سورۀ فاطر

سورۀ فاطر

مکی است؛ ترتیب آن 35؛ شمار آیات آن 45

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ جَاعِلِ ٱلۡمَلَٰٓئِکَةِ رُسُلًا أُوْلِیٓ أَجۡنِحَةٖ مَّثۡنَىٰ وَثُلَٰثَ وَرُبَٰعَۚ یَزِیدُ فِی ٱلۡخَلۡقِ مَا یَشَآءُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ قَدِیرٞ ١﴾.

ستایش نیکو، شکران بزرگ و سپاس بیش از حد مخصوص پروردگار یگانه‌ای است که آسمان‌ها و زمین را با صُنع بدیع و انشای بی‌همانندی آفریده است. خداوندی که فرشتگان را به عنوان فرستادگانش موظّف داشت تا وحیش را به انسان‌های برگزیده‌اش برسانند و امر و نهیش را فرود آورند. از جملۀ قدرت بی‌نهایت الله عزوجل این است که برای فرشتگان بال‌های متعدّدی: دو بال، سه بال، چار بال یا بال‌های بیشتر از این بخشیده تا به وسیلۀ آن‌ها در آسمان پرواز کنند و رسالت الهی را به بندگانش برسانند. اوتعالی به هر کاری تواناست، هیچ امری بر او دشوار نیست و هیچ چیزی از فرمان کَونی‌اش سرپیچی نمی‌کند.

﴿مَّا یَفۡتَحِ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحۡمَةٖ فَلَا مُمۡسِکَ لَهَاۖ وَمَا یُمۡسِکۡ فَلَا مُرۡسِلَ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ ٢﴾.

آنچه را پروردگار از نعمت‌های ظاهری و باطنی چون اموال و فرزندان، تندرستی و دانش، هدایت و فهم امور، قبول حق و سایر چیزها برای بندگانش عطا کرده کسی توان منع آن‌ها را ندارد و نمی‌تواند رحمت اوتعالی را رد نماید. به همین‌گونه آنگاه که با ارادۀ محرومیت بندگان نعمت‌ها را از ایشان باز دارد، هیچ‌کس توان اعطای آن را به کسی ندارد. بنابراین جز خداوند عزوجل هیچ کسی نمی‌تواند خیری را جلب یا شرّی را دفع نماید. پس هر که عزّت و پیروزی، تأیید و رفعت و هدایت و توفیق را می‌خواهد، باید از پروردگار طلب نماید که مالک این‌هاست؛ زیرا مردم نعمت‌ها را بخشیده و بازداشته نمی‌توانند؛ به جلب نفع و دفع ضرر قدرت ندارند؛ زنده کردن و میراندن در قدرت‌شان نیست و کسی را عزیز و ذلیل نمی‌سازند. تنها حق‌تعالی است که بخشنده و بازدارندۀ نعمت‌هاست، نفع و ضرر در قدرت اوست و زنده کردن و میراندن را در توان دارد.

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱذۡکُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَیۡکُمۡۚ هَلۡ مِنۡ خَٰلِقٍ غَیۡرُ ٱللَّهِ یَرۡزُقُکُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ فَأَنَّىٰ تُؤۡفَکُونَ ٣﴾.

ای مردم! با شکرگزاری دل و زبان و خدمتگزاری اعضای وجود از نعمت خداوند متعال بر خویشتن یاد آورید. آری شکر گزاری نعمت‌ها با اطاعت از الله عزوجل تحقّق پذیر است و کفران نعمت‌ها با نافرمانی اوتعالی صورت می‌گیرد. ای مردم! آیا جز پروردگار منّان برای خود آفریدگاری را می‌شناسید که از آسمان با فرود آوردن باران، و از زمین با خیزش آب‌ها، پیدایش میوه‌ها، رویاندن کشت‌ها و ذخیره کردن معادن برای‌تان روزی دهد؟ جز خداوندی که شریک ندارد و پروردگاری جز او نیست، هیچ‌کس سزاوار عبادت نمی‌باشد. پس چگونه بعد از شناخت فضل و احسان اوتعالی از طاعت، توحید و عبادتش رو می‌گردانید.

﴿وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدۡ کُذِّبَتۡ رُسُلٞ مِّن قَبۡلِکَۚ وَإِلَى ٱللَّهِ تُرۡجَعُ ٱلۡأُمُورُ ٤﴾.

ای پیامبر! اگر این کافران تو را تکذیب می‌کنند، امّت‌های پیشین نیز به تکذیب پیامبران خویش پرداختند، پس تو هم مانند آن پیامبران صبر و استقامت کن. همه امور به اوتعالی باز می‌گردد تا از اعمال همه مردم حساب گرفته برای مؤمنان پاداش نیکو دهد و کافران را به عذاب گرفتار سازد.

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٞۖ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ ٥﴾.

ای مردم! آنچه را خداوند عزوجل از زنده شدن بعد از مرگ و برپایی قیامت برای شما وعده داده حقّ است و در آن شک و تردیدی وجود ندارد، پس با تهیۀ توشه‌ای از اعمال نیکو برای آن روز آماده‌گی بگیرید. زندگی دنیا با زرق و برق و لذّت‌های شهوانی‌اش شما را فریب ندهد و شیطان رانده شده شما را از طاعت پروردگار باز ندارد؛ زیرا شیطان بسیار فریب دهنده است، گناهان را محبوب‌تان می‌سازد و طاعات را در نظر شما بد نمایش می‌دهد.

﴿إِنَّ ٱلشَّیۡطَٰنَ لَکُمۡ عَدُوّٞ فَٱتَّخِذُوهُ عَدُوًّاۚ إِنَّمَا یَدۡعُواْ حِزۡبَهُۥ لِیَکُونُواْ مِنۡ أَصۡحَٰبِ ٱلسَّعِیرِ ٦﴾.

ای مردم! به راستی که شیطان دشمن‌تان است، شما هم برای دشمنی با او آمادگی گرفته از فتنه‌هایش بر حذر باشید، به مخالفتش پرداخته و از او اطاعت ننمایید؛ زیرا او پیروانش را به سرکشی فرا می‌خواند تا از اهل آتش برافروختۀ دوزخ باشند.

﴿ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِیدٞۖ وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَهُم مَّغۡفِرَةٞ وَأَجۡرٞ کَبِیرٌ ٧﴾.

کسانی که به خداوند عزوجل کافر شده به تکذیب پیامبران پرداختند و با دوستانش ستیزه و جنگ کردند، عذاب سختی در آتش دوزخ برای‌شان آماده شده است. اما آمرزش گناهان، پوشانیدن عیب‌ها و پاداش بزرگی در بهشت که دار امن و نعمت‌های جاودانی است، برای کسانی تهیّه شده که ایمان آوردند و اعمال نیکو انجام دادند.

﴿أَفَمَن زُیِّنَ لَهُۥ سُوٓءُ عَمَلِهِۦ فَرَءَاهُ حَسَنٗاۖ فَإِنَّ ٱللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَآءُ وَیَهۡدِی مَن یَشَآءُۖ فَلَا تَذۡهَبۡ نَفۡسُکَ عَلَیۡهِمۡ حَسَرَٰتٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمُۢ بِمَا یَصۡنَعُونَ ٨﴾.

آیا کسی که شیطان کارهای زشتی چون کفر، تکذیب و سایر گناهان را در نظرش نیکو جلوه داده و در نتیجه این اعمال زشت را نیکو و زیبا دانسته مانند کسی است که خداوند عزوجل او را هدایت کرده باشد؛ طوری که کارهای پسندیده را نیکو و امور زشت را ناپسند دانسته و حقّ و باطل را از هم باز شناخته است؟ الله عزوجل از بندگانش هر که را بخواهد گمراه می‌سازد و هر که را دوست داشته باشد به مسیر راهیابی رهنمون می‌گرداند. پس ای پیامبر! با اندوهناکی از تکذیب کافران خود را به هلاکت نیفگن؛ زیرا حق‌تعالی به زشتی کارهای آنان داناست و قطعاً از اعمال‌شان حساب می‌گیرد.

﴿وَٱللَّهُ ٱلَّذِیٓ أَرۡسَلَ ٱلرِّیَٰحَ فَتُثِیرُ سَحَابٗا فَسُقۡنَٰهُ إِلَىٰ بَلَدٖ مَّیِّتٖ فَأَحۡیَیۡنَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَاۚ کَذَٰلِکَ ٱلنُّشُورُ ٩﴾.

الله عزوجل خداوندی است که بادها را می‌فرستد تا ابرها را به حرکت آورد و به وسیلۀ باد، ابرها را به شهرهایی رساند که قحطی و خشکسالی اهل آن را فرا گرفته است. در نتیجه سبزیجات آن سرزمین‌ها را به وسیلۀ آب زنده می‌گرداند و زمین را با رویاندن سبزه‌ها بعد از خشکی سرسبز می‌سازد. آری! همچنان که پروردگار سبحان زمین را به آب زنده می‌کند، مرده‌گان را نیز از قبرهای‌شان برمی‌انگیزد و حیات دوباره می‌بخشد.

﴿مَن کَانَ یُرِیدُ ٱلۡعِزَّةَ فَلِلَّهِ ٱلۡعِزَّةُ جَمِیعًاۚ إِلَیۡهِ یَصۡعَدُ ٱلۡکَلِمُ ٱلطَّیِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّٰلِحُ یَرۡفَعُهُۥۚ وَٱلَّذِینَ یَمۡکُرُونَ ٱلسَّیِّ‍َٔاتِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِیدٞۖ وَمَکۡرُ أُوْلَٰٓئِکَ هُوَ یَبُورُ ١٠﴾.

هر که عزّت دنیا و آخرت را آرزو دارد، باید آن را از نزد پروردگار مالک آن با طاعت اوتعالی و رسولش دریابد. آری! همه عزّت برای حق‌تعالی است، مطیعانش را عزّت می‌بخشد و عصیانگرانش را ذلیل می‌سازد؛ یعنی هر که از او عزّت جوید عزیزش داشته یاری‌اش می‌کند و هر که از غیرش عزّت حوید خوار و ذلیلش ساخته توفیقش نمی‌دهد. ذکر الله عزوجل به سویش بالا می‌رود و عمل صالح وسیلۀ تعالی ذکرش می‌گردد، یا خداوند عزوجل عمل صالح را بالا می‌برد و آن را می‌پذیرد. کسانی که مرتکب گناهان می‌شوند عذاب شدیدی در نزد آفریدگار سبحان برای آنان آماده شده، آنگاه مکر و تدبیرشان محو و بی‌اثر می‌شود و فایده‌ای به آنان نمی‌رساند؛ زیرا حق‌تعالی بهترین تدبیر کننده‌ای است و مکر و تدبیر مکّاران را باطل می‌سازد.

﴿وَٱللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٖ ثُمَّ مِن نُّطۡفَةٖ ثُمَّ جَعَلَکُمۡ أَزۡوَٰجٗاۚ وَمَا تَحۡمِلُ مِنۡ أُنثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلۡمِهِۦۚ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٖ وَلَا یُنقَصُ مِنۡ عُمُرِهِۦٓ إِلَّا فِی کِتَٰبٍۚ إِنَّ ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ یَسِیرٞ ١١﴾.

ای مردم! الله عزوجل پدر شما آدم را از خاک آفرید، بعد از آن فرزندانش را از سلاله‌ای از منی که آب بی‌ارزشی است خلق نمود، باز شما را به گونۀ مردان و زنانی پدید آورد. هیچ زنی باردار نمی‌شود و وضع حمل نمی‌کند، مگر اینکه خداوند عزوجل بدان داناست. اندازۀ حیات هر صابح عُمر – دراز باشد یا کوتاه همه در نزد اوتعالی در لوح محفوظ ثبت و نوشته است. پروردگار سبحان همه این امور را می‌داند و برمی‌شمارد، به همه آگاه است و زیادت و نقصان همه چیزها را پیش از آفرینش مخلوقات مقدّر کرده است. آری! آفرینش شما، شناخت مدت‌های عمر شما، اندازۀ اعمال و تمام احوال‌تان بر پروردگار سهل و آسان است.

﴿وَمَا یَسۡتَوِی ٱلۡبَحۡرَانِ هَٰذَا عَذۡبٞ فُرَاتٞ سَآئِغٞ شَرَابُهُۥ وَهَٰذَا مِلۡحٌ أُجَاجٞۖ وَمِن کُلّٖ تَأۡکُلُونَ لَحۡمٗا طَرِیّٗا وَتَسۡتَخۡرِجُونَ حِلۡیَةٗ تَلۡبَسُونَهَاۖ وَتَرَى ٱلۡفُلۡکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِهِۦ وَلَعَلَّکُمۡ تَشۡکُرُونَ ١٢﴾.

دو دریای شور و شیرین با هم برابر نیستند، یکی آب بسیار گوارا دارد که به آسانی در حلق فرو رفته تشنگی را مرفوع ساخته سیرابی را به ارمغان می‌آورد. امّا یکی دیگر دریایی است که سخت نمکین است. شما از ماهی‌های لذّتبخش و تازۀ هردو دریا استفاده می‌کنید و از هردو دریا مروارید و مرجان به دست می‌آورید که به گونۀ زینت و وسایل تجملّی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آری! مشاهده می‌کنی که کشتی‌های بزرگ آب دریا را می‌شکافد تا با مسافرت و تجارت به وسلیه‌اش روزی و دیگر چیزها را به دست آورید. همه این امور دلایلی است که به قدرت، عظمت و یگانگی خداوند عزوجل دلالت می‌کند و برای این است که با لزوم طاعت و اخلاص عبادت الله تعالی را در برابر نعمت‌هایش شکر گزاری نمایید.

﴿یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَۖ کُلّٞ یَجۡرِی لِأَجَلٖ مُّسَمّٗىۚ ذَٰلِکُمُ ٱللَّهُ رَبُّکُمۡ لَهُ ٱلۡمُلۡکُۚ وَٱلَّذِینَ تَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ مَا یَمۡلِکُونَ مِن قِطۡمِیرٍ ١٣﴾.

الله عزوجل لحظات شب را در روز داخل می‌کند و در نتیجه روز به اندازۀ کوتاهی شب دراز می‌شود. همچنان از اوقات روز در شب داخل می‌کند تا از اثرش شب به اندازۀ کوتاهی روز بلند شود. اوتعالی هریک از خورشید و ماه را رام ساخته چنان‌که هر کدام تا وقت محدود و زمان معلومی به سیر و حرکت خود ادامه می‌دهند. این همه را خداوندی به انجام می‌رساند که پروردگار شماست. او آفریدگاری است که روزی دهنده و تدبیر کنندۀ همگان است و فقط او مستحقّ عبادت است؛ پس چیزهای دیگری را که شما عبادت می‌کنید و شریک اوتعالی می‌دانید، همه باطل‌اند و مالک قطمیری – یعنی پوست نازکی که بر روی خستۀ خرما قرار دارد – در آسمان‌ها و زمین نمی‌باشند.

﴿إِن تَدۡعُوهُمۡ لَا یَسۡمَعُواْ دُعَآءَکُمۡ وَلَوۡ سَمِعُواْ مَا ٱسۡتَجَابُواْ لَکُمۡۖ وَیَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ یَکۡفُرُونَ بِشِرۡکِکُمۡۚ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثۡلُ خَبِیرٖ ١٤﴾.

ای بندگان! اگر به پیشگاه معبودان خویش به منظور درخواست منفعت یا دفع ضرری دعا کنید، دعای شما را نمی‌شنوند و اگر فرضاً بشنوند، خواستۀ شما را برآورده نمی‌توانند. در روز قیامت معبودان از عبادتگران خود بیزاری می‌جویند. هیچ کسی در هر امری که برایت خبر دهد، از خداوند دانا و خبیر، راستگوتر و داناتر نیست.

﴿۞یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ أَنتُمُ ٱلۡفُقَرَآءُ إِلَى ٱللَّهِۖ وَٱللَّهُ هُوَ ٱلۡغَنِیُّ ٱلۡحَمِیدُ ١٥﴾.

ای مردم! شما در همه امور به پروردگار سبحان نیازمند هستید و از او یک چشم به هم زدن بی‌نیاز نمی‌باشید. شما را روزی می‌دهد و تدبیر امور و تصرّف در شؤون زندگی شما تنها به دست اوست؛ نه به دست دیگری. خداوند پاک از شما و از هر کس دیگر بی‌نیاز است و به هیچ مخلوقی محتاج نیست، طاعت افراد مطیع برایش نفعی ندارد و گناه گنه‌کاران به او ضرری نمی‌رساند، کمال مطلق برای اوست و از عیب و نقص منزّه است.

﴿إِن یَشَأۡ یُذۡهِبۡکُمۡ وَیَأۡتِ بِخَلۡقٖ جَدِیدٖ ١٦﴾.

ای بندگان! اگر خداوند عزوجل بخواهد وقتی که از او نافرمانی کنید شما را هلاک و نابود می‌کند. آنگاه قوم دیگری را می‌آفریند که از اوامرش اطاعت و از نواهی‌اش اجتناب نمایند.

﴿وَمَا ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ بِعَزِیزٖ ١٧﴾.

ای مردم! آنگاه که از خداوند عزوجل نافرمانی کنید، هلاک ساختن شما و آفریدن قومی دیگر که فرمانبردارتر از شما باشند بر اوتعالی کار سخت و دشواری نیست، بلکه آسان و ساده است؛ زیرا حق‌تعالی قدرت کامل دارد.

﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ وَإِن تَدۡعُ مُثۡقَلَةٌ إِلَىٰ حِمۡلِهَا لَا یُحۡمَلۡ مِنۡهُ شَیۡءٞ وَلَوۡ کَانَ ذَا قُرۡبَىٰٓۗ إِنَّمَا تُنذِرُ ٱلَّذِینَ یَخۡشَوۡنَ رَبَّهُم بِٱلۡغَیۡبِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَۚ وَمَن تَزَکَّىٰ فَإِنَّمَا یَتَزَکَّىٰ لِنَفۡسِهِۦۚ وَإِلَى ٱللَّهِ ٱلۡمَصِیرُ ١٨﴾.

هیچ شخصی گناه دیگری را برنمی‌دارد؛ یعنی کسی که از گناه برائت دارد گناه گنه‌کار را به دوش نمی‌کشد، بلکه هر که از عمل خویش مورد بازپرس قرار می‌گیرد. اگر شخص گناه به دوش خواستار کم شدن بار گناهش باشد، کسی را نمی‌یابد که چیزی از بارش را بگیرد، اگرچه از خویشاوندان و اعمال نیکو نجات میسّر است نه با قرابت و نسب. ای پیامبر! تو تنها کسانی را با قرآن بیم می‌دهی که از عذاب نادیدۀ الله عزوجل می‌ترسند و نماز را به کامل‌ترین طریق مشروع ادا می‌نمایند. هر که از کفر و سایر گناهان خود را پاک سازد، برای خویشتن فایده رسانده است. همه خلایق در روز قیامت به سوی خداوند یگانه باز می‌گردند و هر کس را به اعالی که انجام داده محاسبه می‌نماید؛ یعنی برای اعمال خیر، پاداش نیکو و برای اعمال بد، جزای سختی مقرّر می‌دارد.

﴿وَمَا یَسۡتَوِی ٱلۡأَعۡمَىٰ وَٱلۡبَصِیرُ ١٩﴾.

کسی که از دیدن حق نابینا باشد و راه هدایت را نبیند، برابر با کسی نیست که بیناست و حق را می‌بیند، راه هدایت را در پیش گرفته و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیروی می‌کند.

﴿وَلَا ٱلظُّلُمَٰتُ وَلَا ٱلنُّورُ ٢٠﴾.

تاریکی‌های کفر و ظلمات گمراهی و گناه، با نور ایمان به هدایت و طاعت برابر نمی‌باشند.

﴿وَلَا ٱلظِّلُّ وَلَا ٱلۡحَرُورُ ٢١﴾.

همچنان سایۀ ایمان که فراخ و سرد است، با بوی کفر که گرم و سوزان است برابر نیستند.

﴿وَمَا یَسۡتَوِی ٱلۡأَحۡیَآءُ وَلَا ٱلۡأَمۡوَٰتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ یُسۡمِعُ مَن یَشَآءُۖ وَمَآ أَنتَ بِمُسۡمِعٖ مَّن فِی ٱلۡقُبُورِ ٢٢﴾.

کسی که الله عزوجل دلش را زنده کرده و بینش او را با تقوا روشن ساخته باشد، با کسی که دلش را با کفر بمیرانده و چشم‌هایش را از درک هدایت نابینا ساخته است برابر نیست. خداوند عزوجل برای هر که از بندگانش که بخواهد حق را می‌شنواند؛ به گونه‌ای که آن را با آگاهی و قبول بشنود. اما تو – ای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم – مردگان قبرها را شنوانده نمی‌توانی؛ یعنی آنچه را از حق آورده‌ای نمی‌توانی برای کافران بشنوانی؛ زیرا دل‌های مرده و چشم‌های نابینا دارند.

﴿إِنۡ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ ٢٣﴾.

ای پیامبر! تو تنها بیم دهنده‌ای هستی که کافران را از خشم و عذاب خداوند عزوجل بیم می‌دهی.

﴿إِنَّآ أَرۡسَلۡنَٰکَ بِٱلۡحَقِّ بَشِیرٗا وَنَذِیرٗاۚ وَإِن مِّنۡ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِیهَا نَذِیرٞ ٢٤﴾.

ای پیامبر! خداوند عزوجل تو را با دین حق فرستاده تا مردم را به سوی آن فرا خوانی و بدان عمل کنی، مؤمان را به بهشت‌های پر از نعمت مژده دهی و کافران را به آتش دوزخ بیم دهی. هیچ امتی نبوده مگر اینکه حق‌تعالی برای‌شان پیامبری فرستاده تا آنان را از عذاب الهی بترساند، از کفر به اوتعالی و تکذیب پیامبرانش بر حذر دارد و به عبادت پروردگار یگانه مأمور سازد.

﴿وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدۡ کَذَّبَ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡ جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَیِّنَٰتِ وَبِٱلزُّبُرِ وَبِٱلۡکِتَٰبِ ٱلۡمُنِیرِ ٢٥﴾.

ای پیامبر! اگر کافران تو را تکذیب می‌کنند دلتنگ مباش؛ زیرا امّت‌های گذشته نیز پیامبران خویش را تکذیب کردند. آری! پیامبران پیشین با براهین واضح و معجزه‌های آشکاری آمدند که بر یگانگی خداوند عزوجل و راستگویی‌شان دلالت می‌کرد، دستورهایی را آوردند که حقّ و شریعت را در خود جمع کرده بود و کتاب روشنگر، بیان کننده و واضحی را آوردند که به حق دلالت می‌کرد و آنان را از باطل بدحذر می‌ساخت.

﴿ثُمَّ أَخَذۡتُ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْۖ فَکَیۡفَ کَانَ نَکِیرِ ٢٦﴾.

بعد از آن الله عزوجل کافران را به عذاب‌های متعددی مؤاخذه کرد. اکنون بیندیش که چگونه خداوند عزوجل عملکردشان را تقبیح کرد، چگونه عذاب بر آنان فرود آمد و با دشوارترین طریق از آنان انتقام گرفت.

﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجۡنَا بِهِۦ ثَمَرَٰتٖ مُّخۡتَلِفًا أَلۡوَٰنُهَاۚ وَمِنَ ٱلۡجِبَالِ جُدَدُۢ بِیضٞ وَحُمۡرٞ مُّخۡتَلِفٌ أَلۡوَٰنُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٞ ٢٧﴾.

آیا ندیدی که خداوند عزوجل آب را از آسمان فرستاد و زمین را به وسیله‌اش آب داد، سبزی‌ها را رویاند و میوه‌هایی را پدید آورد که رنگ‌ها، مزّه‌ها و شکل‌های مختلف دارد. حق‌تعالی از کوه‌ها راه‌هایی را با رنگ‌های مختلف سفید و سرخ پدید آورد همچنان که برخی کوه‌ها را سیا و تیره رنگ آفرید. پاک است ذاتی که رنگ‌ها را متنوّع ساخت و با قدرتش بین صنف‌های متعدّد تنوّع را مقرّر داشت.

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ وَٱلدَّوَآبِّ وَٱلۡأَنۡعَٰمِ مُخۡتَلِفٌ أَلۡوَٰنُهُۥ کَذَٰلِکَۗ إِنَّمَا یَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْۗ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ ٢٨﴾.

خداوند عزوجل انسان‌ها، خزندگان روی زمین و حیواناتی چون شتر، گاو و گوسفند را به رنگ‌های مختلفی چون سفید، سیاه سرخ آفرید؛ همچنان که نباتات، میوه‌ها و کوه‌ها را با چنین اختلافی در رنگ‌ها آفریده است. پاک است خداوند ابداعگر بزرگی که این همه را به وجود آورده است. اما تنها دانشمندانی که در علم‌شان راسخ‌اند به گونۀ شایسته تقوای الهی را در پیش گرفته از اوتعالی می‌ترسند و قدر وی را می‌دانند؛ زیرا ایشان به نام‌ها، صفات، افعال و شریعت پروردگار منّان و به روش مشروع تعظیم او دانا هستند. الله عزوجل ذات با عزّتی است که دوستانش را عزّت می‌بخشد و دشمنانش را خوار می‌سازد، هر که با وی زورآزمایی کند شکستش می‌دهد و هر که با وی ستیزه کند قهرش می‌نماید. او به بندگانش بسیار آمرزنده است؛ یعنی از گناهان‌شان گذشت می‌کند و خطاهای‌شان را می‌بخشد.

یاد آوری دانشمندان بعد از مخلوقاتی که در اول یادآوری شد بدین سبب است که ایشان بیشتر از دیگران در مظاهر قدرت و عجایب مخلوقات تفکّر و تأمّل می‌نمایند؛ یعنی که به نشانه‌های کَونی و تشریعی خداوند عزوجل می‌اندیشند و دانایی دارند.

﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ یَتۡلُونَ کِتَٰبَ ٱللَّهِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِیَةٗ یَرۡجُونَ تِجَٰرَةٗ لَّن تَبُورَ ٢٩﴾.

به راستی کسانی که با تلاوت قرآن کریم در معانی‌اش می‌اندیشند و بدان عمل می‌کنند، به ادای نماز با کامل‌ترین وجه و با بهترین روش مشروعش مداومت دارند و از نعمت‌هایی که خداوند عزوجل برای‌شان داده در راه اوتعالی به گونۀ پوشیده تا مردم نبینند و به گونۀ آشکار تا به ایشان اقتدا شود به مصرف می‌رسانند، آرزو دارند مزد و نتیجۀ این اعمال نیکو در نزد پروردگار بزرگ محفوظ و ذخیره باشد؛ چنان‌که طور کامل و با ارزشمندی خاصی برای‌شان نگهداری شود تا در روز قیامت آن را دریابند.

﴿لِیُوَفِّیَهُمۡ أُجُورَهُمۡ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضۡلِهِۦٓۚ إِنَّهُۥ غَفُورٞ شَکُورٞ ٣٠﴾.

تا خداوند عزوجل در برابر اعمال نیکی که پیش فرستاده‌اند، نیکوترین و بزرگ‌ترین پاداش برای‌شان عطا کند و با چند برابر ساختن اعمال حسنه برای‌شان احسان نماید؛ زیرا او گناهان‌شان را می‌آمرزد و خطاهای‌شان را می‌بخشاید، ایشان را با پاداش اعمال به رضوانش نایل می‌سازد و در بهشتش سکنی گزین می‌گرداند.

﴿وَٱلَّذِیٓ أَوۡحَیۡنَآ إِلَیۡکَ مِنَ ٱلۡکِتَٰبِ هُوَ ٱلۡحَقُّ مُصَدِّقٗا لِّمَا بَیۡنَ یَدَیۡهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِعِبَادِهِۦ لَخَبِیرُۢ بَصِیرٞ ٣١﴾.

ای پیامبر! آنچه را حق‌تعالی به تو از آیات قرآن کریم وحی فرستاده حقّ است و کتاب‌های پش از خود مانند تورات و انجیل را تصدیق می‌نماید. خداوند بزرگ به احوال بندگان آگاه است، به گفته‌ها و کارکردهای‌شان بیناست، هیچ امر پوشیده‌ای از او پنهان نیست و همه اعمال پوشیده و آشکار را می‌داند.

﴿ثُمَّ أَوۡرَثۡنَا ٱلۡکِتَٰبَ ٱلَّذِینَ ٱصۡطَفَیۡنَا مِنۡ عِبَادِنَاۖ فَمِنۡهُمۡ ظَالِمٞ لِّنَفۡسِهِۦ وَمِنۡهُم مُّقۡتَصِدٞ وَمِنۡهُمۡ سَابِقُۢ بِٱلۡخَیۡرَٰتِ بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلۡفَضۡلُ ٱلۡکَبِیرُ ٣٢﴾.

بعد از آنکه خداوند عزوجل اهل قرن‌های پیشین از هلاک ساخت، قرآن را به برگزیدگانش که امّت محمد صلی الله علیه و آله و سلم اند عطا کرد، ایشان را به راه خوشی هدایت نمود و به طاعتش توفیق بخشید. شماری از این گروه با ترک واجبات و ارتکاب محرّمات بر خویشتن ستم روا داشتند، اما برخی دیگر به خوبی‌ها سبقت جستند و ایشان کسانی‌اند که واجبات و مستحبّات را ادا نمودند و با ترک حرام‌ها و امور مکروه به انجام اعمال نیکو سبقت جستند. گزینش این امّت و اعطای قرآن برای‌شان فضل بزرگی از جانب حق‌تعالی است؛ زیرا این امر سعادت دنیا و آخرت را به ارمغان می‌آورد و هریک از این اصناف به اندازۀ اعمال‌شان از سعادت و نیکبختی بهره‌مند می‌شوند.

﴿جَنَّٰتُ عَدۡنٖ یَدۡخُلُونَهَا یُحَلَّوۡنَ فِیهَا مِنۡ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٖ وَلُؤۡلُؤٗاۖ وَلِبَاسُهُمۡ فِیهَا حَرِیرٞ ٣٣﴾.

خداوند عزوجل صنف‌های سه گانۀ مذکور را به بهشت‌های پر از نعمتش، با اقامتی جاودانه و نعمت‌های همیشگی داخل می‌سازد، با دستبندهای از طلا و مروارید کسب زیبایی می‌کنند و جامه‌های نازک ابریشمین را می‌پوشند. آنان‌که بر خویش ستم کردند با انجام توبه، با حسناتی که گناهان را محو می‌کند و با مصیبت‌هایی که کفارۀ گناهان شده به بهشت درمی‌آیند.

﴿وَقَالُواْ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِیٓ أَذۡهَبَ عَنَّا ٱلۡحَزَنَۖ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٞ شَکُورٌ ٣٤﴾.

این گروه از بهترین‌ها هنگامی که به بهشت داخل می‌شوند می‌گویند: ثنا و ستایش خداوندی را سزاوار است که همه غم‌های ما را دور ساخته است. این بدان سبب است که شادمانی و شادکامی، با سرور و شادابی ایشان را پوشانیده است. یقیناً پروردگار ما بسیار آمرزنده است؛ چنان‌چه گناهان ما را آمرزیده و خطاهای ما را بخشیده است. او شکور است؛ چنان‌چه حسنات ما را پذیرفته و مزد آن را چندین برابر کرده است.

﴿ٱلَّذِیٓ أَحَلَّنَا دَارَ ٱلۡمُقَامَةِ مِن فَضۡلِهِۦ لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٞ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٞ ٣٥﴾.

اوتعالی خداوندی است که با فضل و کرمش ما را در سرای اقامت جاودان و همیشگی داخل کرده و با دخول در بهشت جاودان هیچ خستگی و مشقّتی نمی‌بینیم و کدام دشواری و ناآرامی یا درد و آزاری به ما نمی‌رسد.

﴿وَٱلَّذِینَ کَفَرُواْ لَهُمۡ نَارُ جَهَنَّمَ لَا یُقۡضَىٰ عَلَیۡهِمۡ فَیَمُوتُواْ وَلَا یُخَفَّفُ عَنۡهُم مِّنۡ عَذَابِهَاۚ کَذَٰلِکَ نَجۡزِی کُلَّ کَفُورٖ ٣٦﴾.

اما برای کافران آتش برا فروخته و شعله‌وری در آخرت آماده است که چهره‌ها و بدن‌های آنان را بریان می‌کند و می‌سوزاند. خداوند عزوجل مرگ را بر آنان مقدّر نمی‌کند تا راحت یابند و عذاب آنان تخفیف نمی‌یابد تا استراحت کنند. با چنین عذاب و مجازاتی پروردگار بزرگ هر کافری را که پیامبرش را تکذیب کند و به آیاتش انکار ورزد عذاب می‌کند.

﴿وَهُمۡ یَصۡطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَآ أَخۡرِجۡنَا نَعۡمَلۡ صَٰلِحًا غَیۡرَ ٱلَّذِی کُنَّا نَعۡمَلُۚ أَوَ لَمۡ نُعَمِّرۡکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَجَآءَکُمُ ٱلنَّذِیرُۖ فَذُوقُواْ فَمَا لِلظَّٰلِمِینَ مِن نَّصِیرٍ ٣٧﴾.

کافران را شدّت هول، دشواری مجازات و سختی زنجیرها در آتش دوزخ با فریاد و استغاثه می‌گویند: پروردگارا! ما را از آتش بیرون آور و به زندگی دنیا باز گردان تا توبه کنیم، از اعمال نیکو توشه بگیریم و اعمالی چون کفر، تکذیب و گناهان را ترک نماییم. برای‌شان گفته می‌شود: آیا برای‌تان در زندگی دنیا وقت کافی از عمر داده نشده بود تا هر که می‌خواست از آن عبرت بگیرد و نصیحت پذیر شود؟ آری! برای شما پیامبر بزرگوار محمد صلی الله علیه و آله و سلم همراه با دلایل واضحی از جانب پروردگار آمد، اما نپذیرفتید و ایمان نیاوردید. اکنون از عذاب دوزخ که بد جایگاهی است بچشید و جز حق‌تعالی یاری دهنده‌ای نیست که عذابش را از شما دفع کند.

﴿إِنَّ ٱللَّهَ عَٰلِمُ غَیۡبِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّهُۥ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ ٣٨﴾.

خداوند عزوجل به موجوداتی که در آسمان‌ها و زمین از چشم‌ها غایب‌اند دانا و به امور پوشیده آگاه است. هیچ امر پوشیده‌ای بر او مخفی نیست و او رازهای دل‌ها را می‌داند. پس با انجام طاعات از عذابش بترسید؛ زیرا هیچ امر غایبی از اعمال شما از او پنهان نیست؛ اگرچه آن را در دل‌های خود پوشیده نگه دارید.

﴿هُوَ ٱلَّذِی جَعَلَکُمۡ خَلَٰٓئِفَ فِی ٱلۡأَرۡضِۚ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیۡهِ کُفۡرُهُۥۖ وَلَا یَزِیدُ ٱلۡکَٰفِرِینَ کُفۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡ إِلَّا مَقۡتٗاۖ وَلَا یَزِیدُ ٱلۡکَٰفِرِینَ کُفۡرُهُمۡ إِلَّا خَسَارٗا ٣٩﴾.

ای انسان‌ها! الله عزوجل خداوندی است که شما را در روی زمین خلیفه ساخت؛ طوری که در عمارت زمین از یک دیگر به خلافت می‌پردازید. پس هر که به خداوند عزوجل کافر شود زیان کفرش به خودش برمی‌گردد و کفر کافران جز کینه و خشم خدا چیزی را برای آنان نمی‌افزاید. به همین‌گونه کفر کافران جز گمراهی، هلاکت، خواری و ندامت چیزی را برای آنان افزون نمی‌سازد.

﴿قُلۡ أَرَءَیۡتُمۡ شُرَکَآءَکُمُ ٱلَّذِینَ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُواْ مِنَ ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ لَهُمۡ شِرۡکٞ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ أَمۡ ءَاتَیۡنَٰهُمۡ کِتَٰبٗا فَهُمۡ عَلَىٰ بَیِّنَتٖ مِّنۡهُۚ بَلۡ إِن یَعِدُ ٱلظَّٰلِمُونَ بَعۡضُهُم بَعۡضًا إِلَّا غُرُورًا ٤٠﴾.

ای پیامبر! برای کافران بگو: شریکان شما که به عبادت آن‌ها می‌پردازید، چه چیزی را در زمین آفریده‌اند؟ آیا آن‌ها در آفرینش آسمان‌ها نصیب و حصه‌ای با الله تعالی دارند؟ و آیا خداوند عزوجل به سوی آنان کتابی نازل کرده و با اتّکا به دلیلی از جانب او سخن می‌زنند؟ چنین نیست، بلکه کافران برای یک دیگر جز غروری عاری از حقیقت و فریبی دور از صداقت نوید نمی‌دهند.

﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ یُمۡسِکُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ أَن تَزُولَاۚ وَلَئِن زَالَتَآ إِنۡ أَمۡسَکَهُمَا مِنۡ أَحَدٖ مِّنۢ بَعۡدِهِۦٓۚ إِنَّهُۥ کَانَ حَلِیمًا غَفُورٗا ٤١﴾.

به یقین که خداوند چاک آسمان‌ها و زمین را نگه می‌دارد تا از بین نروند. اوست که آن‌ها را به تنهایی ثابت ساخته است. اگر آسمان‌ها و زمین نابود شوند در توان هیچ‌کس جز خداوند عزوجل نیست که آن‌ها را نگه دارد و حفظ کند. بدون شک اوتعالی در مهلت دادن گنه‌کاران بردبار است و برای کسی که از گناهانش توبه کند آمرزنده است.

﴿وَأَقۡسَمُواْ بِٱللَّهِ جَهۡدَ أَیۡمَٰنِهِمۡ لَئِن جَآءَهُمۡ نَذِیرٞ لَّیَکُونُنَّ أَهۡدَىٰ مِنۡ إِحۡدَى ٱلۡأُمَمِۖ فَلَمَّا جَآءَهُمۡ نَذِیرٞ مَّا زَادَهُمۡ إِلَّا نُفُورًا ٤٢﴾.

کافران با بزرگ‌ترین سوگند به شدّت قسم یاد کردند که اگر از جانب خداوند عزوجل پیامبری بیاید و آنان را از عذاب الهی بر حذر دارد، بیشتر از یهود و نصاری به وی ایمان می‌آورند، هدایت می‌شوند و استقامت می‌ورزند. اما چون محمد صلی الله علیه و آله و سلم به سوی‌شان فرستاده شد، بعثتش جز سرکشی، گمراهی و دوری از حق چیزی بر آنان نیفزود.

﴿ٱسۡتِکۡبَارٗا فِی ٱلۡأَرۡضِ وَمَکۡرَ ٱلسَّیِّیِٕۚ وَلَا یَحِیقُ ٱلۡمَکۡرُ ٱلسَّیِّئُ إِلَّا بِأَهۡلِهِۦۚ فَهَلۡ یَنظُرُونَ إِلَّا سنّت ٱلۡأَوَّلِینَۚ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ ٱللَّهِ تَبۡدِیلٗاۖ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ ٱللَّهِ تَحۡوِیلًا ٤٣﴾.

سوگند کافران با حسن نیّت و از روی حرص و علاقه به دریافت هدایت صورت نپذیرفته بود، بلکه از ستیزه جویی و استکبار بود. آنان با سوگند خویش تدبیر زشتی را سنجیده بودند و فریب مردم را قصد داشتند؛ زیرا ظاهر امر چنین می‌نمود که به قبول حق حریص‌اند. اما در حقیقت اهل باطل دروغ بودند؛ از این رو عواقب این تدبیر زشت به خود آنان برگشت و به دیگران ضرری نرساند. اکنون این گروه معاند و متکّبر، جز عذابی که به امثال آنان در قرن‌های گذشته رسیده نباید انتظاری داشته باشند. آری! این سنّت الهی دربارۀ هر معاند و متکبّر است و در روش خداوندی تبدیل و تغییری پدید نمی‌آید و هیچ‌کس نمی‌تواند سنّت الهی را از مجرایش تغییر دهد و از طریقش بگرداند؛ زیرا به طور همیشه ادامه دارد و جاودانی است.

﴿أَوَ لَمۡ یَسِیرُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَیَنظُرُواْ کَیۡفَ کَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡ وَکَانُوٓاْ أَشَدَّ مِنۡهُمۡ قُوَّةٗۚ وَمَا کَانَ ٱللَّهُ لِیُعۡجِزَهُۥ مِن شَیۡءٖ فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَلَا فِی ٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّهُۥ کَانَ عَلِیمٗا قَدِیرٗا ٤٤﴾.

آیا کافران به مسافرت نپرداختند تا ببینند چگونه خداوند عزوجل تکذیب کنندگان پیشین، مانند قوم عاد و ثمود و دیگران را مجازات نمود و آنگاه که به جنگ پرداختند و مردم را از راه خدا باز داشتند، منازل آنان را زیر و رو کرد و خانه‌های آنان را خراب نمود؛ با وجودی که گروه تکذیب کنندگان پیشین، از کافران مکّه نیروی جسمی و امکانات زندگی بیشتری داشتند. بر الله عزوجل هیچ امری دشوار نیست و هیچ چیزی در آسمان‌ها و زمین از او غایب نمی‌ماند، بلکه قدرتش نافذ است و حکمش را کسی رد نمی‌کند. او به گفتار و کردار کافران داناست و تواناست که آنان را به هلاکت رساند و خوار سازد.

﴿وَلَوۡ یُؤَاخِذُ ٱللَّهُ ٱلنَّاسَ بِمَا کَسَبُواْ مَا تَرَکَ عَلَىٰ ظَهۡرِهَا مِن دَآبَّةٖ وَلَٰکِن یُؤَخِّرُهُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗىۖ فَإِذَا جَآءَ أَجَلُهُمۡ فَإِنَّ ٱللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِۦ بَصِیرَۢا ٤٥﴾.

اگر خداوند عزوجل مردم را به سبب گناهان و خطاهایی که انجام می‌دهند مجازات کند، از عذابش هیچ خزندۀ روی زمین نجات نمی‌یابد. امّا حق‌تعالی عذابش را از کافران به تأخیر می‌اندازد و اهل گناه را تا زمانی که در علمش معیّن و محدود است مهلت می‌دهد. آنگاه که زمان عذاب مجرمان فرا رسید آنان را در حالی که مستحقّ مجازات‌اند به عذاب گرفتار می‌کند. او فرمانبرداران و سرکشان را می‌داند و می‌شناسد و هر کدام را بر مبنای اعمالش جزا می‌دهد. این در حال است که الله تعالی به بندگانش بیناست، کارکردها و اعمال آنان را می‌داند و می‌شمارد و هیچ چیزی از عمال آنان بر او پوشیده نیست.