُسْحِتَکُمْ[5] بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى).
موسی خطاب به جادوگران گفت: وای بر شما! بر خدا دروغ نبندید (و به الوهیت فرعون باور نکنید، و پیغمبران خدا را تکذیب ننمائید، و معجزات ایشان را جادو ندانید) که خدا شما را با عذاب (خود) نابود و ریشه کن خواهد ساخت، و شکست و نومیدی ازآن کسانی است که بر خدا دروغ می‌بندند.
سخن راستین برخی از دلها را می‌پساید و بدانها نفوذ مینماید. به نظر می‌رسد این کار در اینجا روی داده باشد، و سخن مخلصانه موسی در بعضی از جادوگران تا‌ثیرکرده باشد، و درباره مسابقه و مبارزه متزلزل گردیده باشند. ولی آنان‌که بر مسابقه و مبارزه مصر بودند و پافشاری می‌کردند، با یکدیگر درگوشی به مجادله پرداخته‌اند تا موسی آن‌را نشنود:
(فَتَنَازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَى).
(این سخن موسی ایشان را به هراس انداخت، و بر برخی از دلها تاثیر خود را پخشید، و در میان جمعیت ساحران اختلاف افتاد) و درباره کارهایشان به نزاع برخاستند، و مخفیانه و در گوشی باهم به سخن پرداختند.
برخی بعضی را تحریک می‌کردند، و مترددان را از موسی و هارون می‌ترساندند و به هیجانشان می‌انداختند، موسی و هارونی که به عقیده ایشان می‌خواستند بر مصر چیره شوند و عقاید اهالی آنجا را تغییر دهند و دگرگون‌کنند. لذا لازم است متحد و یکدست بدون درنگ وکشمکش با این دو نفر رویاروی شوند و پیکارکنند. امروز روز نبرد و پیکاری است که حق و باطل را از یکدیگر جدا میسازد، و روزی است‌که شخص رستگار و پیروز، چیره می‌گردد:
(قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ یُرِیدَانِ أَنْ یُخْرِجَاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِمَا وَیَذْهَبَا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلَى. فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَقَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى).
(جادوگران بعد از رایزنی به یکدیگر) گفتند: این دو نفر قطعاً جادوگرند. آنان می‌خواهند شما را با جادوی خود از سرزمینتان بیرون کنند، و آئین بهتر و برتر شما را از میان بردارند. تمام مکر و کید خود را (اعم از نقشه و مهارت و قدرت ممکن) روی هم بریزید و یکپارچه بکار گیرید. سپس همگی در یک صف (به میدان مبارزه) گام نهید. امروز کسی پیروز می‌گردد که بتواند برتری خود را (به حریف) نشان دهد.
سخن راستین یگانه برجوشیده از عقیده، این‌گونه نازل می‌گردد، و همچون توپی در میان اردوگاه سپاهیان باطلگرا و صفهای ایشان فرومیافتد، و اعتقادشان را در دلهایشان و در قدرتشان لرزان و پریشان میسازد، و باور و اندیشه آنان را متزلزل میگرداند. این است که ایشان به همچون تشویق و ترغیب و جرات دادن و شهامت بخشیدنی نیاز پیدا میکنند. موسی و برادرش دو مرد بیش نیستند. ولی جادوگران بسیارند. در پشت سر جادوگران هم فرعون و ملک و مملکت و سپاه و قدرت و عظمت و دارائی و ثروت فرعون قرار دارد ... ولیکن با موسی و هارون پروردگارشان همراه است، پروردگاری‌که می‌شنود و می‌بیند ...
شاید این همان چیزی است‌که کار فرعون طاغی و یاغی و زورگو را، و موضعگری جادوگران راکه فرعون در پشت سر آنان قرار دارد، برای ما تفسیر و روشن‌کند. پیش از هر چیز بایدگفت موسی‌کیست و هارون‌کیست تا فرعون آن دو را به مبارزه بخواند و مبارزه آنان را با خود بپذیرد، و تمام مکر وکید خویش را به مبارزه بخواند و مبارزه آنان را با خود بپذیرد، و تمام مکر وکید خویش راگردآوری و فراهم‌کند و آنگاه به میدان درآید، و جادوگران و مردمان را جمع کند، و خودش و اشراف و درباریان قوم او بنشینند تا مسابقه را ببینند؟ فرعون چگونه پذیرفته است‌که موسی با او به مجادله بپردازد و بر اوگردن اندازد؟ مگر موسی فردی از بنی‌اسرائیل نبود، بنی‌اسرائیل که بندگان ذلیل و خوار و زیر فرمان و تحت تسلط او بودند؟.. این هیبت و شوکتی است‌که خدا آن را به موسی و هارون بخشیده بود و خودش با آن دو نفر بود و می‌شنید و می‌دید.
این هیبت و شوکت خدادادی است که جمله‌ای را میسازد، و آن یک جمله تزلزل به صفهای جادوگران مجهز و مجرب می‌اندازد، و ایشان را مجبور میکند نهانی به رایزنی و نجوای با یکدیگر بپردازند و خطر را در برابر دیدگان خود مجسم سازند، و همدیگر را دل و جرات بخشند و تشویق و تحریک‌کنند، و یکدیگر را به اتحاد و ارتباط و پایداری و استقامت دعوت نمایند.
(قَالُوا یَا مُوسَى إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَإِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَى).
(جادوگران باد به غبغب انداخته) گفتند: ای موسی! آیا تو اول (هنرنمائی خود را می‌کنی و عصای خود را) می‌اندازی، یا ما اول (دست به کار شویم و اسباب و ادوات جادوی خویش را) بیندازیم (و کار تو را یکسره سازیم؟).
این دعوت به مبارزه در میدان نبرد است. در این دعوت خویشتنداری و اظهار دادگری و مبارزه‌طلبی نمودار است.
(قَالَ بَلْ أَلْقُوا).
(موسی) گفت: شما اول (شروع کنید و آنچه دارید جلو) بیندازید.
موسی مبارزه را پذیرفت، و بدیشان فرصت داد تا اول ایشان دست‌اندرکار شوند، و سخن نهائی را برای خود باقی‌گذاشت ... و امّا چه شد؟ آنچه بود سحر بود، سحر عظیمی درگرفت. تکان ناگهانی آغازگردید، تکانی‌که پهنه‌کارزار ازآن به موج افتاد حتی موسی:
(فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَى. فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسَى).
(آنان طنابها و عصاهای خود را انداختند. موسی) چنان به نظرش رسید که براثر جادوی ایشان، به ناگاه طنابها و عصاهای آنان (مار شده‌اند و می‌خزند و) تند راه می‌روند. در این هنگام موسی در درون خود احساس هراس کرد.
تعبیر سخن اشاره به عظمت آن جادوگریها دارد، تا بدانجا عظیم که موسی در درون خود احساس هراس میکند و بیمناک میشود، در حالی که پروردگارش با او است و می‌شنود و می‌بیند. موسی در درون خود احساس هراس نمی‌کند مگر به خاطرکار بزرگی‌که درگرفته است و برای لحظه‌ای عظمت کار از یاد او می‌بردکه او نیرومندتر از ایشان است، تا وقتی که پروردگارش به یاد او می‌اندازدکه بزرگ‌ترین قدرت با او است:
(قُلْنَا لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الأعْلَى. وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَى).
گفتیم: مترس! تو برتری (و بر آنان چیره می‌شوی و کارهای باطلشان را شکست خواهی داد). و چیزی را که در دست راست داری بیفکن تا همه ساخته‌های (مزورانه و شعبده‌بازیهای مکارانه) ایشان را به سرعت ببلعد چرا که کارهائی را که کرده‌اند نیرنگ جادوگر است و جادوگر هر کجا برود پیروز نمی‌شود.
مترس‌که تو برتر هستی. چه حق با تو و باطل با ایشان است. تو دارای عقیده هستی و ایشان حرفه و پیشه دارند. تو ایمان بدان چیزی داری که پای‌بند بدان هستی و آنان برای پاداش مسابقه و غنائم زندگی به تلاش می‌ایستند. تو با نیروی والای باقی پیوند و ارتباط داری، ولی ایشان برای خدمت به آفریده بشری فانی‌کار میکنند، بشری‌که هر اندازه هم طاغی و یاغی و زورمند و زورگو باشد فنا می‌پذیرد و نابود میشود. مترس:
(وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ).
و چیزی را که در دست راست داری بیفکن.
این‌گونه نکره و مبهم، برای بیان بزرگی ذکر می‌گردد.
(تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا).
تا همه ساخته‌های (مزورانه و شعبده‌بازیهای مکارانه) ایشان را به سرعت ببلعد.
چه‌کارشان سحر است و چاره‌جوئی و عملکرد ساحران است. ساحران هرکجا روند و هر راهی را بپیمایند رستگار و موفق نمی‌شوند. چون ساحران جز به دنبال خیال نمی‌روند و جز به خیال‌پردازی نمی‌افکنند، و بر حقیقت ثابت و باقی اعتماد نمی‌ورزند و تکیه نمی‌کنند. کار ساحران بسان کار همه باطلگرایانی است‌که در برابرکسانی می‌ایستندکه بر حق و حقیقتی تکیه داشته باشند که مستند به صدق و صداقت است. گاهی کار باطل ساحران بزرگ و سترگ جلوه‌گر می‌آید، وکسانی را به ترس و هراس می‌اندازدکه غافل از نیروی نهفته بزرگ و سترگ حق و حقیقت هستند، آن نیروی بزرگ و سترگی‌که به خود نمی‌نازد و تفاخر نمی‌کند وگردن نمی‌افرازد و تظاهر نمی‌کند، و بلکه بر باطل می‌تازد و سرانجام مغز سر باطل را پخش و پراکنده میسازد، و به ناگاه باطل به در می‌رود، ولی نیروی بزرگ و سترگ حق و حقیقت آن را تند می‌بلعد و بساط آن را درهم می‌پیچد، و ناگهان باطل جای نمی‌ماند و از دیدگان نهان میشود.
موسی عصا را بینداخت ... و بلای ناگهانی بزرگی درگرفت. روند قرآنی بزرگی این بلای ناگهانی را به تصویر می‌کشد با تاثیری که در دلهای جادوگرانی داشته است‌که برای مسابقه و مبارزه آمده بودند و از همه مردمان بیشتر آزمند پیروزی در مسابقه و مبارزه بودند، و از همان لحظات نخستین برخی بعضی از خود را به شور و حماسه می‌خواندند و همدیگر را برمی‌انگیختند و به پیش می‌راندند. ساحران کسانی بودند که مهارت ایشان در هنرشان تا بدانجا بود که موسی ازکارشان به ترس و هراس افتاد.
موسی‌که پیغمبر خدا بودگمان بردکه ریسمانها و رشته‌ها و چوگانها و چوبدستیهایشان مارهائی هستند که به جنبش وکوشش و خیزش می‌پردازند! روند قرآنی تاثیر بلای ناگهانی را در دلهایشان به‌گونه‌ای به تصویر می‌کشد که کاملا به ژرفاهای احساسات و وجدانهایشان فرو رفته است و ایشان را منقلب‌کرده است. بدان شکلی‌که سخنانشان برای تعبیر از آن عاجز است و هیچ‌گونه کمکی بدیشان نمی‌کند، وگفتارشان برای بیان آن بسنده نیست:
(فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى).
به دنبال آن، جادوگران همگی به سجده افتادند و گفتند: ما (حقیقت را عیان می‌بینیم و) به پروردگار هارون و موسی ایمان داریم.
این پسوده‌ای است که تارهای حساس اعصاب را لمس میکند و بر اثر آن سراسر وجود انسان را به چندش و لرزش می‌اندازد. این پسوده با «اتم» کوچکی برخورد میکند و تولید نور میکند و تاریکی را به روشنائی تبدیل مینماید. این پسوده، پسوده ایمان با دل انسان است و در یک لحظه او را ازکفر به ایمان دگرگون میسازد.
امّا طاغیان و یاغیان کی می‌توانند این راز دقیق و این سر لطیف را درک و فهم‌کنند؟ کی آنان می‌توانند بفهمند:که چگونه دلها دگرگون می‌شوند! ایشان براثر طول طغیان و عصیان و به درازا کشیدن ظلم و جور خودشان، و این که دیده‌اند پیروانشان با اشاره‌ای از سویشان از ایشان پیروی و فرمانبرداری میکنند، فراموش کرده‌اند که این خدا است که دلها را دگرگون میسازد، و دلها وقتی که با او اتصال و ارتباط پیدا کردند، و از او مدد و یاری جستند، و در پرتو نور او درخشان و رخشان شدند، کسی بر همچون دلهائی سلطه و قدرت پیدا نمی‌کند:
(قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَى).
(فرعون) گفت: آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم، بدو ایمان آوردید؟! مسلما او بزرگ شما است، بزرگی که به شما جادوگری آموخته است. بی‌گمان دستهایتان و پاهایتان را عکس یکدیگر قطع می‌کنم، و شما را بر فراز شاخه‌های درختان خرما به دار می‌آویزم. (آن وقت) خواهید دانست که کدام یک (از دو خدا: من یا خدای موسی) عذابش سخت‌تر و پایدارتر است.
(آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ).
آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم، بدو ایمان آوردید؟!.
این سخن شخص طاغی و یاغی‌ای است‌که نمی‌فهمد آن جادوگران هم وقتی‌که ایمان دلهایشان را پسوده است و لمس کرده است، نمی‌توانند ایمان را از دلهایشان برانند و بازپس‌گردانند، چه دلها میان دو انگشت از انگشتهای خداوند مهربان قرار دارند و هرگونه‌که بخواهد آنها را زیر و رو میکند و می‌چرخاند.
(إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ).
مسلمّا او بزرگ شما است، بزرگی که به شما جادوگری آموخته است.
به نظر فرعون راز تسلیم شدن جادوگران این است، نه این که ایمانی باشد که به دلهایشان خزیده است از جائی و به گونه‌ای که حسابی برای آن باز نکرده‌اند و گمان آن را نبرده‌اند، و نه این‌که دست خداوند مهربان پرده گمراهی را از بینشهای آنان برگرفته است و به دور انداخته است!
آنگاه تهدید شدیدی درمی‌رسد و بیم عذاب دادن سختی طنین‌انداز میشود که طاغیان و یاغیان بر آن تکیه میورزند، و آن را بر بدنها و پیکارها مسلط و چیره می‌گردانند، بدانگاه که از مقهورکردن و مغلوب نمودن دلها و جانها درمانده و ناتوان می‌مانند:
(فَلأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ).
بی‌گمان دستهایتان و پاهایتان را عکس یکدیگر قطع می‌کنم، و شما را بر فراز شاخه‌های درختان خرما به دار می آویزم.
آنگاه خود بزرگ‌بینی و افتخار به قدرت و شوکت ستمگرانه درمی‌رسد، قدرت و شوکتی که قدرت و شوکت درندگان بیشه‌ها است. قدرت و شوکتی است‌که اندرونه‌ها و بندها را از هم می‌گسلد و تکه و پاره میکند، و میان انسانی‌که با حجت و برهان مغلوب می‌گردد، و میان حیوانی‌که با چنگ و دندان مقهور میشود، فرقی نمی‌گذارد:
(وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَى).
(آن وقت) خواهید دانست که کدام یک (از دو خدا: من یا خدای موسی) عذابش سخت‌تر و پایدارتر است.
و امّا فرصت از دست رفته است و زمان آن‌گذشته است. پسوده ایمانی به اتم‌کوچک رسیده است و آن را با منبع عظیم خود مرتبط و متصل‌کرده است. دیگر این اتم کوچک نیرومند و استوارگردیده است، و همه نیروهای زمین در برابرش ناچیز و بی‌ارزش شده‌اند، و سراسر زندگی زمینی بی‌ارج و بیمقدارگردیده‌اند. برای این دلها کرانه‌ها و افقهای درخشان و تابانی باز گردیده است. دیگر برای همچون دلهائی با وجود چنین‌کرانه‌ها و افقهائی مهم نیست به زمین بنگرند، و به کالاهای زوال‌پذیر آن توجه کنند، و به زندگی زودگذر زمین و به نعمتهای بی‌ارزش آن دلبستگی پیدا کنند:
(قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا. إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى).
(جادوگران پاسح دادند و) گفتند: ما هرگز تو را بر دلائل و براهین روشنی که برایمان آمده است، و بر پروردگاری که ما را آفریده است برنمی‌گزینیم و مقدم نمی‌داریم، پس هر فرمانی که می‌خواهی صادر کنی، صادر کن (و آنچه می‌خواهی بکن، که باکی نیست. امّا بدان) تو تنها می‌توانی در زندگی این جهان فرمان بدهی (و قدرت فرماندهی تو از دائره این دنیا فراتر نمی‌رود). ما به پروردگارمان ایمان آورده‌ایم تا ببخشاید گناهان ما را و جادوگریهائی را که بدان وادارمان می‌کردی. خدا بهتر (از هر کسی) و پایدارتر (از هر قدرتی) است.
این پسوده، پسوده ایمان در دلهائی است که تا این لحظه برای فرعون کرنش می‌بردند، و نزدیکی بدو را غنیمت می‌شمردند، و مسابقه‌دهندگان برای رفتن به پیش او به مسابقه میپرداختند و بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند. امّا از این لحظه به بعد با فرعون می‌رزمند و با تمام قدرت با او رویاروی می‌شوند و پیکار می‌آغازند، و ملک و مملکت و زیب و زینت و زیور و جاه و مقام و زر و زور او را ناچیز و بی‌ارزش می‌شمارند و با بی‌اعتنائی به ترک آنها می‌گویند:
(قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی فَطَرَنَا ... ).
(جادوگران پاسخ دادند و) گفتند: ما هرگز تو را بر دلائل و براهین روشنی که برایمان آمده است، و بر پروردگاری که ما را آفریده است برنمی‌گزیییم و مقدم نمی‌داریم ...
دلائل و براهین روشنی‌که برایمان آمده است عزیزتر و گرانبهاتر است، و خدای ذوالجلال و متعال بزرگوارتر و والاتر است ... از تو و از همه چیز تو ...
(فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ).
پس هر فرمانی که می‌خواهی صادر کنی، صادر کن (و آنچه می‌خواهی بکن، که باکی نیست.
هرچه می‌خواهی در این زمین بکنی بکن، چه باک:
(إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا).
تو تنها می‌توانی در زندگی این جهان فرمان بدهی (و قدرت فرماندهی تو از دائره این دنیا فراتر نمی‌رود).
سلطه و قدرت تو مقید به همین جهان است، و در غیر این جهان تو را سلطه و قدرتی بر ما نیست. این جهان هم بسی‌کوتاه است، و بسی زندگی آن خوار و بیمقدار است. عذابی را که می‌توانی به ما برسانی‌کم‌تر و ساده‌تر از آن است‌که دلِ به خدا رسیده‌ای‌که آرزوی زندگی جاودانه سرمدی آن جهان را دارد ترس و هراسی از آن به خود راه دهد.
(إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى).
ما به پروردگارمان ایمان آورده‌ایم تا ببخشاید گناهان ما را و جادوگریهائی را که بدان وادارمان می‌کردی. امید است خداوند ببخشاید جادوگریهائی را که بدان وادارمان می‌کردی و ما نمی‌توانستیم از تو نافرمانی و سرییچی‌کنیم. امیدواریم خدا به سبب ایمان آوردنمان به پروردگارمان لغزشها و بزهکاریهای ما را عفو فرماید.
(وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى).
خدا بهتر (از هر کسی) و پایدارتر (از هر قدرتی) است.
خدا و همجواری او قسمت شود بهتر است، و خدا نصیب گردد و پاداش شود پایدارتر و برجای‌تر است، وقتی تو ما را با عذاب شدیدتر و ماندگارتری تهدید می کنی ...
به جادوگرانی که به پروردگارشان ایمان آوردند الهام گردیدکه در برابر فرعون طاغی و یاغی بایستند و موضعگیری معلم چیره و مربی والا مقامی را داشته باشند.
(إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیهَا وَلا یَحْیَا. وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى. جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ مَنْ تَزَکَّى).
(ساحران سپس چنین ادامه دادند و گفتند:) بی‌گمان هرکه (بی‌ایمان و) گنهکار به پیش پروردگارش رود، دوزخ از آن او است. در آنجا نه می‌میرد (تا از دست عذاب رهائی یابد) و نه زنده می‌ماند (آن‌گونه که باید زیست و از نعمتها لذت برد و بهره‌مند گردید. بلکه برای همیشه در میان مرگ و زندگی دست و پا می‌زند). و هرکه با ایمان و عمل صالح به پیش پروردگارش رود، چنین کسانی دارای مراتب والا و منازل بالایند. (آن منازل و مراتب) باغهای (بهشت جاویدانی) است که جای ماندگاری است. و در زیر (قصرها و درختهای) آن رودبارها جاری است، و جاودانه در آنجا می‌مانند، و این (چنین چیز با ارزشی) پاداش کسی است که (با ایمان و انجام طاعت) خویشتن را پاک و پاکیزه (از کثافات کفر و معاصی) کند.
از آنجا که فرعون جادوگران مومن را به عذاب سخت‌تر و بردوام‌تر تهدید می‌کرد، در اینجا شکلی از کسی به تصویر زده می‌شودکه بزهکارانه به پیش پروردگارش می‌آید و او دارای عذاب سخت‌تر و بردوام‌تری خواهد بود:
(فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیهَا وَلا یَحْیَا).
دوزخ ازآن او است. در آنجا نه می‌میرد (تا از دست عذاب رهائی یابد) و نه زنده می‌ماند (آن‌گونه که باید زیست و از نعمتها لذت برد و بهره‌مند گردید. بلکه برای همیشه در میان مرگ و زندگی دست و پا می‌زند).
او نمی‌میرد تا راحت شود، و نه زنده می‌ماند تا لذت ببرد. عذابی‌که‌گریبانگیر بزهکار میشود به مرگ منتهی نمی‌شود، و به زندگی هم منتهی نمی‌گردد ... در یک‌سو این چنین است، ولی در سوی دیگری درجات والا و مقامات بالا است ... باغهای بهشت است‌که برای اقامت است. شاداب و خوشایند است چون زیر کاخهایشان رودبارها و چشمه‌سارها روان است.
(وَذَلِکَ جَزَاءُ مَنْ تَزَکَّى).
و این (چنین چیز با ارزشی) پاداش کسی است که (با ایمان و انجام طاعت) خویشتن را پاک و پاکیزه (از کثافات کفر و معاصی) کند.
پاداش کسی است‌که خود را پاکیزه از گناهان سازد. دلهای با ایمان از تهدید طاغی ستمکار و یاغی بزهکار به تکان و جنبش درآمد، و با آن طاغی و یاغی با سخن نیرومند اینان رو در رو شدند و به مقابله برخاستند، و با والائی ایمان واثق و صادق به نبرد او پرداختند، و با برحذر باش و بیدارباش ایمان روشن بر او غریدند، و با امیدواری ایمان ژرف و ریشه‌دار در برابرش ایستادگی کردند و به مبارزه‌اش طلبیدند.
این صحنه هم در تاریخ بشریت ثبت گردید. تحت عنوان اعلان آزادی دل انسان با برتری یافتن آن بر قید وقیود زمین، و بر سلطه و قدرت زمین، و بر آز و طمع و چشم امید داشتن به پاداش این و آن و ترس و هراس ورزیدن از این امیر و از آن سلطان ... دل هیچ انسانی نمی‌تواند این اعلان نیرومند را آشکارا فریاد دارد مگر این‌که در سایه ایمان بغنود.
در اینجا پرده فرومیافتد تا برای نمایش صحنه دیگری و حلقه تازه‌ای از حلقه‌های داستان بالا رود.
این صحنه پیروزی حق و ایمان در واقعیت دیدنی زندگی است، پس از آن‌که حق و ایمان در جهان اندیشه و عقیده پیروز گردیده‌اند. روند قرآی پیروزی معجزه عصا و ید بیضاء را بیان داشت، و پیروزی عقیده را در پهنه دلهای جادوگران بر هنر جادوگری نمودار ساخت، و پیروزی ایمان در دلهای ایشان را بر خواستها و هراسها و تهدیدها و بیمها، پیش چشم همگان داشت. هم اینک حق بر باطل، و هدایت بر ضلالت، و ایمان بر طغیان، در واقعیت پیدا و عیان، پیروز می‌گردد. پیروزی واپسین مرتبط به پیروزی پیشین است. پیروزی در جهان بیرون تحقق پیدا نمی‌کند مگر بعد از صورت پذیرفن به تمام وکمال آن در جهان درون، و پیروان حق در جهان ظاهر تفوق پیدا نمی‌کنند و چیره نمی‌شوند، مگر آن‌که قبلا حق را در باطن خود تفوق بخشند و چیره‌کنند ... حق و ایمان حقیقتی دارندکه هرگاه این حقیقت در ذهن و شعور مجسم گردید راه خود را درپیش میگیرد و خویشتن را آشکارا و نمودار مینماید تا مردمان آن را به شکل واقعی خود ببینند. ولی زمانی‌که ایمان نماد ظاهری داشت و در دل مجسم نبود، و حق شعاری شدکه از دل سرچشمه نگرفت و برنخاست، قطعا طغیان و باطل غلبه میکنند و چیره می‌شوند. زیرا طغیان و باطل نیروی مادی حقیقی را در دست میگیرند، نیروئی‌که چیزی وکسی را در مقابل خود نمی‌بیند، و ظاهر بی‌محتوای حق و ایمان چیزی نمی‌ارزد و از آن چیزی برنمی‌خیزد ... لازم است‌که حقیقت ایمان در درون تحقق پیدا کند و حقیقت حق در دل جایگزین شود، تا ایمان و حق نیرومندتر از حقیقت نیروهای مادی‌گردند، نیروهای مادی‌ای‌که باطل با آنها برتری میگیرد، و طغیان با آنها یورش می‌برد و می‌تازد ... این چیزی است که در موضعگیری موسی (علیه السلام) در برابر سحر و ساحران وجود داشت، و در موضعگیری جادوگران در برابر فرعون و درباریان او پدیدار و نمودار بود. حق در زمین نیز به همین صورت پیروز گردیده است، همانگونه که این صحنه آن را در روند سوره نشان می‌دهد:
(وَلَقَدْ أَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لا تَخَافُ دَرَکًا وَلا تَخْشَى. فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ. وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى).
ما به موسی پیام دادیم که شبانه بندگانم را (از مصر به سوی فسلطین) کوچ بده، و آنگاه (که به کرانه نیل رسیدید، با عصا به رودخانه دریاگون نیل بزن و) راهی خشک برای آنان در این دریا بگشا. (راهی که چون در آن گام بگذارید) نه از فرعونیان می‌ترسی که به تو برسند و نه (از غرق شدن در آب) هراسی داری. (موسی فرمان خدا را اجراء کرد و) فرعون با لشکریانش آنان را دنبال کردند (و در کنار دریا بدیشان رسیدند و در عقبشان وارد جاده‌ای شدند که با کنار رفتن آب پدید آمده بود. در این هنگام) دریا آنان را به گونه شگفتی در میان (امواج خروشان) خود گرفت. (بدین منوال) فرعون قوم خود را گمراه ساخت و (به بیراهه کشاند، و ایشان را به راه راست) هدایت ننمود.
روند قرآنی در اینجا ذکر نمی‌کندکه پس از رویاروئی ایمان با طغیان در موضعگیری جادوگران با فرعون چه شد و چه گذشت. همچنین بیان نمی‌داردکه فرعون با جادوگران چگونه رفتارکرد پس از آن که آنان به ایمانشان چنگ زدند و پذیره تهدید و بیم رفتند با دل با ایمانی که آویزه پروردگارش گردیده بود، و زندگی زمین را و آنچه و هرکه در آن است ناچیز و خوار شمردند و بدان پشت پای زدند. بلکه روند قرآنی با این صحنه پیرو می‌زند، صحنه پیروزی‌کامل، تا پیروزی نهانی درونی با پیروزی واقعی بیرونی ربط و پیوند پیدا کند، و حفاظت و حمایت خدا از بندگان مومن، به‌گونه‌کامل و قاطع جلوه‌گر شود ... به خاطر خود همین هدف، روند قرآنی در اینجا صحنه بیرون رفتن بنی‌اسرائیل و ایستادن ایشان در برابر دریا را طول نمی‌دهد - بدانگونه که در سوره‌های دیگر طول می‌دهد -بلکه بدون مقدمات زیادی فوراً به نشان دادن صحنه پیروزی مبادرت می‌ورزد. زیرا مقدمات پیروزی در دلها و درونها جایگزین بود.
آنچه از آن سخن می‌رود پیام به موسی است‌که بندگان خدا - یعنی بنی‌اسرائیل - را در شب بیرون ببرد، و راه خشکی را در دریا با ایشان سپری نماید، بدون این‌که شرح و بسطی داده شود و سخن به درازا کشانده شود - ما نیز صحنه را عرضه می‌داریم بدانگونه که ذکر گردیده است - و مطمئن باشد که عنایت یزدان ایشان را دربر میگیرد، و نترسد از این‌که فرعون و لشکریانش او را دریابند و دستشان بدو برسد، و از دریایی هم نترسدکه راه خشکی را در آن پیدا خواهدکرد! دست قدرتی که آب را برابر قانونی روان کرده است که خواسته است، می‌تواند در وقتی از اوقات راه خشکی را در دریا برای او ایجاد و پدیدارکند!
(فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ. وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى).
فرعون با لشکریانش آنان را دنبال کردند (و در کنار دریا بدیشان رسیدند و در عقبشان وارد جاده‌ای شدند که با کنار رفتن آب پدید آمده بود. در این هنگام) دریا آنان را به گونه شگفتی در میان (امواج خروشان) خود گرفت. (بدین منوال) فرعون قوم خود را گمراه ساخت و (به بیراهه کشاند، و ایشان را به راه راست) هدایت ننمود.
روند قرآنی نیز خلاصه میکند آنچه راکه فرعون و قوم او را دربرگرفته بود، و آن را شرح و بسط نمی‌دهد، تا تاثیر آن در درون به گونه فراگیر و هراس‌انگیز باقی بماند. آن را با تفصیل و تشریح مشخص و معین نمی‌دارد. فرعون در زندگی قوم خود را به سوی ضلالت سوق می‌دهد و می‌کشاند بدانگونه که ایشان را به سوی ضلالت دریا سوق داد. هر دوی این ضلالتها ضلالت است و منتهی به هلاک و نابودی می‌گردند.
ما به تفصیل به بیان چیزی نمی‌پردازیم‌که در اینجا روی داده است، تا روند قرآنی را در حکم کم‌گوئی و گزیده‌گوئی پیجوئی‌کنیم. بلکه در برابر عبرتی می‌ایستیم‌که صحنه به ترک آن می‌گوید، و آواها و نواهای آن را باگوش دلها می‌شنویم.
دست قدرت خدا پیکار ایمان و طغیان را میگرداند. دارندگان ایمان در این پیکار جز پیروی از وحی و مسافرت در شب هیچ چیزی را بر عهده ندارند. زیرا این دو نیرو در جهان واقعیت نه همسان و همتایند و نه قریب و نزدیک به همدیگرند ... موسی و قوم او ضعیف بوده و فاقد هرگونه نیروئی هستند، و فرعون و لشکریان او دارای همه نیروهایند. لذا به هیچ وجه هیچ راهی برای فرورفتن به‌کارزار نیست. در اینجا است‌که دست قدرت خدا گرداندن پیکار را بر عهده میگیرد. ولیکن پس از این که حقیقت ایمان در جانهای کسانی کامل می‌شودکه نیروئی جز قدرت خدا در اختیار ندارند. این هم بعد از این است‌که رو در روی طاغی و یاغی، ایمان را اعلان میکنند، و از او نمی‌ترسند و امیدی بدو نمی‌بندند، و از تهدید او نمی‌هراسند، و به چیزی دل نمی‌بندندکه در دست او است ... طغیان می‌گوید:
(فَلأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ).
بی‌گمان دستهایتان و پاهایتان را عکس یکدیگر قطع می‌کنم، و شما را بر فراز شاخه‌های درختان خرما به دار می‌آویزم.
ایمان می‌گوید:
(فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا).
هر فرمانی که می‌خواهی صادر کنی، صادر کن (و آنچه می‌خواهی بکن، که باکی نیست. امّا بدان) تو تنها می‌توانی در زندگی این جهان فرمان بدهی (و قدرت فرماندهی تو از دائره این دنیا فراتر نمی‌رود).
هنگامی‌که پیکار میان ایمان و طغیان در جهان دل بدین مرز رسید، دست قدرت خدا پرچم حق را برعهده گرفت تا آن را بلند و برافراشته‌کند، و پرچم باطل را بدون هرگونه تلاشی از سوی اهل ایمان سرنگون و نگونسار سازد.
عبرت دیگری‌که در میان است این است زمانی‌که مالیات خواری و زبونی را به فرعون میپرداختند، در آن حال که او پسران ایشان را می‌کشد و دخترانشان را زنده می‌گذاشت، دست قدرت خدا برای گرداندن پیکار دخالت نکرد. آنان همچون مالیاتی را جز به خاطر خواری و پستی و ترس و هراس نمی‌پرداختند. ولی زمانی که ایمان اعلان شد در دلهای کسانی که به موسی ایمان آورده بودند، و برای تحمّل هرگونه شکنجه و عذابی آمادگی پیدا کرده بودند، و سرها را بالاگرفته و آشکارا واژه ایمان را رو در روی فرعون، بدون هرگونه لکنت و تزلزلی، و بدون خودداری از سخنی، و بدون پرهیز از شکنجه و عذابی، بیان داشتند. ولی بدین هنگام دست قدرت خدا برای گرداندن پیکار، و اعلان پیروزی دخالت‌کرد، پیروزی‌ای‌که پیش از این در جانها و دلها به تمام و کمال رسیده بود.
این عبرتی است‌که روند قرآنی این‌گونه چکیده و مختصر، و با پیاپی آمدن دو صحنه بدون هرگونه تفصیل و تفسیری، آن را ابراز و اظهار می‌دارد. تا صاحبان دعوتها یقین پیدا کنند، و کاملا بدانند که چه وقت چشم به راه پیروزی از سوی خدا باشند، در حالی که بی‌بهره از هرگونه ابزار و ادوات و توشه و توان زمین هستند، و طاغیان و یاغیان دارای مال و لشکر و اسلحه‌اند.
*
در سایه پیروزی و نجات، خطاب متوجه کسانی می‌شودکه در پرتو پند و اندرزگرفتن و برحذر شدن و کناره‌گیری کردن از گناهان رستگار می‌گردند، تا فراموشکار نشوند و سرمست و مغرور نگردند، و سلاح یگانه‌ای را از خود دور نسازندکه در رزم و پیکار داشته‌اند و با آن، پیروزی و موفقیت را برای ایشان تضمین کرده‌اند:
(یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَوَاعَدْنَاکُمْ جَانِبَ الطُّورِ الأیْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى. کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى. وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى).
ای بنی‌اسرائیل! ما شما را از (چنگال فرعون، یعنی) دشمتان نجات دادیم، و طرف راست کوه طور را میعادگاه (موسی و هفتاد نفر از) شما کردیم (تا تورات را دریافت دارد)، و ترنجبین و بلدرچین را (در آن بیابانی که سرگردان بودید) نصیب شما ساختیم. (بدیشان گفتیم:) از (این) روزیهای پاکیزهای که (بدون رنج) به شما داده‌ایم بخورید و در آن (از حدود و مقررات خدا) تجاوز نکنید (و مواظب باشید نعمت رایگان، موجب کفران و طغیان شما نشود. چه اگر نعمت من، باعث ناسپاسی و گردنکشی شود) خشم من دامنگیرتان می‌گردد و هرکه خشم من دامنگیرش شود پرت و هلاک میشود. من قطعا (با غفران عظیمی که دارم) می‌آمرزم کسی را که (از کفر و گناه خود) برگردد و (به بهترین وجه) ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس راهیاب بشود (و این راه را تا آخر زندگی ادامه دهد.
آنان از منطقه خطر گذشتند، و نجات یافتند و به سوی ناحیه طور روان شدند، و فرعون و لشکریان او را غرق شده پشت سر خود رها کردند. نجات دادن ایشان از دشمنشان واقعیت نزدیکی است و آن را همین لحظه به خاطر دارند، چه مدت زیادی بر آن نگدشته است. ولیکن اعلان ثبت و نگارش آن، و یادآوری نعمت مشاهده شده برای این است که آن را بشناسند و شکر آن را بکنند.
وعده گذاشتن در سمت راست کوه طور به گونه‌ای در اینجا بدان اشاره می‌گردد که انگارکاری است که انجام پذیرفته است. وعده‌ای که بوده است با موسی (علیه السلام) انجام گرفته است، بدان هنگام که بنی‌اسرائیل از مصر بیرون میآیند. وعده این بوده است به موسی پس از چهل شبانه‌روز آمادگی، برای ملاقات پروردگارش به کوه طور بیاید، تا چیزی را بشنود که در الواح است و مربوط به کار و بار عقیده و شریعت است، و این ملت را سر و سامان می‌بخشد، ملتی که خدا مقرر فرموده است که در سرزمین مقدس بعد از خروج از مصر نقش عظیمی را برعهده گیرد و بازی کند.
فرو فرستادن گزبجبین که ماده شیرینی است و روی برگهای درختان جمع میشود، و روانه کردن بلدرچین به سوی ایشان در بیابان، و در دسترس آنان قرار گرفتن به گونه‌ای که سهل و ساده گرفته شوند و مورد استفاده قرار گیرند، نعمتی از سوی خدا و نمودار عنایت او بدیشان در بیابان لخت و برهوت است. خدا حتی در خوراک روزانه نیز سرپرستی ایشان را عهده‌دا‌ر میشود و کار را برایشان از نزدیکترین راه، ساده و آسان می کند.
خدا آنان را بدین نعمتها تذکر می‌دهد و آنها را به یادشان میآورد تا از چیزهای پاک و پاکیزهای بخورند که ساده و آسان برای ایشان تهیه دیده است، و ایشان را از طعیان در آن برحذر می‌دارد، طغیان پرخوری و گرایش به لذائذ شکم و غفلت از کار واجبی‌که برای آن بیرون آمده‌اند، و غفلت از رنج و زحمتی‌که پروردگارشان بدیشان وعده فرارسیدن و برخورد با آن را داده است. پروردگارشان پرخوری و زیاده‌روی در آن را طغیان می‌نامد، چون آنان مدت زمان نزدیکی است که با طغیان آشنایند، و از دست طغیان چشیده‌اند آنچه را که چشیده‌اند، و دیده‌اند آنچه را که دیده‌اند:
(تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى).
و در آن (از حدود و مقررات خدا) تجاوز نکنید (و مواظب باشید نعمت رایگان، موجب کفران و طغیان شما نشود. چه اگر نعمت من، باعث ناسپاسی و گردنکشی شود) خشم من دامنگیرتان می‌گردد و هرکه خشم من دامنگیرش شود پرت و هلاک میشود.
اندکی پیش فرعون فروافتاد. از بالای تخت سلطنت خود فرو افتاد و به آب سرنگون د‌رافتاد ... فروافتادن به پائین با طغیان و سر بالاگرفتن و خویشتن را والا دانستن مقابل می‌گردد و تقابل پیدا میکند. تعبیر قرآنی این مقابله‌ها را در واژه‌ها و سایه‌روشنها به شیوه هماهنگی مورد نظر در قرآن، همآوائی و همنوائی می‌بخشد.
این برحذر باش و هوشیار باش و تهدید و بیم برای قومی است که رو به کاری می‌روند و اقدام به وظیفه مهمّی میکنند، کاری و وظیفه‌ای‌که به خاطر آن بیرون آمده‌اند. این هم بدان جهت است که نعمت آنان را سرمست و مغرور نسازد، و وقتی‌که در آن غوطه‌ور می‌شوند خوشگذرانی نکنند. چه اگر به خوشگذرانی بنشینند سست و ضعیف می‌گردند ... درکنار برحذر باش و هوشیار باش و تهدید و بیم، درگاه توبه بازمی‌گردد برای کسی‌که به خطا و لغزش می‌افتد، ولی برمی‌گردد و پشیمان میشود:
(وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى).
من قطعا (با غفران عظیمی که دارم) می‌آمرزم کسی را که (از کفر و گناه خود) برگردد و (به بهترین وجه) ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس راهیاب بشود (و این راه را تا آخر زندگی ادامه دهد).
توبه و برگشت تنها واژه‌ای نیست‌که‌گفته شود. بلکه توبه و برگشت تصمیمی است در دل، و مدلول و مفهوم آن با ایمان و عمل صالح تحقق پیدا میکند، و اثر آن در رفتار عملی در جهان واقع جلوه‌گر میشود. هرگاه توبه و برگشت وقوع پیداکرد، و ایمان صحیح و درست گردید، و عمل آن را تصدیق‌کرد، در اینجا است‌که انسان در پرتو هدایت ایمان، و با ضمانت عمل صالح، راه را در پیش میگیرد چه راهیابی در اینجا ثمره و نتیجه تلاش و کار است.
تا بدینجا صحنه پیروزی و پیرو آن به پایان می‌آید، و پرده فرو می‌افتد تا برای نمایش صحنه مناجات دوم در سمت راست کوه طور بالا رود.
*
خدا برای موسی (علیه السلام) بالای کوه طور وعده ملاقات را تعیین کرد، و از او خواست بعد از چهل شبانه‌روز در آنجا برای دریافت تکالیف و وظائف او را ملاقات‌کند، تکالیف و وظائف پیروزی پس از شکست. چرا که پیروزی تکالیف و وظائفی دارد، و عقیده تکالیف و وظائفی دارد، و به ناچار باید آمادگی روانی و استعداد دریافت را داشت.
موسی ازکوه بالا رفت. قوم خود را پائین‌کوه رهاکرد، و هارون را به عنوان جانشین خود بر آن‌گماشت.
شوق و شور موسی برای مناجات با خدا فزونی‌گرفت. عشق ایستادن در آستانه الهی بر او غلبه‌کرد. قبل از این نیز مزه شیرینی مناجات با خدا را چشیده بود. این است سراپا شور آن مناجات را داشت و شتابگرانه اشتیاق خود را عملی ساخت، و در آستانه سرورش ایستاد. موسی نمی‌دانست که پشت سر او چه گذشته است، و قوم او پس از او چه کارکرده‌اند، بدانگاه که ایشان را در پائین‌کوه ترک‌کرده است.
در اینجا پروردگار موسی او را باخبر میسازد که در پشت سر او چه‌گذشته است ... پس با همدیگر صحنه را نگاه بکنیم وگفتگو را بشنویم:
(وَمَا أَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یَا مُوسَى. قَالَ هُمْ أُولاءِ عَلَى أَثَرِی وَعَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَى. قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ).
ای موسی! چه چیز تو را برآن داشت که (در آمدن به کوه طور) بر قوم خود پیشی گیری؟ (موسی) گفت: آنان به دنبال من بوده و (هرچه زودتر به خدمت می‌رسند). پروردگارا! من به سوی (میعادگاه و محضر وحی) تو شتاب کردم تا (هرچه زودتر احکام و قوانین تو را دریافت و به بندگانت برسانم و از من) خشنود شوی. (خدا) فرمود: ما قوم تو را بعد از (رهسپار شدن) تو (بدینجا) آزمایش کردیم (و آنان از عهده امتحان برنیامدند) و سامری ایشان را گمراه و از راه به در کرد.
بدین منوال موسی ناگهانی مورد خطاب قرار میگیرد ... موسی برای رفتن به میعادگاه پروردگارش شتاب داشت، و پس از آمادگی چهل شبانه‌روز با عجله می‌خواست خود را به میعادگاه برساند تا پروردگارش را ملاقات‌کند و از او رهنمودی را دریافت داردکه بر آن زندگی نوین بنی‌اسرائیل را پابرجا و استوار سازد. موسی بنی‌اسرائیل را از خواری و بندگی رهانیده بود تا از ایشان ملتی را بسازد صاحب رسالت و دارای تکالیف و وظائف.
ولی بندگی طولانی و خواری طولانی آنان تحت فرمانروائی فرعونیگری بت‌پرستانه سرشت ایشان را تباه‌کرده بود و آنان را آماده پذیرش مشکلات و تحمّل سختیها و شکیبائی بر دردها و رنجها و دشواریها و گرفتاریهاکرده بود، و بر وفای به عهد و ماندگاری بر آن سرشته بود، و در هستی روانی ایشان تزلزلی پدید آورده و بدانان آمادگی فرمانبرداری و تقلید آرام‌بخشی را داده بود ... زمان چندانی از سپردن ایشان به هارون و دوری خود از آنان نمی‌گذردکه عقیده ایشان به طورکلی تزلزل پیدا میکند و در برابر نخستین آزادی و اختیاری که پیدا میکنند فرومی‌ریزد و سقوط میکند. هیچ چاره‌ای از امتحانها و آزمونهای پیاپی و مکرر ایشان نبوده است تا ساختار روانی آنان به حالت عادی خود برگردانده شود. نخستین امتحان و آزمون ایشان با گوساله‌ای بوده است که سامری آن را برای ایشان ساخته است:
(قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ).
(خدا) فرمود: ما قوم تو را بعد از (رهسپار شدن) تو (بدینجا) آزمایش کردیم (و آنان از عهده امتحان برنیامدند) و سامری ایشان را گمراه و از راه به در کرد.
موسی از این آزمایش هیچ‌گونه اطلاعی نداشت، تا با پروردگار خود ملاقات کرد، و الواح را دریافت داشت، الواحی که در آنها هدایت و رهنمود، و قوانین شریعت برای ساختار بنی‌اسرائیل بود، ساختار بنی‌اسرائیل به گونه‌ای‌که ایشان را شایسته وظیفه مهمّی سازدکه آنان نمایندگان آن هستند.
در اینجا روند قرآنی موقعیت مناجات را شتابان به پایان می‌برد و آن را درهم می‌پیچد، تا واکنش موسی (علیه السلام) را به تصویر بکشد در برابر اطلاعی‌که از کار آزمون و امتحان پیدا کرده است، و شتابی را پیش چشم بدارد که او برای برگشتن داشته است، و غم و اندوه و خشم و غضبی را ترسیم‌کندکه موسی بر قومی پیداکرده است‌که خدا ایشان را توسط او از بندگی و خواری فرمانروائی بت‌پرستانه نجات داده است، و در حق ایشان لطف و مرحمت فرموده است و در بیابان برهوت رزق و روزی سهل و ساده‌ای و بدون رنج و دردسری بدیشان بخشیده است، و آنان را در سایه مهربانانه خویش پائیده است و مراعاتشان نموده است، و چندی پیش ایشان را با اعطای نعمتهای خود نواخته است، و آنان را ازگمراهی و فرجام آن برحذر داشته است. با این وجود ایشان به نخستین قارقار دعوت به بت‌پرستی پاسخ می‌گویند و از قارقارکننده پیروی میکنند، و به پرستش‌گوساله می‌پردازند!
در اینجا روند قرآنی بیان نمی‌دارد تفصیلات آزمونی راکه خدا از آن به موسی خبر داده است، تا با عجله هرچه بیشتر به عرضه موقعیت برگشت موسی به سوی قوم خود بپردازد. ولی روند قرآنی بدین تفصیلات اشاره دارد. موسی خشمگین و غمناک به سوی قوم خود برگشت و ایشان را توبیخ و تهدیدکرد، و برادرش را ملامت و سرزنش نمود و بر او غرید و توپید. پس بایدکه موسی بر زشتی و پلشتی عملی آگاه شده باشد که قوم او بدان دست یازیده‌اند و بدان اقدام ورزیده‌اند:
(فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ یَا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی. قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا وَلَکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَکَذَلِکَ أَلْقَى السَّامِرِیُّ. فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِیَ. أَفَلا یَرَوْنَ أَلا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلا وَلا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا. وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَأَطِیعُوا أَمْرِی. قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى).
موسی پس از دریافت تورات، خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود برگشت. (بدیشان پرخاش کرد و) گفت: مگر پروردگارتان وعده نیکوئی به شما نداد (که عبارت است از: نزول تورات و بیان احکام آسمانی، و نجات و پیروزی بر فرعونیان، و وارث حکومت مصر شدن، و مغفرت و آمرزش خداوندی؟). آیا مدت جدائی من از شما به طول انجامیده است؟! یا این که خواسته‌اید که خشم پروردگارتان دامنگیرتان شود، و این است که با وعده من مخالفت کرده‌اید؟! (و سر از آئین و راه و روش من پیچیده و بیراهه رفته‌اید). گفتند: ما به اختیار خود از وعده تو سرپپچی نکرده‌ایم، ولیکن بارهای سنگینی از زیورآلات (طلائی) مردمان (قبطی که توسط زنانمان به بهانه امانت جهت خودآرائی بدانها در روز عید گرفته شده بود و به همراه داشتیم) بار ما شده بود و (سامری می‌گفت: نحوست این زر و زیور حرام است که موسی برنمی‌گردد. این بود که) ما آنها را از خود دور انداختیم و سامری نیز (آنچه با خود داشت) از خود دور افکند. سپس مجسمه گوساله‌ای را برای مردم (از میان آتش) بیرون آورد (که به علت تعبیه سوراخهائی در آن، به هنگام وزش باد، صدائی همچون) صدای گوساله داشت. (سامری و پیروانش) گفتند: این معبود شما و معبود موسی است و او (چنین چیزی را) فراموش کرده است (و در طلب آن به کوه طور رفته است). آیا آنان نمی‌بینند که (این گوساله) پاسخ ایشان را نمی‌دهد و زیانی از آنان دور نمی‌گرداند و سودی برایشان فراهم نمی‌آورد؟ هارون (که به هنگام وقوع چنین آشوبی در میانشان بسر می‌برد) پیش‌تر (از برگشتن موسی از میعادگاه) به بنی‌اسرائیل گفت: ای قوم من! با این (گوساله زرین) شما دچار بلا (و آزمون بزرگ و سختی) شده‌اید. پروردگار شما خداوند مهربان است (نه کس و نه چیز دیگری). اکنون که چنین است، از من پیروی کنید و از فرمان من اطاعت نمائید. گفتند: ما پیوسته به پرستش این گوساله ادامه می‌دهیم تا موسی به پیش ما برمی‌گردد.
این آزمونی است که روند قرآنی در رویاروئی موسی با قوم خود پرده از آن برمی‌دارد، و پرده‌برداری از موقعیت مناجات را به تاخیر می‌اندازد، و تفصیلات مناجات را نگاه می‌دارد تا آن‌گاه‌که در صحنه تحقیقی که موسی آن را برعهده میگیرد پدیدار و نمودار می‌گردد.
موسی برمی‌گردد و قوم خود را می‌بیندکه به پرستش گوساله زرینی سرگرم هستند.گوساله زرینی را می‌پرستیدند که نعره سر می‌داد. می‌گفتند: این خدای شما و خدای موسی است. موسی فراموش‌کرده است و به کوه رفته است تا بالای آن خدای خود را بجوید، در حالی که خدای او اینجا حاضر و آماده است.
موسی اندوهناک و خشمناک از ایشان می‌پرسد:
(یَا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدًا حَسَنًا ؟).
ای قوم من! مگر پروردگارتان وعده نیکوئی به شما نداد؟.
خدا بدیشان وعده پیروزی، و ورود به سرزمین مقدس، در سایه توحید داده بود. از این وعده، و از وفای به مقدمات این وعده، مدت زیادی نگذشته بود. موسی ایشان را تنبیه و تادیب می‌فرماید:
(أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ).
آیا مدت جدائی من از شما به طول انجامیده است؟! یا این که خواسته‌اید که خشم پروردگارتان دامنگیرتان شود؟!
این عمل شما بسان عمل‌کسی است‌که می‌خواهد خشم خدا دامنگیرش‌گردد. انگار خواهان خشم خدا از روی عمد و قصد است!.. آیا مدت جدائی من از شما به طول انجامیده است؟ یا برای دامنگیر شدن خشم تعمّد دارید:
(فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی).
و این است که با وعده من مخالفت کرده‌اید؟!.
ما به یکدیگر وعده داده بودیم‌که بر سر عهد و پیمان من بمانید تا به سوی شما برمی‌گردم، و عقیده خود را تغییر ندهید و برنامه خویش را دگرگون نسازید بدون دستور من.
بدین هنگام آنان همچون عذر شگفتی را می‌آورند، عذری که بیانگر تاثیر بندگی طولانی، و تزلزل روانی، و سبکسری وکم‌خردی است:
(قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا).
گفتند: ما به اختیار خود از وعده تو سرپیحی نکرده‌ایم.
بلکه کار فراتر از نیروی ما بوده است!
(وَلَکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا).
ولیکن بارهای سنگینی از زیورآلات (طلائی) مردمان (قبطی که توسط زنانمان به بهانه امانت جهت خودآرائی بدانها در روز عید گرفته شده بود و به همراه داشتیم) بار ما شده بود و (سامری می‌گفت: نحوست این زر و زیور حرام است که موسی برنمی‌گردد. این بود که) ما آنها را از خود دور انداختیم.
توده‌هائی از زیورالات زنان مصری بار ایشان شده بود، زیورالاتی که به صورت امانت در نزد زنانشان بود و زنانشان آنها را با خود آورده بودند. آنان اشاره به این بارها را دارند، و می‌گویند: ما آنها را از خود برافکندیم و دور انداختیم به علت این که آنها برای ما حرام بود و خواستیم از آنها خویشتن را برهانیم و آسوده گردانیم. سامری آنها را برگرفت و از آنها گوساله‌ای را ساخت. سامری مردی از اهالی «سامراء» بوده با ایشان همدم و همراه بود، یا مردی از ایشان بود، و بدین لقب ملقب بود. در بدن این‌گوساله زرین سوراخهانی ترتیب داده بودکه هر زمان باد از آنها عبور می‌کرد صدائی را تولید می‌نمود همچون صدای گاو وگوساله. نه حیاتی در این پیکره بود و نه جانی در کالبد آن وجود داشت. بلکه جسد و لاشه‌ای بیش نبود - واژه جسد به جسمی‌گفته می‌شودکه حیاتی در آن نباشد - بنی‌اسرائیل همین که گوساله‌ای را از طلا می‌بینند و متوجه می‌شوند فریاد برمی‌آورد و صدای گوساله از آن طنین‌انداز میشود، پروردگار خود را فراموش میکنند، پروردگاری که ایشان را از سرزمین زبونی و پستی رهانیده بود. آنان معتکف آستانه گوساله‌ای شدند که از طلا ساخته شده بود. کوتاه فکرانه و جاهلانه گفتند:
(هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَى).
این معبود شما و معبود موسی است.
موسی بالای کوه به دنبال آن می‌گردد، در صورتی‌که او اینجا با ما است. موسی راهی را فراموش‌کرده است وگم نموده است‌که به آفریدگارش منتهی میشود! این سخنی است‌که‌گذشته از این‌که‌کودنی و سبک‌مغزی ایشان را می‌رساند، پیغمبرشان را نیز متهم میکند، پیغمبری که تحت نظارت و مراقبت خدا ایشان را نجات داده است، و با رهنمود و راهنمائی خدا به نجات ایشان دست یافته است. آنان پیغمبرشان را متهم کردند به این‌که با پروردگارش رابطه و پیوند ندارد، تا آنجاکه راه به سوی او راگم میکند، و نه او راهیاب است و نه پروردگارش او را رهنمود میکند و هدایت می‌دهد!
این هم افزون بر نیرنگی است‌که می‌زدند:
(أَفَلا یَرَوْنَ أَلا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلا وَلا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا).
آیا آنان نمی‌بینند که (این گوساله) پاسخ ایشان را نمی‌دهد و زیانی از آنان دور نمی‌گرداند و سودی برایشان فراهم نمی‌آورد؟.
مقصود این است حتی این‌گوساله زنده هم نیست تا سخن ایشان را بشنود و برابر خوی گوساله‌ها اطاعت کند! این‌گوساله زرین در پله پائین‌تری از پله حیوانی است. این‌گوساله به مقتضی حال برای ایشان نه زیانی می‌تواند داشته باشد و نه سودی در ساده‌ترین شکل. این‌گوساله شاخ نمی‌زند و جفتک ندارد، و آسیابی را نمی‌گرداند و دولابی و چرخ چاهی را برنمی‌کشد!
و چیزهای دیگری جز اینها را هارون بدیشان گوشزد کرد، هارون آن‌کسی‌که پیغمبر ایشان نیز هست، و جانشین پیغبرشان نیز می‌باشد. هارون بدیشان این آزمایش و امتحان را گوشزد کرده بود، وگفته بود:
(یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ).
ای قوم من! با این (گوساله زرین) شما دچار بلا (و آزمون بزرگ و سختی) شده‌اید. پروردگار شما خداوند مهربان است (نه کس و نه چیز دیگری).
ایشان را به پیروی و اطاعت از او نصیحت‌کرد، هم بدان‌گونه‌که با موسی عهد و پیمان بسته بودند، در آن حال‌که از میعادگاه خداکه بر بالای‌کوه بود به سویشان برمی‌گشت ... امّا آنان به جای پاسخ مثبت بدو دادن، کجروی‌کردند و از نصیحت او دررفتند، و عهد و پیمان با پیغمبرشان را رهاکردند وگفتند:
(لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى).
گفتند: ما پیوسته به پرستش این گوساله ادامه می‌دهیم تا موسی به پیش ما برمی‌گردد.
موسی خشمناک و اندوهناک به پیش قوم خود برگشت. دلیل و حجت ایشان را شنید، دلیل و حجتی‌که اندازه تزلزل روانی و تباهی اندیشه ایشان را می‌رسانید. به برادرش روکرد بدان‌گاه‌که در اوج خشم خود می‌پیچید و میلو‌لید موی سر و موی ریش او راگرفت و توفنده و خروشان فریاد زد و:
(قَالَ یَا هَارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا. أَلا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی).
گفت: ای هارون! هنگامی که دیدی آنان گمراه می‌شوند، چه چیز مانع از آن شد که (جلو ایشان را بگیری و نگذاری به بیراهه روند؟ و) از من پیروی کنی؟! (مگر هنگامی که می‌خواستم به میعادگاه بروم نگفتم: جانشین من باش در میان قوم من، و به اصلاح بپرداز و راه تباهکاران را درپیش مگیر؟). آیا از دستور من سرپیچی کردی؟.
موسی هارون را سرزنش و سرکوب می‌کندکه چرا بنی‌اسرائیل را رهاکرده است تاگوساله را بپرستند؟ و چرا پرستش‌گوساله را باطل اعلام نکرده است، و ایشان را به پیروی از دستور موسی فرانخوانده است و بدانان نگفته است که خودسرانه کاری نکنند؟ او نمی‌بایستی بدیشان اجازه انجام خودسرانه کاری را بدهد. بر هارون ایراد می‌گیردکه فرمان او را چرا اجراء ننموده است؟ آیا این کار او برای نافرمانی و سرکشی از دستور او بوده است؟
روند قرآنی موضعگیری هارون را بیان‌کرده است. موضعگیری خود را به برادرش اعلام می‌دارد، و تلاش میکند زبانه آتش خشم او را پائین آورد. برای فروکش کردن زبانه‌های آتش خشم او، عاطفه رحم و مهربانی را در دل او به جوش و خروش درمی‌آورد:
(قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی).
گفت: ای پسر مادرم! نه ریش مرا بگیر و نه موی سرم را (بر دست بپیچ). من ترسیدم که (اگر با ایشان شدت عمل نشان دهم) بگوئی میان بنی‌اسرائیل تفرقه انداختی و سفارش مرا به کار نبستی).
بدین منوال هارون را می‌بینیم‌که دارای اعصاب آرام‌تری و هیجان و دگرگونی و واکنش کمتری از موسی است. هارون نقطه حساسی از احساسات موسی را لمس میکند و می‌پساید، و از ناحیه صله رحم‌که بسی شدید و حساس است به سوی او درمی‌آید و به دل او راه پیدا میکند، و دیدگاه خود را برای او به شکل اطاعت از فرمانش برحسب درخواستش بیان مینماید. برای او توضیح می‌دهد و می‌گویدکه او ترسیده است چنانچه با درشتی به چاره‌جوئی این کار می‌پرداخت بنی‌اسرائیل پراکنده وگرو‌ه گروه شوند، و دسته‌ای به گوساله‌پرستی بپردازند، و دسته‌ای پند و اندرز هارون را درگوش‌گیرند و با او بمانند. در صورتی‌که موسی بدو دستور داده است بنی‌اسرائیل را بپاید، و از تفرقه و پراکندگی ایشان را محافظت نماید، وکار بدعتی را به میانشان راه ندهد. این هم اطاعت از فرمان از ناحیه دیگری است.
بدین هنگام موسی طوفان خشم و واکنش تند خود را متوجه سامری می‌گرداندکه او است فتنه را ازبنیاد برپا داشته است و شراره آتش بلا را فروزان‌کرده است. از همان لحظات نخستین موسی بدو رو نکرد، چون قوم بنی‌اسرائیل مسؤول هستند که نمی‌بایستی به دنبال قارقار هرکلاغ شومی راه افتند، و هارون هم مسئول است‌که چرا میان ایشان و پیروی از سامری مانع و رادع نشده است بدان هنگام که خواسته‌اند از سامری پیروی‌کنند. چون هارون رهبر امین آنان بوده است و پیشوای درستکارشان بشمار آمده است. گناه سامری به دنبال‌گناه دیگران می‌آید، چون او با زور بازو ایشان را از دین برنگردانده است و دچار فتنه نساخته است، و پرده بر عقلها و خردهایشان نکشیده است. بلکه او ایشان را گول زده است و به گمراهی خوانده است، و آنان خودشان گول او را خورده‌اند و به گمراهی افتاده‌اند. آنان می‌توانستند بر راستای هدایت و رهنمود پیغمبر نخستین خود ثابت و استوار بمانند، و پند و اندرز پیغمبر دوم خود را بپذیرند و در گوش گیرند. پس مسؤولیت، نخست متوجه آنان و بعد از آن متوجه سرپرست و رهبر ایشان است. آنگاه مسؤولیت متوجه کسی است‌که در اصل فتنه را برپا داشته است و گمراهی را به میان‌کشیده است.
موسی رو به سامری‌کرد و:
(قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یَا سَامِرِیُّ).
گفت: (امّا تو) ای سامری! این کار خطرناک چیست که ار تو سر زده است؟.
یعنی تو چه کرده‌ای و داستان تو چیست؟.. این ساختار واژگانی به بزرگی کار اشاره دارد، و بیانگر عظمت عملی است‌که انجام پذیرفته است.
(قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی).
(سامری) گفت: من از چیزهائی (در صنعت و هنر مجسمه‌سازی) آگاهم که بنی‌اسرائیل از آنها آگاه نیستند. من مقداری از آثار (تعالیم و قوانین) پیغمبر (خدا موسی) را برگرفتم و برای (گول زدن دیگران) آن را (به شکم گوساله) ریختم. این چنین نفس من مطلب را در نظرم آراست (و آنچه می‌خواستم انجام دادم).
روایتهای زیادی پیرامون این‌گفتار سامری نقل شده است. چه چیزی را دیده است؟ پیغمبری‌که از آثار او مشتی را برگرفته است و آن را فرو انداخته است کیست؟ این چیز چه ارتباطی باگوساله زرینی داشته است‌که آن را ساخته است؟ این مشت چه تاثیری در گوساله زرین داشته است؟
چیزی که در روایتها بسیار در گشت و گذار است و تکرار می‌گردد این است که آن رسول، جبرئیل (علیه السلام) است. جبرئیل به همان شکل فرشتگی خود به زمین می‌آید، و سامری از زیر پای او مشتی خاک را برمی‌دارد، یا از زیر سم اسب او مشتی خاک را برمی‌دارد، و آن را بر روی‌گوساله زرین می‌اندازد، و گوساله به صدا درمی‌آید و صدای‌گوساله سر می‌دهد. یا این‌که این مشت خاک است‌که توده طلا را به گوساله‌ای تبدیل می‌کندکه صدای گوساله از خود سر می‌دهد ...
قرآن در اینجا حقیقت چیزی را بیان نمی‌فرمایدکه روی داده است. بلکه گفتار سامری را فقط به عنوان روایت و حکایت نقل میکند ... ما هم معتقدیم‌که این عذری از طرف سامری است، و برای رهائی از مسؤولیت چیزی آن را بیان می‌داردکه روی داده است، و آن ساختن گوساله‌ای از طلاها و زیورآلاتی است که از مصریهاگرفته بودند و با خود برداشته بودند. سامری گوساله زرین را به گونه‌ای ساخته بود وقتی که باد از سوراخها و مکانهای خالی‌گوساله عبور می‌کرد صدائی بسان صدای گاو تولید می‌نمود. گذشته از این، سامری داستان اثر رسول را بیان می‌دارد تا موضع و موقعیت خود را با آن توجیه کند و کار به هوشیاری او منتهی شود، و آگاهی وی را از اثر رسول برساند!
به هر حال موسی (علیه السلام) طرد سامری را از میان جماعت بنی‌اسرائیل اعلان داشت، و اعلام کرد سامری در تمام دوران عمر خود از میان بنی‌اسرائیل بیرون رانده میشود و به ترک اوگفته میشود، وگذشته از آن کار و بارش به خدا حواله می‌گردد. موسی درباره خدائی‌که سامری ساخته بود سخت بدو پرخاش میکند و بر او می‌تازد، تا به قوم خود با دلیل و برهان محسوس نشان دهد که این گوساله خدا نیست. چه این گوساله نمی‌تواند از سازنده خود هم دفاع‌کند و او را حمایت و رعایت نماید، و از خویشتن نیز نمی‌تواند دفاع بکند و دفع بلا نماید:
(قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیَاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِسَاسَ وَإِنَّ لَکَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ إِلَى إِلَهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عَاکِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفًا).
(موسی به سامری) گفت: برو (از میان ما). در زندگی دنیا بهره‌ات بیزاری و گریز مردم از تو باد، و در آخرت برای تو موعدی است که در باره‌ات تخلف‌ناپذیر است (و خداوند آن را فراموش نخواهد کرد. هم اینک هم، گوساله) معبودت را که پیوسته به عبادتش می‌پرداختی بنگر و ببین که چگونه آن را می‌سوزانیم و سپس خاکسترش را به دریا می‌ریزیم و می‌پراکنیم. برو مطرود و منفور شو. کسی به توکاری ندارد، نه‌کار بدی و نه‌کار خوبی، و تو نیز با ایشان تماس نمی‌گیری و ارتباط پیدا نمی‌کنی. این بایکوت کردن و طرد نمودن از میان جامعه یکی از قوانین جزائی شریعت موسی بود، و جنبه اعلان پلیدی وکناره‌گیری داشت. شخصی که بدین عقوبت‌گرفتار می‌آمد، پلید بشمار می‌آمد، و کسی با او تماس نمی‌گرفت و نزدیک نمی‌شد، و او هم حق نداشت باکسی تماس بگیرد و نزدیک بشود.
موعد دیگری‌که در میان بود، موعد عقوبت وکیفر خدا بود. دستور فرمودکه موسی برگوساله زرین بتازد و آن را فرواندازد و بسوزاند و سپس خاکسترش را به دریا بریزد و بپراکند. درشتی یکی از نشانه‌های موسی (علیه السلام) بود. در اینجا این درشتی خشمگین شدن محض رضای خدا و دفاع از دین خدا بود. این هم وقتی حاصل می‌گردد که تندخوئی و درشتی پسندیده، و شدت و حدت زیبا باشد.
در صحنه خدای دروغین که گوساله سوزانده میشود و خاکسترش به دریا انداخته می‌گردد، موسی (علیه السلام) حقیقت عقیده را اعلان می‌دارد:
(إِنَّمَا إِلَهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا).
معبود شما تنها الله است، همان خدائی که معبودی جز او نیست. دانش او همه چیز را فراگرفته است (و از گذشته و حال و آینده، و آنچه بوده است و هست و خواهد بود، باخبر است).
با این اعلان، این مقدار از داستان موسی در این سوره پایان می‌پذیرد. در این داستان رحمت و عنایت خدا نسبت به حاملان دعوت الهی و بندگان الهی جلوه‌گر می‌آید، حتی در آن زمان‌که آزموده می‌شوند و به خطا می‌روند. روند قرآنی چیزی بر این مقدار در مراحل داستان نمی‌افزاید. زیرا بعد از این، عذاب‌گریبانگیر بنی‌اسرائیل میشود به سبب گناهانی که مرتکب می‌گردند و فساد و طغیانی‌که میورزند. فضای سوره فضای رحمت و عنایت و رعایت و حمایت از برگزیدگان است ... دیگر نیازی به نشان دادن صحنه‌های دیگر داستان، در این فضای دل‌انگیز و سایه‌پرور نیست.
[1] - ترجمه هر دو آیه اندکی قبل بیان‌کردیده است.
[2] - این بخش در حلقه‌های نخستین داستان موسی در سوره قصص آمده است. سوره قصص نیز پیش از سوره طه نازل گردیده است.
[3] - طوی: گویند طوی اسم دشتی است. برخی نیز گویند: صفت واژه ماقبل است.
[4] - ترجمه آیه چندی پیش‌گذشت.
[5] - یسحتکم: هلاکتان میسازد و شما را ریشه‌کن میکند.