سوره واقعه
سوره واقعه مکی و ٩٦ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ (١)لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ (٢)خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ (٣)إِذَا رُجَّتِ الأرْضُ رَجًّا (٤)وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا (٥)فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا (٦)وَکُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلاثَةً (٧)فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ (٨)وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ (٩)وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (١٠)أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (١١)فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (١٢)ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ (١٣)وَقَلِیلٌ مِنَ الآخِرِینَ (١٤)عَلَى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ (١٥)مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ (١٦)یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ (١٧)بِأَکْوَابٍ وَأَبَارِیقَ وَکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ (١٨)لا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلا یُنْزِفُونَ (١٩)وَفَاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ (٢٠)وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ (٢١)وَحُورٌ عِینٌ (٢٢)کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ (٢٣)جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (٢٤)لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِیمًا (٢٥)إِلا قِیلا سَلامًا سَلامًا (٢٦)وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ (٢٧)فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ (٢٨)وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ (٢٩)وَظِلٍّ مَمْدُودٍ (٣٠)وَمَاءٍ مَسْکُوبٍ (٣١)وَفَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ (٣٢)لا مَقْطُوعَةٍ وَلا مَمْنُوعَةٍ (٣٣)وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ (٣٤)إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً (٣٥)فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارًا (٣٦)عُرُبًا أَتْرَابًا (٣٧)لأصْحَابِ الْیَمِینِ (٣٨)ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ (٣٩)وَثُلَّةٌ مِنَ الآخِرِینَ (٤٠)وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ (٤١)فِی سَمُومٍ وَحَمِیمٍ (٤٢)وَظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ (٤٣)لا بَارِدٍ وَلا کَرِیمٍ (٤٤)إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ (٤٥)وَکَانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ (٤٦)وَکَانُوا یَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ (٤٧)أَوَآبَاؤُنَا الأوَّلُونَ (٤٨)قُلْ إِنَّ الأوَّلِینَ وَالآخِرِینَ (٤٩)لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (٥٠)ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ (٥١)لآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ (٥٢)فَمَالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ (٥٣)فَشَارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ (٥٤)فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ (٥٥)هَذَا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ (٥٦)نَحْنُ خَلَقْنَاکُمْ فَلَوْلا تُصَدِّقُونَ (٥٧)أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ (٥٨)أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ (٥٩)نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ (٦٠)عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لا تَعْلَمُونَ (٦١)وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأولَى فَلَوْلا تَذَکَّرُونَ (٦٢)أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ (٦٣)أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (٦٤)لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ (٦٥)إِنَّا لَمُغْرَمُونَ (٦٦)بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ (٦٧)أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ (٦٨)أَأَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ (٦٩)لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلا تَشْکُرُونَ (٧٠)أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ (٧١)أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ (٧٢)نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْکِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِینَ (٧٣)فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (٧٤)فَلا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ (٧٥)وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ (٧٦)إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ (٧٧)فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ (٧٨)لا یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ (٧٩)تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٨٠)أَفَبِهَذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ (٨١)وَتَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (٨٢)فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ (٨٣)وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ (٨٤)وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلَکِنْ لا تُبْصِرُونَ (٨٥)فَلَوْلا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ (٨٦)تَرْجِعُونَهَا إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٨٧)فَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٨٨)فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِیمٍ (٨٩)وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ (٩٠)فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ (٩١)وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ (٩٢)فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ (٩٣)وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ (٩٤)إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ (٩٥)فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (٩٦)
واقعه نام این سوره و همچنین بیانگر موضوع آن است. نخستین مساله‌ای‌که این سـوره بدان میپردازد مساله پیدایش آخرت است. این بخش پاسخ سخن‌کسانی است‌که در باره قیامت دچارشک و تردیدند، و خدا را قبول ندارند، و قرآن را دروغ می‌دانند و نمی‌پذیرند:
( أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ .أَوَآبَاؤُنَا الأوَّلُونَ ؟)
آیازمانی که مردیم و خاک و استخوان گشتیم،آیا دوباره زنده گردانده می‌شویم؟!آیا پدران ونیاکان پیشین ما هم؟! (که هیچ اثری ازآنان باقی‌نمانده است، دوباره زنده می‌شوند؟!). (واقعه/47و48)
بدین خاطر است‌که این سوره باتوصیف قیامت می‌آغازد. قیامت را به‌گو‌نه‌ای توصیف میکند که هر سخنی را خاتمه میدهد، و هر شک وشبهه‌ای را از میان می‌برد، واین کار را به عنوان رخداد مسلمی که روی میدهد به دلها و درونها میاندازد:
(إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ .لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ) .
هنگامی که واقعه(ی عظیم قیامت) برپا شود، رخ دادن آن قطعی و جای تکذیب نیست. (واقعه/1و2)
حوادثی را از این روز ذکر می‌کندکه چنین روزی را از همه روزهای دیگر جدا می‌سازد. در همچون روزی قدر و منزلت مردمان، و اوضاع و احوال زمین، براثر هول و هراس دگرگون میشود، هول وهراسی‌که زمین را به زمین دیگری تبدیل می‌نماید، و معیارها و ارزشها را هم به معیارهاو ارزشهای دیگری تغییر میدهد:
(خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ .إِذَا رُجَّتِ الأرْضُ رَجًّا .وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا .فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا .وَکُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلاثَةً...) ...الخ...
(گروهی را) پائین‌می‌آورد و(گروهی را) بالا می‌برد ... این درهنگامی است که زمین سخت به تکان ولرزه انداخته میشود، و کوه‌ها سخت درهم کوبیده می‌شوند و ریزه ریزه می‌کردند، و به صورت گرد و غبار پراکنده درمیآیند، و شما سه گروه خواهید شد ...تا آخر ... (واقعه/3-7)
آنگاه این سوره سرنوشت این‌گروه‌های سه‌گانه را شرح و بسط میدهد: پیشتازان، و یاران دست راستی، و یاران دست چپی ... به نـعمت یا عذابی‌که می‌رسند به تـفصیل سخن می‌گوید، تفصیلی‌که‌کاملاً وافی و کافی است. این سخن مفصـل به ذهن و شعور میاندازد که این‌کار، قطعی و شدنی است، وشک و تردید در آن جای ندارد. این‌‌هم دقیق‌ترین تـفصیلات آن است و چشمها آنها را مینگرند. تا بدانجاکه تکذیب‌کنندگان واضح و روشن سرنوشت خود را و سرنوشت مومنان را می‌بینند،و حتی در آنجا پس از توصیف عذاب دردناکی‌که بدان‌گرفتار می‌آیند،گفته میشود:
(إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ .وَکَانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ .وَکَانُوا یَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ .أَوَآبَاؤُنَا الأوَّلُونَ ).
چرا که آنان پیش از این (در دنیا، مست و مغرور نعمت و) خوشگذران بوده‌اند. و پیوسته بر انجام گناهان بزرگ، پافشاری داشته‌اند، و می‌گفـته‌اند: آیا زمانی که مردیم و خاک و استخوان گشتیم، آیا دوباره زنده گردانده می‌شویم؟! آیا پدران و نیاکان پیشین ماهم؟! (که هیچ اثری از آنان باقی نمانده است، دوباره زنده می‌شوند؟!). (واقعه/45-48)
انگار عذاب حاضر است و سر رسیده است، و دنیا گذشته است و به سر آمده است، و هم اینک از دنیا برای خوارکردن و رسوا نمودن یاد مـی‌شود، خوار شمردن حالشان در دنیا، و رسوا قلمدادکردن کاری‌که در آن می‌کرده‌اند، و آن تکذیب نمـودن بوده است!
با این بیان مرحله اول سوره پایان می‌پذیرد. مرحله جدیدی می‌آغازدکه به مساله‌کلی عقیده میپردازد. بر قضیه رستاخیزکه موضوع نخستین این سوره است تکه میکند،وآن را با پسوده‌های موثری تعقیب می‌نماید. موضوع و ماده این پسوده‌ها را از چیزهائی انتخاب میکند و برمی‌گیرد که برای انسانها محسوس و ملموس هستند، و در قلـمرو مشاهداتی است‌که اغلب انسان آنها را می‌آزماید وتجربه می‌نـماید، انسـان در هر محیطی‌که باشد، و دانش وآگاهی او در هر سطـحی که باشد.
پیدایش نـخستین ایشان را بیان میدارد که از منی‌ای است‌که پرت می‌گردد. مرگشان را عرضه میدارد، و پیدایش دیگران را ذکر میکند. آن‌کسانی‌که هـمسان ایشانند و از همین خاک به دنیا می‌آیند. این‌کار را دلیل پیدایش و آفرینش مجدد انسانها در آخرت می‌گیرد، پیدایش و آفرینشی‌که‌کار و سرشت آن ساده‌تر ازکار و سرشت پیدایش و آفرینش نخستین است.آنان جملگی پیدایـش وآفرینش اولیه انسانها را از خاک زمین می‌دانند .دلها را می‌آفریند و در آنها به‌کار می‌نشیند.
همچنین این مرحله به مساله قرآن میپردازد، قرآنی‌که با ایشان از «واقعه» صحبت میکند، و آنان درباره وعید و تهدیدش شک وتردید می‌ورزند. ایـن است این مرحله با سوگند به جایگاه‌ها ومسیرها و مدارهای ستارگان می‌آغازد، و این سوگند را بزرگ می‌شمارد تا تاکیدکند این‌کتابه قرآن ارزشمـند است و درکتاب نهانی محفوظ است«که لوح محفوظ است) وجز پـاکان بدان دسترسی ندارند، و از سوی پـروردگار جهانیان نازل‌گردیده است.
سپس روند قرآنی ایشان را درپایان سوره با پسوده ژرف و موثری با صحنه دم مرگ روبرو می‌سازد، در آن هنگام‌که روح به‌گلوگاه می‌رسد، و صاحب روح بر لبه جهان آخرت قرارمی‌گیرد، و همگان دست بسته و ناتوان می‌ایستند و نمی‌توانند برای اوکاری بکنند، و نمی‌دانندکه پیرامون شـخص دم مرگ چه میگذرد، و در درون وجودش چه چیز میگذرد، و او همه کارهای خود را دربست به خدا واگذار می‌نماید، پیش ازاین‌که این جهان را به درودگوید، و او راه آینده خود را مشاهده میکند، ولی درآن زمان نمی‌تواند چیزی از آنچه ببیند بگوید یا بدان اشاره‌کند!
آنگاه سوره با تاکید خبر درست، و با تسبیح و تقدیس خدائی‌که آفریننده جهان و جهانیان است، خاتمه داده میشود:
( إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ . فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ ).
قطعاً این (چـیزهائی‌که درباره پیشگامان و سمت راستیها وسمت چپیها گفته شد) عین واقعیت است. حال که چنین است، نام پروردگار بزرگ خود را ورد زبان ساز (و سپاسگزار نعمتهای فراوان او باش، و بـه ستایش وی بپرداز). (واقعه/95و96)
( إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ .لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ .خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ .إِذَا رُجَّتِ الأرْضُ رَجًّا .وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا .فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا ).
هنگامی که واقعه(ی عظیم قیامت) برپا شود، رخ دادن آن قطعی و جای تکذیب نیست. (گروهی را) پائین می‌آورد و (گروهی را) بالا می‌برد. این در هنگامی است که زمین سخت به تکان و لرزه انداخته میشود. و کوه‌ها سخت درهم کوبیده می‌شوند و ریزه ریزه مـی‌گردند، و به صورت گرد و غبار پراکنده درمی آیند...
در این سراغاز، بیم دادن از این حادثه هولناک، پیدا و هویدا است. این سرآغاز شیوه ویژه‌ای را دنبال میکند، شیوه‌ای‌که در آن این معنی ملاحظه می‌گردد، و با مفاهیم عبارت هماهنگ میشود. دو دفعه این سرآغاز با اذای شرطیّه شروع میشود. فعل شرط آن ذکر می‌گردد، ولی جواب شرط آن ذکر نمی‌گردد:
(إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ .لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ .خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ(.
هنگامی که واقعه(ی عظیم قیامت) برپا میشود، رخ دادن آن قطعی و جای تکذیب نیست. (گروهی را) پائین می‌آورد و (گروهی را) بالا می‌برد.
دیگر نمی‌فرماید وقتی که واقعه روی داد چه میشود، واقعه‌ای‌که راست است و دروغ نیست و قطعاً رخ میدهد، وگروهی را پائین می‌آورد وگروهی را بالا می‌برد ... بلکه سخن تازه‌ای را می‌آغازد:
( إِذَا رُجَّتِ الأرْضُ رَجًّا .وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا .فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا ).
این در هنگامی است که زمین سخت به تکان و لرزه انداخته مـی‌شود، و کوه‌ها سخت درهم کوبیده می‌شوند و ریزه ریزه میگردند، و به صورت گرد و غبار پراکنده درمیآیند.
بار دیگر نیز نمی‌فرماید چه چیز میشود وقتی‌که این هول و هراس بزرگ درگرفت ... انگار همه این هول و هراس دیباچه و پیش‌درآمدی است و نتیجه‌ها و پسامدهای آن ذکر نمی‌شود. زیرا نتیجه‌ها و پسامدهای آن هو‌لناک‌تر از آن است‌که الفاظ از آن تعبیرکنند، و جملات به بیان آن بپردازند!
این شیوه ویژه با تصویر هراس‌انگیز و بیمناکی‌که خود این سرآغاز آن را ترسیم میکند تناسب دارد. چه واقعه با معنائی‌که دارد و با طنینی‌که خود واژه دارد -با داشتن حرف مد، و سین دنبال آن -به ذهن و شعور چنین می‌اندازدکه انگار وزنه سنگینی و ستبری از بالای کوهی فرو می‌افتد و سپس می‌ایستد و آرام و قرار می‌گیرد، بدون این‌که بعد از آن تکان و جنبشی درگیرد و برکندن و تکّه و پاره شدنی باشد!
(لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ).
رخ دادن آن قطعی و جای تکذیب نیست.
به دنبال سقوط این وزنه سنگین و بزرگ و پرت شدن آن، انگار ذهن و شعور انتظار جنبش و لرزشی را دارد. روند سخن این انتظار را پاسخ می‌گوید و ناگهان بیان میدارد:
( خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ(.
)گروهی را) پائین می‌آورد و (گروهی را) بالا می‌برد. این واقعه قدر و منزلتهائی را پائین می‌آورد که در زمین بالا و والا شمرده می‌شد، و قدر و منزلتهائی را بالا می‌بردکه در سرای فنا و نیستی پائین و ناچیز به حساب می‌آمد. چراکه در دنیا مـعیارها و مقیاسها خلل می‌پذیرد و کج ویژ می‌گردد، ولی آن وقت در ترازوی خدا معیارها و مقیاسها راست و درست خواهد بود و صحیح و مستقیم خواهد ماند.
آنگاه هول و هراس در هستی این زمین به ظاهر ثابت و برقرار سخت به تکان و لرزه درمی‌آید - این هم حقیقتی است‌که از آن تعبیر میشود، تعبیری که در ذهن و شعور با رخ دادن واقعه هماهنگی دارد - سپس ناگهان کوه‌های سخت و استوار - بر اثر این رخداد -درهم کوبیده می‌شوند و ریزه ریزه میگردند و بسان گرد و غبار در هوا پراکنده می‌شوند:
( وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا .فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا ).
و کوه‌ها سخت درهم کوبیده می‌شوند و ریزه ریزه میگردند، و به صورت گرد و غبار پراکنده درمیآیند.
چه هراسناک است این هول و هراسی‌که زمین را سخت به تکان و لرزه مـی‌اندازد، وکوه‌ها را سخت درهم میکوبد و آنها را ریزه ریزه می‌گرداند، و به صورت گرد و غبار در هوا پراکنده می‌سازد! چه نادانند کسانی که این واقعه را میشنوند وآخرت را تکذیب می‌نمایند و وجود خدا را انکار می‌کنند، و از این واقعه ترس و خـوفی به خود راه نمی‌دهندکه زمین وکوه‌ها را این چنین می‌گرداند!
این سوره بدین‌گو‌نه می‌آغازد، به‌گونه‌ای‌که وجود انسان را به لرزه میاندازد، و احساس بشری را به هول و هراس می‌افکند، در برابر مساله‌ای‌که منکران آن را انکار می‌کنند، و تکذیب‌کنندگان آن را دروغ مـی‌نامند. این صحنه نخستین واقعه به پایان می‌آید تا ما آثار آن را در پائین آوردن و بالا بردن، و در قدر و منزلتهای انسانها و در واپسین سرنوشت آنان ببینیم:
( وَکُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلاثَةً .فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ .وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ .وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ... ).
و شما سه گروه خواهید شد. سمت راستیها! امّا چه سمت راستیـهائی؟! (اهل سعادت و خوشبـتی! خـوشا به حالشان). و سمت چپیها! امّا چه سمت چپیهائی؟! (اهل شقاوت و بدبختی! بدا به حالشان). و پیشتازان پیشگام!...
در اینجا مردمان را سه گروه - نه دو گروه چنان که در صحنه‌های قرآنی عرضه‌کردن، پیدا و فرمانروا است - خواهیم یافت. نخست از یاران دست راستی، یا اهل سعادت و میمنت، سخن می‌رود. ولیکن به طور مـفصل از ایشان صحبت نمی‌شود. بلکه با پرسشی در باره آنان به توصیفشان میپردازد، پرسشی‌که بیانگر بزرگی و سترگی است:
(فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ ).
سمت راستیها! امّا چه سمت راستیهائی؟ (اهل سعادت و خوشبختی! خوشا به حالشان).
با همین شیوه از سمت چپیها سخن می‌گوید. آنگاه دسته سوم را ذکر می‌کندکه‌گروه پیشتازانند. از ایشان با وصفی‌که دارند سخن می‌گوید:
( وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ( .
و پیشتازان پیشگام!...
انگار می‌خـواهد بفرماید: پیشتازان پیشگام، همان کسانیندکه هستند و بس! مقامی‌که ایشان دارند، توصیف و تعریف، چیزی بر آن نمی‌افزاید!
بدین خاطر به قدر و منزلتی میپردازد که در پیشگاه پروردگارشان دارند، و نعمتی را شرح و بسط میدهد که خدا برایشان آماده کرده است. انواع و اقسام نعمتهائی را برمی‌شمرد که عقل و شعور مخاطبان آن را درک و فهم میکند، و آکاهیها و آزموده‌های آنان بدان قد می‌کشد و قدرت شناخت آن را دارد:
(أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ .فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ .ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ .وَقَلِیلٌ مِنَ الآخِرِینَ .عَلَى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ .مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ .یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ .بِأَکْوَابٍ وَأَبَارِیقَ وَکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ .لا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلا یُنْزِفُونَ .وَفَاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ .وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ .وَحُورٌ عِینٌ .کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ .جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ .لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِیمًا .إِلا قِیلا سَلامًا سَلامًا).
آنان، مقربان (درگاه یزدان) هستند. در میان باغهای پرنعمت بهشت جای دارند. گروه زیادی از پیشینیان (هر دینی، از زمره دسته سوم) هستند. و گروه اندکی از پسینیان (هر دینی، در میان دسته سوم) می‌باشند. اینان بر تختهای مرصع و مطرّز می‌نشینند. روبروی هم بر آن تختها تکیه می‌زنند. نوجوانانی، همیشه نوجوان (برای خدمت بدیشان، پیرامونشان در آمد و رفت هستند و باده را) برای آنـان می‌گرداند. (برای آنان بـه گردش درمی‌آورند) قدحها و کوزه‌ها و جامهائی از رودبار روان شراب را. از نوشیدن آن، نـه سردرد میگیرند، و نه عقل و شعور خود را از دست می‌دهند. (نوجوانان بهشتی برای آنان می‌گردانند) هر نوع میوه‌ای را که برگزینند، و گوشت پرنده‌ای که بخواهند وآرزو کنند. و حوریان چشم درشت بهشتی دارند. همسان مروارید میان صدفند. (اینها بدیشان داده میشود) به پاداش کارهائی که می‌کرده‌اند. در میان باغهای بهشت، نه سخن یاوه میشنوند، و نه سخن گناه‌آلود. مگر سخن سلام! سلام! را ... .
بیان این نعمتها با بزرگ‌ترین نعمت و با گرانبهاترین نعمت می‌آغازد، و آن نعمت قرب و نزدیکی به پروردگارشان است:
(أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ .فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ ).
آنان، مقربان (درگاه یزدان) هسـتند. در میان باغهای پرنعمت بهشت جای دارند.
همه باغهـای پرنعمت بهشت، با این قرب و نزدیکی برابری نمی‌کند، و با این بهره و نصیب همسنگ و همطراز نمی‌شود.
بدین جهت روند سخن درکنار این پله و درجه می‌ایستد تا بگوید پیشتازان پیشگامی که باغهای پرنعمت بهشت را به دست می‌آورند، چه‌کسانی هستند ... آنان عبارتند از:
(ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ .وَقَلِیلٌ مِنَ الآخِرِینَ).
گروه زیادی از پیشینیان (هر دینی، از زمره دسته سوم) می‌باشند، و گروه اندکی از پسینیان (هر دینی، در میان دسته سوم) می‌باشند.
آنان تعداد محدودی هستند.گروه برگزیده‌ای می‌باشند. بسیاری از ایشان از پیشینیانند، و اندکی از آنان از پسینیانند. روایتها در باره این‌که پیشینیان کدامها هستند و پسینیان کدامها مـی‌باشند، مختلف است. سخن نخستین در این زمینه این است: پیشینیان‌کسانی هستند که قبل از دیگران ایمان آورده‌اند و درجه عالی داشته‌اند در میان ملتهائی‌که پیش از اسلام بوده‌اند. و پسینیان‌کسانیندکه در پذیرش اسلام بر دیگران سبقت گرفته‌اند و در راه آن بلاها و مصیبتها دیده‌اند ... سخن دوم این است‌که پیشینیان و پسینیان از زمره امّت محمّد (ص)هستند. پیشینیان امّت محمّد (ص)افراد صدر اسلام هستند، و پسینیان از میان متاخران امّت محمـد (ص)هستند. ابن‌کثیر سخن دوم را ترجیح داده است. درترجیح سخن دوم از حسن و ابن سیرین روایت شده است‌که ابن ابی حاتم‌گفته است: حسن پسر محمّد پسرصباح ازعثمان، عثمان ازعبدالله پسر ابوبکر مزنی برایمان روایتکرده است‌که‌گفته است: از حسن شنیدم وقـتی‌که این آیه را شنید:
« وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ .أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ » ٠
و پیشتازان پیشگام! آنان، مقربان (درگاه یزدان) هستند.
گفت: «پیشتازان رفتند و سر خودگرفتند. ولیکن خداوندا ما را از یاران دست راستی گردان» ... سپس گفت: پدرم از ابوولید، و ابو ولید از سری پسر یحیی برایتان روایتکرده است‌که‌گفته است: حسن این آیه‌هارا خواند:
(وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ .أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ.فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).
و پیشتازان پیشگام! آنان، مقربان (درگاه یزدان) هستند. در میان باغهای پرنعمت بهشت جای دارند. گروه زیادی از پیشینیان (هر دینی، از زمره دسته سوم) هستند.
گفت: «گروهی ازکسانی‌که رفتند و از میان این امّت بودند» ... پدرم از عبدالعزیز پسر مـغیره منقری، و او از ابو هلال، و ابو هلال از محمّد پسر سیرین برایمان روایت کرده است‌که درباره این آیه‌گفته است:
(ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ .وَقَلِیلٌ مِنَ الآخِرِینَ).
گروه زیادی از پیشینیان، و گروه اندکی از پسینیان می‌باشند.
او گفته است: می‌گفتند، یا امیدوار بودندکه همه پیشتازان پیشگام از این امّت باشند.
روند قرآنی بعد از بیان‌کسانی‌که پیشتاز پیشگامند، به شرح و بسط نعــمتهای بهشتی میپردازد که برایشان آماده گردیده است. معلوم است نعمتهائی ذکر می‌گردد که انسانها می‌توانند آنها را درک و فهم‌کنند و آنها را به تصور درآورند. در فراسوی این نعمتهای قابل درک و فهم نعمـتهای دیگری است‌که در آنجا با آنها آشنا خواهند شد وآنها را خـواهندشناخت، درآن روزی‌که برای آشنائی و شناخت نعمتها آمادگی پیدا مـی‌کنند، نعمتهائی‌که هیچ چشمی آنها را ندیده است وهیچ گوشی آنها را نشنیده است و بر دل هیچ انسانی نگذشته است!
) عَلَى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ( .
اینان بر تختهای مرصع و مطرّز می‌نشینند. برتخـتهائی مـی‌نشینند و می‌لمندکه با جواهرات قیـمتی آراسته و پیراسته شده‌اند. .
(مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ).
روبروی هم بر آن تختها تکیه می‌زنند.
برتختها خوش و آسوده تکیه مـی‌زنند و می‌لمند، بدون این‌که غم و اندوهی داشته و در اندیشه گرفتاریها و مشغلـتهای فکری باشند. آسوده خاطر در نـعمتها غوطه‌ورند، و ترس و خوفی از تمام شدن آنها و از دست دادن آنها ندارند، و بـعضیها به برخیها رو می‌کنند و ازگذشته‌ها میگویند و خوش می‌گذرانند.
(یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ) .
نوجوانانی، همیشه نوجوان (برای خدمت بـدیشان، پیرامونشان درآمد و رفت هستند و باده را) برای‌آنان می‌گرداند.
زمان بر همچون نوجوانانی نمی‌گذرد، و بسان نوجوانان کره زمین، سن و سال در جوانی و زیبانی ایشان تاثیری ندارد. برای بهشتیان به گردش در می‌آورند:
) بِأَکْوَابٍ وَأَبَارِیقَ وَکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ) ٠
قدحها وکوزه‌ها وجام‌هائی از رودبار روان شراب را. به‌گردش درمی‌آورند شراب صاف و پالوده و خوشمـزه وگوارا را.
)لا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلا یُنْزِفُونَ(.
از نوشیدن آن، نه سردرد میگیرند، و نه عقل و شعور خود را از دست می‌دهند.
نه آنان از آن جدا می‌شوند، و نه آن از جلو دستهایشان برچیده میشود و به اتمام می‌رسد. چه همه چیز در آنجا بر دوام و در امان است و همیشگی و ماندگار است.
) وَفَاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ .وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ) .
(نوجوانان بهشتی بـرای آنان می‌گردانند) هرنوع میوه‌ای‌راکه برگزینند،وگوشت پرنده‌ای‌که بـخواهند و آرزو کنند.
در اینجا که بهشت است هیچ چیزی ممنوع نیست، و هیچ چیزی وجـود ندارد مگر آنچه‌که بهشتیان سعادتمند سرمدی بخواهند و آرزو کنند.
(وَحُورٌ عِینٌ .کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ)
و حوریان چشم درشت بـهشتی دارند که‌همسان مروارید میان صدفند.
«اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ »: مروارید پنهان در میان صدف است، مرواریدی‌که دست بدان نخو‌رده است و چشمی آن را ندیده است. دستی آن را سوراخ نکرده است و چشمی آن را خدشه‌دار ننموده است!.. در این فرموده‌ها کنایه نهفته است،کنایه‌هائی از مفاهیم ملمـوس و محسوس، و از معانی نفسانی و روانی لطیف و ظریفی‌که در این حـوریان درشت چشم موجود است. همه اینها هم:
( جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) .
(بدیشان داده میشود) به پاداش کارهائی که می‌کرده‌اند.
اینها پاداش‌کارهائی است‌که در سرای‌کار می‌کرده‌اند. اینها مکافاتی است‌که در سرای فنا و نیستی‌کم و کاستی داشت با هر نعمتی‌که داده می‌شد. چرا که دنیا سرای مکافات جزئی بود، ولی آخرت سرای مکافات کلی و پایان‌ناپذیر است ... گذشته از اینها بهشتیان در آسایش و آرامش بسرمی‌برند. والامقام و بزرگوار زندگی می‌کنند، و از سخنان پوچ و هیچ درگفتارشان پرهیز می‌کنند، و از هرگونه جدال و ستیزی و همدیگر را مواخذه‌کردن و مقصر دانستنی دوری می‌نمایند.
(لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِیمًا .إِلا قِیلا سَلامًا سَلامًا ).
در میان باغهای بهشت، نه سخن یاوه میشنوند، و نـه سخن گناه‌آلود ... مگر سخن سلام! سلام! را.
زندگانی آنان همه پر از سلامت است، و بر زندگانیشان درود در پرواز است، و در آن درود شائع و پخش است. فرشتگان به آنان درآن فضای خو‌شایند و پر امن وامان درود میگویند، و یکـی بردیگری درود می‌گوید. فرشتگان درود و رحمت خدا را بدیشان ابلاغ می‌دارند. فضا سراسر آن سلام است‌و سلام ...
زمانی‌که سخن از آن‌گروه پیشتاز پیشگام برگزیده به پایان می‌آید، سخن ازگروه دیگری می‌رودکه پس از آنان هستند،گروه یاران دست راستی:
( وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ .فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ .وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ .وَظِلٍّ مَمْدُودٍ .وَمَاءٍ مَسْکُوبٍ .وَفَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ .لا مَقْطُوعَةٍ وَلا مَمْنُوعَةٍ .وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ .إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً .فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارًا .عُرُبًا أَتْرَابًا .لأصْحَابِ الْیَمِینِ .ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ .وَثُلَّةٌ مِنَ الآخِرِینَ ).
سمت راستیها! چه سمت راستیهائی؟! (اوصاف مواهب و نعمتهایشان در بیان نمی‌گنجد). در (سایه درخت) سدر بی‌خار آرمیده‌اند. و در سایه درختان موزی بسر می‌برند که میوه‌هایشان رویهم ردیف و چین چین افتاده است. و در میان سایه‌های فراوان وگسترده و کشیده (خوش و آسوده‌اند). و در کنار آبشـارها و آبهای روان (بسر می‌برند که زمزمه آن گوش جان را نوازش میدهد و منظره آن چشم انسان را فروغ می‌بخشد). و در میان میوه‌های فراوان هستند که نه تمام میشود و نه منع می‌گردد. و در بین همسران ارجمند و گرانقدر (خوش می‌گذرانند). ما آنان را (در آغاز کار، بدین شکل زیبا و شمائل دلربا) پـدیدار کرده‌ایم. ایشان را دوشیزگانی ساخته‌ایم (که پس از آمیزش، بکارت خود را بازمی‌یابند!). شیفتگان (همسر خود، و همه جوان و طناز و) همسن و سال هستند. (همه این نعمتهای ششگانه) متعلق به سمت راستیها است. سمت راستیها گروه زیادی از پیشینیان (گروندگان به هر دینی از ادیان آسمانی) هستند. و گروه زیادی از پسینیان (گروندگان به هر دینی از ادیان الهی)
یاران دست راستی، آنان صاحبان میمنت هستند،کسانی که آن اشاره مختصر و مذکور در اول سوره بدیشان رو کرده است. سپس تـفصیل نعمتهایشان را به تاخیر انداخته است و به موعدی واگذار نموده است‌کـه در اینجا بعد از پیشتازان مقرب بیان می‌گردد. روند سخن با این ساختار، پرسش را در باره ایشان تکرار میکند، پرسشی‌که مفید بزرگداشت و بیانگر عظمت است:
« مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ ؟ » .
چه سمت راستیهائی؟! (اوصاف مواهب و نعمتهایشان در بیان نمی‌گنجد).
این اشخاص که سـمـت راستیهایند دارای نعمتهای ملــوس و محسوبند. در اوصاف این نعمتها تا اندازه‌ای خشونت صحرانشینی پدیدار است، و به خواستهای درونی صحرانشینان پاسخ می‌گوید، بدان‌گونه‌که فهم و درک ایشان برای تصور کردن انواع و اقسام نعمتها قد می‌کشد و به ذهن آنان خطـور میکند. آنان:
(فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ (.
در (سایه درخت) سدر بی‌خار آرمیده‌اند.
«سدر»: کنار خاردار است. ولی در اینجا خارهای این درخت چیده و برگرفته شده است.
(وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ).
و (در سایه) درختان موزی به سر می‌برند که میوه‌هایشان رویهم ردیف و چین چین افتاده است. «طلح» [1] نوعی درخت از درختان سرزمین حجاز است. از جمله درختان خاردار است. ولی در اینجا خارها چیده و برگرفته شده است و آماده خـوردن بدون هرگونه درد و رنجی است.
(وَظِلٍّ مَمْدُودٍ .وَمَاءٍ مَسْکُوبٍ).
و در میان سایه‌های فراوان و گسترده و کشیده (خوش و آسوده‌اند). و در کنار آبشارها و آبهای روان (بسر می‌برند که زمزمه آن گوش جان را نوازش میدهد و منظره آن چشم انسان را فروغ می‌بخشد).
همه اینها از جمله مراتع صحرانشینان و از زمره خوشیهای ایشان است. خیال صحرانشینان است که به سوی چنین چیزهائی می‌گراید و علائق ایشان است‌که به سوی همچون چیزهائی می‌رود.
(وَفَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ .لا مَقْطُوعَةٍ وَلا مَمْنُوعَةٍ) ٠
و در میان میوه‌های فراوان هستند، که نه تمام میشود و نه منـع می‌گردد.
روند قرآنی این بخش را بدون هرگونه تفصیل و تشریحی رها میکند، بخشی‌که انواع و اقسام نعمتهائی را برمی‌شمرد که مخصوصاً برای صحرانشینان شناخته شده و مشخص است.
(وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ )٠
و در بین همسران ارجمند و گرانقدر (خوش می‌گذرانند)
این گستردنیها [2] نه مرصّع و مطرّزند و نه نرم و لطیف هستند. فقط بلندند و بس. بلندی دو معنی را به ذهن متبادر می‌سازد، یکی مادی و دیگر معنوی است، و هریک از اینها دیگری را میطلبد و با دیگری همراه است. در جا و مکان بلندند، و یا پاک از ناپاکی هستند. زیرا چیزی که از زمین بلند باشد از ناپاکی و آلودگی زمین دور مـی‌ماند. بلندی معنوی، ارزشمندی، و والائی و دور از ناپاکیهای اخلاقی و وجدانی است ... بدین خاطر روند قرآنی از فرشهای بلند و والا به ذکر همسرانی میپردازد که در بهشت هستند:
(إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً) ٠
ما آنان را (در آغاز کار، بدین شکل زیبا و شمائل دلربا)پدیدار کرده‌ایم.
آنان را در آغاز کار پدیدار کرده‌ایم و به گونه حوری آفریده‌ایم. یا این‌که ایشان را دیگر باره برمی‌انگیزیم که همسران جوان هستندکه زندگی دوباره یافته‌اند:
( فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارًا) .
ایشان را دوشیزگانی ساخته‌ایم (که پس از آمیزش، بکارت خود را بازمی‌یابند!).
دست نخورده‌اند، و با ایشان تماس جنسی نگرفته‌اند.
(عُرُبًا) .
زنان شیفته و دلداده‌ای که شوهران خود را سخت دوست داشته باشند و با سخن و ناز و غمزه و خنده عشق و محبت خود را بدیشان اظهار کنند. خلاصه سراپا عشق و واله شوهران باشند. برای شوهرانشان دوست داشتنی هستند.
( أَتْرَابًا ) .
زنان همسن و سال و جوان بکمال
به سن و سال و جوانی رسیده‌اند.
(لأصْحَابِ الْیَمِین).
(همه این نعمتهای ششگانه) متعلق به سمت راستیها است.
این گونه زنانی بدیشان اختصاص دارند. این هم برای این است تا هماهنگ شود با:
(وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ )٠
در بین همسران ارجمند و گرانقدر (خوش می‌گذرانند).
و امّا یاران دست راستی، آنان:
(ثُلَّةٌ مِنَ الأوَّلِینَ .وَثُلَّةٌ مِنَ الآخِرِینَ) .
سمت راستیها گروه زیادی از پیشینیان (گروندگان به هر دینی از ادیان آسمانی) هستند، و گروه زیادی از پسینیان (گروندگان به هر دییی از ادیان الهی).
تعداد اینان از پیشتازان مقرب، بیشتر است.
پیشتازان پیشگام، و سمت راستیها، با همان معنی و مفهومی که‌گفتیم.
دراینجا روند قرآنی ما را به سمت چپیها می‌رساند - اینان همان بدبیاران و منحوسانی هستندکه در سرآغاز این سوره بدانان اشاره شده است:
(وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ .فِی سَمُومٍ وَحَمِیمٍ .وَظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ .لا بَارِدٍ وَلا کَرِیمٍ .إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ .وَکَانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ .وَکَانُوا یَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ .أَوَآبَاؤُنَا الأوَّلُونَ .قُلْ إِنَّ الأوَّلِینَ وَالآخِرِینَ .لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ .ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ .لآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ .فَمَالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ .فَشَارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ .فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ .هَذَا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ) ٠
سمت چپیها! چه سمت چپیهائی؟! (بدا به حالشان!) آنان در میان شعله‌های آتش و آب جوشان بسر خواهند برد! و در سایه دودهای بسیار سیاه و گرم قرار خواهند گرفت. نه خنک است و نه مفید فائده‌ای. چرا که آنان پیش از این (در دنیا، مست و مغرور نعمت و) خوشگذران بوده‌اند. و پیوسته بر انجام گناهان بزرگ، پافشاری داشته‌اند. و می‌گفته‌اند: آیا زمانی که مردیم و خاک و استخوان گشتیم، آیا دوباره زنده گردانده می‌شویم؟! آیا پدران و نیاکان پیشین ما هم؟! (که هیچ اثری از آنان بـاقی نمانده است، دوباره زنـده می‌شوند؟!). بگو: پیشینیان و گذشتگان، و پسینیان و آیندگان، قطعاً جملگی در وعده‌گاه روز معین (رستاخیز) گرد آورده می‌شوند. سپس شما ای گمراهان تکذیب‌کننده (زندگی دوباره)، قطعاً از درخت زقوم خواهید خورد. و شکمها را از آن پر خواهید کرد. و روی آن، آب جوشان و سوزان خواهید نوشید. و همچون نوشیدن شترانی که مبتلا به بیماری تشنگی شده‌اند، از آن خواهید نوشید. این، وسیله پذیرائی از ایشان در روز جزا است.
اگر یاران دست راستی در زیر سایه‌های طولانی و در کنار آبشارها هستند، یاران دست چپی قرار دارند در:
( فِی سَمُومٍ وَحَمِیمٍ .وَظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ .لا بَارِدٍ وَلا کَرِیمٍ (.
آنـان در میان شعله‌های آتش و آب جوشان بسر خواهند برد! و در سایه دودهای بسیار سیاه و گرم قرار خواهند گرفت. نه خنک است و نه مفید فائده‌ای.
هوا زبانه و شعلـه آتش‌گرم است و به سوراخهای بدن فرومی‌رود و سرک می‌کشد، و اندامها را بریان و کباب می‌گرداند. آب در نهایت گرمی است. نه خنک میکند و نه سیراب می‌سازد. درآنجا سایه وجود دارد! ولیکن این سایه:
( وَظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ).
سایه دودهای بسیار سیاه و گرم.
سایه دود سوزنده خفه‌کننده است ... سایه تمسخر کردن و ریشخند نمودن است. سایه‌ای است:
( لا بَارِدٍ وَلا کَرِیمٍ )٠
نه خنک است و نه مفید فائده‌ای.
سایه‌ای است گرم، نه آسایشی در آن است و نه خنکی. همچنین این سایه، گزنده و گاز گیرنده است. کسانی که به زیر آن روند آسایش و آرامشی بدیشان نمیبخشد و مایه خـوشی و خوشحالی آنان نمی‌گردد ... همه این سختیها و دشواریها و ناگواریها سزای موافق و همسنگ رفتار و گفتار و پندار ایشان است:
(إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ (.
چرا که آنان پیش از این (در دنیا، مست و مغرور نعمت و) خوشگذران بوده‌اند.
گرفتاریها و سختیهائی که گریبانگیر خوشگذرانان می‌گردد بسی دردناک و رنج‌آور است!
(وَکَانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ ).
و پیوسته بر انجام گناهان بزرگ، پافشاری داشته‌اند.
«الحِنثِ»: گناه. بزه. در اینجا مراد شرک و کفر است. اشاره‌ای در آن به شکستن عهد و پیمانی است که خدا از فطرت بندگان گرفته است، و آن این که به خدا ایمان بیاورند و او را به یگانگی پرستش‌کنند. [3]
(وَکَانُوا یَقُولُونَ أ إذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ ؟أَوَآبَاؤُنَا الأوَّلُونَ ؟)٠
و می‌گفته‌اند: آیا زمانی که مردیم و خاک و استخوان گشتیم، آیا دوباره زنده گردانده می‌شویم؟! آیا پدران و نیاکان پیشین ما هم؟! (که هیچ اثری از آنان باقی نمانده است، دوباره زنده می‌شوند؟!).
«کانوا یقولون...»: می‌گفته‌اند ... قرآن اینگونه تعبیر میکند. انگار دنیائی‌که مخاطبان در آن هستنـد طی شده است و به پایان آمده است. این است‌که دنیا گذشته به حساب مـی‌آید و ماضی است، و زمان حاضر، این صحنه و این عذاب است! این بدان خاطر است‌که دنیا همه لحظه‌ای یا آذرخشی است و بس. به دنبال این لحظه یا آذرخش قیامت حاضر است و فرجام کار فرارسیده است.
دراینجا روند قرآنی به دنیا رو میکند، روکردن در مناسبت‌ترین زمان خـود، تا بدان پرسش ایشان پاسخ دهد:
(قُلْ إِنَّ الأوَّلِینَ وَالآخِرِینَ .لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ).
بگو: پیشینیان و گذشتگان، و پسینیان و آیندگان، قطعاً جملگی در وعده‌گاه روز معین (رستاخیز) گرد آورده می‌شوند.
این روز معلوم، همین الان آماده و نشان دادنی و دیدنی است!
آنگاه روند قرآنی به سوی چیزی برمی‌گرددکه منتظر تکذیب‌کنندگان است. بدین وسیله تنویر عذابی که خوشگذرانان بدان می‌رسند و بدان می‌افتند کامل میشود:
(ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ .لآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ).
سپس شما ای گمراهان تکذیب‌کننده (زندگی دوباره) قطعاً از درخت زقوم خواهید خورد.
هیچ‌کس نمی‌داند درخت زقوم چیست جز خدائی‌که آن را در سوره دیگری توصیف‌کرده است و فرموده است: شکوفه و میوه آن انگار کله‌های شیاطین است. [4] کسی هم کله‌های شیاطین را ندیده است. ولیکن ذکر کله‌های شیاطین آنچه لازم است به ذهن و شعور انسان میاندازد و تصویر زشت و پلشت خود را ترسیم میکند! اصلا واژه «زقوم« با طنین خـود چیز خشن و خاردار و خمیده‌ای را به تصویر می‌کشدکه به کف دستها فرومی‌رود و میخلد - چه رسد به گلوگاه‌ها - این هم تقابل دارد با سدری‌که خارهای آن را چیده‌اند و با درخت‌کناری‌که میوه‌هایش رویهم ردیف و چین چین افتاده است. [5]
با وجـود این‌که زقوم همانند سرهای شیاطین است، آنان از آن می‌خورند:
( فَمَالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ) ٠
و شکمها را از آن پر خواهید کرد.
زیرا گرسنگی طـغیان کرده است، و بلا چیره شده است ... خار خشن قطـعاً آنان را به سوی آب می‌راند تا گلوها را صاف و صوف کرد و شکمها را سیراب نمود! آنان می‌نوشند:
« فَشَارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ ».
و روی آن، آب جوشان و سوزان خواهید نوشید.
«حمیم«: آب جو‌شانی است‌که سوز تشنگی را برطرف نمی‌کند و تشنگی را نمی‌زداید و برطرف نمی‌نماید.
« فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ ».
و همچون نوشیدن شترانی که مبتلا به بیماری تشنگی شده‌اند، از آن خواهید نوشید.
«هیم»: [6] شترانی هستندکه به بیماری استسقاء مبتلا شده باشند. چنین شترانی از آب سیراب نـمی‌شوند.
(هَذَا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ ) .
این، وسیله پذیرائی از ایشان در روز جزا است.
در صورتی‌که پذیرائی برای آسایش و آرامش است. ولی سمت چپیها این است وسیله پذیرائی از ایشان، پذیرائی که آسایش و آرامشی به همراه ندارد! این وسیله پذیرائی از ایشان است در روزی‌که در باره‌اش شک و تردید می‌ورزیدند، و راجع بدان از همدیگر می‌پرسیدند، و خبر دادن قرآن از آن را تصدیق نمی‌کردند و باور نمی‌داشتند. همچنین برای خدا انباز قرار می‌دادند وکفر و شرک می‌ورزیدند، و از روزی نمی‌ترسیدند که وعده فرارسیدن آن داده می‌شد، روزی‌که دیدنی است و در آن گواهان به گواهی دادن می‌پردازند.
با ذکر همچون بلا ومصیبتی نشان دادن سرنوشتها و جایگاه‌های مردمان در روزی که واقعه روی میدهد، پایان می‌پذیرد، واقعه‌ای که پائین آورنده کسانی و بالابرنده افرادی است. همچنین مرحله اول سوره خاتمه میابد .
*
و امّا مرحله دوم این سوره، به طورکلی به ساخت و ساز عقیده‌ای میپردازد. در این مرحله تاکید برجسته در ان بر مساله رستاخیز و پیدایش و آفرینش جهان دیگر است. در این مرحله شیوه قران در مخاطب قرار دادن فطرت بشر، و بیان دلائل ایمانی، و ساده و اسان با جانها و نفسها بر سر مهر آمدن و لطف و تـفضّل‌کردن، جلوه‌گر می‌اید. همچنین بزرگ‌ترین حقائق را با تصویرهای نزدیک به ذهن مطرح می‌سازد، و آنها را سهل و ساده پیش چشم میدارد.
این قرآن از چیزهائی‌که مردمان بدآنها اشنائی دارند و معلوم و معروف ایشان است، و از رخدادهائی‌که پیوسته برایشان تکرار میشود، مساله‌های بزرگ جهانی را ترتیب میدهد. در سایه آنها از قوانین الهی موجود در هستی پرده برمیدارد، و با انها عقیده بزرگ و فراگیری، و جهان‌بینی‌کامل و همه‌جانبه‌ای از هستی می‌سازد. همچنین از انها برنامه‌ای را برای نگریستن و اندیشیدن، و زنـدگی‌ای را برای جانها و دلها، و بیداری‌ای را در عقلها و بینشها و درکها و فهمها، پدیدار و نمودار می‌گرداند. به مردمان اگاح و بیداری میدهد در باره ظواهر این هستی و وجودی‌که بامدادان و شامگاهان و همه وقت و همه آن در برابر دیدگان ایشان در تجلی و جلوه‌گری است، ولی آنان از آن غافل و بی‌خبرند. و به مردمان آگاهی و بیداری میدهد در باره ذات خودشان و عجائب و غرائبی‌که در وجودشان و اندرونشان جریان دارد.
قرآن مردمان را به رخدادهای نادر خارق‌العاده، و به معجزه‌های ویژه وکمیاب حواله نمی‌کند و ارجاع نمی‌دهد. همچنین قرآن مردمان را وادار و مکلف نمی‌سازد که به دنبال خارق‌العاده‌ها و معجزه‌ها و نشانه‌ها و دلیلها و برهانهای دور از خودشان بروند، و چیزهائی را بنگرند و وارسی‌کنندکه در زندگی با آنها سر و کار ندارند و جدای از زندگانی روزمره ایشانند، و از پدیده‌های جهانی نزدیک بدیشان و شناخته شده برایشان نمیباشند ... قران مردمان را در فلسفه‌های پیچیده و دور از ذهن، یا در مشکلات دشوار عقلانی، و یا در مسائل علمی‌ای‌که هرکسی نمی‌تواند انها را درک و فهم کند، گیر نمی‌اندازد و ویلان و حیران نمی‌سازد ... تا بدین وسیله در اندرونشان عقیده‌ای ایجادکند و باوری به وجود اورد، و جهان‌بینی استوار بر همـچون عقیده‌ای را بدیشان ارمغان دارد، جهان‌بینی‌ای که در پرتو آن به هستی و زندگی بنگرند و روزگارخو‌د را با آن بسر برند.
خودشان ساخته و پرداخته یزدانند، و پدیده‌های جهان پیرامونشان نیز با قدرت یزدان از نیستی به هستی آمده است. معجزه در هر چیزی نهفته است‌که دست خدا آن را آفریده است. این قرآن هم قرآن خدا است. کسی‌که مردمان را به سوی این معجزات نهفته در وجود خودشان، و پراکنده در جهان پیرامونشان فرامیخـواند، هم او است که ایشان را بدین خارق‌العاده‌ها و معجزه‌های معلوم و مانوس برایشان فرامی‌خواند، خارق‌العاده‌ها و معجزه‌هائی‌که آنها را می‌بینند ولی حقیقت اعجاز را در آنها احساس نمی‌کنند. زیرا به سبب طول الفت و انس بدانها از موارد اعجاز موجود در آنها غافل گردیده‌اند و بیخبر مانده‌اند. یزدان سبحان مردمان را به سوی چنین چیزهائی فرا می‌خو‌اند تا چشمهایشان را رو بدانها بازگرداند، و چشـمانشان راز بزرگ و هولناک نهان در یکایک آنها را ببینند، راز قدرت نوآفرین زیبانگار، راز یگانه منحصر به فرد، و راز خدای ازلی‌ای که در وجود خودشان بدان سان عمل میکند و دست اندرکار است‌که در جهان هستی پیرامونشان عمل میکند و دست اندرکار است. خدائی که دلائل ایمان را و براهین عقیده را در وجودشان پراکنده میدارد، یا به تعبیر دقیق‌تری دلائل ایمان و براهین عقیده را در فطرتشان بیدار می‌گرداند.
روند قرآنی برابر همچون برنامه‌ای در این مرحله این سوره حرکت میکند و به پیش می‌رود، و نشانه‌های قدرت آفریدگار زیبانگار در هستی خودشان را بدیشان نشان میدهد، و آن نشانه‌ها را همچنین درگشت و زرعی‌که با آن سر و کار دارند، و در آبـی‌که آن را می‌نوشند، و در آتشی‌که آن را برمی‌افروزند، بدیشان ارائه میدهد. اینها هم ساده‌ترین چیزهائی هستندکه در زندگانی معمولی خود با آنها سر و کار دارند و دیدگانشان آنها را می‌بینند. به همین شیوه و به همین سادگی لحظه پایانی را برایشان به تصـویر می‌کشد، پایان زندگی آنان بر این زمین‌که سرآغاز زندگی ایشان در جهان دیگر است. لحظه‌ای را برایشان به تصویر می‌کشدکه یکایک مردمان با آن روبرو میگردند، آن لحظه‌ای‌که هر مکر و نیرنگی و هر چاره‌جـوئی و چاره‌سازی‌ای در آن به پایان می‌آید و به نهایت می‌رسد، و زنده‌ها رویاروی می‌شوند با قدرت مطلق متصرف درکار و بار جهان و جهانیان، رویاروی شدنی‌که فیصله‌بخش و خاتمه‌دهنده است، و تلاش و کوششی و فرصت و مهلتی در آن برای انسان نمی‌ماند! هنگامه‌ای است‌که در آن همه روبندها و سرپوشها فرومی‌افتد، و همه معذرتها و بهانه‌جوئیها و علت‌تراشیها، باطل و پوچ میشود!
شیوه قرآن در مخاطب قرار دادن فطرت بشری، خودش بر سرچشمه خودش دلالت میکند ... سرچشمه قرآن یزدان است‌که سرچشمه‌کل جهان است. شیوه ساختار قرآن همان شیوه ساختار جهان است. از ساده‌ترین مواد جهان پیچیده‌ترین اقسام پدیده‌ها پدیدار می‌آید و بزرگ‌ترین آفریده‌ها ساخته میشود ... گمان مـی‌رود که اتم ماده بنیان جهان است، وگمان می‌رود سلول، ماده بنیان حیات است ... اتم با وجودکو‌چکیش یک معجزه است. سلول با وجود ناچیزیش یک معجزه است ... در اینجا هم در قرآن از ساده‌ترین دیدنیهای معلوم و مانوس انسانها، ماده بنیان بزرگ‌ترین عقیده دینی و گسترده‌ترین جهان‌بینی جهانی ساخته میشود ... دیدنیهائی‌که هر انسانی می‌تواند آنـها را تجربه و امتنـان‌کند، از قبیل: نسل و نژاد، کشت و زرع، آب، آتش، و مرگ و میر ... کدام شخص است‌که روی‌کره زمین زندگی بکند و این مشاهدات را تجربه و امتحان نکرده باشد؟ کدام غارنشین است‌که پیدایش حیات جاندار کوچکی، رویش‌گیاهکی، محل ریزش آبی، اجاق آتشی، و لحظه مرگ و میری را ندیده باشد؟.. از همین دیدنیهائی‌که هر انسانی آنها را دیده است، قرآن عقیده را پدید می‌آورد. زیرا قرآن هـر انسانی را در محیط زندگی خودش مخاطب قرار میدهد ... این دیدنیهای ساده و آسان خودشان بزرگ‌ترین و سترگ‌ترین حقائق جهانی هستند، و عظیم‌ترین اسرار و رموز ربانی می‌باشند - به اضافه اشاره‌ای‌که به محل طلوع و غروب ستارگان شده است - این چیزهای دیدنی با وجود سادگی خود، فطرت هر انسانی را مخاطب قرار میدهد. فطرت انسان، در حقـیقت موضوع بررسی و پژوهش داناترین و آگاه‌ترین فرزانگان و دانشمندان است:
مراد از جایگاه‌ها و مدارهای ستارگان، هندسه و نظام جهان است. پیدایش حیات بشری، سر اسـرار و راز رازها است.
پیدایش حیات‌گیاهی، بسان حیات بشری، معجزه معجـزات است.
آب اصل حیات است.
آتش، معجـزه‌ای که تمدن بشری را ساخته است.
این شیوه بررسی اشیاء، و ساختن عقیده و اندیشه، شیوه کار انسانها نیست. چه انسانها وقتی‌که به چنین جولانگاه‌هائی فرومی‌روند بدین مواد اولیه‌ای‌که مواد جهان هستی هم هست نمی‌پردازند. وقتی هم بدانها بپردازند با این سادگی و آسانی از آنها سخن نمیگویند. بلکه می‌کوشند مساله را به قالب فلسفی بی‌محتوای پیچیده بریزند، قالب فلسفی بی‌محتوای پیچـیده‌ای‌که جز برای مخاطب قرار دادن طبقه ویژه‌ای از مردمان، درخور و سزاوار نیست!
امّا شیوه کار خدا این چنین است‌که گفتیم ... از مواد اولیه‌ای‌که خود همان مواد جهان هستی است استفاده کردن، و عقیده را سهل و ساده با آن مواد اولیه ساختن و ترتیب دادن. درست به همان شکلی‌که یزدان سبحان مواد اولیه را می‌سازد، موادی‌که مواد هستی هستند، جهان‌هستی را نیز از همان مواد اولیه می‌سازد ... این بسان آن است. نشانه ساختن یکسان است، و در اینجا و آنجا روشن و عیان است!
*
(نَحْنُ خَلَقْنَاکُمْ فَلَوْلا تُصَدِّقُونَ ! أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ ؟ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ ؟ نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ . عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لا تَعْلَمُونَ . وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأولَى فَلَوْلا تَذَکَّرُونَ ).
ما شما را (از نیستی به هستی آورده‌ایم و) خلقت بخشیده‌ایم، پس چرا (آفرینش دوباره خود را از خاک) نباید تصدیق و باور کنید؟ آیا درباره نطفه‌ای که (به رحم زنان) می‌جهانید، اندیشیده‌اید و دقت کرده‌اید؟ آیا شما آن را می‌آفرینید، و یا ما آن را می‌آفرینیم؟ ما در میان شما مرگ را مقدر و معین ساخته‌ایم، و هرگز بر ما پیشی گرفته نمی‌شود (وکسی بر ما چیره نمی‌گردد و از دست ما به در نمی‌رود). هدف (از قانون مرگ) این است که گروهی از شما را ببریم و گروه دیگری را جای آنان بیاوریم، و (سـرانجام) شما را در جهانی که نمی‌دانید آفرینش تازه ببخشیم. شما که پیدایش نخستین (این جهان را دیده‌اید، و آن را لمس و اوضاع آن را) دانسته‌اید، پس چرا یادآور نمی‌گردید (و آفرینش جهان دیگر را بر آفرینش ایـن جهان قیاس نمی‌کنید؟).
این‌کار،کار آفرینش نخستین و پایان آن،کار آفریدن و کار میراندن،کاری است‌که دیده میشود و معلوم همگان است و در زندگی مردمان پیوسته روی میدهد. پس چگونه باور کنندکه خدا ایشان را آفریده است؟ فشار این حقیقت بر فطرت، ستبرتر و سنگین‌تر از آن است‌که وجود بشری در برابرش تاب ایستادی داشته باشد یا در باره آن به جدال و ستیز بپردازد:
(نَحْنُ خَلَقْنَاکُمْ فَلَوْلا تُصَدِّقُونَ).
ما شما را (از نیستی به هستی آورده‌ایـم و) خلقت بخشیده‌ایم، پس چرا (آفرینش دوباره خود را از خاک) نباید تصدیق و باور کنید؟!.
(أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ ؟ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ ؟ ) . [7]
آیا در باره نطفه‌ای که (به رحم زنان) می‌جهانید، اندیشیده‌اید و دقت کرده‌اید؟.
نقـش انسان در این امر آفرینش، بیشتر از این نیست که مرد به ودیعت نهد آنچه راکه به رحم زن پرت میکند و می‌جهاند. سپس کار مرد وکار زن به اتمام می‌رسد. دست قدرت یزدان یگانه جهان است‌که دست اندرکار این آب ناچیز می‌گردد. تنها این دست قدرت است‌که در آفرینش، پرورش، بالش، ساختن پیکر، و دمیدن جان به‌کالبد این آب ناچیز، دخالت می‌نماید و بس. در همان لحظه نخستین، و در هر لحظه دیگری معجـزه روی میدهد، و خارق‌العاده‌هائی به وقوع می‌پیو‌نددکه جز خدا کسی این معجزه‌ها و خارق‌العاده‌ها را نمی‌آفریند و نمی‌سازد. انسانها اصل و اساس و ماهیت این معجزه‌ها و خارق‌العاده‌ها را درک و فهم نمی‌کنند و نمی‌دانند، و متوجه هم نیـستند چگونه روی می‌دهند، چه رسد به این که در آفریدن و ساختن آنها شرکت داشته باشند!
هرکسی مـی‌تواند این اندازه تامّل و تدبر بکند و در این باره بیندیشد. این هم برای پی بردن به عظمت این معجزه ومتاثر شدن از آن بس است. ولی داستان این یک سلول از آن زمان‌که پرت می‌گردد و جهانیده میشود، تا آن زمان‌که مخلوقی می‌گردد، داستانی است که بالاتر و فراتر از آن است‌که نیروی خیال بدان قد بکشد و پـی ببرد. داستانی است‌که عقل و خرد آن را تصدیق نـمی‌کرد و باور نـمی‌داشت اگر عملاً روی نمی‌داد، و هر انسانی وقوع آن را نمی‌دید!
این یک سلول شروع به تقسیم شدن و ازدیاد میکند. پـن از مدت زمان‌کمی میلیونها میلیون سلول به وجـود می‌آید. هر مجموعه‌ای از این سلولهای جدید دارای ویژگیهای خاص است، و با ویژگیهای مجمـوعه‌های دیگر فرق میکند. زیرا هر مجمـوعه‌ای از سلولها موظف و مکلف است بخش مـخصوصی از پیکره انسان را بسازد! مجموعه‌ای سلولهای استـخوانند. مجمـوعه‌ای سلولهای عضلاتند. مجموعه‌ای سلولهای پوستند. مجموعه‌ای سلولهای اعصـابند. و ... گذشته از اینها، مجـموعه‌ای از سلولها سلولهای سازنده کار چشم هستند. مجموعه‌ای از سلولها سلولهای سازنده کار زبانند. مجمـوعه‌ای از سلولها سلولهای سازنده کار گوشند. مجمـوعه‌ای از سلولها سلولهای سازنده کار غـده‌هایند ... سلولهای سازنده کار غده‌ها از مجموعه‌های سلولهای پیشین تخصص بیشتری دارند ... هریک از سلولهای مجموعه‌ها هم جای‌کار خود را می‌داند. لذا سلولهای چشـم مثلاً اشتباه نمی‌کنند تا بـه سوی بخش شکم یا بخش پا بروند. اگر چه اگر به طور مصنوعی برای مثال سلولهای چشم برداشته شوند و در شکم کشت شوند در آنجا تشکیل چشم میدهد! امّا مجموعه سلولهای چشم به اشتباه نـمی‌روند تا به سوی شکم سرازیر بشوند و جشنی را در آنجا بسازند! مجموعه سلولهـای گوش به سوی پا نمی‌روند تا گوشی را در آنجا بسازند!.. هریک از مجموعه‌های سلولها تحت نظارت خدا کار خـود را در جایگاه خود انجام می‌دهند، و پیکره انسان را در زیباترین و بهترین شکل و سیما میسازند، بدون این‌که انسانها در ایـن امر دخالتی داشته باشند وکاری بکنند. [8]
این سرآغاز کار است. امّا پایان‌کار، از اعجاز و شگفـتی آن چیزی مگو. هرچند هم نهایت کار بسان سرآغاز کار جزو دیدنیها و امور معلوم و مانوس مردمان است:
َ(نحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ).
ما درمیان شما مرگ را مقدر و معین ساخته‌ایم، و هرگز برما پیشی گرفته نمی‌شود (وکسی برما چیره نمی‌گردد و از دست ما به در نمی‌رود).
این مرگی‌که هر زنده‌ای بدان می‌رسد، چیست؟ چگونه روی میدهد؟ چه سلطه و قدرتی دارد که با آن مقاومت نـمی‌گردد؟
مرگ، قضا و قدر خدا است ... بدین خاطرکسی از آن نجات پیدا نمی‌کند، وکسی بر آن سبقت نمیگیرد تا از دست آن بگریزد و از دست آن به در رود ... مرگ حلـقه‌ای از زنجیره آفرینش است و این زنجیره باید تکمـیل شود ...
« عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ ».
هدف (از قانون مرگ) این است که گروهی از شما را ببریم و گروه دیگری را جای آنان بیاوریم.
میراندن شما و جایگزین کردن دیگران، برای آبادان کردن زمین، و ادامه خلیفه‌گری بعد از شمـا است. خدائی که مرگ را مقدر و مقرر فرموده است، حیات را نیز مقدر و مقرر کرده است. مرگ را مقدر و مقرر داشته است تا کسانی را به وجود بیاورد همسان کسانی که می‌میرند، تا آن زمان که پایان مقرر این زندگی دنیوی و سررسید معین آن است ... هنگامی‌که پایان مقرر و سررسید مشخص دنیا فرا رسید، آن وقت پیدایش و آفرینش جهان اخروی سر می‌رسد:
(وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لا تَعْلَمُونَ ).
و (سرانجام) شما را در جهانی که نـمی‌دانید آفرینش تازه ببخشیم.
شما را پدیدار می‌کنیم و آفرینش می‌بخشیم در آن جهانی‌که پنهان و نـاشناخته است، و انسانها از آن چیزی نمی‌دانند مگر آن مقداری راکه یزدان در باره آن بدیشان خبر میدهد و از آن آگاهشان می‌گرداند. وقتی که مرگ همگان و مرگ جهان صورت گرفت، پیدایش و آفرینش تکامل پیدا میکند و به تمام و کمال خود می‌رسد، و قافله انسانها به مقر و جایگاه سرمدی و اصلی خود می‌رسد.
این پیدایش و آفرینش دوم است.
(وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأولَى فَلَوْلا تَذَکَّرُونَ ) .
شما که پپدایش نخستین (این جهان را دیده‌اید، و آن را لمس و اوضاع آن را) دانسته‌اید، پس چرا یادآور نمی‌گردید (و آفرینش جهان دیگر را بر آفرینش این جهان قیاس نمی‌کنید؟).
پیدایش و آفرینش آن جـهان نزدیک به پیدایش و آفرینش این جهان است. در پیدایـش و آفرینش جهان دیگر هیچ‌گونه غرابت و شگفتی نیست. آن جهان را قیاس از این جهان بگیر.
با این سادگی و بدین آسانی، قرآن داستان پیدایش و آفرینش نخستین و پیدایش و آفرینش واپسین را بیان میدارد. و با این سادگی و بدین آسانی، فطرت را جلو منطقی نگاه می‌داردکه آن را درک و فهم میکند و می‌شناسد، و نمی‌تواند در باره آن به جدال و ستیز بپردازد. زیرا این منطق از بدیهیات و مسلمات خود فطرت برگرفته شده است، و از مشاهدات انسانها در زندگی نزدیکشان تهیه دیده شده است، و هیچ‌گونه پیچیدگی در آن نیست و خارج از محیط زندگی مردمان نمیباشد. فلسفه‌بافی نیز نبوده تا ذهن و عقل انسان را خسته و درمانده گرداند و به رنج و زحمت اندازد، و به وجدان نرسد و وجدان از آن بیخبر بماند ... این شیوه یزدان است، یزدانی‌که هستی‌بخش جهان و آفریدگار انسان و نازل‌کننده قرآن است ...
*
قرآن دیگر باره ساده و آسان دلهای مردمان را به سوی کار معلوم و مانوس برای ایشان جلب میکند، و به کاری توجهشان میدهد که در مشاهدات زندگیشان مکرر اتفاق می‌افتد. تا دست خدا را در آن‌کار به مردمان بنماید، و ایشان را بر معجزه‌ای مطلع نمایدکه در حضـورشان و در جلو چشمانشان روی میدهد و اتفاق می‌افتد، در حالی‌که آنان از آن غافل و بی‌خبرند:
(أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ ؟ أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ ؟لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا. فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ :إِنَّا لَمُغْرَمُونَ .بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ).
آیا هیچ در باره آنچه کشت می‌کنید اندیشیده‌اید؟ آیا شما آن را می‌رویانید، یا ما می‌رویانیم؟ اگر بخواهیم کشتزار را به گیاه خشک و پرپر شده‌ای تبدیل میگردانیم، به گونه‌ای که شما از آن در شگفت بمانید، (و حیران و اندوهناک خواهید شد و میگوئید:) ما واقعاً زیانمندیم! بلکه ما به کلی بی‌نصیب و بی‌بهره (از رزق و روزی) هستیم! (آخـر چیزی برای ما نمانده است و بی‌چیز و بیچاره شده‌ایم).
این کشت و زرعی‌که در حضـور خودشان می‌روید و رشد میکند و غلات و محصولات خود را میدهد، آیا آنان چه نقشی در آن دارند؟ آنـان زمین را شخم می‌زنند و دانه‌ها و بذرهائی را در آن می‌افشانند که خدا آنها را ساخته است. سپس نقش ایشان به پایان می‌آید، و این دست قدرت یزدان جهان است که به عمل اعجازانگیز و خارق‌العاده عجیب خود میپردازد. دانه یا بذر راه خود را در پیش می‌گیرد تا همسان و همگون خود را برگشت دهد و تولید کند. این دانه یا بذر راه خود را می‌آغازد و به حرکت خود در این راه ادامه میدهد، بسان فرد خردمند فرزانه آگاهی که مراحل راه را بداند! این دانه یا بذر به خطا نمی‌رود و اشتباه نمی‌کند، آن‌گونه که انسان درکار خود به خطا می‌رود. این دانه یا بذر از راه خود منحرف نمی‌شود و به کژراهه نمی‌افتد، و هدف معین خود راگم نمی‌کند! این دست قدرت یزدان است‌که گامهای این دانه یا بذر را در طول راه می‌پاید و از خطا و اشتباه مصون می‌نماید ... در کوچ شگفتی که عقل و خرد آن را تصدیق نمی‌کرد و باور نمی‌داشت، و خیال آن را به تصور درنمی‌آورد، اگر این‌کوچ عملاً روی نمی‌داد و روی ندهد و هر انسانی به شکلی از اشکال و به نوعی از انواع آن را نبیند ... آخر کدام عقل و خرد تصور می‌کردکه دانه گندمی مثلاً در آن این چوب و این برگ، و این خوشه، و این همه دانه‌های زیاد، پنهان و نهان است؟! یا این‌که کدام عقل و خرد است‌که خیالش به تصور این چیز عجیب برسد، اگر وقوع آن را بامدادان و شامگاهان در حضـور خود نمی‌دید؟ و اگر این داستان در برابر دیده‌ها وگو‌شهای جملگی مردمان تکرار نمی‌کردید و مکرر وقوع پیدا نمی‌کرد؟ کدام انسان می‌تواند ادعاء کند که او کاری در این چیز شگفـت‌انگیز جز شخم زدن و بذرافشانی کردن دانه‌هائی که خدا آنها را ساخته است کرده است؟
مردمان میگویند:کاشته‌ایم!!! در حالی‌که آنان از شخم زدن و تخم افشانی کردن تجاوز نکرده‌اند. ولی داستان شگفـتی‌که هر دانه‌ای و هر بذری‌گویای آن است، و هر معجزه و خارق‌العاده‌ای‌که از دل دانه و بذر برمی‌دمد و می‌روید و رشد میکند و می‌بالد و بالا می‌رود، همه و همه سـاختار آفریدگار کشاورز است. اگر خـدا می‌خواست چنین کوچک آغاز نمی‌شد، و اگر خدا می‌خـواست داستانش کامل نمی‌گردید، و اگر خدا می‌خواست آن را خشک و پرپر می‌کرد پیش از آن‌که به بار بنشیند و ثمره خود را ببخشد این دانه و بذر با مشیت و اراده خدا کوچ خود را از آغاز تا به انجام طی میکند و می‌سپرد! اگر این‌کار اتفاق می‌افتاد و دانه می‌خشکید و به بار نمی‌نشست و فرایند نمی‌داد، مردمان سخن را می‌آراستند وآن را گوناگون می‌کردند و می‌گفتند:
« إِنَّا لَمُغْرَمُونَ » .
ما واقعاً زیانمندیم!.
ما زیانبار و زیان‌خورده هستیم.
( بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ).
بلکه ما به کلی بی‌نصیب و بـی‌بهره (از رزق و روزی) هستیم! (آخر چیزی برای ما نمانده است و بـی‌چیز و بیچاره شده‌ایم).
امّا لطف و فضل خدا ایشان را دربر می‌گیرد و بدانـان ثـمرات و غلات میدهد، و به‌گیاهک اجازه میدهد نقش خود را ایفاء و اجراء بکند، و کو چ خود را تکمیل نماید. این کوچ هم درست همان‌کو‌چی است‌که سلولی آن را طی می‌کندکه پرت می‌گردد و جهانیده میشود ... این هم شکلی از اشکال حیاتی است‌که قدرت خدا آن را ایجاد میکند و بدان رعایت و عنایت می‌نماید و آن را محافظت میکند و می‌پاید.
پس چه غرابتی در پیدایش و آفرینش دوم است، وقتی که پیدایش و آفرینش اول این چنین است؟..
*
( أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ ؟ أَأَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ ؟ لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلا تَشْکُرُونَ ).
آیا هیچ در باره آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟ آیا شما آب را از ابر پائین می‌آورید، یا ما آن را فرود می‌آوریم؟ اگر ما بخواهیم این آب (شیرین و گوارا) را تلخ و شور میگردانیم، پس چرا نباید سپاسگزاری کنید؟.
این آب، اصل و اساس حیات است. عنصر بنیادین حیات است، عنصری‌که حیات جز با آن پدید نمی‌آید آنگونهکه خدا مقرر فرموده است. آیا نقش انسان در پیدایش آب چیست؟ نقش انسان در پیدایش آب این است‌که آن را می‌نوشد. امّا آن کسی که آب را از عناصر و موادش ساخته است و پدید آورده است، وآن کسی‌که آب را از ابرهایش پـائین آورده است و بارانده است، او یزدان سبحان است. او است‌که مقدر و مقرر فرموده است آب شیرپن باشد.
( لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا )٠
اگر ما بخواهیم این آب (شیرین و گوارا) را تلخ و شور میگردانیم.
اگر آب، شور بود،گوارا نمی‌شد، و حیاتی را پدید نـمی‌آورد. پس آیا لطف و فضل خدارا سپاسگزاری نمی‌کنید، خدائی‌که مشیت خـود را آن‌گونه به مرحله اجراء درآورده است‌که آب شیرین وگوارا باشد؟
چیزی‌که پیش از هر چیز با مخاطبان در باره آن سخن می‌رود، آبی است‌که از ابرها پائین می‌آید و می‌بارد، بدین صورت مستقیم و بدون واسطه‌ای‌که هست و ماده زندگانیشان و مورد توجهشان است، و سخن گفتن از آن دل و درونشان را به تکان درمی‌آورد. قصائد و اشعا‌ر مردمان آب را جاودانه کرده است ... از ارزش آب با پیشرفت تمدن انسانها کاسته نشده است، بلکه ارزش آب چند برابر گردیده است.کسانی‌که با علم سر و کار دارند و می‌کوشند پیدایش اولیه آب را تعبیر و تفسیرکنند، آنان ارزش این رخداد را از دیگران بهتر می‌دانند. آب هم مورد توجه صحرانشینان در صحرا است، و هم مورد توجه دانشمندانی است‌که سرگرم پژوهشها هستند.
*
(أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ ؟ أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْکِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِینَ ؟ ).
آیا هیچ در باره آتشی که برمی‌افروزید، اندیشیده‌ایـد؟ آیا شما، در آغاز این آتش را پدیدار کرده‌اید، یا این که ما پدیدآورندگان آن هستیم؟ ما آن را وسیله یادآوری (قدرت خدا) و وسیله زندگی اقویاء و فقراء نموده‌ایم.
کشف آتش توسط انسان، رخداد بزرگی در زندگانیش بود. چه بسا این رخداد بزرگ‌ترین حادثه‌ای بودکه تمدن انسان از آن آغازگردیده است. ولیکن بر اثر خوی گرفتن بدان و تکرار آن درگذشت زمان، یک‌کار عادی شده است، و دیگر جلب توجه نمی‌کند، و مایه شگف نمی‌شود ... انسان‌آتش را برمی‌افروزد و آن را روشن میکند، امّا چه کسی افروزینه آن را پدید آورده است؟ چه‌کسی درختی را خلق‌کرده است‌که آتش با آن روشن میشود؟ سخن ازکشت و زرع رفت، درخت هم از جمله کشت و زرع است ... امّا ذکر «شجرتها» یعنی درخت آن، یادآور چیز دیگری است. عربها شـاخه درختی را به شاخه درخت دیگری می‌مالیدند و با آنها آتش برمی‌افروختند. به همان شیوه و روش ابتدائی‌ای که تاکون هنوز که هنوز است در محیطهای ابتدائی مستعمل است و کاربرد دارد. این امر نمایان‌تر از هر چیز برایشان و نزدیک‌تر از هر چیز به ذهنشان و آزموده‌های معلوم و هو‌یدایشان بود. امّا معجزه آتش و راز آن برای فرزانگان پژوهشگر، جایگاه ویژه خود را برای پژوهش و نگرش و دقت و کنجکاوی دارد. [9] به مناسبت یاد آتش، روند قرآنی به آتش آخرت اشاره میکند:
(نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْکِرَةً ) .
ما آن را وسیله یادآوری نموده‌ایم.
ما آن را وسیله یادآوری آتش آخرت نموده‌ایم ... همچنین ما آن را وسیله بهرهمندی مسافران‌کرده‌ایم:
( وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِینَ ؟ ).
وسیله زندگی اقویاء و فقراء نموده‌ایم.
این اشاره تاثیر ژرف خود را در دل و درون مخاطبان داشت. چرا که مدلول و مفهوم زنده و آماده‌ای در واقعیت زندگانیشان داشت و آن را در امور زندگانی خود لمس می‌کردند و می‌دیدند.
*
هنگامی‌که روند قرآنی بدین حد و مرز بیان این حقائق و اسرار می‌رسد، حقـائق و اسراری که بیانگر دلائل ایمان بوده و ساده و آسان راه خـود را به دلها و درونها و ذهنها و شعورها بـازمی‌کنند، به حقیقتی روی می‌نمایدکه این حقائق همه بدان منتهی می‌شوند. این حقیقت، حقیقت وجود و عظمت و ربوبیت خدا است. این حقیقت، حقیقتی است‌که با قدرت و قوت و سلطه و شوکت، با فطرت رویاروی میشود. بر سر پیغمبر (ص) فریاد می‌کشدکه این حقیقت را زنده بدارد و حق آن را اداء‌کند، و دلها را با آن در وقت مناسب خـود لمس نماید و بپساید:
« فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ » .
حال که چنین است، نام پروردگار بزرگ خود را ورد زبان ساز (و سپاسگزار نعمتهای فراوان او باش، و به ستایش وی بپرداز).
*
سپس روند قرآنی، دیگر باره به تکذیب‌کنندگان این قرآن رو میکند، و میان قرآن و میان این جهان، با سوگندی از سوی پروردگار جهانیان، پیوند برقرار می‌سازد:
( فَلا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ - وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ - إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ . تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ).
سوگند به جایگاه‌های ستاره‌ها، و محل طلوع و غروب آنها! و این قطعاً سوگند بسیار بزرگی است، اگر(درباره مفهوم آن بیندیشید،و از علم نجوم و ستاره‌شناسی، چیزی) بدانید. هرآینه این (چیزی را که محمد با خود آورده است) قرآن گرانقدر و ارزشمـند است. در کتابی پنهان (از دیدگان و دور از دسترس شیطان، که لوح محفوظ است) قرار دارد. جز پاکان (یعنی فرشتگان یزدان) بدان دسترسی ندارند. از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است.
آن روز مخاطبان جز اندکی از جایگاه‌های ستاره‌ها نمی‌دانستند. چیزی‌که می‌دانستند هـمـان چیزی بودکه با چشمـان غیر مسلح خـود می‌دیدند و درک می‌کردند.
بدین خاطر است‌که یزدان سبحان بدیشان فرموده است:
( وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ - لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ ) ٠
و این قطعاً سوگند بسیار بزرگی است، اگر(درباره مفهوم آن بیندیشید، و از علم نجوم و ستاره‌شناسی، چیزی) بدانید.
ول ما امروز از روی عظمـت این سوگندی که بر آن جایگاه‌ها یاد شده است بسیار بیشتر از آنان می‌دانیم و بهره زیادتری از ایشان داریـم، هرچندکه ما هم جز اندکی از عظمت جایگاه‌های ستارگان نمی‌دانیم ... این مقدار اندکی‌که به کمک رصدخانه‌های کو‌چکی‌که دارای دوربینهای محدودند بدان نائل آمده‌ایم به ما می‌گوید: یک مجموعه از این مجـموعه‌های ستارگانی که در فضای هولناک بدون حدود و ثغو‌ر و ابتدا و انتها پخـش و پراکنده‌اند که کهکشان راه شیری است و منظو‌مه شـمسی جـزو آن است، ستارگان این مجموعه به هزار میلیون ستاره می‌رسد!
«ستاره‌شناسان میگویند ستارگان و سیارگانی‌که تعداد آنها بیش از بیلیونها است، برخیها با چشم غیر مسلح دیده میشود، و برخیها جز با دوربینها و دستگاه‌ها دیده نمی‌شوند، و بعضی دستگاه‌ها آنها را احساس می‌کنند ولی آنها را نمیبینند. همه آنها هم در فضای‌گسترده و ناشناخته‌ای شناورند. هیچ‌گونه احتمالی هم نمی‌رودکه میدان جاذبه ستاره‌ای به میدان جاذبه ستاره دیگری نزدیک بشود، و یا ستاره‌ای با ستاره دیگری تصادف و برخورد بکند. احتمال تصادف و برخورد دو ستاره از این همه ستاره، بسان احتمال تـصادف و برخورد دو کشتی است‌که یکی در دریای مدیترانه حرکت بکند و دیگری در اقیانوس آرام. هر دو هم به یک جهت حرکت بکنند، و با یک سرعت بروند. احتمال چنین تصادف و برخوردی اگر غیرممکن نباشد، بسیار بعید است». [10]
هر ستاره‌ای در موقعیت و مداری‌که دارد دور از موقعیت و مدار سائر ستارگان دیگر است، و در آن موقعیت و مدار برابر فلسفه و سنجشی‌گذاشته شده است، و در تاثیراتی‌که می‌گذارد و در تاثیراتی‌که می‌پذیرد با سائر ستارگان و سیارگان هماهنگ است. بدان خاطرکه توازن در میان همه این پدیده‌ها در این گستره هولناک و شگرف فضا برقرار و پایدار بوده و باشد.
این‌گوشه‌ای از عظمت جایگاه‌ها و قرارگاه‌های ستارگان است. این هم بسیار بیشتر از آن چیزی است که مخاطبان نخستین قرآن می‌دانستند. این گوشه‌ای هم که ما می‌دانیم خودش در برابر حقیقت‌کلی عظمت جایگاه‌ها و قرارگاه‌های ستارگان بسیار ناچیز و اندک است!
( فَلا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ) .
سوگند به جایگاه‌های ستاره‌ها، و محل طلوع و غروب آنها!.
کار روشن‌تر و جلوه‌گرتر از آن است‌که نیازی به سوگند خوردن باشد.
( وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ )٠
و این قطعاً سوگند بسیار بزرگی است، اگر (درباره مفهوم آن بیندیشید، و از علم نجوم و ستاره‌شناسی، چیزی) بدانید.
این اشاره‌کردن به سوگند خوردن و صرف نظرکردن از آن، شیوه موثری در بیان حقیقتی است‌که نیازی به سوگند خوردن ندارد، چون ثابت و واضح است ...
( إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ).
هرآینه این (چیزی را که محمّد با خود آورده است) قرآن گرانقدر و ارزشمند است. در کتابی پنهان (از دیدگان و دور از دسترس شیطان، که لوح محفوظ است) قرار دارد. جز پاکان (یعنی فرشتگان یزدان) بدان دسترسی ندارند. از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است.
این قرآن ارزشمند و ارجمند است. آنگونهکه شما ادعاء می‌کنید قرآن سخن کاهن و غیبگو نیست. سخن دیوانه هم نیست. افسانه‌های گذشتگان هم نیست‌که آنها را به ناروا به خدا نسبت داده باشند. شیاطین نیز آن را نازل نکرده‌اند!.. و سخنان پـوچ و نادرست دیگری که در این باره گفته‌اند. بلکه قرآن، کلام ارزشمند و ارجمند خداوند جهان است. سرچشمه قرآن ارزشمند و والا است. خود قرآن نیز ارزشمند و ارجمند است. رویکردهای قرآن هم ارزشمند وگرانقدر هستند.
( فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ) .
در کتابی پنهان (از دیدگان و دور از دسترس شیطان، که لوح محفوظ است) قرار دارد.
مصون و محفوظ است ... تفسیر این بخش از آیه، در این فرموده خداوند بزگوار است‌که بعد از آن قرار دارد:
« لا یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ » .
جز پـاکان (یعنی فرشتگان یزدان) بـدان دسترسی ندارند.
آیه هم نفی این‌گمان است ... شیطان بدین‌کتاب نهان در علم یزدان و در کنف حمایت و حفاظت ایزد سبحان دسترسی ندارد. بلکه فرشتگان پاک آن را نـازل می‌کنند...
این نظریه و دیدگاه، واضح‌ترین نظریه‌ها و دیدگاه‌ها در باره این فرموده است.
« لا یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ »٠
جز پاکان (یعنی فرشتگان یـزدان) بدان دسترسی. ندارند.
زیرا حرف «لا» در اینجا نافیه است و رخدادن کار را نفی میکند، و حرف ناهیه نیست و برای بازداشتن نیامده است. درکره زمین، پاک و ناپاک و مومن وکافر این قرآن را لمس میکند و می‌پساید. در این صورت نفی تحقق پیدا نمی‌کند. ولی نفی بدان معنی‌که‌گذشت و با شرائط و ظروف سخنان مشرکان هم همآوا و همنوا است، تحقق پیدا میکند. مشرکان می‌گفتند: شیاطین قرآن را نازل کرده‌اند. [11] با نفی این گمان هماهنگی دارد، زیرا که جز پاکان کتاب نهان آسمانی یزدان را لمس نمی‌کنند و نمی‌پسایند ...
آنچه این نظریه را تاکید و تایید میکند، فرموده خداوند بزرگوار است‌که بعد از این آیه می‌آید:
( تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ ) ٠
از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است.
دو حدیث روایت شده‌اند که معنی دیگری را مــقرّر می‌دارند. آن معنی این است که نباید جز شخص پاک (از حدث اصغر و اکبر) به قرآن دست بزند ... ابن کثیر درباره این دو حدیث‌گفته است: «این برداشت خوبی است، و زهری و جز او آن را پسندیده‌اند. ولی نباید به چنین سخنی عمل‌کرد. دارقطنی این دو روایت را به عمرو پسر حزم و عبدالله پسر عمر و عثمان پسر ابوالعاص، نسبت داده است، ولی در سند هریک از آن دو حدیث جای بحث و محل نظر است ... خدا هم بهتر می‌داند و آگاه‌تر از هر کسی است«.
*
سپس واپسین آهنگ این سوره درمی‌رسد ... لحظه مرگ ... پسوده‌ای‌که بندهای اندامهای بدن از آن می‌لرزند و به تکان می‌افتند. لحظه‌ای است‌که هر جدال و ستیزی را پایان میدهد. لحظه‌ای است‌که هر شخص زنده‌ای در آن میان پایان راهی و آغاز راهی قرار می‌گیرد. آنجائی‌که شخص زنده نمی‌تواند برگردد و نمی‌تواند سر باز بزند و جلوتر نرود:
( أَفَبِهَذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ ؟وَتَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ .فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ .وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ .وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلَکِنْ لا تُبْصِرُونَ .فَلَوْلا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ .تَرْجِعُونَهَا إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ).
آیا نسبت به این کلام (یزدان، یعنی قرآن) سستی و سهل‌انگاری می‌کنید (و آن را جدی نمیگیرید؟). و آیا بهره خود را از قرآن تنها تکذیب کردن آن می‌کنید؟! پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می‌رسد، (توانـائی بازگرداندن آن را ندارید؟!). و شما در این حال می‌نگرید (و کاری از دستتان ساخته نیست). ما بـه او نزدیک‌تریم از شما، ولیکن شما نمی‌بینید. اگر شما مطیع فرمان (یزدان) نمی‌باشید، اگر راست میگوئید (که خودتان مقتدر و توانا هستید) روح را بازگردانید.
آیا شما در باره این سخنی‌که راجع به پیدایش و آفرینش دوباره، شک و تردید می‌ورزید؟ آیا قرآن را و آنچه راکه قرآن برای شما در باره آخرت می‌گوید، تکذیب می‌کنید؟ آیا آنچه راکه قرآن در باره امور عقیده برایتان بیان میدارد دروغ می‌شمارید؟
(وَتَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ ).
و آیا بـهره خود را از قرآن تنها تکذیب کردن آن می‌کنید؟.
آیا تکذیب‌کردن و دروغ انگاشتن را در زندگی خود بهره خود می‌سازید و آن را تنها چیزی می‌گردانیدکه برای خود به دست می‌آورید و برای آخرت خویش می‌اندوزید؟ چه بهره و چه اندوخته بدی!
هنگامی‌که جان به‌گلوگاه می‌رسد، و شما بر سر دوراهه نامعلوم و نامشـخص می‌ایستید، چه‌کار می‌کنید؟
آنگاه روند قرآنی، موقعیت به تصویر زدن الهامگرانه قرآنی را ترسیم میکند، تصویر زدن الهامگرانه‌ای‌که همه سایه‌روشنهای موقعیت را در پسوده‌های سریع گویائی به تصویر می‌زند، پسوده‌های سریعی‌که گویای همه چیزهای موجود در موقعیت، و همه چیزهای موجود در فراسوی موقعیت، و همه چیزهائی است‌که پیام میدهد و الهام می‌بخشد.
(فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ .وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ .وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلَکِنْ لا تُبْصِرُونَ) .
پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می‌رسد، (توانائی بازگرداندن آن را ندارید؟!). و شما در این حال می‌نگرید (و کاری از دستتان ساخته نیست). ما بـه او نزدیک‌تریم از شما، ولیکن شما نمی‌بینید.
نزدیک است صدای غرغره دم مرگ را بشنویم، و چینها و چروکهای سیماها و چهره‌های هنگامه مرگ را مشاهده‌کنیم، و غم و اندوه و به تنگا افتادن را از لابلای این فرموده یزدان جهان احساس نمائیم:
(فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ).
پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می‌رسد، (توانائی بازگرداندن آن را ندارید؟!).
همچنین‌کمی مانده است نگاه عاجزانه را و هراس مایوسانه را در سیماها و چهره‌های حاضران از لابلای این فرموده ایزد منان ببینیم:
(وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ) ٠
و شما در این حال می‌نگرید (و کاری از دستتان ساخته نیست).
در اینجا، و در این لحظـه،که جان از کار دنیا بپرداخته است، و جهان را به درود گفته است، و زمین را و آنچه راکه در زمین است پشت سر خودگذاشته است، و در حال رویاروئی با دنیائی است‌که آن را نمی‌شناسد و با آن سر وکار نداشته است، و هیچ‌کاری ازکارهای این دنیا را نمی‌تواند انجام دهد، وکاری بـه دردش نمی‌خو‌رد، مگرکاری‌که ذخیره‌کرده است و اندوخته است، و مگر چیزی‌که از خوبی یا بدی به دست آورده است.
در اینجا، و در این حال‌که روح میبیند و نمی‌تواند از آنچه میبیند سخن بگوید، و از کسانی که پیرامون او بوده‌اند و از چیزهائی‌که دور و بر او بوده‌اند،گسیخته است، تنها حاضران، لاشه او را می‌بینند، ولی چیزی را نمی‌بینندکه روی میدهد، وکاری را هم نمی‌توانند بکنند، در اینجا و در این حال است‌که قدرت انسانها و دانش انسانها حیران و ویلان در این مرز می‌ایستد، و جولانگاه تلاش وکوشش انسان به پایان می‌آید! حاضران در اینجا می‌دانند - و جدال و ستیزی هم نمی‌کنند - می‌دانند که ایشان درمانده درمانده‌اند، و دستشان از همه چیز کوتاه‌کوتاه شده است.
در اینجا پرده بر روی دیدن، و بر روی دانستن، و بر روی جنبیدن، فرو می‌افتد. و دیگر تمام!
در اینجا تنها قدرت الهی، و تنها علم الهی، باقی و برجا می‌ماند و بس. همه کارها تنها به خدا واگذار میشود، و بدون شک وگمان و جدال و ستیز همـه چیز دربست به خدا حواله می‌گردد:
(وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلَکِنْ لا تُبْصِرُونَ).
ما به او نزدیک‌تریم از شما، ولیکن شما نمی‌بینید.
در اینجا جلال یزدان بدین موقعیت عظمت می‌بخشد، و شوکت منور خدای سبحان و بزرگوار بر شکوه موقعیت میافزاید. خداوند جهان‌که در همه وقت و در همه آن حاضر است، ولی تعبیر قرآنی عقل و شعور را بیدار می‌سازد و متوجه این حقیقت می‌گرداند که مردمان از آن غافل می‌شوند. ناگهان گذشته از عجز و ترس و گسیختن از جهان و جهانیان و به درود همگان گفتن، بر مجلـس مرگ، شوکت حضور یزدان سبحان، و عظمت و شوکت ایزد منان، سایه میاندازد.
در سایه این احساسهای ترسان و هراسان و غمناک و اسفناک، به مبارزه خـواستنی طنین‌انداز می‌گردد، و هر سخنی را قطع میکند، و هر جدال و ستیزی را پایان میدهد:
(فَلَوْلا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ . تَرْجِعُونَهَا إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ).
اگر شما مطیع فرمان (یزدان) نمی‌باشید، اگر راست میگوئید (که خودتان مقتدر و توانـا هستید) روح را بازگردانید.
اگر کار آن چنان است‌که شما میگوئید: حساب وکتابی و سزا و جزائی درمیان نیست، و شما آزاد و رهائید، و مطیع فرمان یزدان نیستید، و از شما بازخواستی نمی‌گردد، پس پا جلو بگذارید و روح را برگردانید - روحی که به‌گلوگاه رسیده است - تا حساب وکتاب و سزا و جزائی‌که روح به سوی آن می‌رود گریبانگیر روح نشود. شما پیرامون روح هستید و می‌نگرید. روح به سوی دادگاهی بزرگ می‌رود و شما خاموش و درمانده نشسته‌اید!
در اینجا هرگونه معذرتی، هرگونه بهانه‌ای، هرگونه دلیلی و حجتی، هرگونه نیرنگ و چاره‌ای، و هرگونه جدال و ستیزی، سقوط میکند و باطل میشود و منقطع می‌گردد و به پایان می‌آید. فشار این حقیقت بر وجـود بشری سنگینی میکند، و انسان در برابر آن تاب و توان ایستادن نخواهد داشت، هرچندکه انسان بدین هنگام هم بدون دلیل و برهان خـودبزرگ‌بینی میکند و می‌ستیزد!
*
آنگاه روند قرآنی به بیان سرانجام و سرنوشت این روح میپردازد و به پیش می‌رود، سرانجام و سرنوشتی‌که از دور برای این روحی که به‌گلوگاه رسیده است، و به زندگی فانی پشت‌کرده است، و به زندگی باقی روی آورده است، و به سوی دادگاه بزرگی می‌رودکه تکذیب‌کنندگان آن را تکذیب کرده‌اند، پدیدار و نمودار است:
( فَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ .فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِیمٍ .وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ.فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ .وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ .فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ .وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ)
و امّا اگر (شخص محتضر) از زمره پیشگامان مقرب باشد، همین که مرد، بهره او راحت و آسایش و گلهای خوشبو و بهشت پرنعمت است. و امّا اگر از یاران سمت راستیها باشد، از سوی یاران سمت راستیها درودت باد! و امّا اگر (شخن محتضر) از جمله تکذیب‌کنندگان و گمراهان (دست چپی) باشد، (همین که محتضر مرد) با آب جوشان از او پذیرائی می‌گردد! و بـه آتش دوزخ فرو انداختن و جای دادن در آن و سوزاندن بدان است.
در اول این سوره تصویرهائی از نعمتهای مقربان را دیدیم. در اینجا روح نشانه‌های نعمتهائی را می‌بیندکه در انتظار او است، و آن راحت و آسایش، وگلهای خوش و بهشت پرنعمت است. از خود واژه‌ها لطافت و شادابی و تر و تازگی می‌تراود، و سایه‌روشنهای راحت و آسایش خوش و شیرین را پرتوافکن مـی‌کند، و نعمتهای دل‌آرا و دل‌انگیز و انس و الف ارزشمند و گرانقدر را به تصویر کشد.
« وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ ... ».
و امّا اگر از یاران سمت راستیها باشد ... .
روند قرآنی بدو رو میکند و با او سخن می‌گوید ...
درود برادران یاران سمت راستیهایش را بدو می‌رساند. درودی‌که در این وقت نهیش می‌رسد چه درود تروتـمیز و خوش‌آیند ودوست‌داشتنی و گرامی‌ای است! آن هم درآن زمان‌که روح به‌گلوگاه رسیده است! با همچون درود‌ی دل محتضر آرامش می یابد و احساس انس و الفت در مصاحبت و همدمی با یاران دست راستیها را پیدا مـی‌کند، مـصاحبت و همدمی‌ای که در آینده پیش می‌آید.
(وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ .فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ .وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ).
و امّا اگر (شخص محتضر) از جمله تکذیب‌کنندگان و گمراهان (دست چپی) باشد، (همین که محتضر مرد) با آب جوشان از او پذیرائی می‌گردد، و به آتش دوزخ فرو انداختن و جای دادن در آن و سوزاندن بدان است.
چه پذیرائی بدی ! و چه جایگاه بدی است داخـل آب داغ و جـوشان! عذاب این آتش دوزخ چه عذاب سختی است ! آب داغ و جوشان و عذاب آتش دوزخی‌که از دور آنها را میبیند، و می‌داند که قطعاً بدانها درمی‌افتد وگرفتار آنها می‌گردد!
*
هم اینک‌که موقعیت به اوج خود رسیده است، خاتمه روند این سوره با آهنگ ژرف ومتینی درمی‌رسد:
(إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ .فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ ).
قطعاً این (چیزهائی که در باره پیشگامان و سمت راستیـها و سمت چپیها گفته شد) عین واقعیت است. حال که چنین است، نام پروردگار خود را ورد زبان ساز (و سپاسگزار نعمتهای فراوان او باش، و به ستایش وی بپرداز).
بالا گرفتن یقین و اطمینان، و سنگینی آن در ترازوی حق سبحان، با واقعه‌ای‌که این سوره بدان آغازگردیده است، به هم می‌رسند. و این سوره با چیزی پایان داده مـی‌شودکه همچون یقین ثابتی و اطمینان قاطعی آن را پیام میدهد و میطلبد، و آن رو به خداکردن با تسبیح و تقدیس و تـعظیم و تکریم است ...
*
[1] «طلح»: درختی است سبز و خوشرنگ و خوشبو. درخت‌کنار.
درخت موز. (مترجم)
[2]«فُرُش»:جمع فراش،کنایه از همسر
است،همان‌گونه‌که لباس‌گاهی بدین معنی است (نگـا: بقره/187) ولی مفسّر
فرزانه آن را به معنی گستردنی، یعنی فرش‌گرفته‌اند. (مترجم)
[3]
مراجعه شود به سوره اعراف آیه ١٧٢ (مترجم)
[4] مراجعه شود به
سوره صافات آیه ٦٥ (مترجم)
[5] مراجعه شود به سوره واقعه آیه ٢٩
(مترجم)
[6] «هیم» جمع آهیم و هیماء، شترانی‌که به بیماری
«هیام» مبتلا شده باشند. هیام دردی است که تشنگی سبب‌آن می‌گردد.
شتران مبتلابه چنین‌مرضی‌ان قدر آب می‌نوشند تا می‌میرند یا سخت بیمار
میگردند. (مترجم)
[7] در هر انزال، بین دو تا چهار سانتیمتر مکعب مایع
منی آزاد می‌گردد،و در هر سانتیمتر مکعب آن، قریب صد میلیون اسپرم وجود
دارد! عمر اسپرم در خارج از دستگاه تناسلی نر کوتاه است، امّا در درون
رحم تا دو شبانه‌روز می‌تواند باقی بماند،و در انتظار اوول که تخمدان زن
آن را تولید می‌کندبسر ببرد، و سرانجام با آن بیامیزد و عمل لقاح انجام
بپذیرد. (مترجم)
[8] مراجعه‌شود به تفسیر این فرموده خداوند بزرگوار:
« وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَالأنْثَى مِنْ نُطْفَةٍ إِذَا
تُمْنَى ». در همین جزء، سوره نجم آیات ( ٤٥ و 46)
[9] آیات 72و 73
اشاره‌ای به ذخیره‌کردن حرارت و انرژی دارد. درختان حرارت و انرژی
خورشید را در خود ذخیره می‌کنند و هنگام مالش آنها و یا سوختن آنها،
حرارت و انرژی را آزاد می‌کنند. ضمناً ذخیره کردن انرژیها در درختان و
گیاهان، و بازگرداندن انرژیها، دال بر قدرت خدا در میراندن مردمان و
رستاخیز مردگان است. مگر جز این است؟: رستاخیز انرژیها نمونه‌ای از
رستاخیز مرده‌ها است!..(مترجم)
[10] کتاب: «الله والعلم
الحدیث»، صفحه 33.
[11] برای تحـقیق بیشتر و پاسخ بدین گمان
مراجعه شود به شعراء / 210-212 و عبس/ ١٢-١٦