تفسیر سوره‌ی إنسان

مدنی و ۳۱ آیه است.

آیه‌ی ۳-۱:

﴿هَلۡ أَتَىٰ عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ حِینٞ مِّنَ ٱلدَّهۡرِ لَمۡ یَکُن شَیۡ‍ٔٗا مَّذۡکُورًا١﴾[الإنسان: ۱]. «به‌راستی که بر انسان مدتی گذشته است که چیزی قابل ذکر نبود».

﴿إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ نَّبۡتَلِیهِ فَجَعَلۡنَٰهُ سَمِیعَۢا بَصِیرًا٢﴾[الإنسان: ۲]. «بی‌گمان ما انسان را از نطفه‌ای آمیخته آفریده‌ایم، او را می‌آزمائیم و او را شنوای بینا گرداندیم».

﴿إِنَّا هَدَیۡنَٰهُ ٱلسَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرٗا وَإِمَّا کَفُورًا٣﴾[الإنسان: ۳]. «همانا ما بدو راه را نمودیم خواه سپاس‌گزار باشد، خواه ناسپاس».

خداوند در این سوره ابتدای حالت انسان و میانه و انتهای آن‌را بیان کرده است. پس فرمود مدت زمانی طولانی بر انسان گذشت و او چیز قابل ذکری نبود. این همان زمانی است که انسان وجود نداشته است.

وقتی خداوند خواست انسان را بیافریند پدر انسان آدم را از خاک آفرید. سپس نسل او را ﴿مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ﴾به صورت متسلسل از نطفه‌ای آمیخته و بی‌ارزش گسترش داد. ﴿نَّبۡتَلِیهِ﴾با آن انسان را می‌آزماییم تا بدانیم آیا به حالت نخستین خود فکر می‌کند یا آن را فراموش می‌کند و مغرور می‌شود؟ پس خداوند انسان را آفرید و به او توانایی‌های ظاهری و باطنی مانند شنوایی و بینایی و دیگر اعضا عطا کرد و اعضایش را کامل و سالم گرداند به گونه‌ای که می‌تواند به وسیله آن مقاصد خویش را به دست آورد.

سپس خداوند پیامبران را به‌سوی انسان‌ها فرستاد و کتاب‌ها را نازل کرد و انسان را به راهی که او را به خدا می‌رساند رهنمود کرد و راه را برایش روشن نمود و او را به برگرفتن آن تشویق نمود و او را از نعمت‌هایی که نزد خداوند است آگاه کرد. سپس انسان را از راهی که او را به هلاکت و بدبختی می‌رساند آگاه نمود و او را از آن برحذر داشت و او را خبر داد که چه عذابی در انتظار اوست چنانچه آن راه را در پیش گیرد، و از این طریق او را آزمود. پس مردم به دو گروه تقسیم شدند، برخی نعمت‌های پروردگار را سپاس گزارده و وظایفی را که خداوند آن‌ها را بدان مکلف نموده است انجام دادند. و برخی به خداوند کفر ورزیدند و نعمت‌های دینی و دنیوی خداوند را کفران نمودند و راهی را که منجر به هلاکت و نابودی می‌گردد در پیش گرفتند.

آیه‌ی ۲۲-۴:

﴿إِنَّآ أَعۡتَدۡنَا لِلۡکَٰفِرِینَ سَلَٰسِلَاْ وَأَغۡلَٰلٗا وَسَعِیرًا٤﴾[الإنسان: ۴]. «همانا ما برای کافران زنجیره‌ها و طوق‌ها و آتشی افروخته آماده کرده‌ایم».

﴿إِنَّ ٱلۡأَبۡرَارَ یَشۡرَبُونَ مِن کَأۡسٖ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا٥﴾[الإنسان: ۵]. «به درستی که نیکان جام شرابی را می‌نوشند که آمیخته به کافور است».

﴿عَیۡنٗا یَشۡرَبُ بِهَا عِبَادُ ٱللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفۡجِیرٗا٦﴾[الإنسان: ۶]. «چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند. و آن‌را چنان‌که باید روان می‌کنند».

﴿یُوفُونَ بِٱلنَّذۡرِ وَیَخَافُونَ یَوۡمٗا کَانَ شَرُّهُۥ مُسۡتَطِیرٗا٧﴾[الإنسان: ۷]. «و به نذر خود وفا می‌کنند و از روزی می‌ترسند که شر و بلای آن گسترده و فراگیر است».

﴿وَیُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡکِینٗا وَیَتِیمٗا وَأَسِیرًا٨﴾[الإنسان: ۸]. «و خوراک با این که دوستش دارند به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند».

﴿إِنَّمَا نُطۡعِمُکُمۡ لِوَجۡهِ ٱللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمۡ جَزَآءٗ وَلَا شُکُورًا٩﴾[الإنسان: ۹]. «ما شما را تنها به خاطر خدا خوراک می‌دهیم و از شما پاداش و سپاسگزاری نمی‌خواهیم».

﴿إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوۡمًا عَبُوسٗا قَمۡطَرِیرٗا١٠﴾[الإنسان: ۱۰]. «ما از پروردگارمان می‌ترسیم از (عذاب) روزی بس ترشرو و دشوار».

﴿فَوَقَىٰهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِکَ ٱلۡیَوۡمِ وَلَقَّىٰهُمۡ نَضۡرَةٗ وَسُرُورٗا١١﴾[الإنسان: ۱۱]. «پس خداوند آنان‌را از شر آن روز حفظ کرد و به آنان خرّمی و شادمانی رساند».

﴿وَجَزَىٰهُم بِمَا صَبَرُواْ جَنَّةٗ وَحَرِیرٗا١٢﴾[الإنسان: ۱۲]. «و در برابر صبری که نموده‌اند باغ و ابریشمی به آنان پاداش داد».

﴿مُّتَّکِ‍ِٔینَ فِیهَا عَلَى ٱلۡأَرَآئِکِۖ لَا یَرَوۡنَ فِیهَا شَمۡسٗا وَلَا زَمۡهَرِیرٗا١٣﴾[الإنسان: ۱۳]. «در بهشت بر تخت‌ها تکیه داده‌اند و نه (گرمای) آفتابی و نه (سوز) سرمایی در آن‌جا می‌بینند».

﴿وَدَانِیَةً عَلَیۡهِمۡ ظِلَٰلُهَا وَذُلِّلَتۡ قُطُوفُهَا تَذۡلِیلٗا١٤﴾[الإنسان: ۱۴]. «و سایه‌های (درختان بهشت) به آن‌ها نزدیک است و میوه‌هایش بسیار در دسترس قرار داده شود».

﴿وَیُطَافُ عَلَیۡهِم بِ‍َٔانِیَةٖ مِّن فِضَّةٖ وَأَکۡوَابٖ کَانَتۡ قَوَارِیرَا۠١٥﴾[الإنسان: ۱۵]. «و بر آنان آوندهایی نقره‌ای و جام‌هایی که آبگینه‌اند گردانده می‌شود».

﴿قَوَارِیرَاْ مِن فِضَّةٖ قَدَّرُوهَا تَقۡدِیرٗا١٦﴾[الإنسان: ۱۶]. «آبگینه‌هایی از نقره که آن‌را به اندازه اندازه‌گیری کرده‌اند».

﴿وَیُسۡقَوۡنَ فِیهَا کَأۡسٗا کَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلًا١٧﴾[الإنسان: ۱۷]. «و در آنجا جام شرابی نوشانده می‌شوند که آمیزه‌ی آن زنجبیل است».

﴿عَیۡنٗا فِیهَا تُسَمَّىٰ سَلۡسَبِیلٗا١٨﴾[الإنسان: ۱۸]. «چشمه‌ای در آنجاست که سلسبیل نامیده می‌شود».

﴿وَیَطُوفُ عَلَیۡهِمۡ وِلۡدَٰنٞ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیۡتَهُمۡ حَسِبۡتَهُمۡ لُؤۡلُؤٗا مَّنثُورٗا١٩﴾[الإنسان: ۱۹]. «همواره نوجوانان جاودانه‌ای میانشان می‌گردند که هرگاه ایشان را ببینی آنان‌را مرواریدی از رشته افشانده می‌پنداری».

﴿وَإِذَا رَأَیۡتَ ثَمَّ رَأَیۡتَ نَعِیمٗا وَمُلۡکٗا کَبِیرًا٢٠﴾[الإنسان: ۲۰]. «و هنگامی‌که بنگری، نعمت بسیار و فرمانروایی بزرگی را در آنجا می‌بینی».

﴿عَٰلِیَهُمۡ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضۡرٞ وَإِسۡتَبۡرَقٞۖ وَحُلُّوٓاْ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٖ وَسَقَىٰهُمۡ رَبُّهُمۡ شَرَابٗا طَهُورًا٢١﴾[الإنسان: ۲۱]. «بر تن ایشان لباس‌های ابریشم نازک و ابریشم ضخیم است و با بندهایی از نقره آراسته شده‌اند، پروردگارشان شرابی پاکیزه بدیشان می‌نوشاند».

﴿إِنَّ هَٰذَا کَانَ لَکُمۡ جَزَآءٗ وَکَانَ سَعۡیُکُم مَّشۡکُورًا٢٢﴾[الإنسان: ۲۲]. «بدون شک این (نعمت‌ها) پاداش شما است و تلاشتان پذیرفته شده است».

ما برای کسی‌که به خداوند کفر ورزد و پیامبرانش را تکذیب کند و بر ارتکاب گناهان جرأت نماید زنجیرهایی در آتش جهنم آماده کرده‌ایم. ﴿ثُمَّ فِی سِلۡسِلَةٖ ذَرۡعُهَا سَبۡعُونَ ذِرَاعٗا فَٱسۡلُکُوهُ٣٢﴾[الحاقة: ۳۲]. «سپس او را در زنجیری که هفتاد گز است به بند کشید». ﴿وَأَغۡلَٰلٗا﴾و طوق‌هایی که دست‌هایشان را به گردن‌هایشان می‌بندد. ﴿وَسَعِیرًا﴾و آتشی که جسم‌های آنان را می‌سوزاند.

﴿کُلَّمَا نَضِجَتۡ جُلُودُهُم بَدَّلۡنَٰهُمۡ جُلُودًا غَیۡرَهَا لِیَذُوقُواْ ٱلۡعَذَابَ﴾[النساء: ۵۶]. «هرگاه پوست جهنمیان از بین برود و سوخته شود پوست‌های تازه‌ای جایگزین آن می‌کنیم تا عذاب را بچشند». و این عذاب همیشگی است و آنان جاودانه در آن می‌مانند.

﴿ٱلۡأَبۡرَارَ﴾آن‌ها کسانی هستند که به سبب معرفت خداوند و محبت الهی که در دل‌هایشان است و اخلاق زیبایی که دارند پاکدل و نیکوکارند. پس خداوند خبر داد که ایشان ﴿یَشۡرَبُونَ مِن کَأۡسٖ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا﴾از شراب لذیذی می‌نوشند که با کافور آمیخته شده است تا کافور آن را خنک کند و از تندی آن بکاهد. این کافور بسیار لذیذ است و از هر عیب و آلودگی ایی که در کافور دنیا هست سالم و پاک می‌باشد.

چون آفت‌های دنیا در نعمت‌های بهشتی وجود ندارد. همان طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فِی سِدۡرٖ مَّخۡضُودٖ٢٨ وَطَلۡحٖ مَّنضُودٖ٢٩﴾[الواقعة: ۲۸-۲۹]. «بهشتیان در میان درختان سدرِ بی‌خار». و درختان موز که میوه‌هایشان روی هم چیده شده است می‌باشند. و ﴿أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞ﴾[النساء: ۵۷]. «و همسران پاکیزه»، ﴿لَهُمۡ دَارُ ٱلسَّلَٰمِ عِندَ رَبِّهِمۡ﴾[الأنعام: ۱۲۷]. «آنان در سرای امنیت نزد پروردگارشان می‌باشند».

﴿وَفِیهَا مَا تَشۡتَهِیهِ ٱلۡأَنفُسُ وَتَلَذُّ ٱلۡأَعۡیُنُ﴾[الزخرف: ۷۱]. «و در بهشت چیزهایی است که دل‌ها در پی آنند و چشم‌ها از دیدن آن لذّت می‌برند».

﴿عَیۡنٗا یَشۡرَبُ بِهَا عِبَادُ ٱللَّهِ﴾جام لذیذی است که سر می‌کشند از تمام شدن ان هراسی ندارند، روان است و بندگان خدا هرجا و هرگونه که بخواهند آن را می‌برند و روان می‌کنند. پس می‌توانند آن را به‌سوی باغ‌های سرسبز و یا میان کاخ‌ها و منازل آراسته شده و یا به هر سمت و سویی جاری نمایند.

سپس جمله‌ای از کارهای آنان‌را بیان کرد و فرمود: ﴿یُوفُونَ بِٱلنَّذۡرِ﴾به نذر و پیمان‌هایی که خود را بدان ملزم نموده‌اند وفا می‌کنند. آنان به نذرهایی وفا می‌کنند که در اصل بر آن‌ها واجب نبوده است بلکه خودشان آن را بر خود واجب نموده‌اند، پس آنان به طریق اولی فرایض را به جای می‌آورند.

﴿وَیَخَافُونَ یَوۡمٗا کَانَ شَرُّهُۥ مُسۡتَطِیرٗا﴾و از روزی سخت که بلای آن گسترده و فراگیر است می‌ترسند که بلایش به آنها برسد. از این رو هر آنچه که باعث گرفتار شدن به بلای آن روز می‌گردد را ترک گفته و از آن دوری می‌جویند. ﴿وَیُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡکِینٗا وَیَتِیمٗا وَأَسِیرًا٨﴾آن‌ها درحالیکه مال و غذا را دوست می‌دارند آن‌را به کسانی‌که از آن‌ها نیازمندترند مانند بینوایان و یتیمان و اسیران می‌دهند، زیرا محبت خدا را بر محبت خود مقدم می‌دارند.

هدفِ آنان از انفاق و خوراک دادن جلب رضایت خداوند است و با زبان حال می‌گوید: ﴿إِنَّمَا نُطۡعِمُکُمۡ لِوَجۡهِ ٱللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمۡ جَزَآءٗ وَلَا شُکُورًا٩﴾ما شما را فقط برای رضایت خداوند خوراک می‌دهیم و از شما پاداش مالی نمی‌خواهیم و همچنین از شما نمی‌خواهیم که ما را تعریف و تمجید کنید.

﴿إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوۡمًا عَبُوسٗا قَمۡطَرِیرٗا١٠﴾و از روزی سخت و وحشتناک که قیامت است هراس داریم. ﴿فَوَقَىٰهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِکَ ٱلۡیَوۡمِ﴾پس خداوند آنان را از شر آن روز حفظ کرد، و مسلّماً وحشت بزرگ قیامت، آنان را پریشان نخواهد کرد و فرشتگان با آنان روبرو می‌شوند و می‌گویند: این همان روزی است که وعده داده می‌شدید. ﴿وَلَقَّىٰهُمۡ نَضۡرَةٗ وَسُرُورٗا﴾و آنان را مورد عنایت خود قرار می‌دهد و چهره‌هایشان را‌تر و تازه می‌کند و دل‌هایشان را شاد می‌گرداند. پس هم نعمت ظاهری و هم نعمت باطنی به آنان می‌دهد.

﴿وَجَزَىٰهُم بِمَا صَبَرُواْ جَنَّةٗ وَحَرِیرٗا١٢﴾و به پاداش این‌که آن‌ها بر طاعت خداوند شکیبایی ورزیده‌اند و به اندازه توان خود عبادت کرده‌اند واز گناهان دوری نموده‌اند و در برابر بلاهایی که خداوند برایشان مقدر نموده است صبر کرده‌اند به آنان بهشت و لباس ابریشمی عطا می‌نماید، بهشتی که هر نوع نعمتی را در بردارد.

و از هر نوع آفت و بدی بدور است. احتمال دارد که خداوند به این خاطر ابریشم را به طور ویژه ذکر کرد چون لباس ظاهری آدمی نشانگر حالت و وضع صاحب لباس است. ﴿وَلِبَاسُهُمۡ فِیهَا حَرِیرٞ﴾[فاطر: ۳۳]. «و لباسشان در بهشت ابریشم است».

﴿مُّتَّکِ‍ِٔینَ فِیهَا عَلَى ٱلۡأَرَآئِکِ﴾آن‌ها در بهشت با آرامش خاطر آسوده بر تخت‌هایی که با پرده‌های آراسته شده پوشیده شده‌اند تکیه می‌زنند. ﴿لَا یَرَوۡنَ فِیهَا شَمۡسٗا وَلَا زَمۡهَرِیرٗا﴾و در بهشت نه گرمای خورشید را می‌بینند و نه از سوز و سرما به آن‌ها می‌رسد بلکه در همه اوقات در سایه‌ای گوارا که نه سرد است و نه گرم به سر می‌برند طوری که از آن لذت می‌برند و با گرما و سرما اذیت نمی‌شوند.

﴿وَدَانِیَةً عَلَیۡهِمۡ ظِلَٰلُهَا وَذُلِّلَتۡ قُطُوفُهَا تَذۡلِیلٗا١٤﴾و میوه‌های بهشت چنان به آنان نزدیک می‌گردد که در حالت نشسه و ایستاده در حالی که خوابیده‌اند به آن دسترسی دارند. ﴿وَیُطَافُ عَلَیۡهِم بِ‍َٔانِیَةٖ مِّن فِضَّةٖ وَأَکۡوَابٖ کَانَتۡ قَوَارِیرَا۠١٥﴾و پسران و خدمتگزاران اهل بهشت ظرف‌های نقره‌ای و لیوان‌های بلورین شراب را میان آنان می‌گردانند.

﴿قَوَارِیرَاْ مِن فِضَّةٖ﴾لیوان‌های بلورینی که از نقره هستند اما همانند شیشه شفاف و درخشانند. و این بسیار عجیب است که نقره به آن ضخامت همانند بلور و شفاف باشد. ﴿قَدَّرُوهَا تَقۡدِیرٗا﴾خدمتگزاران بهشتی به اندازه‌ی که آنان سیراب شوند در این لیوان‌ها شراب می‌ریزند، نه زیاد و نه کم، چون اگر از اندازه بیشتر باشد از لذت آن کاسته می‌گردد و اگر به اندازه نباشد آن‌ها سیراب نمی‌شوند.

و احتمال دارد که منظور این باشد که بهشتیان آن‌را طوری اندازه گیری کرده‌اند که به دلخواه آنان است و هرچقدر دلشان بخواهد فراهم می‌گردد. ﴿وَیُسۡقَوۡنَ فِیهَا کَأۡسٗا کَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلًا١٧﴾و در بهشت جام‌های شرابی به آنان داده می‌شود که با زنجبیل آمیخته شده است تا مزّه و بوی آن بهتر شود.

﴿عَیۡنٗا فِیهَا تُسَمَّىٰ سَلۡسَبِیلٗا١٨﴾این چشمه به خاطر آن که شفاف و لذیذ و زیباست سلسبیل نامیده می‌شود. ﴿وَیَطُوفُ عَلَیۡهِمۡ﴾و برای آوردن خوراک و نوشیدنی اهل بهشت و خدمتشان ﴿وِلۡدَٰنٞ مُّخَلَّدُونَ﴾نوجوانانی بر آنان رفت و آمد می‌کنند که جاودانه‌اند. یعنی برای بقا آفریده شده‌اند این‌ها تغییر نمی‌کنند و پیر نمی‌شوند و در نهایت زیبایی هستند. ﴿إِذَا رَأَیۡتَهُمۡ حَسِبۡتَهُمۡ لُؤۡلُؤٗا مَّنثُورٗا﴾هرگاه آنان را درحالیکه برای خدمت پیشینیان پراکنده هستند ببینی از بس که زیبا هستند چنان می‌پنداری که انگار آن‌ها مروارید پراکنده هستند. اهل بهشت از این که خدمت گزاران آن‌ها نوجوانانی جاودان هستند کاملا لذت می‌برند، وجوانانی که بهشتیان از دیدن آن‌ها شاد می‌شوند. آن نوجوانان با آرامش به دنبال بهشتیان وارد خانه‌هایشان می‌شوند و هر آنچه بخواهند برایشان می‌آورند.

﴿وَإِذَا رَأَیۡتَ ثَمَّ رَأَیۡتَ نَعِیمٗا وَمُلۡکٗا کَبِیرًا٢٠﴾و هرگاه به اهل بهشت و نعمت‌های کاملی که دارند نگاه کنی نعمت بسیار و فرمانروایی بزرگی را می‌بینی. یک نفر بهشتی را می‌بینی که منازل و اتاق‌های مزین زیادی دارد که قابل وصف نیست و باغ‌های سرسبز و میوه‌های در دسترس و لذیذ و رودبارهای روان و باغ‌های زیبا و پرندگانی دارند که نغمه‌های دل‌انگیزسر می‌دهند و مایه شادی دل‌ها می‌گردند. او همسرانی بی‌نهایت زیبا دارد و دارای هر نوع زیبایی ظاهری و باطنی می‌باشند که دل‌ها از آنان سرشار از سرور و شادی می‌گردند.

در اطراف هر بهشتی نوجوانان و خدمتگزارانی وجود دارد که همیشه نوجوان هستند و جاودانه‌اند و سبب آرامش و راحتی او می‌گردند. علاوه بر این و مهم‌تر از همه این است که ساکنان بهشت رضایت پروردگار را به دست می‌آورند و سخنان او را می‌شنوند و از نزدیک بودن وی لذت می‌برند و از این که همیشه در بهشت ماندگار هستند و نیز از خشنودی خداوند شادمان و مسرور می‌گردند، و هر لحظه و هر زمان نعمت‌هایشان افزوده می‌گردد.

پس پاک است صاحب فرمان روایی و خداوند حق، خداوندی که گنجینه‌های او تمام نمی‌شود و خیر و برکت او کم نمی‌گردد. پس همان‌طور که اوصاف او نهایت و پایانی ندارد نیکی و احسانش نیز بی‌پایان است.

﴿عَٰلِیَهُمۡ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضۡرٞ﴾لباس‌های سبز ابریشمی که برخی نازک و برخی ضخیم است آنان را آراسته است. ابریشم نازک و ابریشم ضخیم بالاترین نوع ابریشم می‌باشد. ﴿وَحُلُّوٓاْ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٖ﴾و به دست زنان و مردان بهشتی دستبندهایی از نقره زده می‌شود. این وعده‌ای است که خداوند داده و وعده خداوند تحقّق یافتنی است چون هیچ‌کس از خداوند راست گوتر نیست.

﴿وَسَقَىٰهُمۡ رَبُّهُمۡ شَرَابٗا طَهُورًا﴾و پروردگارشان به آنان شرابی پاکیزه می‌نوشاند که هیچ آلودگی در آن نیست و شکم‌هایشان را از هر بیماری و آلودگی پاک می‌نماید. ﴿إِنَّ هَٰذَا کَانَ لَکُمۡ جَزَآءٗ﴾این پاداش فراوان جزای کارهاییست که در گذشته انجام داده‌اید. ﴿وَکَانَ سَعۡیُکُم مَّشۡکُورًا﴾و تلاش و کوشش شما مورد قدردانی واقع می‌شود، و در برابر تلاش کم شما خداوند نعمت‌های بسیاری به شما می‌دهد.

آیه‌ی ۲۶-۲۳:

﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا عَلَیۡکَ ٱلۡقُرۡءَانَ تَنزِیلٗا٢٣﴾[الإنسان: ۲۳]. «بی‌گمان ما خودمان قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم».

﴿فَٱصۡبِرۡ لِحُکۡمِ رَبِّکَ وَلَا تُطِعۡ مِنۡهُمۡ ءَاثِمًا أَوۡ کَفُورٗا٢٤﴾[الإنسان: ۲۴]. «پس بر حکم پروردگارت شکیبا باش و از گناهکار یا ناسپاس آنان فرمان مبر».

﴿وَٱذۡکُرِ ٱسۡمَ رَبِّکَ بُکۡرَةٗ وَأَصِیلٗا٢٥﴾[الإنسان: ۲۵]. «و نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن».

﴿وَمِنَ ٱلَّیۡلِ فَٱسۡجُدۡ لَهُۥ وَسَبِّحۡهُ لَیۡلٗا طَوِیلًا٢٦﴾[الإنسان: ۲۶]. «و (در بخشی) از شب برایش نماز بگذار و در بخش بلندی از شب او را به پاکی یاد کن».

وقتی خداوند نعمت‌های بهشت را ذکر کرد، فرمود: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا عَلَیۡکَ ٱلۡقُرۡءَانَ تَنزِیلٗا٢٣﴾بدون شک ما قرآن را به تدریج بر تو نازل کرده‌ایم و در قرآن وعده و وعید بیان شده است و همه آنچه که بندگان نیاز دارند در آن بیان شده، و در آن به اطاعت از اوامر الهی و اجرای مقررات کامل خداوندی و شکیبایی بر آن امر شده است.

بنابراین فرمود: ﴿فَٱصۡبِرۡ لِحُکۡمِ رَبِّکَ وَلَا تُطِعۡ مِنۡهُمۡ ءَاثِمًا أَوۡ کَفُورٗا٢٤﴾در برابر حکم تقدیری خداوند صبر داشته باش و بر اجرای فرمان دینی او شکیبایی کن و نباید هیچ مانعی تو را از اجرای دستورات الهی باز دارد. و از مخالفانی که مرتکب گناه می‌شوند و ناسپاسی می‌کنند اطاعت مکن چون اطاعت از کافران و بزهکاران و فاسقان نافرمانی از خداست، زیرا آن‌ها جز به آنچه هوای نفس می‌خواهد فرمان نمی‌دهند.

و از آن جا که صبر و شکیبایی ناشی از فرمان برداری خدا و کثرت ذکراوست، خداوند به این کار فرمان داد و فرمود: ﴿وَٱذۡکُرِ ٱسۡمَ رَبِّکَ بُکۡرَةٗ وَأَصِیلٗا٢٥﴾و در اول روز و آخر آن پروردگارت را یاد کن. پس نمازهای فرض و نفل و ذکر و تسبیح و تهلیل و تکبیر در این اوقات داخل است.

﴿وَمِنَ ٱلَّیۡلِ فَٱسۡجُدۡ لَهُ﴾و در شب برای خدا بسیار سجده کن. یعنی بسیار نماز بگزار. ﴿وَسَبِّحۡهُ لَیۡلٗا طَوِیلًا﴾و در بخش بزرگی از شب او را به پاکی یاد کن. و این امر مطلق با آنچه قبلا بیان شد مقّید گردیده است: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١ قُمِ ٱلَّیۡلَ إِلَّا قَلِیلٗا٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِیلًا٣ أَوۡ زِدۡ عَلَیۡهِ﴾[المزمل: ۱-۴]. «ای جامه به خود پیچیده! شب را به نماز بایست مگر اندکی، نیمی از شب به نماز ایست یا از نیمه آن بکاه یا به آن بیفزای».

آیه‌ی ۳۱-۲۷:

﴿إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ یُحِبُّونَ ٱلۡعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَآءَهُمۡ یَوۡمٗا ثَقِیلٗا٢٧﴾[الإنسان: ۲۷]. «بی‌گمان اینان دنیا را دوست می‌دارند و روز سخت و دشوار آخرت را پشت سر خویش می‌افکنند».

﴿نَّحۡنُ خَلَقۡنَٰهُمۡ وَشَدَدۡنَآ أَسۡرَهُمۡۖ وَإِذَا شِئۡنَا بَدَّلۡنَآ أَمۡثَٰلَهُمۡ تَبۡدِیلًا٢٨﴾[الإنسان: ۲۸]. «ما آنان‌را آفریده‌ایم و آفرینش انهار استوار و محکم کرده‌ایم و هر وقت بخواهیم مانند آنان‌را چنانکه باید جایگزین می‌کنیم».

﴿إِنَّ هَٰذِهِۦ تَذۡکِرَةٞۖ فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِیلٗا٢٩﴾[الإنسان: ۲۹]. «بی‌گمان این پندی است، پس هرکس که بخواهد به‌سوی پروردگارش راهی (درپیش) گیرد».

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمٗا٣٠﴾[الإنسان: ۳۰]. «شما نمی‌توانید بخواهید مگر این که خدا بخواهد بی‌گمان خداوند بس آگاه و کار بجاست».

﴿یُدۡخِلُ مَن یَشَآءُ فِی رَحۡمَتِهِۦۚ وَٱلظَّٰلِمِینَ أَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِیمَۢا٣١﴾[الإنسان: ۳۱]. «خداوند هرکس را بخوهد مشمول رحمت خود می‌گرداند. و برای ستمکاران عذاب دردناکی را فراهم ساخته است».

﴿إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ یُحِبُّونَ ٱلۡعَاجِلَةَ﴾کسانی‌که تو را تکذیب می‌کنند با وجود اینکه آیات برای آن‌ها بیان شده و تشویق شده‌اند و بیم داده شده‌اند این آیات و تشویق‌ها در حق آنان سودمند واقع نگردیده بلکه همواره زندگی دنیا را دوست می‌دارند و به آن دل می‌بندند.

﴿وَیَذَرُونَ وَرَآءَهُمۡ یَوۡمٗا ثَقِیلٗا﴾و برای روز دشوری که در پیش دارند عمل نمی‌کنند و آن را فراموش می‌نمایند. و آن روز قیامت است که مقدار آن به اندازه‌ی پنجاه هزار سال است. و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿یَقُولُ ٱلۡکَٰفِرُونَ هَٰذَا یَوۡمٌ عَسِرٞ﴾[القمر: ۸]. «کافران می‌گویند: این روزِ دشواری است».

پس کافران انگار فقط برای زندگی دنیا و اقامت در آن آفریده شده‌اند. سپس بر زنده شدن آن‌ها پس از مرگ از یک دلیل عقلی استدلال کرد و آن آفرینش نخستین است. پس فرمود: ﴿نَّحۡنُ خَلَقۡنَٰهُمۡ﴾ما آن‌ها را از عدم و نیستی آفریده‌ایم، ﴿وَشَدَدۡنَآ أَسۡرَهُمۡ﴾و آفرینش آنها را با رگ و عصب و توانایی‌های ظاهری و باطنی استوار و محکم کرده‌ایم، به گونه‌ای که بدن آن‌ها کامل است و هرچه بخواهند می‌توانند انجام دهند. پس کسی که آن‌ها را به این حالت آفریده است می‌تواند آنان را پس از مردنشان برای سزا و جزا زنده کند. و کسی‌که در این جهان آفرینش آن‌ها را به مراحل مختلفی درآورده است شایسته او نیست که آن‌ها را بیهوده و بی‌هدف رها کند بدون این که امر و نهی شوند و پاداش و سزا ببینند. بنابراین فرمود: ﴿وَإِذَا شِئۡنَا بَدَّلۡنَآ أَمۡثَٰلَهُمۡ تَبۡدِیلًا﴾و اگر بخواهیم ذات آنان را برای رستاخیز، باری دیگر ـ به صورتی متفاوت (ولی) همانند آنها ـ می‌آفرینیم.

﴿إِنَّ هَٰذِهِۦ تَذۡکِرَةٞ﴾همانا این پندی است که مومن از آن پند می‌پذیرد و از ترساندن و تشویقی که در آن است بهره‌مند می‌شود. ﴿فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ سَبِیلٗا﴾و هرکس که بخواهد راهی به‌سوی پروردگارش در پیش گیرد. یعنی راهی را در پیش بگیرد که او را به پروردگارش می‌رساند. پس خداوند حق و هدایت را بیان می‌نماید سپس به انسان اختیار می‌دهد تا به وسیله آن راه رهنمود گردد یا از آن گریزان شود، و این برای اقامه حجّت است.

﴿لِّیَهۡلِکَ مَنۡ هَلَکَ عَنۢ بَیِّنَةٖ﴾[الأنفال: ۴۲]. «تا هرکس که هلاک می‌گردد از روی دلیل هلاک شود و هرکس که زنده می‌گردد از روی دلیل زنده بماند».

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُ﴾و شما نمی‌توانید مگر این که خدا بخواهد، چون مشیت و خواست خداوند نافذ است. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمٗا﴾و خداوند دانای فرزانه است و در هدایت کردن فرد هدایت یافته و گمراه ساختن فرد گمراه حکمت دارد.

﴿یُدۡخِلُ مَن یَشَآءُ فِی رَحۡمَتِهِ﴾هرکس را که بخواهد مورد لطف و توّجه خویش قرار می‌دهد و به او توفیق می‌دهد تا از اسباب سعادت استفاده ببرد و او را به راه‌های هدایت رهنمود می‌سازد. ﴿وَٱلظَّٰلِمِینَ أَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِیمَۢا﴾و خداوند برای ستمکارانی که شقاوت را بر هدایت ترجیح داده‌اند، به جزای ستمگری و تجاوزشان عذاب دردناکی فراهم ساخته است.

پایان تفسیر سوره‌ی إنسان