سورۀ نوح مکّی و ٢٨ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (١) قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢) أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ (٣) یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٤) قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلا وَنَهَارًا (٥) فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلا فِرَارًا (٦) وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا (٧) ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا (٨) ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا (٩) فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا (١٠) یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا (١١) وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا (١٢) مَا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا (١٣) وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا (١٤)أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا (١٥) وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا (١٦) وَاللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَبَاتًا (١٧) ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا (١٨) وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطًا (١٩) لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلا فِجَاجًا (٢٠) قَالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلا خَسَارًا (٢١) وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا (٢٢) وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُوَاعًا وَلا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا (٢٣) وَقَدْ أَضَلُّوا کَثِیرًا وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا ضَلالا (٢٤) مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا (٢٥) وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا (٢٦) إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا (٢٧) رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا تَبَارًا) (٢٨)
این سوره جملگی داستان نوح علیه السّلام با قوم خود را روایت می‌کند. تجربه‌ای از تجارب دعوت در کرۀ زمین را بیان می‌دارد. نقشی از نقشهای چاره‌جوئی همیشگی و استوار و مکرّر بشریّت، و بخشی از بخشهای پیکار جاودانه میان خیر و خوبی و شرّ و بدی، و هدایت و ضلالت، و حقّ و باطل را به تصویر می‌کشد و پیش چشم می‌دارد.
این تجربه پرده از تصویری از تـصویرهای انسانهای سرکش را برمیدارد، انسانهای گمراهی که به دنبال رهبریهای گمراه راه می افتند، و خودشان را بزرگتر از آن می‌دانند که حقّ را بپذیرند. آنان که از دلائل هدایت و پیامهای ایمان روی می‌گرداند، دلائلی که در جهان درون و در کرانه‌های جهان بیرون پیش چشمانشان داشته شده است، و در کتاب گشودۀ جهان، و در کتاب نهان درون انسان، رقم خورده است و نوشته شده است. این سوره در عین حال پرده از شکلی از اشکال رحمت الهی برمیدارد، رحمتی که در رعایت خدا در حقّ این آفریدۀ انسان نام جلوه‌گر می‌آید، و در عنایتی که یزدان به رهنـمود و رهنمون انسان دارد پدیدار می‌گردد. این رحمت متجلّی می‌شود در پیاپی فرستادن پیغمبران به سوی این انسانهای سرکش و گمراهی که به دنبال رهبریهای گمراهسازی به راه می‌افتند که خویشتن را بالاتر از آن می‌دانند که از حقّ و حقیقت و رهـنمود و رهنمون پیروی کنند.
این سوره گذشته از این بخش و از آن بخش، تصویری از تصویرهای تلاش خسته کنندۀ، و رنج کمرشکن، و صبر جمیل، و پافشاری بزرگوارانه و ارزشــندی را پیش چشم می‌دارد که پیغمبران - صلوات الله علیهم - در راه هدایت انسانهای سرکش و طغیانگر و متمرّد، تحمّل کرده‌اند و از خود نشـان داده‌اند. پیغمبران هیچ گونه مصلحتی در این مسأله نداشته‌اند، و هیچ‌گونه مزدی را از هدایت یافتگان در برابر هـدایتشان درخواست ننموده‌اند، و هیچ گونه پاداشی و دستمزدی در نظرشان نبوده است تا آن را در برابر حصول ایمان از مؤمنان دریافت بدارند. بسان پاداش یا مستمری و یا حقوقی که مدرسه‌ها و دانشکده‌ها و موسسه‌ها و آموزگاران در زمان ما و در هر زمانی به شکل شهریه و هزینه آموزش درخواست می‌کنند و می‌گیرند.
این شکلی است که نوح علیه السّلام آن را به پـروردگارش نشان می‌دهد، در حالی که حساب واپسین خود را پس از نهصد و پنجاه سال به پروردگارش تقدیم می‌نماید، نهصد و پنجاه سالی که آن را در این تلاش و کوشش کشنده، و رنج و زحمت درمانده کننده با قوم سرکش و کینه‌توز خود بسرده برده است، سرکشان و کینه‌توزانی که پشت سر رهبر گمراه و گمراه کننده صاحب قدرت و دارائی و حسب و نسب حرکت می‌کردند. او می‌فرماید:
(رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلا وَنَهَارًا (٥) فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلا فِرَارًا (٦) وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا (٧) ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا (٨) ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا (٩) فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا (١٠) یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا (١١) وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا (١٢) َا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا (١٣) وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا (١٤) أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا (١٥)وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا (١٦) وَاللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَبَاتًا (١٧) ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا (١٨) وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطًا (١٩) لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلا فِجَاجًا) (٢٠)
پروردگارا! من قوم خود را شب و روز (به سوی ایمان به تو) فراخوانده‌ام، امّا دعوت و فراخواندنم تنها بر گریز ایشان افزود! من هر زمان که ایشان را دعوت کرده‌ام تا (ایمان بیاورند و) تو آنان را بیامرزی، انگشتهای خود را به گوشهایشان فرو کرده‌اند (تا ندای حقّ را نشنوند) و جامه‌هایشان را بر سر کشیده‌اند (تا قیافۀ مرا نبینند) و (در فسق و فجور و ظلـم و زور بیشتر فرو رفتـه‌اند و بر کفر) پافشاری کرده‌اند و سخت سرکشی نموده و بزرگی فروخته‌اند. سپس من آنان را آشکارا و با صدای بلند (به یکتا پرستی و ایمان راستین) دعوت کرده‌ام. گذشته از این، به گونۀ علنی و (جمعی)، و به صورت نهانی (و فردی، دعوت آسمانی را) بدیشان رسانده‌ام، و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید. اگر چنین کنید) خدا از آسمان بارانهای پرخیر و برکت را پیاپی می‌باراند، و با اعطاء دارائی و فرزندان، شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و باغهای سرسبز و فراوان بـهرۀ شما می‌سازد، و رودبارهای پرآب در اختیارتان میگذارد. شما را چه می‌شود که برای خدا عظمت و شکوهی قائل نیستید؟ در حالی که خدا شما را در مراحل مختلف خلقت به گونه‌های گوناگونی آفریده است (و در هر گام شما را رهبری و هدایت کرده، و به شما لطف و عنایت نموده است). مگر نمی‌بینید که خداوند چگونه هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده است؟ و ماه را در میان آنها تابان، و خورشید را چراغ (درخشان) کرده است؟ خدا است که شما را از زمین به گونۀ شگفتی آفریده است. سپس شما را به همان زمین برمی‌گرداند، و بعد شما را به گونـۀ شگفتی (زنده می‌گرداند و) از زمین بیرون می‌آورد. خداوند زمـن را برای شما گسترده و فراخ کرده است، تا از جادّه‌های وسیع آن بگذرید.
(نوح/5-20)
آنگاه بعد از بیان این تلاش و کوشش همیشگی و پافشارانه و استوار و برقرار میگوید:
(رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلا خَسَارًا (٢١) وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا (٢٢) وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُوَاعًا وَلا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا (٢٣) وَقَدْ أَضَلُّوا...).
پروردگارا! آنان از من نافرمانی کرده‌اند، و از کسانی پیروی نموده‌اند که اموال و اولادشان جز زیان و خسـران (برای ایشـان پدید نیاورده است و) بر آنان نیفزوده است. (چنین رهبران گمراهی) نیرنگ بزرگی به کار بـرده‌اند. آنان گفته‌اند: معبودهای خود را وامگذارید. و ودّ، سواع، یغوث، یعوق، و نسر را رها نسازید ... و بدین وسیله بسیاری از مردم را گمراه ساختـه‌اند!.. . (نوح٢١-٢٢)
دستاورد تلخی است، و لیکن رسالت، رسالت است! این تجربه تلخ برای پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم بیان می‌شود، پیغمبری که امانت دعوت خدا در سراسـر زمین و در آخر زمان بدو رسیده است، واگذار گردیده است. پیغمبری است که سنگین‌ترین بار مسؤولیّت را بر دوش کشیده است ... در این تجربه ای که بدو نموده است، تصویر مبارزه بزرگ و دور و درازی را می‌بیند که یکی از برادران انبیای او برای استقرار حقیقت ایمان در زمین در پیش گرفته است و بدان برخاسته است. از روی آن تجربه مطّلع می‌شود که انسانها در برابر دعوت حقّ چه اندازه سرکشی و دشمنانگی کرده‌اند و گردن افراخته‌اند و به مبارزه خاسته‌اند. همچنین در آئینۀ این تجربه، فساد رهبری گمراه و غدۀ آن بر رهبری راهیاب را مشاهده می‌کند. گذشته از این، می‌بیند که اراده و مشیّت یزدان بر آن رفته است که با وجود چنین سرکشیها و دشمنانگیها و گردن افرازیهائی، پیغمبران را از طلوع فجر بشریّت بر دستهای نیای آنان نوح علیه السّلام پیاپی روانۀ جامعۀ آدمیزادگان سازد.
این تجربه نشان داده می‌شود به گروه مسلمان ساکن مکّه، و به ملّت مسلمان به طور کلّی، ملّت مسلمانی که وارث دعوت خدا در زمین است، و وارث برنامۀ الهی برجوشیده از این دعوت است، و نگاهبان این برنامه در میان جاهلیّت مشرک آن روزی، و در میان هر گونه جاهلیّتی است که به دنبال آن جاهلیّت مشرک می‌آید ... این گروه مسلمان و آن ملّت مسلمان در تـصویر این تجربه مشاهده می‌کند شکل مبارزه و استقامت و استواری و پایداری را که از زمـان ابوالبشر دوم درگرفته است و به طول انجامیده است. همچنین در این تصویر عنایت یزدان در حقّ جماعت اندک مؤمنان را می‌بینند، و مشاهده می‌کنند چگونه یزدان سبحان ایشان را از نابودی همگانی در آن زمین نجات داده است و پیروزشان فرموده است.
این تجربه همچنین به مشرکان نیز نشان می‌دهد که فرجام نیاکان تکذیب کنندۀ حقّ و حقیقت خود را مشاهده کنند، و نعمت و لطف خدا را در حقّ خود ببینند و متوجّه گردند که یزدان با ارسال پیغمبری مهربان با ایشان چه بزرگواری و کرامتی فرموده است، پیغمبری که هلاک و نابودی کامل و شامل ایشان را از خدا نمی‌طلبد، بدان خاطر که ایزد سبحان مقدّر فرموده است در حقّ ایشان لطف و مرحمت داشته باشد، و بدانان تا مدّت زمانی مهلت ماندن و زیستن دهد. این بود از سوی پیغمبرشان دعائی سان دعای نوح بر ضدّ ایشان نشد و گریبانگیرشان نگردید. دعائی که نوح علیه السّلام از فقدان همۀ وسائل، و نماندن همۀ راه‌ها و شیوه‌ها سرداد، بدانگاه که بدو الهام گردید بر ضدّ قوم خود دست دعا به سوی خدا بردارد، و از جمله گوید:
(وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا ضَلالا) (٢٤)
)پروردگارا! این خود خواهان گمراهند، گمراهترشان گردان) و جز گمراهی بر ستمکاران میفزا!. (نوح/24)
(وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا (٢٦) إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا) (٢٧)
(نوح به دعای خود ادامه داد) و گفت: پروردگارا! هیح احدی از کافران را بر روی زمین زنده باقی مگذار، که اگر ایشان را رها کنی، بندگانت را گمراه می‌سازند، و جز فرزندان بزهکار و کافر سرسخت نمی‌زایند و به دنیا نمی‌آورند. ( نوح/26-27)
*
از لابلای نشان دادن این حلقه از حلقه‌های دعوت الهی به انسانها، حقیقت وحدت عقیده، و ثبات اصول عقیده، و جا و برپا و تغییرناپذیر بودن ریشه‌های عقیده، جلوه‌گر می‌آید. همین پیوند عقیده با جهان هستی، ارادۀ یزدان، قضا و قدر الهی، و با رخداد‌های زندگی که برابر قضا و قدر خدا به وقوع می‌پیوندند، پدیدار و آشکار می‌گردد. این امور از لابلای دعوت نوح از قوم خود هویدا و پیدا می‌آید و برداشت م‌شود:
(قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢) أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ (٣) یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤)
گفت: ای قوم من! من برای شما بیم دهندۀ روشن و روشنگرم. خدا را بپرستید، و از او بترسید، و از من فرمانبرداری کنید. (اگر دعوت مرا بپذیرید) خداوند گناهان شما را می‌آمرزد، و تا اجل نهائی مرگ شما را به تأخیر می‌اندازد. امّا اگر متوجّه باشید، هنگامی که اجل نهائی الهی فرا رسد، تأخیر پیدا نمی‌کند. (نوح/2-4)
این امر پدیدار می‌آید در نقل گفتار نوح خطاب به قوم خودش:
(مَا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا (١٣) وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا (١٤) أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا (١٥) وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا (١٦) وَاللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَبَاتًا (١٧) ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا (١٨) وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطًا (١٩) لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلا فِجَاجًا) (٢٠)
شما را چه می‌شود که برای خدا عظمت و شکوهی قائل نیستید؟ در حالی که خدا شما را در مراحل مختلف خلقت به گونه‌های گوناگونی آفریده است (و در هر گام شما را رهبری و هدایت کرده، و به شما لطف و عنایت نموده است). مگر نمی‌بینید که خداوند چگونه هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده است؟ و ماه را در میان آنها تابان، و خورشید را چراغ (درخشـان) کرده است. خدا است که شما را از زمین به گونۀ شگفتی آفریده است. سپس شما را به همان زمین برمی‌گرداند، و بعد شما را به گونۀ شگفتی (زنده می‌گرداند و) از زمین بیرون می‌آورد. خداوند زمین را برای شما گسترده و فراخ کرده است تـا از جادّه‌های وسیع آن بگذرید. (نوح/13-20)
مستقرّ گرداندن این حقیقت در دلها و درونهای مسلمانان، ارج و ارزش خود را در ذهن و شعورشان دارد نسبت به حقیقت دعو‌تشان، و نسبت به حقیقت حسب و نسب اصیل و ریشه‌د‌اری که دارند، و نسبت به حقیقت کاروانشان که متّصل و مستمرّ از سرآغاز زندگی بشریّت در سیر و حرکت بوده است و هست، و نسبت به نقش ایشان در اسـقرار بخشیدن این دعوت و نظارت بر آن. این دعوت، برنامۀ راست و درست و قدیمی خدا است.
*
انسان دچار شگفت و شگرف می‌شود، و همچنین هراس و فروتنی او را فرو می گیرد، وقتی که - بدین مناسبت - تلاش و کوشش مداوم ییغمبران -علیهم صلوات الله و سلامه - را بررسی و پژوهش می‌کند، تلاش و کوششی که برای هدایت انسانهای گمراه کینه‌توز و ستیزه‌گر مبذول داشته‌اند. و وقتی که انسان در بارۀ ارادۀ خدا می‌اندیشد، اراده‌ای که قرار می‌گیرد بر این که پیغمبران را یکی پس از دیگری به سوی این انسانهای رویگردان و کینه‌توز، روانه سازد.
گاهی چنین به نظر انسان می‌رسد که بپرسد: چه می‌گوئی آیا حاصل و فرجام کار، ارزش این همه تلاش و کوشش فراوان را دارد؟ و این همه قربانیهای ارزشمند و فداکاریهای والا و بالا را میطلبد و می‌ارزد! تلاش و کوشش و قربانیها و فداکاریهائی که از زمان نوح علیه السّلام تا زمان محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم انجام پذیرفته است، و در روزگار وسط آن دو، و در روزگار بعد از آن دو، مؤمنان به دعوت خدا، چه کوششها و تلاشهائی که ورزیده‌اند، و چه قربانیها و فداکاریهائی که نموده‌اند و با جان و مال نشان داده‌اند، راستی ارج و ارزش این همه و این همه را داشته است و دارد؟
چه می‌گوئی آیا حاصل و فرجام کار، ارزش این همه تلاش و کوشش را دارد که نوح در این سوره و در سوره‌های دیگر قرآن آن را توصیف و بیان داشته است، و عمر بسیار طولانی را دربرگرفته است، و قوم او تنها به پشت کردن و رویگردان شدن بسنده نکرده‌اند، بلکه به تـمسخرش پرداخته‌اند و تهمت و بهتانش زده‌اند، و او تمسخر و تهمت و بهتانشان را با صبر وشکـیبائی پاسخ گفته است، و زیبا و پسندیده با ایشان خورد کرده است، و با بیان روشنگر رهنـمود و رهنمونشان نـموده است؟
گذشته از این همه تلاش و کوشش و تحمّل دشواریها و ناگواریهائی که نوح علیه السّلام داشته است و به جان پذیرفته است، تلاشها و کوششهای مستمرّ از آن تاریخ به بعد نیز صورت گرفته است، و قربانیها و فداکاریهای بزرگ و سترگی مبذول داشته است، از جانب پیغمبرانی که مورد استهزاء قرار گرفته‌اند، یا با آتش سوزانـده شده‌اند، یا با ارّه بریده شده‌اند، و یا به ترک خـانه و کاشانه و اهل و عیال گفته‌اند و راه هجرت سپرده‌اند ... آری در طول تاریخ این چنین و آن چنان بوده است و شده است، تا نوبت رسالت واپسین فرارسیده است آن گاه محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم در راه این رسالت چه تلاشها و کوششهائی که ورزیده است، و چه رنجها و سختیهائی که به جان خریده است، تلاشها و کوششها و رنجها و سختیهائی که او و مؤمنان همراهش داشته‌اند و معروف و مشهور همگان است و عیان است. پس از آنان نیز در سراسر زمین و در میان همۀ نسلها و نژادها تلاشها و کوششهای کمرشکن و قـربانیها و فـداکاریهای سرسام‌آور، از سوی باورمندان بدین دعوت و پاسداران این رسالت صورت گرفته است و صورت می‌گیرد. راستی نتیجه و فرجام کار، این همه مایه و پایه داشته و دارد؟ و این همه ارج و بها ارزیده و می‌ارزد؟ چه می‌گوئی، آیا حاصل و فرجام کار، ارزش این همه تلاش و کوشش، و این همه قربانی و فداکاری، و این همه جهاد تلخ و سخت را دارد؟.. گذشته از این، آیا جملگی انسانها ارزش این همه عنایت بزرگوارانه یزدان سبحان را دارند، عنایتی که در دوام ارادۀ یزدان سبحان بر ارسال پیاپی پیغمبران به سوی آدمیزادگان با وجود سرکشی و دشمنانگی و رویگردانی و پافشاری بر باطل و تمرّد از حقّ و تکبّر و خودبزرگ بینی ایشان پدیدار و نمودار است، ایشان که آفریده‌های نـاچیز و کوچک و حقیر و فقیرند و انسان نام دارند؟!
پس از اندیشیدن و ورانداز کردن، پاسخ این است که بلی ... جای جدال و ستیز نیست که پاسخ همین است و راه این .. .
استقرار بخشیدن ایمان به یزدان در زمین، این هـمه تلاش و کوشش، و این همه صبر و استقامت، و این همه رنج و مشقّت، و این همه تربانی دادن و فداکاری نمو‌دن بزرگ و سترگ و مستمرّ از سوی پیغمبران و پیروان راستین ایشان در میان همۀ نسلها و نژادها را میطلبد و می‌ارزد.
اصلاً استقرار بخشیدن این حقیقت، از وجود خود انسان، و بلکه از زمین و آنچه در آن و بر آن است، و که از وجود این جهان هستی که زمین در برابر آن گرد و خاک بر باد رفته‌ای بیش نیست، گرد و خاکی که نزدیک است بودنش احساس نگردد یا دیده نشود، بزرگتر و سترگ تر است.
ارادۀ خدا بر آن قرار گرفته است که این پدیدۀ انسان نام را همراه با ویژگیهای معیّن و مشخّصی بیافریند، ویژگیهائی که استقرار این حقیقت را در دل و درون انسان، و در سیستم و نظام زندگی او، به تلاش و کوشش خود انسان واگذار می‌گرداند که در پرتو یاری و توفیق خدا به ثمر می‌نشیند. ما نمی‌دانیم چرا یزدان این پدیدۀ انسان نام را همراه با این ویژگیها آفریده است، و او را به درک و فهم و تلاش و کوشش و ارادۀ خودش در تحقّق بخشیدن و پیاده کردن حقیقت ایمان در ذات خودش و در سیستم و نظام زندگیش، واگذار فرموده است، و انسان را بر ایمان و اطاعت نسرشته است، به گونه‌ای که بسان فرشتگان جز ایمان و اطاعت
را نشناسد و نداند، یا خدا او را بر شرّ و معصیت صرف نسرشته است تا بسان اهریمن جـز شرّ و معصیّت نشناسد و نداند.
ما راز این را نمی‌دانیم. امّا ایمان داریـم که حکمت و فلسفهای در میان است، حکمت و فلسفهای که با سیستـم و نظام سراسر جهان هستی پیوند دارد، و سیستم و نظام سراسر جهان هستی هم با این پدیده‌ای که دارای این ویژگیها است، پیوند دارد.
در این صورت برای استقرار بخشیدن حقیقت ایمان در جهان انسان، به تلاش و کوشش آدمیزاد نیاز است، تلاش و کوششی که برای آن منتخبانی از بندگانش را برگزیده است، و آنان انبیاء و رسولانند. و نیز دستهای از پیروان انبیاء و رسولان را برای این تلاش و کوشش برگزیده است که مؤمنان راستین هستند. خدا آنان را برای استقرار بخشیدن این حقیقت در زمین برگزیده است، حقیقتی که می‌ارزد تلاشها و کوششهای تلخ کمرشکنی، و قربانیها و فداکاریهای توان فرسای بزرگ و سترگ، در راه آن انجام بگیرد و تقدیم بشود.
استقرار این حقیقت در دلی، معنی آن این است که این دل پرتوی از نور خدا را دربرگیرد، و رازی از رازهای خدا را در خود به ودیعت نهد، و وجـودش ابزاری از ابزارهای قضا و قدر نافذ خدا در این هستی شود ... این حقیقت، تنها تصویری نیست و بس. و تنها برای تقریب آن به ذهن و عقل نیست و بس. بلکه حقیقتی است بزرگتر از ذات انسان و از زمین و آسمان او، و بلکه از سراسر این جهان بزرگ!
همچنین استقرار بخشیدن حقیقت ایـمان در زندگی انسان - یا در زندگی جماعتی از ایشان - معنی آن، تماس زندگی زمینی با زندگی سرمدی، و بالابردن و اوج دادن زندگی زمینی به سطحی است که آن را سزاوار این تماس می‌سازد. معنی آن هم تماس فنا با بقا، و جزء با کلّ، و محدود ناقص پایمال مطلق است ... این نیز حاصلی است که بر همۀ تلاشها و کوششها، و بر همۀ قربانیها و فداکاریها برتری دارد، هر چند این حاصل در زمین، روزی یا قسمتی از روزی، در عمر دور و دراز انسانها، صورت بگیرد و به دست آید. زیرا تحقّق پیدا کردن و پیاده شدن این حاصل - هر چند بدین شکل و صورت - مشعل نور را به صورت عملی و واقعی به پیش انسانها در میان همۀ نسلها و نژادها می‌دارد، و انسانها در میان همۀ نسلها و نژادها می‌کوشند خود را بدان مشعل نور برسانند و پرتو آن را آرایۀ خویشتن گردانند.
واقعیّت تاریخی مکرّر، ثابت کرده است که انسانها به کرانه‌های کمال مقدّر برای انسانها با هیچ وسیله‌ای نرسیده‌اند، آن گونه که با استقرار بخشیدن حقیقت ایمان به خدا در وجودشان بدان کرانه‌ها گام نـهاده‌اند و رسیده‌اند. و زندگی انسانها به سوی آن کرانه‌ها اوج نگرفته است با هیح وسیلۀ دیگری، آن گونه که زندگی انسانها با وسیلۀ حقیقت ایمان به یزدان، به سوی آن کرانه‌ها اوج گـرفته است. و در همۀ ادوار و ازمنه‌ای که این حقیقت در زمین استقرار پذیرفته است، و معتقدان بدین حقیقت زمام رهبری را به دست گرفته‌اند، زمین در اوج قلّۀ تاریخ بشریّت بسر برده است. نه تنها در اوج قلۀ تاریخ بشریّت بسر برده است، بلکه زمین بالاتر از خیال رفته است، ولی در واقعیّتی مجسّم گردنده است که مردمان بتوانند در آن بسر برند و با آن بمانند. ممکن نیست انسانها از راه فلسفهای یا علمی یا هنر و پیشه‌ای یا مکتبی از مکتبها یا سیستم و نظام به سطحی برسند که از راه استقرار بخشیدن حقیقت ایمان به خدا در درونهای مردمان و در زندگی و اخلاق و جهان‌بینیها و ارزشها و معیارها و مقیاسهای ایشان، بدان رسیده‌اند یا می‌رسند ... از این حقیقت، برنامۀ کامل زندگی پرمی‌جوشد، چه به صـورت مجمّل و مختصر، آن گونه که در رسالتهای پیشین بوده است، و چه به صورت مفّصل و فراگیر و دقیق، آن گونه که در رسالت واپسین است.
دلیل قاطع بر این‌که این عقیده حقیقتی است‌که از سوی خدا آمده است و نازل‌گردیده است، همان است که واقعیّت تاریخی به اثبات رسانده است. و آن این کـه انسانها با استقرار بخشیدن حقیقت ایمان در زندگیشان به جایگاهی رسیده‌اند که هرگز به وسیلۀ دیگری از ساخته‌ها و ساختارهای آدمی، از قبیل: علم و دانش، فلسفه، هنر و پیشه، و سیـستم و نظامی از سیستمها و نظامها، بدان جایگاه نرسیده‌اند. و انسانها وقتی که رهبری مؤمنان راستین را از دست داده‌اند چیزی از همۀ این قبیل چیزها بدیشان سودی نرسانیده است، و بلکه ارزشها و معیارها و انسانیّت ایشان سقوط کرده است و سر در نشیب نهاده است. همچنین غـرق در بدبختی روانی و سرگردانی فکـری و بیماریهای عصبی گردیده‌اند، هر چند که از لحاظ پیشرفت تمدّن در سائر میدانها جلو افتاده باشند، و هر چند که عوامل آسایش بدنی، و کالاها و بهره‌مندیهای عقلی، و اسباب و وسائل سعادت مادی ایشان به طور کلّی فراهم و فراوان بوده باشد. و لیکن انسانها با وجود این هرگز به سعادت و آرامش و آسایش انسانی نرسیده‌اند و دست نیافته‌اند، و جهان بینی ایشان در بارۀ زندگی هـرگز اوج نگرفته است، آن گونه که در سایۀ حقیقت ایمانی اوج پیدا کرده است. و رابطۀ آنان با جهان هستی هرگز محکم و استوار نشده است آن گونه که در سایۀ این عقیده محکم و استوار شده است. و انسانها کرامت «نفس بشری» را هرگز احساس نکرده‌اند آن گونه که در دوره و زمانی آن را احساس کرده‌اند که این حقیقت در آن استقرار پذیرفته است و برپا و برجا بوده است. بررسی و پژوهش آگاهانۀ جهان بینی اسلامی در بارۀ هدف جهان هستی به طور کلّی، و در بارۀ هدف جهان بشری، حتماً و قطعاً بدین نتیجه منتهی می‌شود و سرمی رسد
همۀ اینها - بدون شکّ - سزاوار همۀ چیزهائی است که مؤمنان باید مبذول دارند و فداء کنند، اعم از تلاشها و کوششهای طاقت‌ف رسا و کمر شکنی که باید بورزند، و قربانیهائی که باید بدهند، و فداکاریها و جان‌نثاریهای ارزشمند و گرانبهائی که باید داشته باشند، برای این که حقیقت ایمان به خدا را در زمین استقرار بخشند، و دلهائی را برجای بدارند که پرتوی از نور خدا را دربر بگیرند، و با روح خدا تـماس پیدا کنند، و زندگی بشریّتی را برپا و برجا کنند که در آن برنامۀ یزدان برای زندگی پیدا و هویدا گـردد، و در آن از یک سو جهان‌بینیهای انسانها و اخلاق ایسان اوج بگیرد و بالا و والا برود، و از دیگر سو واقعیّت زندگی ایشان بدان سطح بالا و والائی برسد که واقعیّت زندی بشریّت در دوره‌ای از ادوار تاریخ شاهد آن بوده است و بدان نائل آمده است.
انسانها روی می‌گردانند همان گونه که از دعوت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمّد و دیگر برادران انبیاء او روی برگردانده‌اند. انسانها با رهبریهای گمراه و گمراهساز سر در گمراه نهاده، راه خواهند رفت، و کسانی را عذاب خواهند داد که به سوی حقّ دعوت خواهند کرد. ایشان را با عذابهای گوناگون و به شکلهای جوراجور عذاب خواهند داد، و با انواع شکنجه آنان را شکنجه خواهند کرد. همان گونه که ابراهیم را به آتش انداختند، و جز او را با ارّه بریدند، و در طول تاریخ پیغمبران و انبباء را به تمسخر گرفتند و مورد استهزاء قرار دادند.
امّا دعوت به سوی خدا باید صورت بگیرد و آن‌گونه که خدا خواسته است به راه خود ادامه دهد. زیرا حاصل کار و فرجام آن، سزاوار تلاشها و کوششهای طاقت‌فرسا و جان‌نثاریها و فداکاریهای بزرگ است. حاصل کار و فرجام آن، اگر کوچک شود و در یک دل جایگزین گردد، آن دل پرتوی از نور خدا را در خود جای می‌دهد، و با روح خدا تـماس می‌گیرد!
این کاروان فـراهم آمده از پیغمبران و رسـالتها از روزگار نوح علیه السّلام روزگار محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم خبر از این می‌دهد که خواست خدا این است و این خواهد شد: دعوت ادامه می‌یابد و استمرار پیدا می‌کند و به حقیقت بزرگ ایمان منتهی می‌شود، و ارزش این دعوت بالا می‌رود و اوج مـی‌گیرد، و ارج و بهای حاصل این دعوت فزونی می‌یابد و هر روز گرامی‌تر از روز پیش خواهد شد. کم‌ترین سود حاصل کار دعوت این است که حقیقت ایـمان در دلهای خود دعـوت کنندگان مستقرّ می‌گردد و پایدار می‌ماند. حتّی اگر مرگ یا سخت‌تر از مرگ در راه دعوت به سراغ آنان بیاید ایشان از دعوت سرباز نمی‌زنند. بدین وسیله بر همۀ زمین اوج می‌گیرند، و از جاذبه‌های زمین آزاد و رها می‌گردند، و از قید و بند آن خلاصی پیدا می‌کنند و نجات مییابند. این خودش به تنهائی کسب موفقیّت بسیار بزرگی است، بسیار بزرگتر از تلاش و کوشش تلخ. این به تنهائی موفقیّت برای دعـوت‌کنندگان است، و کسب موفقیّت برای انسانیّت است، انسانیّتی که با این صنف از مردمان افتخار و کرامت پیدا می‌کند، و سزاوار این می‌گردد که یزدان سبحان فرشتگان را در برابر این موجود به سجده درآورد، موجودی که در زمین تباهی می ورزد و خونها می‌ریزد. امّا با وجود این در پـرتو تلاش و کوثسش و جان‌نثاری و فداکاری خود برای پذیرش پرتوی از نور خدا آمادگی پیدا می‌کند. هـچنین آماده می‌شود - هر چند که موجود ضعیف و درمانده‌ای است - قـضا و قدر خدا را در زمین، و برنامۀ او را در زندگی، تحقّق بخشد و پیاده کند. آن اندازه آزادی و رهائی روحی پیدا می‌کند که حاضر است زندگی را فدا سازد و جان خود را ببازد، و رنج و مشقّتی را تحمّل کند که بزرگتر از فدا کردن زندگی و جانبازی است، تا بدین وسیله عقیدۀ خود را نجات دهد و به وظیفۀ خود در راه استقرار عقیده‌اش در زندگی دیگران، و محقّق ساختن سعادت ایشان، و آزادی و والائی ارمغان داشتن بدیشان، عمل کند. زمانی که برای روح انسان این اندازه آزادی و رهائی پیدا می‌شود، تلاش و کوشش ساده و آسان می‌گردد، و رنج و مشقّت کوچک و ناچیز به نظر می‌آید، و فداکاری و جان‌نثاری سبک جلوه‌گر می‌گردد، و اصلاً همۀ این چیزها در برابر دیدگانش نهان و پنهان می‌شود، تا موفقیّت بزرگ و حاصل سترگ پدیدار و نمودار آید که بر زمین و آسمان در ترازوی یزدان برتری می‌گیرد و رجحان دارد ...
هم اینک داستان نوح را در این سوره عرضه می‌داریم، و از حقیقتی سخن خواهیم گفت که این داستان آن را بیان می‌کند و نشان می‌دهد.
*
(إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (١) قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢) أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ (٣) یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤)
ما نوح را به سوی قومش فرستادیم (و بـدو دستور دادیم) که قوم خود را (از عذاب خدا) بترسان، پیش از آن که عذاب دردناکی به سراغ ایشان بیاید. گفت: ای قوم من! من برای شما بیم‌دهندۀ روشن و روشنگرم. خدا را بپرستید، و از او بترسید، و از من فرمـانبرداری کنید. (اگر دعوت مرا بپذیرید) خداوند گناهان شما را می‌آمرزد، و تا اجل نهائی مرگ شما را به تأخیر می‌اندازد. امّا اگر متوجّه باشید، هنگامی که اجل نهائی الهی فرا رسد، تأخیر پیدا نمی‌کند.
این سوره با بیان کردن سرچشمۀ رسالت و عـقیده می‌آغازد و تأکید می‌گردد:
(إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ).
ما نوح را به سوی قومش فرستادیم.
از این سرچشمه، پیغمبران وظیفه و تکلیف را دریافت می‌دارند. همچنین از این سرچشمه، حقیقت عقیده را به ارمغان می‌آورند. این سرچشمه است که سراسر جهان از آن پدیدار آمده است و خلعت هستی به تن کرده است. حیات از همین سرچشمه جوشیده است. این سرچشمه، خدائی است که انسانها را آفریده است، و در فطرت ایشان استعداد را به ودیعت نهاده است، استعدادی که به فطرت اجازه می‌دهد خدا را بشناسد و او را پرستش بکند. وقتی که انسانها از فطرت خداشناسی کناره‌گیری کرده‌اند و منحرف گردیده‌اند و به کژراهه افتاده‌اند، خدا پیغمبران خود را به سویشان روانه کرده است تا ایشان را به سوی او برگردانند.
نوح علیه السّلام نخستین فرد این پیغمبران پس از آدم علیه السّلام بوده است. قرآن برای آدم رسالتی ذکر نمی‌کند. بعد از آن که آدم به زمین آمده است و زندگی را در آن آزموده است. چه بسا آدم نخستین معلّم فرزندان و نوادگان خود بوده است، تا روزگار به طول انجامیده، و پس از وفات آدم، از عبادت خدای یگانه کناره‌کیری کرده‌اند و گمراه گردیده‌اند، و تنهائی را خدا انگاشته‌اند. اول آنها را در قالب سنگ و چوب و غیره تصوّر کرده‌اند و در اینجا و آنجا نصب نموده‌اند، و آنها را رمز نیروهائی دانسته‌اند که آنها را مقدس پنداشته‌اند، نیروهائی که دیدنی یا نادیدنی بوده‌اند. پس خدا نوح را به سوی انسانها فرستاده است تا ایشان را به سوی یگانه پرستی برگرداند، و جهان بینی آنان را در بارۀ خدا و زندگی و هستی تصحیح کند. کتابهای مقدّس پیشین، ادریس علیه السّلام را جلوتر از نوح می‌دانند. امّا این کتابها در تشکیل عقیدۀ مسلمان اعتباری ندارند، زیرا گمان می‌رود در این کتابها تغییر و تحریف و افزایش و کاهش صورت گرفته است، و شکّ و شبهه بدانها راه پیدا کرده است. کسی که داستانهای پیغمبران را در قرآن مطالعه می‌کند و می‌خواند معتقد می‌شود که نوح در بامدادان زندگانی انسانها بر روی زمین نخستین پیغمبر بوده است، و طول عمری که داشته است، و نهصد و پنجاه سال آن را در دعوت قوم خود سپری کرده است، بیانگر این است که قوم او نیز به همین نسبت دارای طول عمر بوده باشند ... طول عمر نوح و طول عمر نسل او اشـاره بدین دارد که انسانها هنوز در روی زمینیم هستند، و هنوز انسانها در میان نسلهای آینده افزایش نیافته‌اند و تکثیر پیدا نکرده‌اند. این سخن با قیاس بر چیزی است که ما از سنّت خدا در بارۀ جانداران می‌بینیم، و آن این که جاندارانی که عمر طولانی دارند تعدادشان و زاد و ولدشان کم است. انگار عمر طولانی آنها برای جبران این کاهش، و جهت برقراری تعادل میان ستاره اندک و عمر دراز است!.. خدا آگاه‌تر از این موضوع است ... این نظریّه‌ای در بارۀ سنّت و قانون خدا، و قیاس کار از مشاهدات است.
این سوره با بیان سرچشمۀ رسالت و تأکید آن می‌آغازد. آنگاه از محتوای رسالت نوح به اختصار سخن می‌رود که بیم دادن و برحذر داشتن است:
(أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (١)
(و بدو دستور دادیم) که فوم خود را (از عذاب خدا) بترسان، پیش از آن که عذاب دردناکی به سراغ ایشان بیاید.
حالت و وضعی که قوم نوح بدان انجامیده است، و آن روی گردانی و خود بزرگ بینی و سرکشی و گمراهی است، از لابلای حسابی پیدا و جلوه‌گر می‌آید که نوح سرانجام به پروردگار خود عرضه می‌دارد. این حالت و وضع بیم دادن و برحذر داشش را مناسب‌ترین چکیدۀ رسالت نوح می‌سازد. بیم دادن و برحذر داشتن که خلاصۀ رسالت نوح است، نخستین چیزی است که دعوت از قوم خود را بدان می‌آغازد، بیم دادن و برحذر داشش از عذاب دردناکی که به سراغ ایشان می‌آید در دنیا یا در آخرت، و یا در مجموعۀ هر دو سرا.
روند سخن از صحنۀ تکلیف و وظیفه، مستقیم به صحنۀ تبلیغ می پردازد، و به گونۀ چکیده تبلیغ را می‌آغازد. چکیده‌ای که بیم دادن و برحذر داشتن، امیدوار و آزمند آمرزش کردن اشتباه‌ها و گناه‌هائی که روی داده است، حواله دادن حساب و کتاب به زمان معیّن و مقرّر خود که در آخرت فرا می‌رسد و خدا در آن به خاب و کتاب همگان می رسد، و بیان مجمل و مختصر اصول و ارکان دعوتی که نوح ایشان را به سوی آن فرامی‌خواند:
(قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢) أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ (٣) یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤)
گفت: ای قوم من! من برای شما بیم دهندۀ روشن و روشنگرم. خدا را بپرستید، و از او بترسید، و از من فرمانبرداری کنید. (اگر دعوت مـرا بپذیرید) خداوند گناهان شما را می‌آمرزد، و تا اجل نهائی مرگ شما را به تأخیر می‌اندازد. امّا اگر متوجّه باشید، هنگامی که اجل نهائی الهی فرا رسید، تأخیر پیدا نمی‌کند.
(قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٢)
ای قوم من! من برای شما بیم دهندۀ روشن و روشنگرم.
بیم دادن خود را آشکار را میگوید و آشکارش می‌سازد. محبّت و برهان خود را روشن و بی پرده میگوید. منگ منگ نمی‌کند و مبهم و نامفهوم دم نمی‌زند، و آمیختگی و پیچیدگی در حقیقت چیزی که به سوی آن دعوت می‌کند، و در حقیقت چیزی که در انتظار تکذیب کنندگان است و در دعوت او از آن سخن به میان آمده است، وجود ندارد.
آنچه نوح انسانها را به سوی آن فرا می‌خواند ساده و آسان و روشن و نمایان و راست و درست است:
(أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ) (٣)
خدا را بپرستید، و از او بترسید، و از من فرمان برداری کنید.
تنها خدا پرستیده شود و انباز همراه او نشود. ترس از خدا به گونه‌ای باشد که بر عقل و شعو‌ر و رفتار و کردار چیره گردد و مواظبت و مراقبت به عمل آورد. از پیغمبر خدا اطاعت شود بدان گونه که فرمان او را منبعی سازند که تنها از آن سیستم زندگی و نظام حیات و قواعد رفتار را برگیرند و بس.
در این خطو‌ط پهن و عریض، دیانت آسمانی به طور کلّی خلاصه می‌شود. انگاه در تفصیل و تبیین مبانی، و در تفریق و تفریع معانی، دیانت آسمانی جدائی پیدا می کند. فراخی جهان بینی، و سترگی و ژرفی و فراگیری و گستردگی آن، و دربرگیرندگی گوشه‌های گوناگون همۀ جهان هستی، و درگیرندگی جهان انسانی در این تفصیل و تبیین و تفریق و تفریع است که دیانت آسمانی را شاخه شاخه و گونه گونه می‌سازد.
پرستش خدای یگانه، برنامۀ کاملی برای زندگی است. این برنامه شامل جهان بینی انسان دربارۀ حقیقت الوهیّت، حقف عبودیّت، حقیقت ارتباط آفریدگان و آفریدگار، و حقیقت نیروها و ارزشها و معیارها و مقیاس در جهان و در زندگی مردمان است ... بدین وسیله سیـستم و نظامی برای زندگی بشری پدید می‌آید، سیستم و نظامی که بر آن جهان بینی استوار و پایدار می‌گردد. و بر مبنای آن، برنامه ویژه‌ای بـرای زندگی پدبدار و برقرار می‌شود. برنامۀ ویژه‌ای که برنامۀ الهی است. این برنامه به حقیقت ارتباط عبودیّت و الوهیّت، و به ارزشها و معیارهائی برمی‌گردد که خدا آنها را برای زنده‌ها و چیزها، مقرّر و معیّن می‌فرماید. تقوا و ترس از خدا، ضمانت حقیقی برای استوار و ماندگار کردن بر آن برنامه است. تقوا و ترس از خـدا نمی‌گذارد که مردمان در اینجا و آنجا از این برنامه کناره گیری کنند، و بدین برنامه ننگرند، و در بارۀ این برنامه به نیرنگ بپردازند یا در اجرای آن کجروی کنند و به کژ راهه بیفتند. تقوا و ترس از خدا همچنین سرچشمۀ اخلاق بسندیده‌ای است که در آنها خـدا در مدّ نظر است. مردمان در پرتو تقوا و ترس از خدا، بدون ریا کاری و خود نمائی و ستیزه‌گری، رو به خدا می‌کنند و به سوی خدا رهسپار می‌شوند.
اطاعت از پیغمبر، وسیلۀ استقامت و ماندگاری بـر راستای راه راست است. اطاعت از پیغمبر، دریافت هدایت از سرچشمه‌ای است که متّصل به سرچشمه نخستین است، آن سرچشمه‌ای که می‌آفریند و هدایت میبخشد. اطاعت از ییغمبر، تماس با آسمان از راه ایستگاه مستقیم و سالم و تضمین شدۀ دریافت پیام است.
این خطهای عریض و طویلی است که نوح قوم خود را در بامدادان بشریّت به سوی آنها فراخواند. این خطها چکیدۀ دعوت خدا در میان همۀ نسلهائی است که پس از نوح آمده‌اند، و یزدان به مردمان وعده فرموده است که با رعایت آنها همان چیزهائی را بدیشان بدهد که به توبه‌کاران دریافت کنندۀ یاداش عطاء می‌کند:
(یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى).
(اگر دعوت مرا بپذیرید) خداوند گناهان شما را می‌آمرزد، و تا اجل نـهائی مرگ شما را به تأخیر می‌اندازد.
پاداش پاسخ مثبت به دعوت به سوی عبادت خدا و تقوا و ترس از خدا، و به سوی اطاعت از پیغمبر خدا، آمرزش و رهائی از گناهان است، گناهانی که تا به حال گذشته است و صورت پذیرفته است. همچنین پاداش آن تأخیر انداختن حساب و کتاب. تـا اجل معیّن و سررسید عمری است که در علم خدا مشخّص و مقرّر گردیده است. و آن روز آخرت است. در دنیا نیز به عذاب ریشه‌کن کننده گرفتار نمی‌آیند ... در حساب و کتابی که نوح به پروردگارش عرضه می‌دارد خواهد آمد که یزدان سبحان چیزهای دیگری را نـیز بدیشان وعده داده است که در طول زندگی بدانان عطاء خواهد فرمود.
آنگاه برایشان بیان و روشن می‌دارد که سررسید زمان مشخّص آخرت، قطعی و حتمی است و در موعد خود فرا می‌رسد، و عذاب آن بسان عذاب دنیا به تأخیر نمی‌افتد ... برای مقرّر داشتن این حقیقت سترگ اعتقادی، چنین آمده است:
(إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤)
امّا اگر متوجّه باشید، هنگامی که اجل نهائی الهی فرا رسد، تأخیر پیدا نمی‌کند.
این نصّ متحمل معنی دیگری نیز می‌تواند باشد، و آن این که چنین بیانی شامل هرگونه اجل و وقت مشخّصی باشد که خدا آن را تعیین می‌فرماید ... تا این حقیقت به گونۀ همگانی در دلها جایگزین گردد. این نیز به مناسبت سخن از وعدۀ به تاً‌خیر انداخـش حساب و کتابشان تا روز حساب و کتاب است، البته اگر اطاعت کنند و توبه نمایند.
نوح علیه السّلام به تلاش و کوشش بزرگوارانه و خالصانه و کریمانۀ خود برای هدایت کردن قوم خود آغاز کرد، تلاش و کوششی کـه هیچ گونه مصلحتی و هیچ گونه منفعتی برای او دربر ندارد. در راه این هدف بزرگ و سترگ، رویگردانی و خودبزرگ بینی و استهزاء و تمسخر مردمان را تحمّل می‌کند ... نهصد و پنجاه سال این‌گونه ناگواریها و ناهنجاریها و دردسرها را به جان می‌برد ... تعداد پاسخگو‌یان بدو چندان افـزایشی ندارد، ولی رویگردانی و پافشاری بر گمراهی بالاتر و بالاتر می‌رود و اوج می‌گیرد و افزایش می‌یابد. در پایان گشت و گذار نوح برمی‌گردد و حساب و کتاب خود را به پروردگارش پس می‌دهد، پروردگاری که این وظیفۀ بزرگ و آن تلاش سنگین را بر عهده او گذاشته است و او را مکلّف بدانها فرموده است. نوح برمی‌گردد و توصیف می‌کند آنچه را که کرده است و آنچه را که دیده است و بر سرش آمده است ... در حالی که پروردگارش می‌داند چه کرده است و چه دیده است و بر سرش چه آمده است. نوح هم می‌داند که پروردگارش می‌داند و آگاه از آشکار و نهان است. و لیکن این شکوۀ دل رنج‌دیدۀ خسته‌ای در پایان گشت و گذار است، شکو‌ه‌ای به آستانۀ یگانه‌ای که انبیاء و پیغمبران و مؤمنانی که دارای ایمان حقیقی هستند بدان آستانه شکوه سرمی‌دهند و می‌نالند ... آستانۀ خدا ...
(قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلا وَنَهَارًا (٥) فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلا فِرَارًا (٦) وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا (٧) ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا (٨) ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا (٩) فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا (١٠) یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا (١١) وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا (١٢) مَا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا (١٣) وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا (١٤) أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا (١٥) وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا (١٦) وَاللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَبَاتًا (١٧) ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا (١٨) وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطًا (١٩) لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلا فِجَاجًا) (٢٠)
نوح گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز (بـه سوی ایمان به تو) فراخوانده‌ام. اما دعـوت و فراخواندنم تنها بر گریز ایشان افزود! من هر زمان که ایشان را دعوت کرده‌ام تا (ایمان بیاورند و) تو آنان را بـیامرزی، انگشتهای خود را به گوشهایشان فرو کرده‌اند (تا ندای حقّ را نشنوند) و جامه‌هایشان را بر سر کشیده‌اند (تا قیافۀ مرا نبینند) و (در فسق و فجور و ظلم و زور بیشتر فرو رفته‌اند و بر کفر) پافشاری کرده‌اند و سخت سرکشی نموده و بزرگی فروخته‌اند. سپس من آنان را آشکارا و با صدای بلند (به یکتاپرستی و ایمان راستین) دعوت کرده‌ام. گذشته از این، به گونۀ علنی و (جمعی)، و به صورت نهانی (و فردی، دعوت آسمانی را) بدیشان رسانده‌ام. و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید. اگر چنین کنید) خدا از آسمان بارانهای پرخیر و برکت را پیاپی برایتان می‌باراند، و با اعطاء دارائی و فررندان شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و بـاغهای سرسبز و فراوان بهرۀ شما می‌سازد، و رودبارهای پرآب در اختیارتان میگذارد. شما را چه می‌شود که برای خدا عظمت و شکوهی قائل نیستید؟ در حالی که خدا شما را در مراحل مختلف خلقت به گونه‌های گوناگونی آفریده است (و در هر گام شما را رهبری و هدایت کرده، و به شما لطف و عنایت نموده است). مگر نمی‌بینید که خداوند چگونه هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده است؟ و ماه را در میان آنها تابان، و خورشید را چـراغ (درخشان) کرده است؟ خدا است که شما را از زمین به گونۀ شگفتی آفریده است. سپس شما را به همان زمین برمی‌گرداند، و بعد شما را به گونۀ شگفتی (زنده می‌گرداند و) از زمین بیرون می‌آورد. خداوند زمین را برای شما گسترده و فراخ کرده است، تا از جادّه‌های وسیع آن بگذرید.
این کاری است که نوح کرده است، و این چیزی است که گفته است. آن گاه برمی‌گردد و دوباره به پروردگارش حساب و کتاب واپسین را در پایان مدّت زمان طولانی عمر خود عرضه می‌دارد. در این عرض حال، تلاش و کوشش همیشگی و بدون انقطاع خود را به تصـویر می‌کشد:
(إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلا وَنَهَارًا) (٥)
من قوم خود را شب و روز (به سوی ایمان به تو) فراخوانده‌ام.
نوح خسته نمی‌گردد. سستی نمی‌شناسد. در برابر رویگردانی و پافشاری دیگران بر باطل، مأیوس و ناامید نمی‌شود:
(فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلا فِرَارًا) (٦)
امّا دعوت و فراخواندنم تنها بر گریز ایشان افـزوده است!.
آنان از دعوت‌کنندۀ به سوی خدا گریخته‌اند. خدائی که سرچشمۀ هستی و زندگی است. سرچشمۀ نعمتها و بخششها است. سرچشمۀ هدایت و نور است. نوح که پاداشی در برابـر گوش فرا دادن و شنیدن از آنان نمی‌خو‌است. مالیاتی درخواست نمی‌نمود. آنان می‌گریزند از کسی که ایشان را به سوی خدا می‌خواند تا خدا آنان را ببخشاید، و از کیفر گناه و سرکشی و گمراهی نجاتشان دهد!
هر زمان که نتوانسته‌اند بگریزند، چون دعوت‌کنندۀ به سوی خدا رو در روی ایشان ایستاده است، و سر راه را بر آنان گرفته است، و فرصت دست داده است دعوت خود را به گوشهایشان رسانده است، ایشان نخواسته‌اند صدای او به گوشـایشان فرو رود. دوست نداشته‌اند نگاه‌هایش بدیشان بیفتد. بر گمراهی پافشاری کرده‌اند. خود را بزرگتر از آن دیده‌اند که صدای حقّ و هدایت را بشنوند و بپذیرند:
(وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا) (٧)
من هر زمان که ایشان را دعوت کرده‌ام تا (ایمان بیاورند و) تو آنان را بیامرزی، انگشتهای خود را به گوشهایشان فرو کرده‌اند (تا ندای حقّ را نشنوند) و جامه‌هایشان را بر سر کشیده‌اند (تا قیافۀ مرا نبینند) و (در فسق و فجور و ظلم و زور بیشتر فرو رفته‌اند و بر کفر) پافشاری کرده‌اند و سخت سرکشی نموده و بزرگی فروخته‌اند.
این تصویری از پافشاری دعوت‌کنندۀ به سوی خدا بر دعوت است. هر وقت فرصتی دست داده است دعوت خدا را به مردمان رسانده است. همچنین تـصویری از پافشاری مردمان بر گمراهی است. از لابلای این تصویر، نشانه‌های کودکی سـرکش بشریّت نمایان می‌آید. نـمایان و جلوه‌گر می‌گردد در قرار دادن انگشتها در گوشها، و پوشاندن سرها و چهره‌ها با جامه‌ها. تعبیر قرآنی با واژگان خود تصویر سرکشی کامل کودکی را ترسیم می‌کند و میگوید که آنان:
(جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ).
انگشتهای خود را به گوشهایشان فرو کرده‌اند.
گوشهایشان که کاملاً جای همۀ انگشتهایشان را ندارند. بلکه با سر انگشتها گوشها را می‌بندند، و می کو‌شند با زحمت زیاد گوشها را مسدود کنند. انگـار می کو‌شند انگشتهایشان را کاملاً به گوشهایشان فرو ببرند، تا بدین وسیله تضمین شود صدا به گوشها اصلاً نفوذ نمی‌کند! این هم از یک سو تصویر درشتخویانه‌ای از پافشاری و سرکشی است، و از دیگر تصویری از ابتدائی بودن کودکان بشریّت است، کودکانی که از لحاظ قیافه و سنّ و سال بزرگ و پیرند، ولی از نظر رشد و نموّ علانی کوچک و حقیرند.
همراه با پایداری و ماندگاری بر دعوت، و استفاده کردن از هر فرصتی که پیش آمده است و دست داده است، و پافـشا‌ری بر رویاروئی و مبارزه‌جـوئی، نوح علیه السّلام هر گونه شیو‌ه‌ای را در کار دعوت به کار می‌برد. گاهی دعوت را آشکارا در میان میگذارد و اعلان می دارد، و گاهی میان اعلان کردن و پنهان کردن را در پیش می گیرد و وظیفۀ خود را به انجام می‌رساند:
(ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا (٨) ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا) (٩)
سپس مـن آنان را آشکارا و با صدای بلند (به یکتاپرستی و ایمان راستین) دعوت کرده‌ام. گذشته از این، به گونۀ علنی (و جمعی)، و به صورت نـهانی (و فردی، دعوت آسمانی را) بدیشان رسانده‌ام.
در لابلای همۀ اینها ایشان را به خیر و خوبی دنیا و آخرت، حریص و آزمند می‌گرداند. آنان را به آمرزش امیدوار می‌نماید. بدیشان می گوید اگر از پـروردگارشان طلب آمـرزش کنند، یـزدان سبحان آمرزگار است و گناهانشان را می‌آمرزد:
(فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا) (١٠)
و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید). ایشان را بر رزق و روزی فراوانی حریص و آزمند می‌سازد که از راه اسباب و عللی به دست می آید که با آنها آشنایند و جویای به دست آوردن آنهایند. از جمله باران پر آبی است که کشت و زرع بدان می‌روید، و رودبارها از آن پر و لبریز و خروشان می‌گردند. همچنین ایشـان را به رزق و روزی دیگری وعده می‌دهد که اولاد و اطفالی است که دوستشان می‌دارند، و اموال و داراییهائی است که به دنبال آنها هستند و گرانبهایشان می دانند:
(یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا (١١) وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا) (١٢)
خدا از آسمان بارانهای پرخیر و برکت را پـیاپی برای شما می‌باراند، و با اعطاء دارائـی و فرزندان شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و باغهای سرسبز و فراوان بهرۀ شما می‌سازد، و رودبارهای پرآب در اختیارتان میگذارد.
یزدان سبحان میان طلب آمرزش و میان ایـن ارزاق و روزیها ارتباط برقرار می‌سازد، و آنها را به یکدیگر مربوط قلمداد می‌فرماید. در قرآن جاهای مکرّری آنکه در آنها این چنین پیو‌ندها و ارتباطـائی میان خوبی دلها و ماندگاری آنها بر هدایت، و میان میسّر
گرداندن ارزاق و روزیها و رفاه عمومی، وجود دارد ... در جائی آمده است:
(ولو أن أهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والأرض , ولکن کذبوا فأخذناهم بما کانوا یکسبون).
اگر مردمان این شهرها و آبادیها (به خدا و انبیاء) ایمان می‌آوردند و (از کـفر و معاصی) پرهیز مـی‌کردند، (درگاه خیرات و) برکات آسمان و زمین را بر روی آنان می‌گشودیم (و از بلایا و آفات بدورشان می‌داشتیم) ولی آنان به تکذیب (پیغمبران و انگار حقائق) پرداختند و ما هم ایشان را به کیفر اعمالشان گرفتار و مجازات نمودیم (و عبرت جهانیانشان کردیم). (اعراف/96)
در جائی هم آمده است:
(ولو أن أهل الکتاب آمنوا واتقوا لکفرنا عنهم سیئاتهم ولأدخلناهم جنات النعیم . ولو أنهم أقاموا التوراة والإنجیل وما أنزل إلیهم من ربهم لأکلوا من فوقهم ومن تحت أرجلهم ...).
اگر اهل کتاب (اعـم از مسیحیان و یهودیان، بجای دشمنانگی و تباهکاری، به اسلام بگروند و) ایمان بیاورند و پرهیزکاری پیشه کنند، گناهانشان را می‌زدائیم (و زشتیها و پلشتیهای گذشتۀ ایشان را می‌بخشیم) و آنان را به باغهای پرنعمت بهشت داخل می‌سازیم. و اگر آنان به تورات و انجیل (اصـلی و دست‌نخورده) و بدانچه که از سوی پروردگارشان (به نام قرآن) بر آنان نازل شده است عمل بکنند (و در میان خود قوانین الهی را پیاده کنند و برپای دارند) از بالای سر خود و از زیر پای خود (و از هر سو، غرق در نعمت شده و از آسمان و زمین) روزی خواهند خورد ... . (مائده/65و66)
در جای دیگری نیز آمده است:
(ألا تعبدوا إلا الله إننی لکم منه نذیر وبشیر , وأن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یمتعکم متاعا حسنا إلى أجل مسمى ویؤت کل ذی فضل فضله ...).
(ای پیغمبر! بدیشان بگو:) این که جز خدا را نپرستید. بیگمان من از سوی خدا بیم‌دهندۀ (کافران به عذاب دوزخ) و مژده‌دهندۀ (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم. و این که از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند (به سبب استغفار صادقانه و توبۀ مخلصانه) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی (از مواهب زندگی این جهان) بهره‌مند می‌سازد، و (در آخرت برابر عدل و داد خود) به هر صـاحب فضیلت و احسانی (پاداش) فضیلت و احسانش را می‌دهد ... . (هود/2و3)
این قاعده‌ای که قرآن آن را در موارد مختلفی بیان می‌دارد، قاعدۀ صحیح و درستی است و بر اسباب و عللی از وعده خدا و از سنّت زندگی استوار است. همچنین واقعیّت عملی گواه بر تحقّق و پیاده شدن آن در طول قرون و اعصار است. سخن در راستای این قاعده از ملّتها است نه از افراد. هر ملّتی که شریعت خدا در میانشان اجراء گردیده است، و با عمل صالح و توبه و استغفار برخاسته از ترس خدا، واقعاً رو به خدا کـرده‌اند، و هر ملّتی که تقوا و پروای خدا داشته‌انـد و خدا را پرستش کرده‌اند و شریعت او را برپا و برجا نموده‌اند، و عدالت و دادگری را پیاده کرده‌اند، و به جملگی مردمان امن و امان ارمغان داشته‌اند، خیرات و برکات در میانشان برجوشیده است و فیضان کرده است، و خدا در زمین بدیشان سلطه و قدرت داده است، و در پرتو عمران و آبادی و خوبی و نیکی ایشان را در زمین جایگزین دیگران فرموده است.
اگر در برخی از ادوار ملّتهائی را می‌بینیم که تقوا و پروائی از خدا ندارند، و شریعت او را برجا و برپا نمی‌دارند، ولی با وجود این دارای قدرت و نعمت و روزی بسیارند، و در زمین مستقرّ و از اقتدار برخوردارند، این امر امتحان و آزمون خدا است و بس:
(ونبلوکم بالشر والخیر فتنة).
ما شما را با سود و زیان و بدیها و خوبیها (در زندگی دنیا) کاملاً می‌آزمائیم. (انبیاء/35)
گذشته از این، همچون قدرت و شوکتی، رفاه فاسد و تباهی است. آفتهای فروپاشی اجتماعی و سرنگونی اخلاقی، یا ظلم و زور و پایمال کردن عزّت و کرامت انسان، آن را می‌خورند ... دو دولت بزرگ با رزق و روزی فراخ و دارای شوکت و قدرت در زمین، پیش روی ما است. یکی از آن دو، دولت سرمایه‌داری است، و دیگری دولت کـونیستی است. در اوّلی سطح اخلاق به مرتبۀ پائین حیوانی رسیده است، و جهان بینی زندگی به پلۀ فرودین سقوط کرده است. گذشته از این، سراپا بر دلار استوار گردیده است و همه چیز آن پول شده است!.. در دولت دوم ارزش «انسان» به انـدازه‌ای بائین آمده است و فرو افتاده است که از ارزش برده کمتر گردیده است و پست‌تر شده است. جـاسوسی فرمانروا است. مردمان در دلهره و نگرانی همیشگی بسر می‌برند از ترس و هراس کشتارگاه‌های بسیار و کشت و کشتارهای بی‌شمار. هر انسانی به شب که می‌رسد نمی‌تواند تضمین کند که به روز می‌رسد و سرش بر تنش ماندگار است، و به دام تهمتی که در تاریکیها تار و پود آن بافته شده است نمی‌افتد و گرفتار نمی‌آید! معلوم است نه این و نه آن، زندگی انسانی نیست، زندگی ای که نشان از رفاه و آسایش داشته باشد.
با نوح همراه می شویم و جهاد بزرگوارانه طولانی او را ورانداز می‌کنیم. او را می‌بینیم که قوم خود را به سوی نشانه‌های خداشناسی رهنمود می‌کند، نسانه‌هائی که در دستگاه‌های پیکر خودشان، و در گوشه و کنار جهان پیرامونشان، وجود دارد. نوح از بیشرمی و بی‌ادبی قوم خود با خدا شگف‌زده می‌شود، و این بیشرمی و بی‌ادبی را بر ایشان زشت می‌شمارد:
(مَا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا (١٣) وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا) (١٤)
شما را چه می‌شود که برای خدا عظمت و شکوهی قائل نیستید؟ در حالی که خدا شـما را در مراحل مختلف خلقت به گونه‌های گوناگونی آفریده است (و در هر گام شما را رهبری و هدایت کرده، و به شما لطف و عنایت فرموده است).
مراحل و احوالی که قوم نوح در آن زمان با آن مخاطب قرار گرفته‌اند و بدیشان گوشزد گردیده است، قطعاً باید خطاب و سخنی بوده باشد که آنان آن را فهم کـرده باشند، یا دست کم آنان یکی از معانی و مفاهیم آن را درک نموده باشند، تا انتظار این را داشته باشند که تذکّر دادنش در ایشان تاً‌ثیر می‌کند و آنان را آمادۀ پذیرش می‌نماید و به پاسخگو‌ئی می‌کشاند. آنچه اکثر مفسران معتقد بدان هستند این است که مراد مراحل تکو‌ینی و پیدایش جنین است، جنینی که از نطفه به علقه، و از علقه به مضغه، و از مضغه به هیکل، و از هیکل به موجود کاملی درمی‌آید ... این چیزی است که فوم نوح آن را درک و فهم کرده‌اند وقتی که بدان تذکّر داده شده‌اند. زیرا جنینهائی که بیش از رسیدن به کمال در رحمها، بیرون افکنده می‌شوند، همین سقط جنینها بدیشان اندیشه‌ای و اطلاعی در بارۀ همچون مراحل و مراتبی داده باشد. این هم مدلول و مفهومی از مدلولها و مفهومهای این آیه است. ممکن هم هست که مدلول و مفهوم این مراحل و مراتب همان چیزی بـاشد که دانش چنین‌شناسی میگوید. دانش جنین شناسی میگوید: جنین در اول امر شبیه جاندار تک‌سلولی است. سپس بعد از گذشت زمانی از حمل، جنین جاندار پرسلولی می گردد. سپس به شکل یک جاندار آبگو‌نه درمی‌آید. آن گاه شکل یک جاندار پستاندار را پیدا می کند. بعد از آن شکل انسان را به خود می‌گیرد ... این نظریّه با درک و فهم قوم نوح فاصلۀ بسیاری دارد. این نظریّه به تازگی کشف و ارائه شده است. چه بسا این نظریّه مدلول و مفهوم فرمودّ یزدان در جای دیگری از قرآن باشد که عبارت است از:
(ثم أنشأناه خلقا آخر فتبارک الله أحسن الخالقین).
... از آن پس او را آفرینش تازه ای بخشیده و (باد میدن جان به کالبدش) پدیدۀ دیگری خواهیم کرد. والامقام و مبارک یزدران است که بهترین اندازه گیرندگان و سازندگان است. (مؤمنون/14)
این نصّ و آن نصّ چه بسا مدلولها و مفهو مهای دیگری داشته باشد و هنوز برای علم روشن نگر‌دیده باشد ... ما هم این دو نصّ را مقیّد بدین معانی و مبانی نمی‌سازیم ...
به هر حال نوح قوم خود را متوجّه نگرش به وجود خویشتن ساخت. بر ایشان زشت شمرد که اکرام و احترامی برای خدای بزرگواری قائل نیستند که آنان را در مراحل و مراتب گوناگونی آفرینش بخشیده است و هر دم به تن ایشان خلعت خلقتی کرده است ... این شگفت‌ترین و زشت‌ترین کاری است که از آفریده‌ای سر می زند.
همچنین نوح قوم خود را متوجّه کتاب گشودۀ جهان می‌گرداند:
(أَلَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا (١٥) وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا) (١٦)
مگر نمی‌بینید که خداوند چگونه هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده است؟ و ماه را در میان آنها تابان، و خورشید را چراغ (درخشان) کرده است؟.
آسـمانهای هفتگانه را نمی‌توان به مـدلول و مفهومی محدود و منحصر دانست که فرضیه‌های علمی در بارۀ شناخت جهان می‌گویند. چـه هر چه گفته شده است فرضیّه است و بس. نوح قوم خـود را متوجّه آسـمان ساخته است، و بدیشان خبر داده است - همان گونه که خدا بدو آموخته است - که آسمان هفت طبقه است.[1] در میانشان تابان است، و خورشید فروزان. آنان ماه را می‌بینند و خورشید را نیز می‌بینند، و چیزی را هم می‌بینند که بدان آسمان گفته می‌شود. آسـمان این فضای کبود رنگ است. اما آستان چیست؟ چنین چیزی از ایشان خواسته نشده است. تا به امـروز هم کسی قاطعانه در این راستا چیزی نگفته است ... این رهنمود و رهنمون کافی است که انسان را برانگیزد و به دنبال آگاهی و اطّلاع برود و به تدبّر و تفکّر در این راستا بپردازد و بیندیشد و پژوهش کند در فراسوی این آفریده‌های بزرگ و سترگ و ترسناک و خوفناک چه قدرت نوپرداز و نوآفرینی قرار دارد ... مراد از این رهنمود و رهنمون هم همین است که پی بردن به جهان آفرین است. آنگاه نوح می‌گردد و قوم خود را متوجّه می‌سازد که به پیدایش خودشان از زمین بنگرند و برگشت خودشان را به زمین پس از مردن پیش چشم بدارند، تا حقیقت بیرون آمدن خودشان را از زمین در رستاخیز سهل و ساده بدانند:
(وَاللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَبَاتًا (١٧) ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا) (١٨)
خدا است که شما را از زمین به گونۀ شگفتی آفریده است. سپس شما را به همان زمین برمی‌گرداند، و بعد شما را به گونۀ شگفتی (زنده می‌گرداند و) از زمین بیرون می‌آورد.
تعبیر از پیدایش انسان از زمین با «اتبات» که مـصدر «انبتکم» و به معنی رویاندن است، تعبیر شگفت و الهامگرانه‌ای است. این امـر در قرآن به شکلهای گوناگون تکرار می‌گردد. مثل این فرموده خداوند بزرگوار:
(والبلد الطیب یخرج نباته بإذن ربه والذی خبث لا یخرج إلا نکدا).
زمین خوب (و دارای خاک مرغوب)، گیاه آن به فرمان پروردگارش می‌روید و بالا می‌گیرد. امّا زمین بد (و شوره‌زار) از آن جز گیاه ناچیز و کم‌سود نمی‌روید. (اعراف/58)
در اینجا اشاره می‌فرماید به این که پیدایش انسـان بسان پیدایش گیاهان است. همچنین در موارد مختلف پیدایش انسان را همراه می‌کند با پیدایش گیاهان. برای مثال در سورۀ حجّ در یک آیه هر دو را گرد می‌آورد، آنجا که در صدد ذکر دلیل و برهان بر حقیقت رستاخیز مردگان است. می‌فرماید:
(یا أیها الناس إن کنتم فی ریب من البعث فإنا خلقناکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم من مضغة مخلقة وغیر مخلقة , لنبین لکم ونقر فی الأرحام ما نشاء إلى أجل مسمى ثم نخرجکم طفلا , ثم لتبلغوا أشدکم , ومنکم من یتوفى ومنکم من یرد إلى أرذل العمر لکیلا یعلم من بعد علم شیئا . وترى الأرض هامدة , فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزت وربت وأنبتت من کل زوج بهیج).
ای مردم! اگر در بارۀ رستاخیز (مردگان و زندگانی دوبارۀ ایشان) تردید دارید، (بدین نکته توجّه کنید تا به گوشه‌ای از قدرت الهی پی ببرید و به خود آئید:) شما را از خاک می‌آفرینیم. سپس (این خاک پیش پا افتاده را) به نطفه، و بعد (نطفه، این پدیدۀ اسرارآمیز فراهم آمـده از اسپر مرد و اُ‌وول زن را به خون بستۀ زالومـانند)، و پس از آن (این خون بستـه را به چیزی شبیه) به یک قطعه گوشت (جویده شده) درمی‌آوریم که برخی (کامل و تامّ‌الخلقه و) بسامان، و برخـی (ناتمام و ناقص‌الخلقه و) نابسامان است. (همۀ اینها) بدین خاطر است که برای شما روشن سازیم (که ما بر آفرییش و تغییر و تبدیل و هرگونه کاری، از جمله زندگی دوباره بخشیدن توانائیم). ما جنینهائی را که بخواهیم تا زمان خـود در رحمها نگاه می‌داریم و آن گاه شما را به صورت کودک (پسر یا دختر، از شکم مادران) بیرون می‌آوریم، سپس (شما را تحت نظارت و رعایت خود می‌پائیم) تا به رشد جسمانی و عقلانی خود می‌رسید. برخی از شما (در این میان) می‌میرند و بعضی از شما بـه نهایت عمر و غایت پیری می‌رسند. تا بدانجا که چیزی از علوم خود را به خاطر نخواهند داشت (و دانسته‌های خویش را فراموش کرده و از یاد می‌برند، و درست همانند یک کودک می‌شوند. دلیل دیگری بر قدرت خدا در همه چیز، به ویژه در بارۀ مسألۀ رستاخیز، این است که ای انسان در فصل زمستان) تو زمین را خشک و خاموش می‌بینی، امّا هنگامی که (فصل بهار درمی‌رسد و) بر آن آب می‌بارابیم، حرکت و جنبش بدان می‌افتد و رشد و نموّ می کند و انوع گیاهان زیبا و شادی‌بخش را می‌رویاند. (حجّ/5)
در سورۀ «مؤمنون» مراحل و مراتب پیدایش و رویش جنین دکر می‌شود که نزدیک به مطالبی است که در سورۀ حجّ آمده است. بعد در از چنین می آید:
(فأنشأنا لکم به جنات من نخیل وأعناب).
ما به وسیلۀ این آب، نخلستانها و تاکستانها برای شما پدید آورده‌ا‌یم. (مؤمنون/19)
این پدیده‌ای است که بدون شکّ نگرش و پژوهش را میطلبد. اشاره به وحود وحدت در میان اصول و ارکان حیات بر روی زمین دارد، و می‌رساند که انسان بسان بشن گیاهان از زمین پدید آمده است، و از عناصر اوّلیّۀ آن ساخته می شود، و از عناصر اوّلیّۀ آن تغدیه و رشد می‌کند. انسان گیاهی از گیاهان زمین است. خدا این نوع حیات را بدو ارمغان داشته است، و به گیاهان آن نوع حیات را داده است. هر دوی انسان و گیاه، زادگان زمین هستند، و هر دو تای آنان از این مادر شیر می نوشند.
ایمان این چنین جهان‌بینی زندهای را در بارۀ پیوند زمین با جانداران پدید می‌آورد، جهان‌بینی‌ای که در آن دقّت علمی و سرزندگی ذهن و شعو‌ر است. زیرا این جهان‌بینی بر حقیقت زندهای استوار است که در دل و درون است. این هم وجه امتیاز شناخت ارزشمند قرانی است.
مردمانی که از زمین برآمده‌اند، بار دیگری به درون آن برمی‌گردند. خداوند ایشان را به رمین برمی‌گرداند، هـان‌گونه که آنان را از آن برآورده است. استخوانهای پوسیده و فرسوده ایشان با خاک زمین آمیخته می‌شود. ذرّات وجودشان با ذرّات زمین می‌آمیزد، همان گونه که قبلاً پیش از پیدایش از آن، با آن آمیخته بودند. آن گاه خدائی ایشان را از زمین بیرون می‌آورد که آنان را نخستین بار از زمین بیرون آورده است، و ایشان را از زمین می‌رویاند همان گونه که نخستین بار آنان را از آن رویانیده است ... مسألۀ سهل و ساده‌ای است. یک لحظه درنگ راجع بدان لازم نیست، وقتی که انسان از این زاویه بدان بنگرد، زاویه‌ای که قرآن آن را در آن عرضه می‌دارد و به تمـاشا میگذارد.
نوح علیه السّلام قوم خود را متوجّه این حقیقت می‌کند تا دلهایشان دست خدا را احساس کند، بدان هنگام که ایشان را از این زمین به طرز شگفتی می‌رویاند، و دیگر باره آنان را به زمین داخل می‌گرداند. سپس دلهایشان را متوجّه می‌سازد که پیدایش و آفرینش دوم را ببنند، و حساب و کتاب آن را بنگرند و بکنند، پیدایش و آفرینشی که این اندازه سهل و ساده است، به گونه‌ای که جدال و ستیزی نمی‌خواهد و نمی‌پذیرد. سرانجام نوح دلهای قوم خود را متوجّه نعمت خدا می‌سازد، نعمتی که بدیشان داده است و زندگی را برایشان بر روی این زمین میسّر ساخته است، و زمین را برای سیر و سیاحت و حرکت و سفرشان، و برای زندگانیشان و کوچیدنشان، و برای زیستن آنان به شیوه‌ها و روشهای گوناگون بر روی آن، رام و فرمانبردار کـرده است:
(وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطًا (١٩) لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلا فِجَاجًا) (٢٠)
خداوند زمین را برای شما گسترده و فراخ کرده است، تا از جادّه‌های وسیع آن بگذرید.
این حقیقت کـه نزدیک بدیشان است و در بزابر دیدگانشان است و قابل درک و فهم برای ایشان است، با آنان کاملاً رویاروی می‌شود و نمی‌توانند از آن فرار کنند و بگریزند، همان گونه که از صدای نوح و برحذر داشتن و بیم دادن او فرار می‌کنند و می‌گریزند. این زمین نسبت بدیشان گسترده و آماده است. حتّی در کوه‌های زمین راه‌ها و درّه‌هائی را برایشان ترتیب داده است تا از آنجاها بگذرند و بروند. همان گونه که در دشتها برایشان راه‌ها و گذرگاه‌ها ترتیب داده است و جمع و جور کرده است، و آنان در آنجاها راه می‌روند، و سواره و پیاده عبور می‌کنند، و بدینجا و آنجا بار سفر برمی‌بندند، و رزق و روزی خدای را می‌جویند) و سهل و ساده با یکدیگر زندگی کنند، و منافع و ارزاق را در میان خود ردّ و بدل می‌سازند.
آنان این حقیقت دیدنی را درک و فهم می‌کردند، بدون این که به پژوهشهای علمی پیچیده نیاز داشته باشند. پژوهشهائی که در پرتو آنها مطالعه کنند قوانینی را که بر وجودشان‌روی این زمین حکـفرما است، و زندگی را در زمین برایشان میسّر و ممکن می‌سازد. هر زمان که برای انسان عدی افزوه شود، از این حقیقت گوشه‌های تازه‌ای و کرانه‌های دوری را درک و فهم می‌کند.[2]
این جور نوح راه پیدا کرد - یا تلاش نمود راه پیدا کند - به گوشها و دلها و خردهای قوم خود با شیوه‌های گوناگون، و با وسائل مختلف، و به طور مستمرّ و در زمان طولانی، و با صبر جمیل و تلاش ارزشمند و فراوان، در مدّت نهصد و پنجاه سال. سپس به سوی پروردگار خود برمی‌گردد، پروردگاری که او را به سوی ایشان فرستاده است. به پروردگارش حساب و کتاب خود را تقدیم می‌کند، و شکوه و شکایت خود را با این گفتار مفصّل، و با این لهجۀ مؤثّر، سر می‌دهد. از این بیان دقیق پی می‌بریم به آن تصویر بزرگوارانۀ صبر و شکیبائی و تلاش و کوشش و رنج و زحمتی که نوح از خود نشان داده است. این هم حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیرۀ رسالت آسمانی برای انسانهای گمراه سرکش است. پس از این همه گفتن و بیان کردن چه چیز شد؟
(قَالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلا خَسَارًا (٢١) وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا (٢٢) وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُوَاعًا وَلا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا (٢٣) وَقَدْ أَضَلُّوا کَثِیرًا وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا ضَلالا) (٢٤)
نوح (بعد از یأس و نومیدی از ایشان به آستان الهـی عرضه داشت و) گفت: پروردگارا! آنان از من نافرمانی کرده‌اند، و از کسانی پیروی نموده‌اند که امـوال و اولادشان جز، زیان و خسران (بـرای ایشان پدید نیاورده است و) بر آنان نیفزوده است. (چنین رهبران گمراهی) نیرنگ بزرگی به کار برده‌اند. آنان گفته‌اند: معبودهـای خـود را وامگذارید. و ودّ، شواع، یغوث، یعوق، و نسر را رها نسازید. و بدین وسیله بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند! (پرودگارا! این خودخواهـان گمراهند گمراهترشان گردان) و جز گمراهی بر ستمکاران میفزا!..
پروردگارا! آنان از من نافرمانی کرده‌اند! پس از ایـن همه تلاشی که ورزیده‌ام، و پس از این همه رنجی که کشیده‌ام، و بعد از این همه رهنمود و رهنمونی که کرده‌ام، و بعد از این هـمه روشنگری افکاری که نموده‌ام، و بعد از این همه تهدید و بیم و امید و وعدۀ اموال و اولاد و رفاهی که بدیشان داده‌ام ... بعد از همۀ اینها چیزی که صورت پذیرفته است سرکشی و عصیان بوده است. به دنبال رهبریهای گمراه و گمراهسازی راه افتاده‌اند که پیروان خود را با اموال و اولادی که دارند گول می‌زنند، و با نمادهای جاه و جلال و سلطه و قدرت می‌فریبند. آن کسانی
(لَمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلا خَسَارًا) (٢١)
اموال و اولادشان جز زیان و خسـران (برای ایشـان پدید نیاورده است و) بر آنان نیفزوده است.
اموال و اولاد، ایشان را به گـمراهی و گمراهسازی تشویق کرده است و برانگیخته است، و حاصلی جز بدبختی و زیان نداشته است.
این رهبران به گمراهی بسنده نکرده‌اند ... بلکه:
(وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا) (٢٢)
نیرنگ بزرگی به کار برده‌اند.
نیرنگی زده‌اند که در بزرگی به نهایت رسـیده است. آنان برای باطل کردن کار دعوت، و بستن راه دعوت به سوی دلهای مردمان نیرنگ زده‌اند و دوز و کلک ورزیده‌اند. مکر و کید کرده‌اند تا کفر و گمراهی و جاهلیّتی را بیارایند و بپیرایند که مردمان بدان افتاده‌اند و در آن دست و پا زده‌اند. از جملۀ مکر و نیرنگشان تشویق مردمان به چنگ زدن به بتانی بوده است که آنها را الهه نامیده‌اند:
(وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُوَاعًا وَلا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا) (٢٣)
ود، سواع، یغوث، یعوق، و نسر را وامگذارید ....
اینها بزرگ‌ترین معبودها و الهۀ آنان بودند. بعد از ایشان در همۀ جاهلیّتها تا فرا رسیدن روزگار رسالت محمّدی پیوسته پرستیده شده‌اند.
همچنین این رهبریهای گمراه و گمراهساز بتهائی را ترتیب می‌دادند، و نـامهای گوناگونی را بر آنها می‌نهادند، و آنها را به گلهای مـختلفی می‌ساختند، مطابق فریادها و شعارهائی که در هر جاهلیّّتی برخاسته است و فرمانروا بوده است. پیروان را پیرامون آنها گرد می‌آوردند، و جانبداری و دفاع از این بتها را در دلهایشان به هیجان درمی‌آوردند، تا مردمان را با این افسار به هر جا که می‌خواستند بکشانند و برانند، و ایشان را بر گمراهی و ضلالتی نگاه بدارند که اطاعت و فرمانبرداری را برای رهبریهای گمراه تضمین و تأمین گرداند:
(وَقَدْ أَضَلُّوا کَثِیرًا).
و بدین وسیله بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند. بسان همۀ رهبریهای گمراهی که مردمان را پیرامون بتها گرد می‌آورند، اعم از بتهائی که سنگ هستند، و تنهائی که انسان هستند، و یا بتهائی که فکر و اندیشه‌اند ... همۀ اینها یکسان بت هستند و بت‌پرستانی دارند ... ترتیب دادن بتها برای جلوگیری از دعوت خدا، و رهنمود و رهنمون کردن دلها به سـوی دوری از دعوت کنندگان است. بتها را با مکر و نیرنگ بس بزرگ، و با حیله‌گری و پافشاری بر ناحقّ، سر و سامان و نظم و نظام می‌دهند!
*
در اینجا از دل پیغمبر بزرگوار، نوح علیه السّلام این دعا بر ضدّ ستمگران گمراه و گمراهساز و نیرنگباز و حیله‌گر برمی‌جوشد و برمی‌دمد:
(وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا ضَلالا) (٢٤)
(پرودگارا! این خودخواهان گمراهند گمراهترشان گردان) و جز گمراهی بر ستمکاران میفزا!.
این دعا برمی‌جوشد و برمی‌دمد از دلی کـه مـدّتهای طولانی به جهاد پرداخته است و مبارزه کرده است، و بسیار رنج برده است و زحمت کشیده است، و پس از استفاده از هر شیوه و هر وسیله‌ای، سرانجام قانع گردنده است و بدینجا رسیده است که در دلهای ستمگر سرکش بزهکار، هیچ گونه خیر و خوبی نیست، و دانسته است که چنین دلهائی سزاوار هدایت و شایستۀ نجات نیستند.
روند قرآنی پیش از این که بقیّۀ دعای نوح علیه السّلام را بیان دارد، فرجامی را بیان می‌دارد که ستمگران خطاکار در دنیا و آخرت بدان گرفتار می‌آیند. کار و بار آخرت بسان کار و بار دنیا، با توجّه به علم خدا، و با توجّه به وقوع ثابت و بدون تغییری که دارد، حاضر و آماده بشمار می‌آید:
(مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا) (٢٥)
(سرانجام، همگی) بـه خاطر گناهانشان (در طوفان) غرق شدند، و به دوزخ درافتادند، و جز خدا برای خود یار و یاوری نیافتند (که بتواند از ایشان دفاع کند و از دوزخشان برهاند).
به سبب خطاها و گناه‌ها و سرکشیهایشان غرق شدند، و به آتش درافتادند. تعقیبی که با حرف «ف» در واژۀ «فَأُدْخِلُوا » انجام گرفته است معنی ویژۀ خود را دارد. زیرا داخل گردانـدنشان به آتش، متصّل به غرق گرداندنشان است. فاصلۀ زمانی کوتاهی که میان غرق شدن و میان به آتش درافتادن است، به سبب کوتاهی انگار وجود ندارد. زیرا در میزان و معیار خدا این مدّت چیزی به حساب نمی‌آید. لذا ترتیب با تعقیب، میان غرق گرداندنشان در زمین، و میان داخل گرداندنشان به آتش در آخرت، موجود است. چه بسا مراد از داخل گرداندنشان به آتش، عذاب گور در جهان برزخ موجود میان دنیا و آخرت باشد ...
(فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا) (٢٥)
و جز خدا برای خود یار و یاوری نیافتند (که بتواند از ایشان دفاع کند و از دوزخشان برهاند).
دیگر نه اولادی و نه اموالی و نه سلطه و قدرتی برایشان است، و نه دوستان و یارانی از معبودهائی دارند که می‌پند‌اشتند و از خدایانی که می‌انگاشتند! در دو آیۀ کو‌تاه، کار و بار این سرکشان بزهکار به پایان می‌آید، و نامشان از صحنۀ روزگار پـاک می‌گردد و درهم نوردیده می شود! این هم پیش از ایـن انجام می‌پذیرد که روند قرآنی دعای نوح را تا آخر ذکر بکند، دعائی که هلاک و نابودی ایشان در آن خواسته می‌شود ... روند قرآنی در اینجا داستان غرق شدنشان را از داستان طوفانی فاصله نمی‌اندازد که آنان را غرق کرده است. زیرا سایه‌روشنی که مراد است نگاه داشتن در این موقعیّت است، سایه‌روشن تند و سـریع نابود کردن و بر باد فنا دادن. تا بدان اندازه تند و سریع که مسافت میان غرق کردن و سوزاندن را با حـرف «ف» طی می‌کند، بدان گونه که شیوۀ قرآن در آهنگهای تعبیری و تصریری نـوآور خود است. ما در سایه‌روشنهای روند قرآنی از سایه‌روشنهایش درنمی‌گذ‌ریم و به داستان غرق کردن و سوزاندن نمی‌پردازیم!..
آنگاه دعای واپسین نوح را کامل ذکر می‌کند، و راز و نیاز او با پروردگارش را در پایان گشت و گذار ذکـر می‌نماید:
(وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا (٢٦) إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا (٢٧) رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا تَبَارًا) (٢٨)
نوح به دعای خود ادامه داد و) گفت: پروردگارا! هیح احدی از کافران را بر روی زمین زنده باقی مگذار، که اگر ایشان را رها کنی، بندگانت را گمراه می‌سازند، و جز فرزندان بزهکار و کافر سرسخت نمی‌زایند و به دنیا نمی‌آورند. پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم را، و همۀ کسانی را که مؤمنانه و باورمندانه به خانۀ مـن درمی‌آیند و سائر مردان و زنان باایمان را بیامرز! و کافران را جز هلاک و نابودی میفزا!.
به دل نوح الهام شد که زمین به شستن نیاز دارد، شستنی که سطح زمین را از سیلاب شرّ و بدی کـامل، پاک گرداند و بزد‌اید، سیلاب شرّ و بدی کاملی کـه مردمان زمان او بدان درافتاده بودند و در غرقاب آن می‌لولیدند. گاه‌گاهی جز پاک کردن سطح زمین از ستمگران و ظالمان، چارۀ دیگری نیست. زیرا وجود پلیدشان، دعوت به سوی خدا را راکد می‌کند، و از حرکت به سوی مقصد بازمی‌دارد، و میان دعوت به سوی خدا و میان رسیدن به دلهای دیگران، حائل و مانع می‌گردد. این همان حقیقتی است که نوح آن را بیان و بازگو کرده است، و عاجزانه از خدا خواسته است آن ستمگران را کاملاً نابود نماید، و جنبنده انسان ناس از ایشان را جای نگذارد، و دیّاری، یعنی صاحب خانه و داری از آنان را زنده نگاه ندارد. می‌فرماید:
(إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ).
اگر ایشان را رها کنی، بندگانت را گمراه می‌سازند. واژۀ «عِبَادَکَ » یعنی بندگانت، اشاره دارد به این که آنان مؤمن بوده‌اند. در جاهائی از قرآن این واژه ذکر گردیده است و در روند قرآنی در همچون جاهائی بدین معنی آمده است. سـتـگران مؤمنان را از عقیده و باورشان با قدرت ظالمانۀ خود برمی‌گردانند، یا دلهای مؤمنان با دیدن شوکت و شکوه ستمگران و سالم ماندن ایشان از دست ا‌نتقام یزدان، از آئین آسمانی برمی‌گردد!
گذشته از این، محیط و فضائی را خواهند یافت که در آن محیط و فضا کافران به دنیا آورده می‌شوند، و کودکان در محیط کفر رشد و نموّ می‌کنند، و ستمگران محیط کفر را پدید می‌آورند و قالب کفر بدان می‌دهند. این است که فرصتی پیدا نمی‌شود که در آن جوانان نور را ببینند از لابلای چیزهائی که محیـط گمراه آنـها را تهیّه ببیند و توطئۀ آنها را می چیند. این حقیقی است که گفتار پیغمبر بزرگار نوح علیه السّلام بدان اشارت دارد، و قرآن آن را از او حکایت می‌کند:
(وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا) (٢٧)
و جز فرزندان بزهکار و کافر سرسخت نمی‌زایند و به دنیا نمی‌آورند.
آنان در فضای حاکم بر مردمان پوچگرائیها و گمراهیها را پخش می‌کنند و رواج می‌دهند، و عادات و اوضاع و مقرّرات و آدابی را بنیاد می‌نهند و پدید می آورند که در آن فضا کودکان بزهکار و کافر بزرگ می‌شوند و پا به سن میگذارند، همان گونه که نوح گفته است ... بدین خاطر نوح علیه السّلام دعای خردکننده و نافدکنندۀ خود را سر می‌دهد، و به همین جهت هم یزدان سبحان دعای او را می‌پذیرد و برآورده می‌کند، و در نتیجه سطح زمین را از آن شرّ و بلا می‌زداید، و سدّها و مانعهائی را درهم میکوبد و از میان می‌برد که جز نیروی ایزد توانا و شکوهمند آنها را نمی‌تواند درهم بکوبد و از میان بردارد.
در کنار این دعای خردکننده و نابودکننده‌ای که ان را پایان بخش دعای خود می‌کند و میگوید:
(وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا تَبَارًا) (٢٨)
و کافران را جز هلاک و نابودی میفزا!.
یعنی هلاک و نابودشان گردان، در کنار آن، نیایش فروتنانه و ستایش مهربانانه‌ای را سر می‌دهد:
(رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ).
پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم را، و همۀ کسانی را که مؤمنانه و باورمندانه به خانۀ من درمی‌آیند، و سائر مردان و زنان با ایمان را بیامرز ...
دعای نوح پیغمبر در حالی که روی به خدا می‌نماید و از او طلب آمرزش خود را می‌کند، این ادب پیغسرانۀ بزرگی و سترگی است در آستانۀ خدای بزرگی و سترگی ... ادب بنده در آستانۀ پروردگار است. بندهای که فراموش نمی‌کند که بنده است، و او انسان است و به خطا می‌رود و به اشتباه می‌افتد، و او کوتاهی می‌کند و قصور می‌ورزد، هر اندازه هم اطاعت بکند و پرستش بنماید، و کسی با عمل خودش به بهشت درنمی‌آید مگر آن کس که یزدان او را غرق فضل و لطف خود فرماید، همان گونه که برادر پیغمبر بزرگوارش محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم گفته است. این همان طلب آمرزشی است که نوح قوم سرکش و بزهکار خود را بدان می خواند و تشویقشان می‌گرداند، ولی آنان بر او خود بزرگ بینی کردند و تکبّر ورزیدند ... در صورتی که هر چند نوح پیغمبر است پس از این همه تلاش و کوشش، و این همه رنج و زحمت و مشقّت از یزدان جهان طلب آمرزش می‌کند، از خدا طلب آمرزش می‌کند، در حالی که دفتر حساب و کتاب خود را بدو تقدیم می‌کند).
او برای پدرش و مادرش نیز دعا می‌کند. این هم خوبی و نیکی نبوّت است که او را به خوبی و نیکی با پدر و مادر مؤمنش می‌کشاند - این چیزی است که از این دعا می‌فهمیم و برداشت می‌کنیم - اگر پدر و مادرش مؤمن نمی‌بودند، دعایش به خودش برگشت داده مـی‌شد و پذیرفته نمی‌گردید، همان گونه که دعایش به خودش برگشت داده شد و پذیرفته نگردید، دعائی که برای پسر کافرش کرد، پسری که با غرق شدگان غرق گردید، همان گونه که در سورۀ هود آمده است.
دعائی که برای کسانی کرده است که به خانه‌اش مؤمنان می‌آیند، این هم خوبی و نیکی مؤمن با مؤمن است. دوست داشتن خیر و صلاح مؤمن برای برادر مؤمن خویبثش است. مؤمن همان گونه که برای خودش خیر و صلاح می‌خواهد برای برادر مؤمن خود نیز خیر و صلاح می‌خواهد. اختصاص خوبی و نیکی و خیر و صلاح به کسانی که به خانه‌اش مؤمنانه درمی‌آیند، بدان خاطر است که این صفت نشانۀ نجات مؤمنانی بود که با او سوار کشتی می‌شدند و او همسفر و همدم آنان می‌شد.
دعای همگانی نوح بعد از آن برای مردان و زنان مؤمن، خوبی و نیکی مؤمن با جملگی مؤمنان در هر زمانی و در هر مکانی است. احساس خویشاوندی مؤمن با همگی مؤمنان در طول زمان و در همۀ مکانهای محلّ سکونت ایشان است. این هم راز شگفتی در این عقیده است، عقیده‌ای که صاحبان ان را با رشتۀ محکم عشق و محبّت، و شوق و علاقۀ ژرف، به همدیگر پیوند می‌دهد، با وجود این که زمان و مکـان آنان از یکدیگر دور باشد. این رازی است که یزدان جهان آن را در این عقیده به ودیعت نهاده است، و در این دلهای پیوسته با رشتۀ عـقیده جایگزین فرموده است ...
در برابر این عشق و محبّت در حقّ مؤمنان، تنفر و بیزاری از ستمگران قرار دارد.
(وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلا تَبَارًا) (٢٨)
و کافران را جز هلاک و نابودی میفزا!.
*
این سوره پایان پذیرفت، در حالی که آن تصویر درخشان را از جهاد پیغمبر بزرگوار نوح علیه السّلام نشان داده است، و آن تصویر واژگون و بدشگون پافشاری سرکشان و ستـمگران را پیش چشم داشته است ... هم این و هم آن در دل محبّت این روح بزرگوار را جای گذاشته است، و شگفت و شگرفی از این جهاد گرانقدر را پدید آورده است، و زاد و توشه‌ای را تهیّه دیده است برای سیر و حرکت در این راهی که رو به بالا می‌رود، سختیها و دشواریها و خستگیها، و فداکاریها و جان‌نثاریها و دردها و رنجها، هر چه بوده و هر چه باشد. زیرا این یگانه راهی است که بشریّت را به نهایت کمال می‌رساند، کمالی که برای بشریّت در این زمین مقدّر گردیده است و در مدّ نظر بوده است. این کمال وقتی حاصل می‌گردد که این راه یگانه او را به خدای یگانۀ والامقام بزرگوار برساند ...
[1] واژۀ «سبع» هفت، برای کثرت است. اگر مرادکثرت نباشد، و بلکه عدد هفت باشد، آسمان اوّل قرآنی تمام ستارگان و سیارگانی است‌که با چشم مسلّح‌و غیرمسلّح دیده می‌شود.(نگا: صافّات/6، و فصّلت/١٢،و ملک/٥). واژۀ «طباقاً» جمع ظتق، یا طبقه است‌که به معنی یکی فوق دیگری، و یکی برتر از دیگری است ... یا این‌که همچون مطابقه، مصدر باب مفاعله است،و به معنی موافق‌و مرتبط و هماهنگ و همآوا بـا یکدیگر است. (مترجم)
[2] مراجعه شود به سورۀ ملک، بررسی آیۀ 15.