تفسیر سورۀ ‌نصر مدنی و ٣ آیه است

سورۀ  ‌نصر  مدنی  و  ٣  آیه  است

بسم الله الرحمن الرحیم

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (١)وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (٢)فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا) (٣)

این  سورۀ ‌کوچک‌،  همان ‌گونه ‌که  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مژدۀ  کمک  و  یاری  یزدان‌،  و  فتح  و  پیروزی‌،  و  داخل  شدن  مردمان‌ گروه  گروه  به  دین  یزدان  می‌دهد،  و  همان  گونه ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  متوجّه  می‌سازد  وقتی‌ که  کمک  و  یاری  و  فتح  و  پیروزی  خدا  فرارسید،  و  مردمان  به  آئین  او  درآمدند  و  بر  آئین  او  جمع  شدند،  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  طلب  آمرزش  و  مغفرت‌،  رو  به  خدا کند،  و  همان‌ گونه‌ که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مژده  و  بشارت  می‌دهد  و  او  را  رهنمود  و  رهنمون  به  دعا  و  نیایش  می‌کند،  در  همان  حال  برای  او  پرده  از  سرشت  این  عقیده  و  حقیقت  ایـن  آئین  برمی‏دارد،  و  برایش  روشن  می‌فرماید که  تا  چه  اندازه  و  چه  فاصله‌ای  می‌خواهد  انسانها  را  به  والائی  و  بزرگواری  و  اخلاص  و  خلوص‌،  و  حرکت  و  آزادی  برساند  .  .  .  مـی‌خواهد  انسانها  را  به  قلّۀ  بلند  و  درخشانی  برساند که  بشریّت  هرگز  جز  در  سایۀ  اسلام  بدان  نرسیده  است‌،  و  ممکن  نیست  بدان  برسد  مگر  این‌ که  انسانها  این  ندای  ارزشمند  آسمانی  را  بشنوند  و  بدین  هدف  والای  گرانبها پاسخ مثبت بدهند.

*

چند  روایتی  در  بارۀ  نزول  این  سوره  نقل‌ گردیده  است‌،  ما  از  میان  آنها  روایت  امام  احمد  را  برمی‌گزینیم‌:  محمّد  پسر  ابوعدی‌،  از  داوود،  و  او  از  شعبی،  و  او  از  مسروق  روایت ‌کرده  است‌ که  عائشه ‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  اواخر  زندگی  خود  این  فـرموده‌اش  را  بسیار  تکرار  می‌کرد:    

(سبحان الله وبحمده , أستغفر الله وأتوب إلیه).

پاک  و  منزّه  یزدان  است  و  من  حمد  و  ثنای  او  را  میگویم.  از  خـدا  طلب  آمرزش  می‌کنم‌،  و  توبه  می‌نمایم  و  به  سویش  برمیگردم.

و  می‌فرمود:     

(إن ربی کان أخبرنی أنی سأرى علامة فی أمتی , وأمرنی إذا رأیتها أن أسبح بحمده وأستغفره إنه کان توابا ).

پروردگارم  به  من  اطّلاع  داده  است  من  نشانه‌ای  را  در  میان  امّت  خود  خواهم  دید،  و  به  من  دستور  فـرموده  است  وقتی  که  آن  نشانه  را  دیدم  به  تسبیح  و  تقدیس  او  بپردازم  و  حمد  و  ثنای  او  را  بگویم  و  از  او  طلب  آمرزش  کنم‌.  او  بسیار  توبه‌پذیر  است‌.

مسلم  آن  را  از  راه  داوود  پسر  ابوهند  با  همین  متن  روایت  کرده  است‌.

ابن‌کثیر  در  تفسیر  خود گفته  است‌:  مراد  از  فتح  در  اینجا،  فتح  مکّه  است‌.  سخن  یگانه‌ای  است‌.  چه  قبیله‌های  عرب  برای  پذیرش  اسلام  منتظر  فتح  مکّه  بودند.  آنان  می‌گفتند:  اگر  او  بر  قوم  خود  پیروز  شود،  پیغمبر  است‌.  وقتی ‌که  خداوند  مکّه  را  برایش  فتح  فرمود،  قبیله‌ها  گروه‌ گروه  به  دین  خدا  گرویدند،  و  دو  سال  نگذشت  جزیره‌العرب  جملگی  ایمان  آوردند،  و  در  میان  همۀ  قبائل  عرب  قومی  نماند که  اظهار  اسلام  نکند  -  حمد  و  سپاس  و  بزرگی  و  سترگی  او  را  سزا  است‌.  بخاری  در  صحیح  خود  از  عمرو  پسر  سلمه  روایت‌ کرده  است ‌که  گفته  است‌:  وقتی ‌که  فتح  مکّه  صورت  پذیرفت  هر  قومی  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌شتاب ‌گرفت  و  اسلام  خود  را  اظهار  داشت.  قبیله‌ها  پذیرش  اسلام  را  به  تأخیر  می‌انداختند  و  آن  را  به  فتح  مکّه  واگذار  می‌کردند  و  می‌گفتند:  او  را  با  قوم  خودش  رها  سازید.  اگر  بر  ایشان  چیره  و  پیروز گردید،  او  پیغمبر  است  .  .  .

این  روایت  با  ظاهر  نصّ  این  سوره  سازگار  و  هماهنگ  است‌:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ).  .  .  الخ  .  .  .

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرامی‌رسد  ...  ...  تا  آخر  .  .  .

این  اشاره‌ای  است ‌که  هنگام  نزول  این  سوره  به  کاری  شده  است ‌که  بعد  از  آن  صورت  می‌پذیرد.  همراه  با  آن‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم ‌رهنمود  می‌شود  به ‌کاری‌ که  باید  بکند  زمانی ‌که  این  مژده  تحقّق  می‌پذیرد  و  این  نشانه  به  ظهور  می‌رسد.

روایت  دیگری  از  ابن  عبّاس  نقل  گردیده  است‌.  اتّحاد  و  اتّفاق  برقرار کردن  میان  آن  روایت  و  میان  روایتی ‌که  ما  برگزیده‌ایم‌،  مشکل  نیست  .  .  .

بخاری ‌گفته  است‌:  موسی  پسر  اسماعیل‌،  و  ابوعوانه‌،  برایمان  از  ابوبشر،  و  او  از  سعید  پسر  جبیر،  و  او  از  ابن  عبّاس‌،  روایت  کرده‌اند  ک ه‌گفته  است‌:  عمر  مرا  همراه  بزرگان  و  پیرمردان  بدر  به  پیش  خود  راه  می‌داد.  چنین  پیدا  بود که  ی  از  آنان  چنین ‌کاری  را  نپسندید  و گفت‌:  عمر  چرا  ابن  عبّاس  را  با  ما  به  پیش  خو‌د  راه  می‌دهد،  ما  پسرانی  داریم  همسنّ  و  سال  او؟  عمر گفت‌:  ابن  عبّاس  از  زمرۀ  کسانی  است ‌که  می‌دانید.  روزی  ایشان  را  فراخواند،  و  مرا  همراهشان  به  پیش  خود  راه  داد.  چنین  به  نظرم  رسید  آن  روز  مرا  فرانخوانده  است  مگر  برای  این‌ که  چیزی  بدیشان  نشان  دهد  و  بفهماند.  آنگاه  عمر  فرمود:  در  بارۀ  این  سخن  خداوند  بزرگوار  چه  می‌گوئید: 

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ).

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرامی‌رسد.  بعضی  از  آنان‌ گفتند:  خدا  به  ما  دستور  داده  است  حمد  و  سپاس  او  را  بگوئیم‌،  و  از  او  طلب  آمرزش ‌کنیم‌،  وقتی  که  ما  را کمک  و  یاری ‌کرد  و  پیروزمان‌ گرداند  و  فتح  و  ظفر  را  نصیب  ما  فرماید.  برخی  هم  خاموش  ماندند  و  چیزی  را  نگفتند.  آنگاه  به  من  فرمود:  ای  ابن  عبّاس  آیا  تو  نیز  چنین  می‌گوئی‌؟‌ گفتم‌:  نخیر.  فرمود:  پس  چه  می‌گوئی‌؟‌ گفتم‌:  این  سخن  بیانگر  فرا رسیدن  اجل  و  سررسید  عمر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌است‌.  خدا  آن  را  بدو  اطّلاع  داده  است  و  فرموده  است‌:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ).

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرامی‌رسد.  علامت  اجل  و  فرارسیدن  سررسید  عمر  تو  است‌.  پس‌: 

(فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا) (٣)

پروردگار  خود  را  سپاس  و  ستایش  کن‌،  و  از  او  آمرزش  (‌خود  و  یاران  خویش  را  از  شتابگری  در  فرارسیدن  فتح  و  وقوع  پیروزی‌،  و  اظهار  دلتنگی  و  گلایه  از  زندگی‌)  بخواه‌.  خدا  بسیار  توبه‌پذیر  است‌.

عمر  پسر  خطّاب‌ گفت‌:  از  این  آیه  چیزی  را  سراغ  ندارم  جز آنچه  تو  می‌گوئی  .  .  .  تنها  بخاری  این  روایت  را  نقل  کرده  است‌.

هیچ  مانعی  نیست  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ وقتی‌ که  علامت  پروردگارش  را  دید‌ه  است  درک  و  فهم‌ کرده  است  وظیفۀ  او  در  زمین‌ کامل  شده  است  و  به  پایان  آمده  است‌،  و  او  در  این  نزدیکیها  به  پیشگاه  پروردگار  خود  برمی‏گردد.  این  معنی  سخن  ابن  عبّاس  است‌:  این  سخن  بیانگر  فرارسیدن  اجل  و  سررسید  عمر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم ‌ است‌.  خدا  آن  را  بدو  اطّلاع  داده  است  .  .  .  تا  ،  .آ‌خر  .  .  .

امّا  روایت  دیگری  نیز  در  میان  است‌ که  حافظ  بیهقی  آن  را  نیز  از  ابن  عبّاس  نقل ‌کرده  است‌:  ابن  عبّاس ‌گفته  است‌:  وقتی ‌که  نازل‌ گردید:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ).

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرا می‌رسد...  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم  فاطمه  را  فراخواند  و  فرمود:

(إنه قد نعیت إلی نفسی ).

«درونم  شیونم  را  سر داده  است‌«‌.

فاطمه  گریست‌.  سپس  خندید.  فاطمه  گفته  است‌:  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  من  اطّلاع  داد که  درونش  شیونش  را  سر داده  است‌،  من‌ گریستم‌.  سپس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود: 

( اصبری فإنک أول أهلی لحوقا بی).

«‌صبر  و  شکیبائی  داشته  باش‌،  تو  نخستین  کسی  از  خانوادۀ  من  هستی‌ که  به  من  می‌پیوندی‌«‌.

پس  من  خندیدم‌.

در  این  روایت‌،  نزول  این  سوره  مشخّص  می‌شود.  انگار  این  سوره  نازل  شده  است  و  نشانه  پدیدار  آمده  است‌.  یعنی  فتح  انجام  پذیرفته  است‌،  و  داخل  شدن  مردم  به  دین  اسلام‌ گروه‌ گروه  و  دسته  دسته  تحقّق  پیدا  کرده  است‌.  زمانی ‌که  این  سوره  نازل‌ گردید  و  مطابق  با  نشانه  بود،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دانست  اجلش  فرارسیده  است  ...  امّا  روند  نخستین  درست‌تر  و  استوارتر  به  نظر  می‌رسد،  و  با  ظاهر  نصّ  قرآنی  هما‌هنگی  بیشتری  دارد.  به ‌ویژه  روایت  گریستن  فاطمه  و  خندیدن  او،  به  شکل  دیگری  نقل ‌گردیده  است  و  همآوائی  و  همنوائی  با  سخنی  دارد  که  ما  آن  را  ترجیح  می‌دهیم  .  .  .

از  امّ  سلمه  -  رضی‌ الله‌ عنها  -  روایت  شده  است‌ که ‌گفته  است‌:  «‌در  سال  فتح‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فاطمه  را  فراخواند،  و  با  او  به  راز  و  نیاز  پرداخت‌.  فاطمه‌  گریه  سر  داد.  سپس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  فاطمه  راز  و  نیاز  را  ادامه  داد.  فاطمه  خندید.  ام‌ّ سلمه‌ گفته  است‌:  وقتی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  وفات  فرمود،  از  فاطمه  راجع  به‌ گریه  و  خنده‌اش  پرسیدم‌.  فاطمه ‌گفت‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  من  اطّلاع  داد که  او  می‌میرد.  این  بود گریستم‌.  سپس  به  من  خبر  داد که  من  سرور  زنان  بهشت  جز  مریم  دختر  عمران  هستم‌،  پس  خندیدم‌.  .  .»‌.  ترمذی  آن  را  روایت  نموده  است‌.

این  روایت  با  ظاهر  نصّ  قرآنی  توافق  و  هماهنگی  دارد،  و  با  روایتی  هم  همآوا  و  همنوا  است‌ که  امام  احمد  آن  را  نقل ‌کرده  است‌،  و  مسلم  آن  را  در  صحیح  خـود  آورده  است‌.  بیانگر  این  معنی  است ‌که  نشانه‌ای  از  سوی  یزدان  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مشخّص‌ گردیده  است‌،  و  آن  عبارت  است  از:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ).

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرامی‌رسد...  .

هنگامی  که  فتح  صورت  گرفت‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دانست  ملاقات  او  با  پروردگارش  فرارسیده  است‌.  این  است  با  فاطمه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  راز  و  نیاز  می‌فرماید  و  در گوشی  بدو  اظهار  می‌نماید  آنچه  را  که  امّ ‌سلمه  -  رضی‌ الله ‌‌عنها  -  از  او  نقل‌ کرده  است‌.

*

از  همۀ  اینها  درمی‌گذریم  و  به  مدلول  و  مفهوم  ثابتی‌،  و  به  رهنمود  و  رهنمون  دائمی  می‌پردازیم ‌که  این  سورۀ  کوچک  آن  را  به  ارمغان  آو‌رده  است  .  .  .  آیا  این  نصّ  کوتاه  به  چه  بلندائی  اشاره  می‌نماید؟‌:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (١)وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (٢)فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا) (٣)

هنگامی  که  یاری  خدا  و  پیروزی  (‌فتح  مکّه‌)  فرامی‌رسد،  و  مردم  را  می‌بینی  که  دسته  دسته  و  گروه  گروه  داخل  دین  خدا  می‌شوند  (‌و  به  اسلام  ایمان  می‌آورند)‌،  پروردگار  خود  را  سپاس  و  ستایش  کن‌،  و  از  او  آمرزش  (‌خود  و  یاران  خویش  را  از  شتابگری  در  فرارسیدن  فتح  و  وقوع  پیروزی‌،  و  اظهار  دلتنگی  و  گلایه  از  زندگی‌)  بخواه‌.  خدا  بسیار  توبـه‌پذیر  است‌.

در  سرآغاز  این  سوره  پیام  و  الهام  معیّن  و  مشخّصی  برای  ایجاد  جهان‌بینی  ویژه‌ای  در  بارۀ  حقیقت  حوا‌دثی  است ‌که  در  این  جهان  است‌،  و  در  بارۀ  حوادثی  است‌ که  در  این  زندگی  روی  می‌دهد.  از  نقش  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  از  نقش  مؤمنان  راجع  به  این  دعوت‌،  و  حدّ  و  مرزی ‌که  در  این‌ کار  بدان  می‌رسند،  صحبت  می‌کند  .  .  .  این  پیام  و  الهام  در  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  مجسّم  می‌گردد:

(إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ...).

هنگامی  که  یاری  خدا  فرامی‌رسد  ...  .

این  یاری  و  پیروزی  خدا  است  و  خدا  آن  را  به  میان  می‌آورد  و  حاصل  می‏‎گرداند،  در  زمانی‌ که  خدا  آن  را  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است‌.  آن  هم  به  شکلی ‌که  خدا  آن  را  می‌خواهد،  و  برای  هدفی ‌که  خدا  آن  را  ترسیم  و  تعیین  می‌فرماید.  چیزی  از کار  خدا  نه  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مربوط  است  و  نه  به  اصحاب  و  یارانش‌.  آنان  در  این  یاری  و  پیروزی‌،  قدرتی  و  دستی  ندارند.  ایشان  در  این  یاری  و  پیروزی  برای  خود  سهمی  ندارند،  و  به  خویشتن  بهره‌ای  نمی‌رسانند،  و  چیزی  نصیب  خویش  نمی‌سازند.  بلکه ‌کار، ‌کار  خدا  است  و  آن  را  توسّط  ایشان  یا  بدون  ایشان  محقّق  و  پیاده  می‏‎گرداند.  این  ایشان  را  بس که  خدا  این  پیروزی  را  با  دستهای  آنان  به  وجود  می‌آورد  و  جاری  می‏‎گرداند،  و  آنان  را  پاسداران  آن  و  امناء  آن  می‌سازد  .  .  .  این  تمام  بهره  و  همۀ  نصیبی  است ‌که  از  نصر  و  از  فتح  و  از  داخل  شدن  مردمان  گروه‌ گروه  و  دسته ‌دسته  به  دین  یزدان  بهرۀ  ایشان  می‌شود..  . 

بنا  بر  این  پیام  و  الهام‌،  و  بنا  بر  این  جهان‌بینی  ویژه‌ای‌ که  این  پیام  و  الهام  در  بارۀ  حقیقت‌ کار  پدید  می‌آورد، ‌کار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و کسانی‌ که  همراه  او  هستند  و  یاران  او  بشمارند،  در  برابر  این  بزرگداشت  یزدان  از  ایشان‌،  و  اکرام  آنان  با  پیاده‌ کردن  یاری  و  پیروزی  خود  بر  دستهای  ایشان‌،  مشخّص  و  معیّن  می‌گردد. کار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و کسانی ‌که  همراه  او  و  یار  او  هستند،  رو  کردن  به  خدا  با تسبیح  و تقدیس  و  حمد و سپاس  و  درخواست  آمرزش  و  طلب  مغفرت  در  لحظۀ  پیروزی  است‌.

تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  بر  این ‌که  خداوند  بر  ایشان  منّت  نهاده  است  و  آنان  را  امناء  دعـوت  خود  و  پاسداران  آئین  خویش  نبوده  است‌.  و  بر  این‌ که  خداوند  بر  جملگی  انسانها  منّت  نهاده  است  به  وسیلۀ  این‌ که  دین  خود  را  یاری  داده  است  و  آئین  خود  را  پیروز گردانده  است‌،  و  فتح  را  بهرۀ  پیغمبرش  فرموده  است‌،  و  مردمان  را گروه‌ گروه  به  خیر  سرشار  و  همه ‌جا گستر  درآورده  است‌،  پس  از  این ‌که‌ کوری  و گمراهی  و  زیـانباری  دامنگیرشان ‌بوده  است‌.

استغفار  و طلب  آمرزش  از  شرائط  و ظروف  روانی  زیاد  و  دقیق  و  لطیفی ‌که  پیش  آمده  است‌.  استغفار  و  طلب  آمرزش  از  تکبّری ‌که ‌کافی  بر  دل  غالب  می‌آید،  یا  به  قلب  از  سرمستی  پیروزی  بعد  از  طول  مبارزه،  و  شادی  ظفر  بعد  از طول  رنج‌،  رخنه  می‌کند.  این  هم  راه ‌ورود  به  دل  انسان  دارد  و  بستن  آن  مشکل  است‌.  پس  باید  از  این  استغفار کرد  و  آمرزش  خواست‌.

استغفار کردن  و  طلب  آمرزش  نمودن  از  چیزی ‌که  چه‌ بسا  بر  دل  غلبه  می‌کند  یا  بدان  رخنه  می‌نماید  در  زمان  مبارزه  طولانی  و  رنج  سخت‌،  و  یا  از  ترس  و  هراسی‌ که  در  برابر  سرسختی  دشمن  طاغی  و  یاغی  به  انسان  دست  می‌دهد،  و  از  غم  و  اندوهی ‌که  انسان  را  در  همچون  اوقاتی  فرامی‌گیرد  .  .  .  استغفار کردن  و  طلب  آمرزش  نمودن  از به‌ تنگنا افتادن  در  وقت  شدّت  و  سختی‌،  و  از  ناراحتی  از  تأخیر  وعده‌ای‌ که  خدا  به  پیروزی  داده  است‌،  و  از گرفتار  پریشانی  و  نابسامانی  شدنی ‌که  خداوند  در  جای  دیگری  راجع  بدان  فرموده  است‌:

 (أم حسبتم أن تدخلوا الجنة ولما یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم مستهم البأساء والضراء وزلزلوا حتى یقول الرسول والذین آمنوا معه متى نصر الله ? ألا إن نصر الله قریب).

آیا  گمان  برده‌اید  که  داخل  بهشت  می‌شوید  بدون  آنکه  به  شما  همان  برسد  که  بـه  کسانی  رسیده  است  که  پیش  از  شما  در گذشته‌اند؟  (‌شما  که  هنوز  چنین  رنجها  و  دردهائی  را  ندیده‌اید  و  باید  چشم  به  راه  تحمّل  حوادث  بلخ  و  ناگوار  در  راه  کردگار  باشید  و  بدانید:  نخست  رنج  سپس  گنج‌)‌.  زیانهای  مار  و  جانی  (‌و  شدائد  و  مشکلات‌،  آن  چنان  ملّتهای  پیشین  را  احاطه  کرده  است  و)  به  آنان  دست  داده  است  و  پریشان  گشته‌اند  که  پیغمبر  و  کسانی  که  بـا  او  ایـمان  آورده  بـوده‌اند  (‌همصدا  شده  و)  می‌گفته‌اند:  پس  یاری  خدا  کی  (‌و  کجا)  است‌؟‌!  (‌لیکن  خدا  هرگز  مؤمنان  را  فراموش  ننموده  است  و پس  از  تعلیم  فداکاری  به  مؤمنان  و  آبدیدگی  ایشان  که  رمز  تکامل  است‌،  به  وعدۀ  خود  وفا  کرده  و  بدیشان  پاسخ  گفته  است  که‌:‌)  هان‌!  بی‏گمان  یاری  خدا  نزدیک  است‌.(بقره/214)

از  این  گونه  چیزها  استغفار  می‌گردد  و  طلب  آمرزش  می‌شود.

استغفار کردن  و  طلب  آمرزش  نمودن  از  قصور  و  کوتاهی  در  حمد  و  سپاس  خدا گفتن  و  شکر  نعمت  بجای  آوردن‌.  تلاش  انسان  هر اندازه  هم  باشد  اندک  و  ناچیز  و  محدود  است‌،  و  نعمتهای  خدا  پیوسته  ریزان  و  جوشان  و  فراوان  است  .  .  .

(وإن تعدوا نعمة الله لا تحصوها).

اگر  بخواهید  نعمتهای  خدا  را  برشمارید،  نمی‌توانید  آنها  را  سرشماری  کنید. (‌نحل‌/18)

 از  همچون ‌کوتاهی  و  قصوری  باید  استغفار کرد  و  طلب  آمرزش  نمود  .  .  .

استغفار کردن  و  طلب  آمرزش  نمودن  در  لحظۀ  پیروزی  لطف  دیگری  دارد  .  .  .  در  آن  به  نفس  انسان‌،  پیام  و  هوشیار باش  داده  می‌شود  که  بپا  در  این  لحظۀ  بالیدن  و  نازیدن  و  خودبزرگ‌بینی  و  خودستائی‌،  در  موقعیّت  قصور  و  عجز  و  ضعف  و  ناتوانی  قرار  داری‌.  پس  بهتر  است  از  غرور  و  تکبّر  خود  بکاهی‌،  و  از  پروردگار  خود  طلب  عفو  و  مغفرت‌ کنی‌.  این  امر  جلو  احساس  تکبّر  و  غرور را می‌گیرد  .  .  .

گذشته  از  این‌،  احساس  نقص  و  عجز  و  روی  به  خدا  کردن  برای  طلب  عفو  و  مغفرت  و  بخشایش  و  بزرگواری‌،  تضمین  می‌کند که  بر  مغلوبان  و  شکست‌ خوردگان  طغیان  و  سـرکشی  نگردد.  شخص  غالب  در کار  و  بار  مغلوبان  و  شکست  خوردگان  خدا  را  پیش  چشم  می‌دارد.  به  خود  می‌گوید  خدا  است ‌که  او  را  بر  آنان  چیره  و  پیروز  نموده  است‌،  و  خود  او  ضعیف  و  ناتوان  است‌.  این  سلطه‌ای  که  بر  ایشان  پیدا  کرده  است  برای  پیاده‌ کردن  و  تحقّق  بخشیدن  کاری  است ‌که  خدا  خودش  آن  را  می‌خواهد.  پیروزی  را  خدا  به  وجود  آورده  است‌،  و  خدا  است ‌که  فتح  را  به  انجام  رسانده  است‌.  دین  دین  است‌،  و کارها  به  خدا  حواله  داده  می‌شود  و  بدو  برگردانده  می‌شود.

*

افق  تابان  و  رخشان  و  ارجمند  و  ارزشمندی  است‌،  افقی  که  قرآن  مجید  انسان  را  فریاد  می‌دارد  تا  بدان  چشم  بدوزد  و  خود  را  بدان  برساند.  پلّه ‌پلّه  به  سوی  آن  اوج  بگیرد  و  بالا  برود  با  زمزمۀ  آواز  روح‌افزا  و  دلنوازی ‌که  از  قرآن  می‌شنود.  آن  افقی ‌که  انسان  در  آنجا  بزرگ  و  والا  می‌شود،  چون  در  آنجا  از  خودستائی  و  خودبزرگ‌بینی  خود  دست  برمی‏دارد،  و  جان  او  آزادانه  به  پرواز  درمی‌آید،  چون  برای  خدا  کرنش  می‏‎برد  و  خضوع  می‌کند.

آزادی  از  قید  و  بند  جسم  صورت  می‌پذیرد  تا  انسانها  روح  شوند،  روح  متعلّق  به  خدا.  برای  خود  در  چیزی  بهره‌ای  جز  رضای  خدا  نخواهند.  همراه  این  آزادی  به  جهاد  بپردازند  تا  خیر  و  خوبی  پیروز  شود،  و  حقّ  و  حقیقت  تحقّق  حاصل  کند  و  پیاده  شود،  و  زمین  آباد  گردد،  و  زندگی  ترقّی‌ کند  و  اوج  بگیرد،  و  رهبری  بشریّت،  رهبری  مترقّی  و  راهیاب  و  پاک  و  آبادکننده‌،  و  سازنده  و  دادگر  و  خیرخواه  باشد  .  .  .  در  این  رهبری  رو  به  خدا  است  و  رو  به  خدا کردن  و  رفتن  است‌.

انسان ‌که  وابسته  به  خودش‌،  و  مقیّد  به  خواستهایش‌،  و  تابع  هواها  و  هوسهایش  باشد،  بیهوده  می‌کوشد  از  خود  رها  شود  و  خودخواه  نگـردد،  و  در  لحظۀ  پیروزی  و  غنیمت  از  بهرۀ  خود  دست  بکشد  و  خود  را  نادیده  بگیرد  تا  خدای  یگانه  را  یاد کند.

این  ادب  و  اخلاقی  است  که  نبوّت  پیوسته  متّصف  بدان  است‌.  خدا  می‌خواهد  که  انسانها  به  سوی  افقها  اوج  بگیرند  و  بدانها  برسند،  یا  همیشه  بدانها  بنگرند  و  چشم  بد‌وزند‌...

همین  ادب  و  اخلاق‌،  ادب  و  اخلاق  یوسف  علیه السّلام  در  لحظه‌ای  بوده  است‌ که  همه‌ چیز  در  آن  صورت  پذیرفته  است  و  به  مرام  او  بوده  است‌،  و  خواب  او  تعبیر  پذیرفته  و  تحقّق  حاصل ‌کرده  است‌:

(ورفع أبویه على العرش وخروا له سجدا , وقال:یا أبت هذا تأویل رؤیای من قبل قد جعلها ربی حقا . وقد أحسن بی إذ أخرجنی من السجن وجاء بکم من البدو من بعد أن نزغ الشیطان بینی وبین إخوتی . إن ربی لطیف لما یشاء , إنه هو العلیم الحکیم).

یوسف  پدر  و  مادرش  را  بر  تخت  نشاند  (‌و  به  رسم  مردمان  آن  زمان‌،  در  حقّ  سران  و  امیران  و  فرمانروایان‌،  جملگی‌)  در  برابرش  کرنش  بردند.  یوسف  گفت‌:  پدر!  این  تعبیر  خواب  پیشین  (‌روزگار  کودکی‌)  من  است‌!  پروردگارم  آن  را  به  واقعیّت  مبدّل  کرد.  به  راستی  خدا  در  حقّ  من  نیکیها  کرده  است‌.  چرا  که  از  زندان  رهایـم  نموده  است‌،  و  بعد  از  آن  که  اهریمن  میان  من  و  برادرانم  تباهی  و  جدائی  انداخت‌،  شما  را  از  بادیۀ  (‌شام  به  مصر)  آورده  است‌.  حقیقهً  پروردگارم  هر چه  بـخواهد  سنجیده  و  دقیق  انجام  می‌دهد.  بی‏گمان  او  بسیار  آگاه  (‌و  کارهایش  همه‌)  دارای  حکمت  است‌. (‌یوسف/100) 

در  این  لحظه‌،  یوسف علیه السّلام  خود  را  از  صفا کردن  و  در  آغوش ‌کشیدن  و  شادی ‌کردن  دور  مـی‌کشد  تا  به  پروردگار  خود  رو کند  و  به  تسبیح  و  تقدیس  او  بپردازد  و  سپاسگزارش ‌گردد  و  شکر  او  را  بجای  آورد.  او که  در  اوج  دولت  و  شکوه  قدرت  است  و  خواب  او  تعبیر  می‌پذیرد  و  محقّق  می‌گردد،  تنها  تمنّا  و  تقاضای  او  و  دعای  او  این  است‌:

(رب قد آتیتنی من الملک وعلمتنی من تأویل الأحادیث , فاطر السماوات والأرض , أنت ولیی فی الدنیا والآخرة , توفنی مسلما , وألحقنی بالصالحین).

(‌یوسف  رو  بـه  خدا  کرد  و  گفت‌:‌)  پروردگارا!  (‌سپاسگزارم  که  بخش  بزرگی‌)  از  حکومت  به  من  داده‌ای  و  مرا  از  تعبیر  خوابها  آگاه  ساخته‌ای‌.  ای  آفریدگار  آسمانها  و  زمین‌!  تو  سرپرست  من  در  دنیا  و  آخرت  هستی‌.  (‌همۀ  امور  خود  را  به  تو  وا می‌گذارم  و  خویشتن  را  در  پناه  تو  می‌دارم‌)‌.  مرا  مسلمان  بمیران  و  به  صالحان  ملحق  گردان. (یوسف/101)

در اینجا  جاه  و  جلال  و  شوکت  و  قدرت  پنهان  و  نـهان  می‌گردد.  شادی  ملاقات‌،  و  همایش  اهل  و  عیال‌،  و  انس  و  الفت  دوستان  و  برادران،  پنهان  و  نهان  می‌گردد.  صحنۀ  واپسین  جلوه‌گر  می‌آید،  صحنۀ  انسان  تنهائی ‌که  دست  دعا  به  سوی  خدا  برمی‏دارد  و  به  نیایش  می‌پردازد  و  عاجزانه  درخواست  می‌کند که  خدا  اسلام  یعنی  تسلیم  شدن  و  اطاعت  او  را  بپذیرد،  و  تا  جان  او  را  می‌گیرد  آن  را  برایش  برفراز  و  بردوام  دارد‌،  و  در  پیشگاه  خود  او  را  به  صالحان  و  شایستگان  ملحق  نماید،  با  فضل  و  لطف  و  بزرگواری  و عنایتی‌ که  می‌فرماید  .  .  .

این  ادب  و  اخلاق‌،  ادب  و  اخلاق  سلیمان  علیه السّلام  نیز  بوده  است‌،  بدان  گاه ‌که  تخت  ملکۀ  سبا  را  آماده  در  پیشگاه  خود  دیده  است  و  در  یک  لحظه  برایش  از  یمن  به  شام  آورده  شده  است‌:                       

(فلما رآه مستقرا عنده قال:هذا من فضل ربی لیبلونی أأشکر أم أکفر , ومن شکر فإنما یشکر لنفسه , ومن کفر فإن ربی غنی کریم).

هنگامی  که  سلیمان  تخت  را  پیش  خود  آماده  دید،  گفت‌:  این  از  فضل  و  لطف  پروردگار  من  است‌.  (‌این  قدرت  و  نعمت  را  به  من  عطاء  فرموده  است‌)  تا  مرا  بـیازماید  که  آیا  شکر  (‌نعمت‌)  او  را  بجا  می‌آورم  یا  ناسپاسی  می‌کنم‌.  هـر کس  که  سپاسگزاری  کند  تنها  به  سود  خویش  سپاسگزاری  می‌کند،  و  هر کس  که  ناسپاسی  کند،  پروردگار  من  بی‌نیاز  (‌از  سپاس  او  و)  صاحب  کرم  است  (‌و  سفرۀ  کریمانۀ  انعام  خود  را  از  شکرگزار  و  ناشکر  قطع  نمی‌کند)‌.  (‌نمل‌/40) 

این  ادب  و  اخلاق‌،  ادب  و  اخلاق  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیز  در  سراسر  زندگانیش‌،  و  در  موقع  پیروزی  و  فتح  بوده  است‌،  فتحی‌ که  خدا  آن  را  نشانه‌ای  برای  او  فرموده  است  .  .  .  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم در وقت  فتح  مکّه  بر  پشت  شتری ‌که  سوار  آن  بوده  است  برای  سپاسگزاری  از  خدا  خم  می‌گردد  و کرنش  می‏‎برد،  و به  همین  صورت  وارد  مکّه  می‌شود.  مکّه‌ای ‌که  اهالی  آن  او  را  اذیّت  و  آزار  داده‌اند،  و  او  را  بیرون  کـرده‌اند،  و  با  او  جنگیده‌اند،  و  بر  سر  راه  دعوت  او  ایستاده‌اند  و کینه‌توزانـه  از  آن  جلوگیری  کرده‌اند  .  .  .  هنگامی‌ که  پیروزی  و  فتح  خدادادی  فرارسید،  شادمانی  پیروزی  را  فراموش  می‌فرماید،  و  برای  سپاسگزاری  خم  می‌گردد  و کرنش  می‌برد،  و  به  تسبیح  و  تقدیس  می‌پردازد،  و  حمد  و  سپاس  خدای  را  می‌گوید،  و  از  آستانه‌اش  طلب  آمرزش  می‌کند،  و  بیشتر  و  بیشتر  بر تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  طلب  آمرزش  و  استغفارش  می‌افزاید،  همان  گونه ‌که  روایتها  در  این  باره  نقل  می‌کنند  .  .  .  این  ادب  و  اخلاق‌،  ادب  و  اخلاق  اصحاب  و  یاران  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ بعد  از  او  می‌گردد،  خداوند  جملگی  ایشان  را  ببخشاید  و  رضایت  خود  را  شامل  آنان  فرمایاد!

بشریّت  در  پرتو  ایمان  به  خدا  این‌ گونه  اوج  می‌گیرد  و  والا  می‌گردد،  و  این‌ گونه  درخشان  و  رخشان  می‌شود  و  به  پرواز  درمی‌آید  و  بال  و  پر  می‌گیرد،  و  این‌ گونه  به  عظمت  و  قدرت  و  آزادگی  می‌رسد  .  .  .

*