تفسیر سورۀ مرسلات مکّی و 50 آیه است

سورۀ  مرسلات  مکّی  و  50  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم  .

(وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا (١)فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا (٢)وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا (٣)فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا (٤)فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا (٥)عُذْرًا أَوْ نُذْرًا (٦)إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ (٧)فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (٨)وَإِذَا السَّمَاءُ فُرِجَتْ (٩)وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ (١٠)وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ (١١)لأیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ (١٢)لِیَوْمِ الْفَصْلِ (١٣)وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ (١٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (١٥)أَلَمْ نُهْلِکِ الأوَّلِینَ (١٦)ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِینَ (١٧)کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (١٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (١٩)أَلَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (٢٠)فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ (٢١)إِلَى قَدَرٍ مَعْلُومٍ (٢٢)فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ (٢٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٢٤)أَلَمْ نَجْعَلِ الأرْضَ کِفَاتًا (٢٥)أَحْیَاءً وَأَمْوَاتًا (٢٦)وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَیْنَاکُمْ مَاءً فُرَاتًا (٢٧)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٢٨)انْطَلِقُوا إِلَى مَا کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (٢٩)انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ (٣٠)لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ (٣١)إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ (٣٢)کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ (٣٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٣٤)هَذَا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ (٣٥)وَلا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ (٣٦)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٣٧)هَذَا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاکُمْ وَالأوَّلِینَ (٣٨)فَإِنْ کَانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ (٣٩)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٤٠)إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَعُیُونٍ (٤١)وَفَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ (٤٢)کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٤٣)إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (٤٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٤٥)کُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِیلا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ (٤٦)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٤٧)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (٤٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٤٩)فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ) (٥٠)

این  سوره  دارای  سیماهای  تند  و  تیز  است‌.  صحنه‌های  خشنی  دارد.  آهنگ  بلندی  در  آن  طنین‌انداز  است‌.  انگار  این  سوره  تازیانه‌های ‌گزنده‌ای  از  آتش  است‌.  این  سوره  انگار  دل  را  برای  محاکمۀ  هراسناکی  نگاه  می‌دارد.  آنجا که  سیلابی  از  پرسشها  و  انکارها  و  تهدیدها  را  روان  می‌دارد،  و  آنها  را  بسان  تیرهای  پیکاندار  سفت  و  سخت  به  دل  فرومی‌برد!

این  سوره  صحنه‌های  دنیا  و  آخرت  را  به  تماشا  می‏‎گذارد.  حقائق  جهان  هستی  و  نفس  انسان  را  نشان  می‌دهد.  منظره‌های  هو‌ل  و  هراس  و  عذاب  و  عقاب  را  در  مقابل  دیدگان  نگاه  می‌دارد،  و  آن ‌گونه ‌که  لازم  است  به  تماشا  درمی‌آرد.  به  دنبال  هر  صحنه  و  منظره‌ای  با  پیروی  دل‌ گناهکار  را  برمی‌تابد  و  تافته  می‌دارد که  انگار  شعله‌ای  از  آتش  است‌:

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٣٤)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

این  پیرو  ده  بار  در  این  سوره  تکرار  می‌گردد.  در  آن  آهنگش  یکسان  و  همسان  است‌،  و  مناسب‌ترین  پیرو  برای  سیماهای  تند  و  تیز،  و  برای  صحنه‌های  خشن‌،  و  برای  آوا  و  نوای  بلند  و  شدید  این  سوره  است‌.  این  پیرو  تکراری  و  یکسان‌،  ما  را  به  یاد  پیرو  تکراری  و  همسان  سورۀ  «‌الرحمن‌»  می‌اندازد،  پیروی‌ که  به  دنبال  نشان  دادن  هر  نعمتی  از  نعمتهای  یزدان‌ که  به  بندگان  داده  شده  است  قرار  می‌گیرد:

  (فَبِأَیِّ آلا رَبّکُما تُکذّبان؟)

پس  کدامین  نعمت  از  نعمتهای  پروردگارتان  را  تکذیب  و  انکار  می‌کنید؟‌!.

همچنین  ما  را  به  یاد  پیرو تکراری  و  همسانی  در  سورۀ  «‌قمَر»  می‌اندازد که  به  دنبال  هر  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  عذاب  ذکر  می‌شود:

(فکیف کان عذابی و نذر ?).

آیا  عذاب  و  عقاب  من‌،  و بیم  دادنها  و برحذرداشتنهای  من  (‌در  بارۀ  مخالفان‌)  چگونه  و  به  چه  منوالی  بوده  است‌؟‌!.

تکرار  این  پیرو  بدین ‌گونه  بدین  سوره  نشانۀ  ویژه‌ای‌،  و  مزۀ  جداگانه‌ای  می‏بخشد،  مزۀ  تند  و  تیزی  .  .  .

بندهای  این  سوره  و  فاصله‌های  آن‌، ‌کوتاه  و  تند  و  خشن‌،  و  با  قافیه‌های  متعدّد،  و  هر  بندی  با  قافیه‌ای‌،  پیاپی  می‌گردد  و  به  دنبال  یکدیگر  می‌آید.  روند  سخن  در  بعضی  اوقات  به  برخی  از  قافیه‌ها  پیاپی  برمی‏گردد.  احساس  انسان  این  بندها  و  فاصله‌ها  و  قافیه‌ها  را  با  نیش  ویژه‌اش  و  با  خشونت  ویژه‌اش  یکی  پس  از  دیگری  دریافت  می‌دارد.  هنوز  از  زیر  پتک  ضربه‏ای  برنخاسته  است  پتک  ضربۀ  دیگری  با  همان  خشونت  و  با  همان  شدّت  فرود  می‌آید.

از  همان  سرآغاز  سوره‌،  هو‌ا  طوفانی  و آشفته  با  صحنۀ  بادها  یا  فرشتگان  است‌:

(وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا (١)فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا (٢)وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا (٣)فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا (٤)فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا (٥)عُذْرًا أَوْ نُذْرًا) (٦)

سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌توسط  جبرئیل‌،  پیاپی  بر  محمّد)  فرو فرستاده  می‌شود!  برای  پخـش  خوبیها  و  نیکیها.  و  سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌سائر  ادیان  را)  سخت  درهم  نوردیده  و  منسوخ  می‌کنند!  و سوگند  به ‌آیه‌هائی  که  (‌حکمت  و  هدایت  را  در  دل  جهانیان‌)  به  گونۀ  گسترده‌ای  پخش  می‌کنند!  و  سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌حقّ  و  باطل  را )  کاملاً  از  هم  جدا  می‌سازند!  و  سوگند  به  آیه‌هائی  که  یاد  (‌خدا)  و  پند  و  اندرز  (‌آسمانی‌)  را  (‌به  مردم‌)  می‌رسانند!  برای  (‌اتمام  حجّت  با  بندگان  و  رفع‌)  عذر،  و  بیم  دادن  (‌ایشان  از  عذاب‌)‌. (‌مرسلات‌/1-6‌)

 این  افتتاح  با  فضای  سوره  و  سایه‌ روشن  آن ‌کاملاً سازش ‌دارد.

قرآن  در  این  باب،  روش  ویژه‌ای  در گزینش  چهارچو‌بی  برای  صحنه‌ها  در  برخی  از  سوره‌ها  بسان  این  نوع  صحنه‌ها  و  قوّت  آنها  دارد  .  .  .  این  نمونه‌ای  از آنها  است‌،  همان ‌گو‌نه‌ که  چهارچوبی  را  از  چاشتگاه  و  شب  وقتی‌ که  همه  جا  را  فرا می‌گیرد،  برای  صحنه‌های  رعایت  و عنایت  و  مهر  و  عطوفت  و  پناه  دادن  و  در کنف  حمایت  خـود گرفتن  ساخته  است  در  سورۀ  «‌‌ضحی‌«‌.  و  چهارچوبی  از  اسبان  تازنده‌ای  ترتیب  داده  است ‌که  نفس ‌زنان  و  شیهه ‌کشان‌ گرد  و  خاک  برمی‌انگیزند،  برای  صحنه‌های  زیر  و  رو گـردیدن‌ کـورها  و  زنده  شدن  مرده‌ها  و  فراچنگ  آوردن  هر آنچه  در  سینه‌ها  است‌.  در  سورۀ  «‌عادیات‌«  .  .  .  جز  اینها  موارد  و  مطالب  در  این  زمینه  زیاد  است‌.^[1]

هر  بندی  از  بندهای  ده‌ گانۀ  سوره‌،  پس  از  این  سرآغاز،  چرخش  و گردشی  یا کوچ  و  سفری  در جهان  می‌آغازد،  و  این  سوره  همراه  با  آن  به  مساحتها  و  پهنه‌های  گسترده‌ای  از  اندیشه‌ها  و  احساسها  و  خاطره‌ها  و  تأثیرپذیریها  و  پاسخگوئیها  تبدیل  می‌شود  .  .  .  مساحتها  و  پهنه‌هائی ‌که  بسیار گسترده‌تر  از  مساحتها  و  پهنه‌های  واژه‌ها  و  عبارتها  است‌.  انگار  این  مساحتها  و  پهنه‌ها  تیرهائی  است‌ که  به  سوی  جهانهای  پراکنده  و گو‌ناگو‌ن  اشاره  می‌نماید.

چرخش  و گردش  نخستین  در  میان  صحنه‌های  روز  قضاوت  و  داوری  می‌آغازد.  صحنه‌هائی  هستند که  دگرگو‌نیهای  هولناک  هستی  را  به  تصویر  می‌کشند،  دگرگونیهائی ‌که  در  آسمان  و  زمین  درمی‌گیرد.  این  هم  همان  موعدی  است ‌که ‌کار  پیغمبران  در  آن  به  پایان  می‌آید،  و  حساب  و کتابشان  با  مردمان  می‌آغازد:

(فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (٨)وَإِذَا السَّمَاءُ فُرِجَتْ (٩)وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ (١٠)وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ (١١)لأیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ (١٢)لِیَوْمِ الْفَصْلِ (١٣)وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ (١٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (١٥)

هنگامی  که  ستارگان  محو  و  تاریـک  می‌گردند.  و  هنگامی  که  آسمان  شکافته  می‏‎گردد.  و  هنگامی  که  کوه‌ها  برکنده  و  پراکنده  می‌گردند.  و  هنگامی  که  برای  پیغمبران  تعیین  وقت  می‏‎گردد  (‌تا  برای  ادای  شهادت  بر  مـلّت  خود  حاضر  شوند  .  .  .  این  کارها)  برای  چه  روزی  پس  انداخته  و  در نظر  گرفته  شده‌اند؟  برای  روز  قضاوت  (‌در  میان  مردم‌)  و  جدائی  انـداختن  (‌مـیان  حقّ  و  باطل‌،  و  صفوف  مؤمنان  از  صفوف  کافران‌،  و  نیکوکاران  از  بدکاران‌،  و  بالأخره  بهشتیان  از  دوزخیان‌)‌.  تو  چه  می‌د‌انی  رو‌ز  د‌اوری  و  جدائی  چیست‌؟  د‌ر  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.(مرسلات/8-15)                           

چرخش  و گردش  دوم  در  مـیان  محلّهای  نقش  زمـین  شدنهای  گذ‌شتگان‌،  و  اشاره  به  قوانین  و  سنن  خدا  در  بارۀ  تکذیب‌کنندگان  است‌:

(أَلَمْ نُهْلِکِ الأوَّلِینَ (١٦)ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِینَ (١٧)کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (١٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ)(١٩)

آیا  ما  پیشینیان  (‌تکذیب‌کننده‌)  را  نابود  نسـاخته‌ایم‌؟  سپس  پسینیان  را  به  دنبالشان  روانه  نکرده‌ایـم‌؟  مـا  با  گناهکاران  چنین  رفتار  می‌کنیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.                                     (‌مرسلات‌/16-19) 

چـرخش  و گردش  سـوم  در  بارۀ  پیدایش  نخستین  می‌آغازد،  و  به  تقدیر  و  تدبیری  اشاره  می‌کند که  انسان  را  می آفریند:

(أَلَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (٢٠)فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ (٢١)إِلَى قَدَرٍ مَعْلُومٍ (٢٢)فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ (٢٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٢٤)

آیـا  ما  شما  را  از  آب  حقیر  و  ناچیزی  (‌به  نام  منی‌)  نیافریده‌ایم‌؟  و  آن  را  در  جایگاهی  استوار  قرار  داده‌ایم  (‌که  رحم  مادر  است  و  آن  اندازه  مناسب  و  جالب  و  عجیب  است  که  هر  انسانی  را  در  شگفتی  فرو  می‌برد)  تا  مدّت  زمانی  مشـخّص  (‌که  دوران  ماندگاری  در  شکم  پایان  می‏‎گیرد،  و  روز  ولادت  فرا می‌رسد)‌.  ما  تـوانائی  (‌این  کار  را)  داشته‌ایـم  (‌که  از  نطفۀ  ناچیز  و  حقیری  چنان  انسان  شریف  و  کاملی  بسازیم‌)  و  ما  بهترین  توانا  بوده  و  هستیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!. (مرسلات/20-24)

چرخش  و گردش  چهارم  در  بارۀ  زمینی  می‌آغازد که  فرزندان  خود  را  دربر  می‏‎گیرد  و  در  خود  جای  می‌دهد،  وقتی  که  زنده‌اند  و  زمانی  که  می‌میرند.  زمین  فرزندان  خود  را  روی  سطح  خویش  قرار  و  آرام  می‌بخشد  و  آبی  را  در  دسترسشان  می‌گذارد که  زندگی  می‏بخشد  و  مایۀ  حیات  است‌:

(أَلَمْ نَجْعَلِ الأرْضَ کِفَاتًا (٢٥)أَحْیَاءً وَأَمْوَاتًا (٢٦)وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَیْنَاکُمْ مَاءً فُرَاتًا (٢٧)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٢٨)

آیا  ما  زمین  را  گردآورنده  (‌مردمان  در  حال  حیات  بر  روی  خود،  و  در  حال  ممات  در  دل  خود)  نساخته‌ایم‌؟  هم  در  حال  حیات  و  هم  در  حال  ممات‌؟  و  در  آن  کوه‌های  استوار  و  بلند  پدید  نیاورده‌ایم‌،  و  از  آب  گوارا  به  شما  ننوشانده‌ایم‌؟  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان!.(مرسلات/25-28 )

چرخش  و گردش  پنجم  می‌آغازد  با  تکذیب‌کنندگان  و  آنچه  در  روز  قضاوت  از  عذاب  و  عقاب  و  سرکوفت  و  سرزنش  بدیشان  می‌رسد:

(انْطَلِقُوا إِلَى مَا کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (٢٩)انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ (٣٠)لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ (٣١)إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ (٣٢)کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ (٣٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٣٤)

(‌بدانان  گفته  می‌شود)  به  سوی  همان  چیزی  رهسپار 

شوید  که  پیوسته  دروغش  می‌شمرید.  بروید  به  سوی  سایۀ  سه  شاخۀ  (‌دودهای  خفقان‌آور  آتش‌)‌.  نه  سایه‌دار  خنک  و  آسایش‌ بخشی  است‌،  و  نه  از  سو زندگی  شعله‌های  آتش  جلوگیری  می‌کند  (‌چرا  که  خود  بـرخاسته  از  آتش  است‌)‌.  آتشـی  که  (‌چنین  دود  مرگباری  از  آن  برمی‌خیزد)  آتشپاره‌هائی  از  خـود  بیرون  می‌دهد  که  انگار  کوشک  (‌بزرگ  و  برافراشته‌ای‌)  هستند.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.(‌مرسلات‌/29-34)

 چرخش  و گردش  ششم  و  هفتم  هنگامی  با  موضعگیری  تکذیب‌کنندگان‌،  و  سرکوفت  و  سرزنش  و  خوار  داشتن  و  پست  نمودن  بیش  از  پیش  ایشان  است‌:

(هَذَا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ (٣٥)وَلا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ (٣٦)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (٣٧)هَذَا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاکُمْ وَالأوَّلِینَ (٣٨)فَإِنْ کَانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ (٣٩)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٠)

امروز،  روزی  است  که  (‌تکذیب‌کنندگان  آیات  الهی  دم  نمی‌زنند  و)  سخن  نمی‏‎گویند  (‌چرا  که  خداوند  بر  دهانشان  مهر  سکوت  می‌نهد)‌.  و  بدیشان  اجازه  داده  نمی‌شود  تا  پوزش  بطلبند  و  عذرخواهـی  بکنند.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!  (‌بدیشان  گفته  مـی‌شود:  امروز،  روز  داوری  (‌در  میان  مردم‌)  و  جداسازی  (‌مؤمنان  از  کافران‌،  و  حقّ  از  باطل‌،  و  بالأخره  بهشتیان  از  دوزخیان‌)  است‌،  شما  را  بـا  همۀ  پیشینیان  گرد  آورده‌ایم‌.  اکنون  اگر  حیله  و  چاره‌ای  (‌برای  گریز  از  چنگال  عقاب  و  عذاب  من‌)  دارید،  نسبت  به  من  انجام  دهید  (‌و  با  هر  طرح  و  نقشه‌ای  که  می‌توانـد  خویشتن  را  از  دست  مـن  برهانید!)  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!. (مرسلات/35-40) 

چرخش  و گردش  هشتم  با  پرهیزگاران  می‌آغازد،  و  به  سخن  گفتن  از  نعمتهائی  می‌پردازد  که  برایشان  آماده  گردیده  است‌:

(إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَعُیُونٍ (٤١)وَفَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ (٤٢)کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٤٣)إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (٤٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٥)

پر‌هیزگاران  در  زیر  سایه‌ها  در  کنار  چشمه‌سارانند.  و  در  میان  میوه‌هائی  که  بخواهند  و  آرزو  کنند.  در  برابر  کارهائی  کـه  می‌کرده‌اید،  خوش  بخورید  و  خوش  بنوشید،  گوارا  باد.  ما  این  گونه  بـه  نیکوکاران  پاداش  می‌دهیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.(مرسلات/41-45)

چرخش  و گردش  نهم  نگاه  گذرائی  به  تکذیب‌کنندگان  است  در  موقعیّت  سرکوفت  زدن  و  سرزنش ‌کردنی ‌که  پیدا  کرده‌اند:

(کُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِیلا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ (٤٦)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٧)

(‌در  این  حند  روز  کوتاه  دنیا)  کمی  بخورید  و  چندی  لذّت  ببرید  (‌ولی  بدانید  که  عذاب  الهی  در  انتظار  شما  است‌،  چرا  که‌)  شما  گناهکارید.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذ‌یب‌کنندگان‌!. (مرسلات/46و47)                             

 چرخش  و گردش  دهم  نگاه‌ گذرائی  به  تکذیب کنندگان  انداخته  می‌شود  در  موقعیّت  تکذیب ‌کردنی‌ که  سرگرم  آن  هستند:

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (٤٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٩)

(‌چنان  از  بادۀ  غرور  سرمست  هستند  که‌)  وقتی  بدانان  گفته  می‌شود:  (‌در  برابر  اوامر  و  نواهی  الهی‌)  خضوع  کنید  و  کرنش  ببرید  خضوع  نمی‌کنند  و  کرنش  نمی‌برند!  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذ‌یب‌کنندگان‌!.  (‌مرسلات‌/48و49) 

در  پایان  این  چرخشها  و گردشها  و  عرضه‌ کردنها  و  نشان  دادنها  و  نیش  زدنها  و  نیشگون ‌‌گرفتنها  و  آواها  و  نواها،  این  چنین  سخنی‌ گفته  می شود:

(فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ) (٥٠)

(‌اگر  به  قرآن  که  دلائل  صدق  و  نشانه‌های  حقّانیّت  آن  در  تمام  آیات  و  تعبیراتش  آشکا‌ر  است‌،  ایمان  نیاورید)  پس  به  کدام  سخن  دیگر  -‌ غیر  از  قرآن  -‌ ایمان  می‌آورید؟‌.  (‌مرسلات‌/ 50) 

بدین  روال  و  بر  این  منوال‌،  دل  با  روند  تند  و  سریع  این  سوره  به  پیش  می‌رود.  انگار  با  آهنگ  و  تصویرها  و  صحنه‌های  این  سوره  زبان  بیرون  می‌کشد  و  نفس  نفس  زنان  راه  می‌سپرد.  حقائق  موضوعی  این  سوره،  د‌ر  سوره های  دیگر  قرآن  -  به  ویژه  در  سوره های  مکّی  -  تکرار گردیدداند.  امّا  حقائق  قرآنی  از  جوانب  متعدّد،  و  در  پرتوهای  مختلف‌،  و  با  طعمها  و  مزه های  متفاوت‌،  برابر  حالتهای  روانی‌ای  که  با  آنها  رویاروی  می‌شوند،  و  مطابق  راه‌های  ورود  به  دلها،  و  موافق  با  احوال  و  اوضاع  درونها که  نازل ‌کنندۀ  این  قرآن  بر پیغمبر خود  از  آنها  آگاه  است‌،  عرضه  می‌گردند.  در  هر  حالتی  حقائق  قـرآنی  تازه  جلوه‌گر  می‌آیند،  زیرا  در درونها  پاسخگوئیهای  تازه‌ای  را  به  جوش  و  خروش  می‌اندازند.

در  این  سوره  صحنه‌های  دوزخ  تازگی  دارد.  با  این  صحنه‌ها  به  رویاروئی  تکذیب‌کنندگان  رفتن  تازگی  دارد.  در  شیوۀ  نشان  دادن  و  مخاطب  قرار دادن  به  ط‌ور  کلّی  تازگی  وجود  دارد.  بدین  جهت  شخصیّت  ویژه‌ای  این  سوره  پیدا  می‌کند.  سیماها  و  نمادهای  تند  و  تیزی  دارد.  مزۀ  تیزی  دارد،  آهنگ  نفس ‌نفس  زنانی  دارد!

هم  اینک  این  سوره  را  در  روند  قرآنی  خودش  شرح  و  بسط  می‌دهیم  و  به  تفصیل  از  آن  سخن  می‌گوئیم‌:

*

(وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا (١)فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا (٢)وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا (٣)فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا (٤)فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا (٥)عُذْرًا أَوْ نُذْرًا (٦)إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ) (٧)

سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌توسط  جبرئیل‌،  پیاپی  بر  محمّد)  فرو فرستاده‌ می‌شود!  برای  پخش  خوبیها و نیکیها! و  سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌سائر  ادیان  را)  سخت  درهم  نوردیده‌ و  منسوخ ‌می‌کنند!  و سوگند  به ‌آیه‌هائی  کـه  (‌حکمت‌ و  هدایت  را در دل  جهانیان‌)  به  گونۀ  گسترده‌ای پخش ‌می‌‌کنند! و سوگند به ‌آیه‌هائی ‌که ‌(‌حق ‌و باطل ‌را)  کاملاً از  هم  جدا  می‌سازند!  و سوگند  به‌ آیه‌هائی  که  یاد  (‌خدا)  و  پند  و  اندرز (‌آسمانی‌)  را  (‌به  مردم‌)  می‌رسانند!  برای  (‌اتمام  حجّت  با  بندگان  و  رفع‌)  عذر،  و  بیم  دادن  (‌ایشـان  از  عذاب‌)‌.  قطعاً  چیزی  که  از  آن  بیم  داده  می‌شوید  (‌و  قیامت  نام  دارد)  به  وقوع  می‌پیوندد.

مسأله‌،  مسألۀ  قیامت  است‌.  قیامتی ‌که  تصوّر  وقوع  آن  برای  مشرکان  سخت  بود.  این  است‌ که  قرآن  مجید  قیامت  را  برایشان  در  جاهای‌ گوناگون  با  تأکیدهای  گوناگون  مؤکّد  می‌سازد.  عنایت‌ کردن  به  استقرار  بخشیدن  این  مسأله  در  خردهایشان‌،  و  بر جای  داشتن  آن  در  دلهایشان‌،  یک  مسألۀ  ضروری  است‌،  و  لازم  است  برای  ساختار  عقیده  بر  اصول  و  ارکان  خود  در  درونها  بدان  توجّه  شود. گذشته  از  آن  برای  تصحیح  میزانها  و  معیارهای  ارزشها  در  سراسر  زندگانی  آنان  بدان  اهمّیّت  داده  شود.  چه  اعتقاد  به  روز  قیامت  سنگ  زیربنا  در  عقیدۀ  آسمانی  است‌.  همچنین  سنگ  زیربنا  در  جهان‌بینی  زندگی  بشری  است‌.  در  زندگانی  این  جهان  همه  چیز  به  مسألۀ  قیامت  برمی‌گرد‌د،  و  تصحیح  میزانها  و  معیارها  و  ارزشها  در  بارۀ  هر  چیزی  بدان  ارجاع  داده  می‌شود  .  .  .  بدین  خاطر  است  مسألۀ  قیامت  این  همه  تلاش  و کوشش  فراوان  را  می‌طلبیده  است  تا  در  دلها  و  خردها  جایگزین  و  مستقرّ  شود.

یزدان  سبحان  در  سرآغاز  این  سوره  سوگند  یاد  می‌کند  بر  این‌ که  وعده‌ای ‌که  به  قیامت  داده  می‌شود  حتماً  روی  می‌دهد  و  قیامت  واقع  می‌شود.  ساختار  سوگند  پیش  از  هر چیز  بیانگر  این  است  آنچه  خدا  بر  آن  سوگند  یاد  می‌کند  ناشناخته‌ای  از  ناشناخته‌های  نهان  در  دل  غیب‌،  و  از  جملۀ  نیروهای  پنهان  آن  و  مؤثّر  در  این  جهان  و  در  زندگانی  انسانها  است‌. گذشتگان  در  بارۀ  حقیقت  مدلول  و  مفهوم  واژه‌های  مرسلات  و  عاصفات  و  ناشرات  و  فارقات  و  ملقیات‌،  اختلاف  نظر  داشته‌اند.  بعضیها  گفته‌اند:  مراد  همۀ  بادهای‌ گوناگو‌ن  است‌.  بعضیها  هم  گفته‌اند:  مراد  همۀ  فرشتگان  است‌.  برخیها  نیز گفته‌اند:  بخشی  از  مدلول  و  مفهوم  این  واژه‌ها  بادها،  و  بخشی  از  آن  فرشتگان  است  .  .  .^[2] بدین  لحاظ  روشن  است  این  واژه‌ها  و  مدلولها  و  مفهومهای  آنها  پیچیدگی  داشته  و  مبهم  و  نامشخّص  است‌.  این  پیچیدگی  و  ابهام  سزاوار  سوگند  یاد کردن  بدانها  بر  امر  غیبی  پنهان  و  نهان  در  علم  یزدان  است‌.  این  امر  غیبی  روی  می‌دهد  و  واقع  می‌گردد  همان‌ گونه ‌که  این  مدلولها  و  مفهومهای  غیبی  در  زندگی  انسانها  روی  می‌دهند  و  واقع  می‌گردند  و  مؤثّر  هستند. 

(وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا) (١)

سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌توسط  جبرئیل‌،  پیاپی  بر  محمّد)  فرو فرستاده  می‌شود!  برای  پخش  خوبیها  و  نیکیها. 

از  ابو هریره  روایت  شده  است ‌که  مرسلات‌،  فرشتگانند.  همین  معنی  از  مسروق‌،  ابوضحی‌،  مجاهد  در  یکی  از  روایات‌،  سدی‌،  ربیع  پسر  انس‌،  و  ابوصالح  در  روایتی‌،  نقل‌ گردیده  است  .  .  .  با  توجّه  بدین  نظریّه‌،  معنی  چنین  می‌شود:  سوگند  به  فرشتگانی ‌که  پیاپی  فرستاده  می‌شوند،  بدان گونه  که  انگار  یالهای  اسبان  در  وقت  حرکت ‌کردن  و  پیاپی  قرار گرفتن  هستند.

ابوصالح  در  بارۀ  عاصفات  و  نـاشرات  و  فارقات  و  ملقیات‌،‌ گفته  است‌:  آنها  فرشتگانند.

از  ابن  مسعو‌د  روایت  شده  است‌:  «‌المرسلات  عرفاً‌»‌  بادها  هستند  .  .  .  با  توجّه  بد‌ین‌  گفته‌،  معنی  چنین  می‌شود:  بادها  پیاپی  روانه  می‌شوند  بسان  یالهای  اسبان  در  امتداد  پیکر  و  پیاپی  همدیگر  قرار  می‏‎گیرند  و  ردیف  می شوند.  ابن  مسعو‌د  در  بارۀ  «‌العاصفات  عصفاً  و  النّاشرات  نشراً‌»  نیز  همین  را گفته  است‌.  ابن  عبّاس  و  مجاهد  و  قتاده  و  ابوصالح  در  روایتی  بر  این  نظریّه‌اند.  ابن  جریر  در  بارۀ  «‌المرسلات  عرفاً‌»  ایستاده  است  و  گفته  است‌:  آیا  مراد  فرشتگان  یا  بادها  است‌؟  آن‌ گاه ‌گفته  است‌:  قطعاً  عاصفات  بادهایند.  همچنین  ناشرات  هم  بادهایند که  ابرها  را  در  نواحی  آسمان  پراکنده  می‌کنند.  از  ابن  مسعو‌د  روایت  است‌:

(فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا (٤)فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا (٥)عُذْرًا أَوْ نُذْرًا) (٦)

و  سوگند  به  آیه‌هائی  که  (‌حقّ  و  باطل  را)  کاملاً  از هم  جدا  می‌سازند!  و سوگند  به  آیه‌هائی  که  یاد  (‌خدا)  و پند  و  اندرز  (‌آسمانی‌)  را  (‌به  مردم‌)  می‌رسانند!  برای  (‌اتمام  حجّت  با  بندگان ‌و رفع‌)  عذر،  و بیم  دادن  (‌ایشـان  از  عذاب‌).

مراد  فرشتگان  است‌.  همچنین‌:  ابن  عبّاس‌،  مسروق‌،  مجاهد،  فتاده،  ربیع  پسر  انس‌،  سدی‌،  و  ثوری‌،  بدون  اختلاف  این  را گفته‌اند.  زیرا  فرشتگان  فرمان  یـزدان  را  برای  پیغمبران  می‌آورند،  و  بدین  وسیله  حقّ  و  باطل  را  جدا  می‌کنند.  وحی  بر  پیغمبران  نازل  می‌کنند،‌ که  در  این  وحی  هم  معذور  داشتن  مردمان  نهفته  است  و  هـم  بیم  دادن  ایشان‌.

ما  ملاحظه  می‌کنیم ‌که  در  مجهول  داشتن  و  نهان  و  پنهان  کردن  این  اموری‌ که  بر آنها  سوگند  خورده  شده  است‌،  هول  و  هراسی  مورد  نظر  است‌.  بسان  هـمان  هول  و  هراسی ‌که  وجود  دارد  در:

  (و ا‌لذّاریات  ذ‌رواً  )  .

سوگند  به  بادها!  که‌ (‌ابرها را  برمی‌انگیزند و به  این  سو  و به ‌آن  سو برابر فرمان  یزدان  می‌برند  و) ‌به  سرعت  پراکنده  می‌دارند.(ذاریات/1)                                    

( و  النّازعات  غَرفاً  ). 

سوگند  به‌ همۀ  چیزهائی‌ که ‌(‌نیروئی  بدانها داده ‌شده  است  که  بدان  اشیاء  را  از  قرارگاه  خود)  کاملاً  برمی‌کنند  و  بیرون  می‌کشند!.                                 (نازعات/1) 

و.  .  .

این  اختلاف  در  بارۀ  آنها  دلیل  مبهم  بو‌دن  آنها  است‌.  این  مبهم  بودن  هم  عنصری  در  آنها  و  در  این  جایگاه  است‌.  پیام  مختصری ‌که  در  اشاره  است‌،  نمایان‌ترین  چیز  در  این  مقام  است‌.  این  ابهام  خودش  احساس  و  شور  را  تکان  می‌دهد،  و  با  پیام  طنین  و  پیاپی  آمدن  آهنگ  و  با  سایه‌ روشنهای  مستقیمی ‌که  می‌اندازد،  زلزله‌ای  را  به  راه  می‌اندازد.  این  تکان  و زلزله  و  جنبش  و  لرزشی  را  که  در  نفس  انسان  پدید  می‌آورد،  شایان‌ترین  چیز  به  موضوع  سوره  و رویکرد  آن  است  .  .  .گذشته  از این‌،  هر بندی  از بندهای  این  سوره‌ جنبش  و  لرزشی  به  راه  می‌اندازد،  بسان ‌کسی ‌که‌ گلوی  فردی  را  بگیرد  و  او  را  سخت  تکان  دهد،  و  از  او  در  بارۀ ‌گناهی  بپرسد،  یا  از  او  نشانۀ  پدیداری  را  بپرسد  و  او  آن  را  انکار  بکند.  آن گاه  وی  را با  تهدید و بیم  رها سازد  .  .  .

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ).

در آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

* 

بعد  از  آن  تکان  سختی  در  صحنه‌های  دگرگون‌ گردیدۀ  جهان  در  روزی  درمی‌گیرند که  موعد  معیّنی  است  و  برای  پیغمبران  تعیین  شده  است  تا  حامل  رسالت  آنان  در  میان  جملگی  انسانها  نشان  داده  شود:

(فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (٨)وَإِذَا السَّمَاءُ فُرِجَتْ (٩)وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ (١٠)وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ (١١)لأیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ (١٢)لِیَوْمِ الْفَصْلِ (١٣)وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ (١٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (١٥)

هنگامی  که  ستارگان  محو  و  تاریک  می‌گردند.  و  هنگامی  که  آسمان  شکافته  می‏‎گردد.  و  هنگامی  که  کوه‌ها  برکنده  و  پراکنده  می‌گردند.  و  هنگامی  که  برای  پیغمبران  تعیین  وقت  می‏‎گردد  (‌تا  برای  ادای  شهادت  بر  ملّت  خود،  حاضر  شوند.  این  کارها)  برای  چه  روزی  پس  انداختـه  و  در نظر  گرفته  شده‌اند؟  برای  روز  قضاوت  (‌در  میان  مردم‌)  و  جدائی  انداختن  (‌میان  حقّ  و  باطل‌،  و  صفوف  مؤمنان  از  صفوف  کافران‌،  و  نیکوکاران  از  بدکاران‌،  و  بالأخره  بهشتیان  از  دوزخیان‌)‌.  تو  چه  مـی‌دانی  روز  داوری  و  جدائی  چیست‌؟  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

روزی  ستارگان  خاموش  می‌شوند  و  نور  آنها  از  میان  می‌رود،  و  آسمان  درز  برمی‏دارد  و  شکافته  می‏‎گردد،  و  کوه‌ها  برکنده  می‌شوند  و  به  صورت ‌گرد  و  غبار  درمی‌آیند  .  .  .  صحنه‌های  این  دگرگونی  جهانی  در  سوره‌های  گوناگون  قرآن  ذکر  شده  است‌.  هـمۀ  این  صحنه‌ها  اشاره  دارد  به  این ‌که  رشتۀ  گردن بند  این  جهان  دیدنی  از  هم  می‌گسلد،‌ گسستنی ‌که  همراه  با  تق  و  توق  و  نعره  و  غرّش  و  انفجارهای  هراس‌انگـیزی  است‌.  به  گونه‌ای‌ که  انسانها  همچون  چیزی  را  در  میان  رخدادهای  کوچکی  ندیده‌اند،  رخدادهائی  که  از  آنها  ترسیده‌اند  و  به  هراس  افتاده‌اند،  از  قبیل‌:  زلزله‌ها  و  آتشفشانیها  و  صاعقه‌ها  .  .  .  و  چیزهائی  از  این  دست  .  .  .  چه  این  چیزها  وقتی ‌که  با  هول  و  هراس  روز  قضاوت  و  جداسازی  حقّ  از  باطل  مقایسه  می‌گردد،  شبیه  به  بازیچه‌های  کودکان  است‌ که  در  جشنها  برپا  می‌دارند  و  ترقّه‌ها  پرت  می‌کنند  و  می‌ترکانند.  این  بازیچه‌ها  و  ترقّه‌ها  در  برابر  بمبهای  اتمی  و  ئیدروژنی  چه  چیزند،  زلزله‌ها  و  آتشفشانیها  و  صاعقه‌ها  در  برابر  تق  و  تاق  و  نعره  و  غرّش  و  انفجارهای  هراس‌انگیز  خرابی  و  ویرانی  جهان‌،  این  گونه‌،  و  بلکه  کم‌ترند.  این  هم  جز  مثالی  برای  نزدیک  کردن  قضیّه  به  ذهن  نیست  .  .  .  و  الّا  هول  و  هراسی‌ که  از  انفجار  این  جهان  و  از  پراکنده  شدن  و  فروپاشی  آن  پدیدار  می‌آید،  بسی  بالاتر  از  آن  است‌ که  به  تصوّر  انسان  درآید!

در کنار  این  هول  و  هراس  صحنه‌های  جهان‌،  این  سوره  کار  بزرگ  دیگری  را  عرضه  می‌دارد که  تا  روز  قیامت  روی  نمی‌دهد  .  .  .  آن  هم  موعد  پیغمبران  برای  نشان  دادن  حاصل  دعوت  است‌،  دعوت  خدا  در  زمین  در  طول  زندگانی  پیغمبران  .  .  .  چه  برای  پیغمبران  برای  چنین  روزی  تعیین  وقت  شده  است‌،  و  وعدۀ  ایشان  بدینجا  حواله  گردیده  است‌.  بدینجا  برسند  و  حساب  و کتاب  نهائی  کار  بزرگی  با  آنان  انجام  پذیرد که  بر  آسمانها  و  زمین  و کوه‌ها  برتری  دارد.  پیغمبران  بیایند  در  بارۀ  همۀ  مسائل  و  قضایائی  داوری‌ کنند که  در  زندگی  زمینی  بدانها  رسیدگی  نشده  است  و  پروندۀ  آنها  بسته  نشده  است‌.  بیایند  و  برابر  فرمان  خدا  در  بارۀ  مسائل  پرونده‌ها  قضاوت‌ کنند.  تا  حکم  نهائی  اعلان  و  اعلام  شود،  حکمی  که‌ گروه‌ها  و  نسلها  با  آن  رویاروی  می‌گردند  .  .  .

در  این  تعبیر  بیم  دادن  از  این ‌کار  بزرگ  است‌،  بیم  دادنی  که  اشاره  به  بزرگی  حقیقت  آن ‌کار  بزرگ  دارد،  آن  اندازه  بزرگ ‌که  از دائرۀ  درک  و  فهم  انسان  فراتر  است‌: 

(وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ (١١)لأیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ (١٢)لِیَوْمِ الْفَصْلِ (١٣)وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ) (١٤)

و  هنگامی  که  برای  پیغمبران  تعیین  وقت  می‏‎گردد  (‌تا  برای  ادای  شهادت  بر  ملّت  خـود  حاضر  شوند.  این  کـارها)  برای  چه  روزی  پس  انداخته  و  در نظر  گرفته  شده‌اند؟  برای  روز  قضاوت  (‌در  میان  مردم‌)  و  جدائی  انداختن  (‌میان  حقّ  و  باطل‌،  و  صفوف  مؤمنان  از  صفوف  کافران‌،  و  نیکوکاران  از  بدکاران‌،  و  بالأخره  بهشتیان  از  دوزخیان‌)‌.  تو  چه  می‌دانـی  روز  داوری  و  جدائی  چیست‌؟‌.

از  شیوۀ  تعبیر  پیدا  است  که  از کار  هراسناک  بزرگی  سخن  می‌رود.  زمانی‌ که  این  آهنگ  به  حسّ  و  شعور  رسید  و  ترس  و هراس  خود  را  بخشید،  ترس  و  هراسی  که  از  ترس  و  هراس  محو  و  نابود  شدن  ستارگان‌،  و  آسمان  تکّه  و  پاره  شده‌،  و کوه‌های  برکنده،  بالاتر  و  شگفت‌انگیزتر  است‌،  آهنگ  خوفناک  و  بیم  دادن  ترسناک  درمی‌رسد:

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (١٥)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

این  بیم  دادن  خداوند  چیرۀ  توانا  از  رویاروئی  هول  و  هراسی ‌که  بر  جهان  حاکم  می‌گردد،  و  از  جلالت  و  عظمتی‌ که  با  حضور  پیغمبران  در  مجلس  قضاوت  و  داوری  و  جدائی  حقّ  از  باطل  بر  جلسه  حاکم  می‌شود،  و  پیغمبران  واپسین  حساب  و کتاب  را  در  موعد  معیّن  و  مقرّرشان  پس  می‌دهند  .  .  .  این  بیم  دادن  در  این  وقت  مزۀ خود  را  و  ارزش  خود  را  و  تأثیر  پریشان‌کنندۀ  خوفناک  خود  را  می‏بخشد  .  .  .

.  *

روند  سخن  ایشان  را  از  این  چرخش  و گردش  در  میان  ترسها  و  هراسهای  روز  قضاوت  و  داوری  و  جدائی  حقّ  و  باطل  برمی‌گرداند،  و  آنان  را  به  محلهای  نقش  زمین  شدنهای ‌گذشتگان  پیشین  و  پسین  می‏‎برد  و  در  آنجا  به  چرخش  و گردش  وادارشان  می‌گرداند:

(أَلَمْ نُهْلِکِ الأوَّلِینَ (١٦)ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِینَ (١٧)کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (١٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (١٩)

آیا  ما  پیشینیان  (‌تکذیب‌کننده‌)  را  نابود  نساخته‌ایم‌؟  سپس  پسینیان  را  به  دنبالشان  روانه  نکرده‌ایم‌؟  ما  با  گناهکاران  چنین  رفتار  می‌کنیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

بدین  روال  و  بر  این  منوال  در  یک  ضربه  محلّهای  نقش  زمین  شدن  پیشینیان  آشکار  می‌شود،  آنجا که ‌گروه‌ها  و  دسته‌های  بی‌شمار  مردم  حضور  دارند.  در  یک  ضربه  هم  محلّهای  نقش  زمین  شدن  دیگران  آشکار  می‌شود،  آنجا  که  محلّهای  نقش  زمین  شدنها  تا  چشم‌ کار  می‌کند  پدیدار  می‏‎گردد،  و  دستها  و  پاها  و  اندامهای  فراوانی  آنجا  افتاده  است‌.  در  جلو  اینها  زبان  بیم  و  تهدید گویا  می‌شود  و  از  قوانین  و  سنن  خدا  سخن  می‌گو‌ید:

(کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ) (١٨)

ما  با  گناهکاران  چنین  رفتار  می‌کنیم‌.

این  قانون  است‌.  این  قانون  اجراء  می‌گردد  و  از  خطّ  سیر  خود کناره‌گیری  نمی‌کند  و  این  سو  و  آن  سو  نمی‌رود  .  .  .  در  همان  زمان ‌که  بزهکاران  انتظار  دارند  نقش  زمین  شوند  بدان ‌سان ‌که  پیشینیان  و  پسینیان  نقش  زمین  گردیده‌اند  و  هلاک  شده‌اند،  دعای  نابودی  درمی‌رسد،  و  تهدید  به  واویلا  به  میان  می‌آید:

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) .

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

*

از  چرخش  و گردش  در  محلّهای  نقش  زمین  شدنها  و  اندامهای  تکّه  و  پاره‌،  به  چرخش  و گردش  در  آفریدن  و  پدید  آوردن  و  زندگی  بخشیدن  می‌پردازد،  و  از  آنجا  هم  به  تقدیر  و  تدبیر کوچک  و  بزرگ  نگاهی  می‌اندازد: 

(أَلَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (٢٠)فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ (٢١)إِلَى قَدَرٍ مَعْلُومٍ (٢٢)فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ (٢٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٢٤)

آیـا  ما  شما  را  از  آب  حقیر  و  نـاچیزی  (‌به  نام  منی‌)  نیافریده‌ایم‌؟  و  آن  را  در  جایگاهی  استوار  قرار  داده‌ایم  (‌که  رحم  مادر  است‌،  و  آن  اندازه  مناسب  و  جالب  و  عجیب  است  که  هر  انسانی  را  در  شگفتی  فرو  می‌برد)‌.  تا  مدّت  زمانی  مشخّص  (‌که  دوران  ماندگاری  جنین  در  شکم  پایان  می‏‎گیرد،  و  روز  ولادت  فرامی‌رسد)‌.  ما  توانائی  (‌این  کار  را)  داشته‌ایم  (‌که  از  نطفۀ  ناچیز  و  حقیری  چنان  انسـان  شریف  و  کاملی  بسازیم‌)  و  ما  بهترین  توانا  بوده  و  هستیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

این ‌کوچ  و  سفری  در گسترۀ  پیدایش  دور  و  دراز  و  شگفت  و  شگرف  جنین  است‌.  روند  سخن  آن  را  در  اینجا  در  پسوده‌های  اندکی  خلاصه  می‌کند:  آب  حقیر  و  ناچیزی‌،  جای  دادن  او  در  قرارگاه  استوار  رحم‌،  تا  مدّت  زمان  مشخّصی  و  وقّت  معلومی‌.  و  .  .  .  در  برابر  این  اندازه‌گیری  روشن  در  آن  آفرینش  و  پیدایش‌،  و  مراحل  دقیق  آن‌،  پیروی  می‌آید  و  به  حکمت  والائی  اشاره  می‌نماید که  همه  چیز  را  با  قضا  و  قدر  خود  می‌پاید  و  با  استواری  مبارک  و  زیبای  خود  از  آن  محافظت  و  مراقبت  می‌نماید:

(فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ) (٢٣)

ما  توانائی  (‌این  کار  را)  داشته‌ایم  (‌که  از  نطفۀ  ناچیز  و  حقیری  چنان  انسان  شریف  و  کاملی  بسازیم‌)  و  ما  بهترین  توانا  بوده  و  هستیم‌.

در  برابر  تقدیر  و  تدبیری‌ که  چیزی  از  آن  نمی‌گریزد  و  به  در  نمی‌رود،  همان  تهدید  شناختۀ  پیشین  درمی‌رسد: 

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) .

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

*

آنگاه  چرخش  و گردشی  در  این  زمین  می‌آغازد،  و  تقدیر  و  تدبیر  خدا  را  بیان  می‌دارد که  در  آن  برای  زندگی  مردمان  است‌.  از  ویژگیهائی  سخن  می‌گوید که  خداوند  برای  رو به ‌راه  ساختن  و  میسّر  نبودن  این  زندگی  آنها  را  در  زمین  به  ودیعت  نهاده  است‌:

(أَلَمْ نَجْعَلِ الأرْضَ کِفَاتًا (٢٥)أَحْیَاءً وَأَمْوَاتًا (٢٦)وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَیْنَاکُمْ مَاءً فُرَاتًا (٢٧)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٢٨)

آیا  ما  زمین  را  گردآورنده  (‌مردمان  در  حال  حیات  بر  روی  خود،  و  در  حال  ممات  در  دل  خود)  نساخته‌ایم‌؟  هم  در  حال  حیات  و  هم  در  حال  ممات‌؟  و  در  آن  کوه‌های  استوار  و  بلند  پدید  نیاورده‌ایم‌،  و  از  آب  گوارا  به  شما  ننوشانده‌ایم‌؟  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.  آیا  ما  زمین  را گردآورندۀ  مردمان  نساخته‌ایم‌،  زمینی‌ که  فرزندان  خود  را  زنده  و  مرده  در  آغوش  می‏‎گیرد  و  به  آغوش  می‌کشد؟

(وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ ).

و  در  آن  کوه‌های  استوار  و  بلند  پدید  آورده‌ایم‌.  «‌شامخات‌«‌:  ثابت  و  استوار.  بلند  و  سر  به  فلک  کشیده‌.  بالای  قلّه‌ها  و  بلندی‏های  آن  ابرها گرد  می‌آیند،  و  از  ابرها  آب  شیرین  فرو می‌ریزد.  آیا  این‌ کارها  جز  در  سایۀ  قدرت  و  تقدیر،  و  حکمت  و  تدبیر  انجام  می‌پذیرد؟  .  . 

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) .

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

*

پس  از  نشان  دادن  این  صحنه‌ها،  و  پر  شدن  حسّ  و  شعو‌ر  از  تأثیرهائی ‌که  به  دل  و  درون  می‌ریزند،  روند  قرآنی  بدین  هنگام  ناگهانی  به  جایگاه  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  منتقل  می‌شود. کار  هراسناکی  را  در  بارۀ  بزهکاران  می‌شنویم‌.  دستور  می‌رسد  راه  خود  را  به  سوی  عذابی  در  پیش ‌گیرند که  در  دنیا  آن  را  تکذیب  می‌کردند  و  دروغ  می‌نامیدند.  این  دستور  با  سرکوب  و  سرکوفت  تلخی  و  با  رنجاندن  سختی  و  با  به  درد  آوردن  شدیدی  بدیشان  خطاب  می‌شود:

(انْطَلِقُوا إِلَى مَا کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (٢٩)انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ (٣٠)لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ (٣١)إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ (٣٢)کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ (٣٣)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٣٤)

بروید  به  سوی  سایۀ  سه  شاخۀ  (‌دودهای  خفقان‌آور  آتش‌)‌.  نه  سایه‌دار  خنک  و  آسایش ‌بخشی  است‌،  و  نه  از  سو زندگی  شعله‌های  آتش  جلوگیری  می‌کند.  (‌چـرا  که  خود  برخـاسته  از  آتش  است‌)‌.  آتشی  که  (‌چنین  دود  مرگباری  از  آن  برمی‌خیزد)  آتشپاره‌هائی  از  خود  بیرون  می‌دهد  که  انگار  کوشک  (‌بزرگ  و  برافراشتـه‌ای‌)  هستند.  آتشپاره‌هائی  که  انگار  (‌از  لحاظ  رنگ  و  حرکت  و  سرعت‌)  شتران  زردی  هستند.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

بعد  از گروگان  بودن  و  زندانی  بودن  در  روز  قضاوت  و  داوری  و  جدائی  حقّ  از  باطل  دور  و  دراز،  آزاد  و  رها  بروید.  امّا  به  کجا؟  آزاد  و  رها  بودنی  است  که‌ گروگان  بودن  و  زندانی  بودن  از  آن  بهتر  است‌:

(انْطَلِقُوا إِلَى مَا کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ) (٢٩)

بـروید  به  سوی  همان  چیزی  که  پـیوسته  دروغش  می‌نامیدید.

آهای‌!  آن  چیز  در  جلوتان  حـاضر  و  آماده  است  و  مـشاهده  می‌گر‌دد!

(انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ) (٣٠)

بروید  به  سوی  سایۀ  سه  شاخه‌ای  (‌از  دودی  که  از  بالای  سر  و  از  طرف  راست  و  از  طرف  چپ‌،  آنان  را  در  گام  خود  فرومی‌برد) ‌.

این  سایۀ  دود  دوزخ  است‌ که  زبانۀ  آن  در  سه  جهت  امتداد  می‏‎یابد.  ولی  سایه‌ای  است  که  شعله  از  آن  بهتر  است:

(لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ) (٣١)

نه  سایـه‌دار  خنک  و  آسایش ‌بخشی  است‌،  و  نه  از  سو زندگی  شعله‌های  آتش  جلوگیری  می‌کند.  (‌چرا  که  خود  برخاسته  از  آتش  است‌)‌.

این  سایه‌ای  است  که  خفه ‌کننده  و  داغ  و  سوزنده  است‌.  سایه  نامیدن  آن  ادامۀ  همان  ریشخند  پیشین  است‌.  سایه  انداختن  دود  آتش  خبر  از گرمی  و  تافتگی  دوزخ  می‌دهد.  بروید  و  حرکت  کنید.  خودتان  خواهید  دانست  به ‌کجا  خواهید  رفت‌.  آتشی  را  خواهید  شناخت ‌که  به  سوی  آن  می‌روید  و  بدان  می‌افتید.  لازم  نیست  از  آن  بام  برده  شود:

(إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ (٣٢)کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ) (٣٣)

 آتشی  که  (‌چنین  دود  مرگباری  از  آن  برمی‌خیزد)  آتشپاره‌هائی  از  خود  بیرون  می‌دهد  که  انگار  کوشک  (‌بزرگ  و  برافراشته‌ای‌)  هستند.  آتشپاره‌هائی  که  انگار  (‌از  لحاظ  رنگ  و  حرکت  و  سرعت‌)  شتران  زردی  هستند. 

شراره‌ها  و  شعله‌ها  پیاپی  می‌گردند  با  حجمی  بسان  اطاقهای  منزل  .  .  .  عربها  واژۀ  ‌«‌قصر»  را  به  خانه‌ای  می‌گفتند که  دارای  چند  اطاق  باشد.  لازم  نیست  واژۀ  قصر  به  خانه‌ای ‌گفته  شود که  بزرگ  و  وسیع  باشد.  خلاصه  مراد  قصر  امروزی  نیست ‌که  به  معنی‌ کاخ  است  .  .  .  این  شراره‌ها  و  شعله‌ها  وقتی  که  پیاپی  زبانه  می‌کشند  و  به  دنبال  همدیگر  قرار  می‌گیرند،  بدان  گونه  که  انگار  شتران  زردرنگی  هستند که  بروند  و  اینجا  و  آنجا  بچرند!  این  شراره‌ها  و  شعله‌ها  است‌،  خود  آتشی  که  شراره‌ها  و  شعله‌ها  از  آن  برمی‌خیزند  باید  چگونه  باشد؟‌!

در  لحظه‌ای‌ که  حسّ  و  شعور  بدین  هول  و  هراس  می‌اندیشد  و  غرق  اندیشیدن  در  بارۀ  آن  می‌شود،  پیرو  پیشین  درمی‌رسد:

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٣٤)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

روند  سخن  بعد  از  نشان  دادن  هول  و  هراس  محسوس  مادی  در  قالب  دوزخ‌،  به  تکمیل  صحنه  با  نشان  دادن  هول  و  هراس  معنوی  می‌پردازد،  هول  و  هراسی‌ که  خاموشی‌ گزیدن  و  سراپا  خشمگین  شدن  است‌:

(هَذَا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ (٣٥)وَلا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ) (٣٦)

امروز،  روزی  است  که  (‌تکذیب‌کنندگان  آیات  الهی‌،  دم  نمی‌زنند  و)  سخن  نمی‌گویند  (‌چـرا  که  خـداونـد  بر  دهانشان  مهر  سکوت  می‌نهد)‌.  و  بدیشان  اجازه  داده  نمی‌شود  تا  پوزش  بطلبند  و  عذرخواهی  بکنند.

هول  و  هراس  در  اینجا  در  سکوت  خوفناک‌،  و  در  سرکوبی  هراس‌انگیز،  و  در کرنش  ترس‌آوری  نـهان  و  پنهان  است‌ که  سخنی  در  لابلای  آن ‌گفته  نمی‌شود،  و  معذرتی  بیان  نمی‌گردد.  زمان  مجادله  بسر  رسیده  است‌،  و  وقت  عذر  تقصیری  نمانده  است‌:

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٣٧)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌.

روند  قرآنی  در  صحنه‌های  دیگری  از  حسرت  بردن  و  افسوس  خوردن  و  پشیمان  شدن  و  سوگند  یاد کردن  و  معذرت ‌خواهی  ایشان  سـخن  می‌گوید.  روز  دراز  و  طولانی  است‌،  هم  این  و  هم  آن  در  آن  صورت  می‌پذیرد،  همان‌ گونه‌ که  ابن  عبّاس  -  رضی ‌الله ‌‌عنهما  -  گفته  است‌.  ولی  در  اینجا  این  چیز  بر  سر  راه  افتادۀ  ساکن  و  خوفناک  را  ذکر  می‌کند،  به  مناسبت  جایگاه  همایش  همگان  در  برابر  یزدان‌،  و  سایه ‌روشنی‌ که  در  روند  سخن  است‌.

*

(هَذَا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاکُمْ وَالأوَّلِینَ (٣٨)فَإِنْ کَانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ (٣٩)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٠)

(‌بدیشان  گفته  می‌شود:‌)  امروز،  روز  داوری  (‌در  میان  مردم‌)  و  جداسازی  (‌مؤمنان  از  کافران  و  حقّ  از  باطل  و  بالأخره  بهشتیان  از  دوزخیان‌)  است‌،  شما  را  با  همۀ  پیشینیان  گرد  آورده‌ایم‌.  اکنون  اگر  حیله  و  چاره‌ای  (‌برای  گریز  از  چنگال  عقاب  و  عذاب  من‌)  دارید،  نسبت  به  من  انجام  دهید  (‌و  با  هر  طرح  و  نقشه‌ای  که  می‌توانید  خویشتن  را  از  دست  من  برهانید)‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

امروز  روز  قضاوت  و  داوری  و  جدائی  حقّ  از  باطل  است‌،  نه  روز  معذرت‌ خواهی  و  عذرآوری‌.  شما  را  با  جملگی  پیشینیان‌ گرد  آورده‌ایم‌.  اگر  تدبیری  دارید  بیندیشید،  و  اگر  چاره‌جوئی  می‌توانید  بکنید  چاره‌جوئی  کنید.  اگر  بر  انجام  چیزی  قدرت  و  توان  دارید،  انجام  دهید!  امّا  بدانید  هیچگونه  تدبیر  و  چاره‌جوئی  و  توانی  ندارید.  آنچه  توان ‌کرد  سکوت  خفه‌کننده  و  صدای  خشم  در گلو  شکسته‌ای  است  در  برابر  سرکوب  و  سرکوفت  دردناکی  که  دارید!

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٠)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌.

*

وقتی ‌که  صحنۀ  سرکو‌ب  و  سرکو‌فت  بزهکا‌ران  به  پایان  می‌آید،  به ‌پرهیزگاران  با تکریم  و تعظیم  خطاب  می‌شود:

(إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَعُیُونٍ (٤١)وَفَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ (٤٢)کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٤٣)إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (٤٤)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٥)

پرهیزگاران  در  زیر  سایه‌ها  در  کنار  چشمه‌سارانند.  و  در  میان  میوه‌هائی  که  بخواهند  و  آرزو  کنند.  در  برابر  کارهائی  که  می‌کرده‌اید،  خوش  بخورید  و  خوش  بنوشید،  گوارا  باد.  ما  این  گونه  به  نیکوکاران  پاداش  می‌دهیم‌.  در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.  پرهیزگاران  در  زیر  سایه‌هایند  .  .  .  این  بار  سایه‌های  واقعی  در  میان  است‌.  نه  سایه‌هائی‌ که  سه  شاخه  است  و  نه  سایه  می‌اندازد  و  می‌افکند  و  نه  از  حرارت  و گرما  رهائی  می‏بخشد  و  آسوده  می‏‎گرداند.  در  میان  چشمه‌ساران  آب  هستند  نه  در  میان  دودهای  خفه‌کننده  و  خفقان ‌آوری ‌که  تشنگی  سوزانی  را  پدید  می‌آورد:

(وَفَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ) (٤٢)

و  در  میان  میوه‌هائی  که  بخواهند  و  آرزو  کنند.

آنان‌ گذشته  از  این  نعمتهای  محسوس‌،  تکریم  و  بزرگداشت  از  طرف  خداوند  والامقام  می‏بینند،  آن  هم  تکریم  و  بزرگداشتی‌ که  در  برابر  دیدگان  مردمان  و  نزدیک  به  گو‌شهای  همگان  صورت  می‌پذیرد:

(کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٤٣)إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ) (٤٤)

در  برابر  کارهائی  که  می‌کرده‌اید،  خوش  بـخورید  و  خوش  بنوشید،  گوارا  باد.  ما  این  گونه  به  نیکوکاران  پاداش  می‌دهیم‌.

وای  چه  لطفی  این  تکریم  و  بزرگداشت  دارد!  تکریم  و  بزرگداشت  از  سوی  خداوند  والا  و  بزرگوار!

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٥)

در  آن  روز،  وای  به  حال  تکذیب‌کنندگان‌!.

این  هم  در  برابر  این  نعمتها  و  این  تکریم  و  بزرگداشتها  است‌!  تصدیق‌ کنندگان‌،  نعمت  و  لطف  و  تکریم  و  بزرگداشت  می‏بینند،  ولی  تکذیب‌کنندگان‌،  عذاب  و  عقاب  و  بدا  به  حالتان  می‌بینند!

*

در  اینجا  در  یک  نگاه  تند  و  گذر‌ا،  صفحۀ  ز‌ندگی  دنیائی‌ که در هم پیچیده شده است، در روند سخن نشان داده می شود، و ناگهان ما بار دیگر خود را در زمین می یابیم! و ناگهان می بینیم که سرکوب و سرکوفت و خوار داشتن و تحقیر کردن به بزهکاران رو می کند!

(کُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِیلا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ (٤٦)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٧)

( در این چند روز کوتاه دنیا) کمی بخورید و چندی لذّت ببرید ( ولی بدانید که عذاب الهی در انتظار شما است، چرا که ) شما گناهکارید. در آن روز، وای به حال تکذیب کنندگان!.

بدین منوال و بر این روال در دو بند پیاپی، و در دو صحنۀ عرضه شده ، دنیا و اخرت به هم می رسد و درهم می آمیزد. انگار هر دو تای آنها در یک زمان حاضر و آماده اند ، هر چند که فاصلۀ آنها زمانها و زمانها است. آن خطابی که در اخرت متوجّه پرهیزگاران می گردد، ناگهان در همین جهان متوجّه بزهکاران می شود! انگار بدیشان گفته می شود : فرق این دو موضع را ببینید...در این دنیا کمی بخورید و چندی لذّت ببرید، تا در آن دنیا محروم شوید و عذاب ببینید...

(وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٧)

در آن روز، وای به حال تکذیب کنندگان!.

*

سپس روند سخن از کار و بار مردمان ، شگفت زده صحبت می کند. آنان به سوی هدایت و رهنمون دعوت می شوند، ولی ایشان نمی شنوند و بدان پاسخ مثبت نمی دهند:

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (٤٨)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) (٤٩)

( چنان از بادۀ غرور سرمست هستند که ) وقتی بدانان گفته می شودL در برابر اوامر و نواهی خدا ) خضوع کنید و کرنش ببرید، خضوع نمی کنند و کرنش نمی برند! در آن روز، وای به حال تکذیب کنندگان!.

با وجود این که بدیشان این دید و دیدار داده می شود، و بدین گونه بیم داده می شوند و برحذر می گردند، ولی راستای راه عبادت و اطاعت را در پیش نمی گیرند، و به کژراهه می افتند و کژراهه می سپرند.

(فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ) (٥٠)

( اگر به این قرآن که دلائل صدق و نشانه های حقّنیّت آن در تمام آیات و تعبیراتش آشکار است ، ایمان نیاورند) پس به کدام سخن دیگر- غیر از قرآن - ایمان می آورند؟.

کسی که بدین سخن ایمان نمی آورد، سخنی که کوه های استوار را به تکان و لرزه می اندازد، و بدین تکانها و لرزه هائی که کوه ها را به زلزله می اندازد، ایمان نمی آورند، به هیچ سخن دیگری هرگز ایمان نمی آورد.

این هم بدبختی و بدبیاری و سرنوشت بدفرجامی است که دارد. این بدبخت بدبیار، وای و واویلا برایش اندوخته و آماده گردیده است!

*

این سوره خودش، با ساختار تعبیر، و با اهنگ موسیقی ، و با صحنه های خشن ، و با نیشها و گزشهای ناگوار و دردآوری که دارد، حمله ای بشمار است که هیچ دلی در برابرش تاب مقاومت و توان ماندگاری را ندارد، و هیچ وجودی نمی تواند در برابرش خویشتنداری و شکیبائی کند.

پاک و منزّه خداوندگاری است که قرآن را نازل فرموده است ، و این سلطه و قدرت را در آن به ودیعت نهاده است و بدان سپرده است !

*

پایان جزء بیست و نهم

به دنبال آن جزء سی ام می آید و با سورۀ نبأ می آغازد

---

^[1] مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌التصویر الفنی فی القران‌»‌، فصل‌: هماهنگی  هنری‌.

^[2] در بارۀ پنج  واژۀ ‌«‌مرسلات‌، عاصفات‌، ‌ناشرات‌، فارقات‌، ‌و ملقیات‌» در  پنج آیۀ ‌اول این سوره‌، نظریّه‌های ‌گوناگونی اظهار شده است‌. برخی  آنها را فرشتگان، و برخی بادها، ‌و بعضی آیات قرآن مجید می‌دانند. این  سه نظریّه از سائر نظرات طرفداران بیشتری دارد. ما رأی سوم‌ را  برگزیده‌ایـم ‌که در تفسیر کبیر و تفسیر المنتخب بدان اشاره شده  است‌.(‌مترجم‌)