تفسیر نور:
سوره یوسف آیه 1
متن آیه :
الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ
ترجمه :
الف . لام . را . این ، آیه‌های کتاب روشن و روشنگری است ( برای کسانی که از آن راهنمائی و هدایت طلبند ) .
توضیحات :
«
الر » : ( نگا : بقره / 1 ) . « تِلْکَ » : آن . در اینجا به معنی ( این )
و اشاره به آیات سوره یوسف است که انتظار نزول آنها می‌رود و متأخّر به
منزله متقدّم در نظر گرفته شده است . یا این که حضور آنها در ذهن به منزله
وجود خارجی است . « الْکِتَابِ » : مراد سوره یوسف یا قرآن مجید است .
سوره یوسف آیه 2
متن آیه :
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَّعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
ترجمه :
ما
آن را ( به صورت ) کتاب خواندنی ( و به زبان ) عربی فرو فرستادیم تا این
که شما ( آن را ) بفهمید ( و آنچه را در آن است به دیگران برسانید ) .
توضیحات :
«
قُرْءَاناً » : خواندنی . مصدر است و به معنی اسم مفعول ، یعنی مقروء به
کار رفته است و حال ضمیر ( ه ) است . « عَرَبِیّاً » : حال دوم یا صفت (
قُرْءَاناً ) است .
سوره یوسف آیه 3
متن آیه :
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ
هَذَا الْقُرْآنَ وَإِن کُنتَ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ
ترجمه :
ما
از طریق وحیِ این قرآن ، نیکوترین سرگذشتها را برای تو بازگو می‌کنیم و (
تو را بر آنها مطّلع می‌گردانیم ) هرچند که پیشتر از زمره بی‌خبران ( از
احوال گذشتگان ) بوده‌ای .
توضیحات :
« أَحْسَنَ
الْقَصَصِ » : نیکوترین سرگذشتها . زیباترین بیان و راست‌ترین و درست‌ترین
وجه . « الْقَصَصِ » : سرگذشتها . بیان سرگذشت . مصدر یا اسم مصدر است (
نگا : آل‌عمران / 62 ، اعراف / 176 ) . « بِمَآ أَوْحَیْنَا » : به سبب وحی
ما .
سوره یوسف آیه 4
متن آیه :
إِذْ قَالَ
یُوسُفُ لِأَبِیهِ یَا أَبتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً
وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ
ترجمه :
(
ای پیغمبر ! به یاد دار ) آن گاه را که یوسف به پدرش گفت : ای پدر ! من در
خواب دیدم که یازده ستاره ، و همچنین خورشید و ماه در برابرم سجده می‌کنند
.
توضیحات :
« یآ أَبَتِ » : ای پدرم ! اصل آن ، یا
أَبی است و عربها در نداء یاء متکلّم را به تاء تبدیل می‌کنند . «
رَأَیْتُهُمْ » : استعمال ضمیر ( هُمْ ) و واژه ( ساجِدینَ ) برای ستارگان و
خورشید و ماه ، بدان خاطر است که سجده بردن مخصوص ذوی‌العقول است و چنین
کراتی به منزله ذوی‌العقول فرض شده‌اند . « سَاجِدِینَ » : حال است .
سوره یوسف آیه 5
متن آیه :
قَالَ یَا بُنَیَّ لاَ تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُواْ
لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِینٌ
ترجمه :
(
پدرش ) گفت : فرزند عزیزم ! خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن ، ( چرا
که مایه حسد آنان می‌شود ، و اهریمن ایشان را بر آن می‌دارد ) که برای تو
نیرنگ بازی و دسیسه‌سازی کنند . بیگمان اهریمن دشمن آشکار انسان است .
توضیحات :
« فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً » : درباره تو به مکر و کید عظیم متوسّل می‌شوند .
سوره یوسف آیه 6
متن آیه :
وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِن تَأْوِیلِ
الأَحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا
أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ
رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
همان گونه ( که در
خواب خویشتن را سرور و برتر دیدی ) پروردگارت تو را ( به پیغمبری )
برمی‌گزیند و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد ( و با خلعت نبوّت تو را
مفتخر می‌سازد ) و بر تو و خاندان یعقوب نعمت خود را کامل می‌کند ، همان
طور که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق کامل کرد . بیگمان پروردگارت
بسیار دانا و پرحکمت است ( و می‌داند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را
به تن چه کسی می‌کند ) .
توضیحات :
« یَجْتَبِیکَ »
: تو را برمی‌گزیند و برای نبوّت انتخاب می‌کند . « تَأْویلِ » : تعبیر .
تفسیر . « الأحَادِیثِ » : سخنان . مراد خوابها و رؤیاها است . «
أَبَوَیْکَ » : پدرانت . مراد جدّ او اسحاق و جدّ پدرش ابراهیم است .
سوره یوسف آیه 7
متن آیه :
لَّقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِّلسَّائِلِینَ
ترجمه :
در
( سرگذشت ) یوسف و برادرانش دلائل و نشانه‌هائی ( بر قدرت خدا و مرحمت او
به بندگان باایمانش ) است برای کسانی که پرسندگان ( و مشتاقان آگاهی ) از
آن می‌باشند .
توضیحات :
« فِی یُوسُفَ » : در سرگذشت یوسف . مضاف محذوف است .
سوره یوسف آیه 8
متن آیه :
إِذْ قَالُواْ لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ
ترجمه :
هنگامی
که ( برادران پدری یوسف ) گفتند : یوسف و برادرش ( بنیامین که از یک
مادرند ) در پیش پدرمان از ما محبوبترند ، در حالی که ما گروه نیرومندی
هستیم ( و از آن دو برای پدر سودمندتر می‌باشیم ) . مسلّماً پدرمان در
اشتباه روشنی است .
توضیحات :
« عُصْبَةٌ » : گروه متّحد و نیرومند . « ضَلالٍ » : خطای در اندیشه و عدم رعایت مساوات در محبّت .
سوره یوسف آیه 9
متن آیه :
اقْتُلُواْ یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْماً صَالِحِینَ
ترجمه :
یوسف
را بکشید ، یا او را به سرزمینی ( دور دست ) بیفکنید ، تا توجّه پدرتان
فقط با شما باشد ( و تنها و تنها شما را دوست داشته باشد و به شما مهر ورزد
) و بعد از آن ( از گناه خود پشیمان می‌شوید و توبه می‌کنید و ) افراد
صالحی خواهید گشت ( چرا که خدا توبه‌پذیر است و پدر هم عذرتان را قبول
می‌نماید ) .
توضیحات :
« إطْرَحُوهُ » : بیندازید .
« یَخْلُ لَکُمْ » : خالصانه از آن شما می‌شود . تنها متوجّه شما می‌گردد .
« وَجْهُ » : چهره . ذات . کنایه از خوشروئی و توجّه به احوال و اوضاع
ایشان است .
سوره یوسف آیه 10
متن آیه :
قَالَ قَآئِلٌ مَّنْهُمْ لاَ تَقْتُلُواْ یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی
غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِن کُنتُمْ
فَاعِلِینَ
ترجمه :
گوینده‌ای از آنان گفت : یوسف
را مکشید ( که کشتن جرمی عظیم و گناهی نابخشودنی است ) و بلکه او را به
ژرفای چاه بیندازید تا قافله‌ای او را برگیرد ( و به سرزمین دورافتاده‌ای
ببرد ) ، اگر ( برای دورکردن او و رسیدن به هدف خود ) می‌خواهید کاری بکنید
.
توضیحات :
« غَیَابَةِ » : نهآن گاه . مراد ژرفای چاه است . « الْجُبِّ » : چاه . « السَّیَّارَةِ » : جمع سَیّار ، قافله‌ها . کاروانیان .
سوره یوسف آیه 11
متن آیه :
قَالُواْ یَا أَبَانَا مَا لَکَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ
ترجمه :
(
پس از اتّفاق آنان بر دور داشتن یوسف ، به پدرشان ) گفتند : پدر جان ! چرا
نسبت به یوسف به ما اطمینان نمی‌کنی ؟ در حالی که ما خیرخواه او می‌باشیم
( و جز محبّت و خلوص از ما ندیده است و راهنما و دلسوز وی بوده و هستیم )
.
توضیحات :
« نَاصِحُونَ » : خیرخواهان . راهنمایان به کار نیک .
سوره یوسف آیه 12
متن آیه :
أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَداً یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
ترجمه :
فردا او را با ما بفرست ( تا در میان چمنزارها و گلزارها ) بخورد و بازی کند و ما مراقب و نگهبان وی خواهیم بود .
توضیحات :
« یَرْتَعْ » : بچرد . مراد خوردن و آشامیدن و بهره‌مندی از میوه‌ها و چیزهای خوشمزه است .
سوره یوسف آیه 13
متن آیه :
قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَن تَذْهَبُواْ بِهِ وَأَخَافُ أَن یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ
ترجمه :
گفت : اگر او را از پیش من دور کنید و ببرید ، ناراحت و غمگین می‌گردم . می‌ترسم که شما از او غافل شوید و گرگ وی را بخورد .
توضیحات :
. . .
سوره یوسف آیه 14
متن آیه :
قَالُواْ لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَّخَاسِرُونَ
ترجمه :
گفتند
: اگر گرگ او را بخورد ، در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم ( و از او
محافظت می‌کنیم ) در این صورت ما زیانمندانی بیش نخواهیم بود ( و جز ننگ و
عار بهره‌ای نخواهیم داشت ) .
توضیحات :
« عُصْبَة » : ( نگا : یوسف / 8 ، نور / 11 ، قصص / 76 )
سوره یوسف آیه 15
متن آیه :
فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَأَجْمَعُواْ أَن یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ
الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا
وَهُمْ لاَ یَشْعُرُونَ
ترجمه :
هنگامی که او را
بردند و تصمیم گرفتند که او را به ژرفای چاه بیندازند ( و عاقبت هم نقشه
خود را اجرا کردند ) ، در همین حال بدو پیام دادیم که در آینده آنان را به
این کاری که ( در حق تو ) کردند آگاه خواهی ساخت ، در حالی که نخواهند
فهمید ( که تو برادر ایشان یوسف هستی . همان برادری که بر نیرنگ او
همداستان شدند و گمان بردند که از دست او آسوده گشتند ) .
توضیحات :
«
لَمَّا » : جواب ( لَمّا ) محذوف است و تقدیر چنین است : فَلَمّا ذَهَبُوا
بِهِ ، نَفَذُوهُ فَحَفِظْنَاهُ . « أَوْحَیْنَا » : وحی کردیم . مراد
الهام قلبی است ( نگا : مریم / 17 ، قصص / 7 ) . « وَ أَوْحَیْنا » : حرف
واو زائد است .
سوره یوسف آیه 16
متن آیه :
وَجَاؤُواْ أَبَاهُمْ عِشَاء یَبْکُونَ
ترجمه :
شبانگاه گریه‌کنان پیش پدرشان برگشتند ( و شیون سر دادند ) .
توضیحات :
« یَبْکُونَ » : می‌گریستند . حال است .
سوره یوسف آیه 17
متن آیه :
قَالُواْ یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ
عِندَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنتَ بِمُؤْمِنٍ لِّنَا
وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ
ترجمه :
گفتند : ای پدر !
ما رفتیم و سرگرم مسابقه ( دو و تیراندازی ) گشتیم و یوسف را نزد اثاثیّه
خود گذاردیم و گرگ ( آمد و ) او را خورد . تو هرگز ( سخنان ) ما را باور
نمی‌داری ، هرچند هم راستگو باشیم ( چرا که یوسف را بسیار دوست می‌داری و
ما را بدخواه او می‌انگاری ) .
توضیحات :
« نَسْتَبِقُ » : مسابقه می‌دادیم . « مُؤْمِنٍ » : باورکننده . تصدیق‌کننده .
سوره یوسف آیه 18
متن آیه :
وَجَآؤُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ
أَنفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا
تَصِفُونَ
ترجمه :
پیراهن او را آلوده به خون
دروغین بیاوردند ( و به پدرشان نشان دادند . پدر ) گفت : ( چنین نیست .
یوسف را گرگ نخورده است و او زنده است ) بلکه نفس ( امّاره ) کار زشتی را
در نظرتان آراسته است و ( شما را دچار آن کرده است . این کار شما ، و امّا
کار من ، ) صبر جمیل است ، ( صبری که جزع و فزع ، زیبائی آن را نیالاید ، و
ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید . ) و تنها خدا
است که باید از او یاری خواست در برابر یاوه رسواگرانه‌ای که می‌گوئید .
توضیحات :
«
قَمِیص » : پیراهن . « عَلَیا قَمیصِهِ » : حال مقدّم برای ( دَم ) است .
« کَذِبٍ » : دروغین . مصدر است و برای مبالغه به معنی اسم فاعل ، یعنی
کاذب به کار رفته است . « سَوَّلَتْ » : زینت داده است و خوشایند کرده است .
آراسته و دوست‌داشتنی نموده است ( نگا : محمّد / 25 ) . « أَمْراً » : کار
عظیم . مراد کار زشت است . « فَصَبْرٌ جَمِیلٌ » : صبر جمیل ، آن است که
سخنانی که نشان دهنده ناسپاسی و شِکْوه و بیتابی باشد بر زبان جاری نشود .
واژه صَبْرٌ خبر مبتدای محذوف است . « الْمُسْتَعَانُ » : کسی که از او کمک
و یاری خواسته می‌شود . « تَصِفُونَ » : بیان می‌دارید . در اینجا مراد
بیان دروغ و گفتن سخنان یاوه و ناروا است ( نگا : انعام / 100 )
سوره یوسف آیه 19
متن آیه :
وَجَاءتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُواْ وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ
یَا بُشْرَى هَذَا غُلاَمٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللّهُ عَلِیمٌ بِمَا
یَعْمَلُونَ
ترجمه :
( بعدها ) قافله‌ای ( بدانجا )
آمد و آبآور خود را فرستادند ( تا از چاه آب برای آنان بیاورد . هنگامی
که ) سطل خود را به پائین انداخت ( و از چاه بالا کشید ، دید که پسری بدان
آویخته است ! فریاد برآورد و ) گفت : مژده باد ! این پسری ( بس زیبا و
دوست‌داشتنی ) است ، و او را به عنوان کالائی ( برای فروش ، از دیگران )
پنهان داشتند ( و عازم مصر شدند ) . و خداوند آگاه از هر آن چیزی بود که
می‌کردند ( و به دل می‌گرفتند ) .
توضیحات :
«
وارِدَ » : آبدار . آبآور . مأمور تهیّه آب کاروان . « أَدْلَیا » :
سرازیر کرد . فرو انداخت . « دَلْو » : سطل . ظرفی از پوست . « یَا
بُشْرَیا » : مژده باد ! ترکیبی است که به هنگام سُرور و شادمانی گفته
می‌شود ، در مقابل ( یا حَسْرَتا ) که به هنگام جزع و فزع بیان می‌گردد . «
غُلامٌ » : پسر بچّه ، از روز تولّد تا آغاز جوانی . « أَسَرُّوهُ » : او
را پنهان کردند . او را به دل جای دادند . « بِضَاعَة » : کالا . دارائی .
حال است از ضمیر ( ه ) در فعل ( أَسَرُّوهُ ) . « أَسَرُّوهُ بِضَاعَة » :
او را کالائی برای فروش انگاشتند و به دل راه دادند . او را به عنوان متاعی
نهان داشتند .
سوره یوسف آیه 20
متن آیه :
وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکَانُواْ فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ
ترجمه :
و
او را به پول ناچیزی ، تنها به چند درهم فروختند ، و ( نسبت بدو چندان
سختگیری نکردند ، چرا که از ترس خانواده یوسف ) از ( نگهداری ) او پرهیز
داشتند .
توضیحات :
« شَرَوْهُ » : او را فروختند . «
بَخْسٍ » : ناقص . مراد بهای کمتر از بهای افراد مثل او است . « دَرَاهِمَ
» : درهمها . بدل از ( ثَمَنٍ ) است . « مَعْدُودَة » : اندک . کم . «
الزَّاهِدِینَ » : افراد بی‌علاقه و بی‌مبالات . مراد این است که هرچه
زودتر می‌خواستند شر او را از سر خود کم کنند . به دو جهت : یکی این که او
را مُفت به دست آورده بودند . دیگر این که می‌ترسیدند خانواده‌اش سر برسند
.
سوره یوسف آیه 21
متن آیه :
وَقَالَ
الَّذِی اشْتَرَاهُ مِن مِّصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَکْرِمِی مَثْوَاهُ عَسَى
أَن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَکَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ
فِی الأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِن تَأْوِیلِ الأَحَادِیثِ وَاللّهُ غَالِبٌ
عَلَى أَمْرِهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
کسی
که او را در مصر خریداری کرد ، به همسر خود گفت : او را گرامی دار ( و
کاری کن که مکان مناسبی برای او تهیّه کنی تا احساس کند یکی از افراد
خانواده ما است ) . شاید برای ما سودمند افتد ، یا اصلاً او را به فرزندی
بپذیریم . بدین منوال ما یوسف را در سرزمین ( مصر استقرار بخشیدیم و )
مکانت و منزلت دادیم ، تا ( در آنجا ) تعبیر برخی از خوابها را بدو
بیاموزیم . خدا بر کار خود چیره و مسلّط است ، ولی بیشتر مردم ( خفایای
حکمت و لطف تدبیرش را ) نمی‌دانند .
توضیحات :
«
مَثْوَیا » : اقامتگاه . اقامت . اسم مکان یا مصدر میمی است . « أَکْرِمِی
مَثْوَاهُ » : آنچه به اقامتگاه او یا ماندگاری او مربوط می‌شود فراهم آور و
در احترام و بزرگداشت او کوتاهی مکن . « مَکَّنَّا » : مکانت و منزلت
بخشیدیم . استقرار دادیم . « وَ لِنُعَلِّمَهُ » : واو زائد است ( نگا :
بقره / 143 ) . « الأحَادِیثِ » : جمع حدیث ، خوابها .
سوره یوسف آیه 22
متن آیه :
وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْنَاهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
و
هنگامی که یوسف به رشد و کمال خود رسید ( و به نهایت قوّت جسمانی و عقلانی
دست یافت ، نیروی ) داوری و دانائی بدو دادیم ، و ما این چنین ( که پاداش
یوسف را دادیم ) پاداش ( همه ) نیکوکاران را می‌دهیم .
توضیحات :
«
أَشُدّ » : رشد جسمانی و عقلانی . « حُکْماً » : حکمت . داوری . نبوّت . «
عِلْماً » : دانش تعبیر خواب . تفقّه در دین . آگاهی از مصالح امور .
سوره یوسف آیه 23
متن آیه :
وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَن نَّفْسِهِ وَغَلَّقَتِ
الأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَکَ قَالَ مَعَاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّی
أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ
ترجمه :
زنی
که یوسف در خانه‌اش بود ، آرام آرام نیرنگ آغازید و به گول‌زدن او پرداخت ،
و درها را بست و گفت : بیا جلو و دست به کار شو ، با تو هستم ! یوسف گفت :
پناه بر خدا ! او که خدای من است ، مرا گرامی داشته است ( چگونه ممکن است
دامن عصمت به گناه بیالایم و به خود ستم نمایم ؟ ! ) بیگمان ستمکاران
رستگار نمی‌گردند .
توضیحات :
« رَاوَدَتْهُ . . .
عَنْ . . . » : خواست او را نیرنگ کند و گولش بزند . مراد این است که با
انواع حیله‌ها از او کام خواست و مکّارانه و متضرّعانه کامجوئی طلبید . «
هَیْتَ » : بیا جلو . بفرما . اسم‌الفعل است . « لَکَ » : با تو هستم . «
إِنَّهُ رَبِّی » : خدا پروردگار من است . عزیز مصر ولی نعمت من است .
مرجع ضمیر ( ه ) می‌تواند خدا باشد ، یا این که عزیز مصر . استعمال ( رَبّی
) در معنی دوم ، با توجّه به عرف ظاهر مردم است که می‌گویند : صَاحِبُ
الدّارِ ( نگا : یوسف / 42 و 50 ) . « إِنَّهُ لا یُفْلِحُ . . . » : واژه
( ه ) ضمیر شأن است . یعنی : به هر حال .
سوره یوسف آیه 24
متن آیه :
وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ
رَبِّهِ کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ
عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ
ترجمه :
زن ( که چنین
دید به پرخاشگری پرداخت و برای تنبیه عبد خود ) قصد ( زدن ) یوسف کرد ، و
یوسف ( برای دفاع از خود ) قصد ( طرد ) او کرد ، امّا برهان خدای خود را
دید ( و از دفاع دست کشید و فرار را بر قرار ترجیح داد ) . ما این چنین
کردیم ( و در حفظ وی در همه مراحل کوشیدیم ) تا بلا و زنا را از او دور
سازیم . چرا که او از بندگان پاکیزه و گزیده ما بود .
توضیحات :
«
هَمَّتْ بِهِ » : زلیخا قصد زدن و تنبیه‌کردن یوسف کرد . « هَمَّ بِهَا » :
یوسف قصد انتقام از او و دفاع از خود کرد . « بُرْهَان » : مراد راه
نجاتی است که پروردگارش بدو الهام کرد . « السُّوءَ » : زشتیها و پلشتیها .
بلاها و بدیها . « الْفَحْشَآء » : زنا . « الْمُخْلَصِینَ » : گزیدگان .
پاکان .
سوره یوسف آیه 25
متن آیه :
وَاسُتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِیصَهُ مِن دُبُرٍ وَأَلْفَیَا
سَیِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاء مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِکَ
سُوَءاً إِلاَّ أَن یُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِیمٌ
ترجمه :
(
از پی هم ) به سوی در ( دویدند و ) بر یکدیگر پیشی جستند ، ( یوسف
می‌خواست زودتر از در خارج شود و زلیخا می‌خواست از خروج او جلوگیری کند .
در این حال و احوال ، ) پیراهن یوسف را از پشت بدرید ، دم در به آقای زن
برخوردند ، ( زن خطاب به شوهر خود ) گفت : سزای کسی که به همسرت قصد انجام
کار زشتی کند ، جز این نیست که یا زندانی گردد یا شکنجه دردناکی ببیند .
توضیحات :
«
إسْتَبَقَا » : با یکدیگر مسابقه دادند و بر همدیگر پیشی گرفتند . «
قَدَّتْ » : پاره کرد . چاک زد . « أَلْفَیَا » : یافتند . برخوردند . «
لَدَیا » : نزد . دم .
سوره یوسف آیه 26
متن آیه :
قَالَ هِیَ رَاوَدَتْنِی عَن نَّفْسِی وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّنْ أَهْلِهَا
إِن کَانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِن قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الکَاذِبِینَ
ترجمه :
یوسف گفت : او مرا با نیرنگ و زاری به خود
می‌خواند ( و می‌خواست مرا گول بزند ! جدال و دفاع به اوج خود رسید . در
این وقت ) حاضری از ( حاضران ) اهل ( خانه آن ) زن گفت : اگر پیراهن یوسف
از جلو پاره شده باشد ، زن راست میگوید و یوسف از زمره دروغگویان خواهد
بود .
توضیحات :
« شَهِدَ شَاهِدٌ » : گواهی ، گواهی داد . داوری ، داوری کرد . حاضری از حضّار گفت . « قَمِیص » : پیراهن . « قُبُلٍ » : جلو .
سوره یوسف آیه 27
متن آیه :
وَإِنْ کَانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِن دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَهُوَ مِن الصَّادِقِینَ
ترجمه :
و اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده باشد ، زن دروغ میگوید و یوسف از زمره راستگویان خواهد بود .
توضیحات :
« دُبُرٍ » : پشت سر .
سوره یوسف آیه 28
متن آیه :
فَلَمَّا رَأَى قَمِیصَهُ قُدَّ مِن دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِن کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ
ترجمه :
هنگامی
که ( عزیز مصر ) دید پیراهن یوسف از پشت پاره شده است ، گفت : این کار از
نیرنگ شما زنان سرچشمه می‌گیرد . واقعاً نیرنگ شما بزرگ است .
توضیحات :
« کَیْد » : مکر . نیرنگ .
سوره یوسف آیه 29
متن آیه :
یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِی لِذَنبِکِ إِنَّکِ کُنتِ مِنَ الْخَاطِئِینَ
ترجمه :
ای
یوسف ! از این ( موضوع ) چشم‌پوشی کن و ( آن را پنهان و پوشیده دار و تو
ای زن ) از گناهت استغفار کن ( و آمرزش آن را از خدا بخواه ) ، بیگمان تو
از بزهکاران بوده‌ای .
توضیحات :
« أَعْرِضْ » : صرف نظر کن . از آن سخن مگو و پنهانش کن .
سوره یوسف آیه 30
متن آیه :
وَقَالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدِینَةِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ تُرَاوِدُ
فَتَاهَا عَن نَّفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبّاً إِنَّا لَنَرَاهَا فِی
ضَلاَلٍ مُّبِینٍ
ترجمه :
( خبر این موضوع در شهر
پیچید و ) گروهی از زنان در شهر گفتند : همسر عزیز ( مصر ) خواسته است که
خادم خویش را بفریبد و به خود خواند . عشق جوان ، به اندرون دلش خزیده است .
ما او را در گمراهی آشکاری می‌بینیم .
توضیحات :
«
الْعَزِیز » : والا مقام . مراد شاه مصر ، یا وزیر اعظم است . « قَدْ
شَغَفَهَا حُبّاً » : عشق یوسف به اندرون دل او خزیده است و وی را شیفته و
شیدای خود کرده است . واژه ( حُبّاً ) تمییز است .
سوره یوسف آیه 31
متن آیه :
فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیْهِنَّ وَأَعْتَدَتْ
لَهُنَّ مُتَّکَأً وَآتَتْ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِّنْهُنَّ سِکِّیناً وَقَالَتِ
اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ
أَیْدِیَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلّهِ مَا هَذَا بَشَراً إِنْ هَذَا إِلاَّ
مَلَکٌ کَرِیمٌ
ترجمه :
هنگامی که ( همسر عزیز )
نیرنگ ایشان را شنید ، ( کسانی را ) دنبال آنان فرستاد ( و ایشان را به
خانه خود دعوت کرد ) و بالشهائی برایشان فراهم ساخت ( و مجلس را با پشتیهای
گرانبها و دیگر وسائل رفاه و آسایش بیاراست ) ، و به دست هر کدام کاردی (
برای پوست کندن میوه ) داد ، سپس ( به یوسف ) گفت : وارد مجلس ایشان شو .
هنگامی که چشمانشان بدو افتاد ، بزرگوارش دیدند و ( به دهشت افتادند و
سراپا محو جمال او شدند و به جای میوه ) دستهایشان را بریدند و گفتند :
ماشاءالله ! این آدمیزاد نیست ، بلکه این فرشته بزرگواری است .
توضیحات :
«
مَکْر » : نیرنگ . مراد سخنان ناجور و بدگوئیهای زنان از زلیخا است . «
أَعْتَدَتْ » : آماده کرد . از ریشه ( عتد ) . « مُتَّکَئاً » : بالش .
پشتی . « سِکِّیناً » : کارد . « حَاشَ لِلّهِ » : عبارتی است که مراد از
آن تنزیه خدا و شگفت از آفریدگان او است . برخی واژه ( حاشَ ) را اسم‌الفعل
و برخی آن را فعل ماضی و مخفّف از ( حاشی ) دانسته‌اند .
سوره یوسف آیه 32
متن آیه :
قَالَتْ فَذَلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ وَلَقَدْ رَاوَدتُّهُ
عَن نَّفْسِهِ فَاسَتَعْصَمَ وَلَئِن لَّمْ یَفْعَلْ مَا آمُرُهُ
لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً مِّنَ الصَّاغِرِینَ
ترجمه :
(
همسر عزیز ) گفت : این همان کسی است که مرا به خاطر ( عشق ) او سرزنش
کرده‌اید . ( آری ! ) من او را به خویشتن خوانده‌ام ولی او خویشتنداری و
پاکدامنی کرده است . اگر آنچه بدو دستور می‌دهم انجام ندهد ، بیگمان
زندانی و تحقیر می‌گردد .
توضیحات :
« إِسْتَعْصَمَ » : سرپیچی و خودداری کرد . پاکدامنی نمود . « الصَّاغِرِینَ » : افراد پست . توهین و تحقیرشدگان .
سوره یوسف آیه 33
متن آیه :
قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ
وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُن مِّنَ
الْجَاهِلِینَ
ترجمه :
( یوسف که این تهدید همسر
عزیز و اندرز زنان مهمان برای فرمانبرداری از او را شنید ) گفت : پروردگارا
! زندان برای من خوشایندتر از آن چیزی است که مرا بدان فرا می‌خوانند ، و
اگر ( شرّ ) نیرنگ ایشان را از من باز نداری ، بدانان می‌گرایم و ( دامن
عصمت به معصیت می‌آلایم و خویشتن را بدبخت می‌نمایم و آن وقت ) از زمره
نادان می‌گردم .
توضیحات :
« السِّجْن » : زندان . « أَصْبُ » : عشق می‌ورزم . می‌گرایم . از ماده ( صبو ) .
سوره یوسف آیه 34
متن آیه :
فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
پروردگارش
دعای او را اجابت کرد و ( شرّ ) کید و مکرشان را از او بازداشت . تنها خدا
است که شنوای ( دعاهای پناه‌برندگان به خود است و ) آگاه ( از احوال
بندگان و مصالح ایشان ) می‌باشد .
توضیحات :
« صَرَفَ عَنْهُ » : از او برگرداند . از او دور داشت . از او بگردانید .
سوره یوسف آیه 35
متن آیه :
ثُمَّ بَدَا لَهُم مِّن بَعْدِ مَا رَأَوُاْ الآیَاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِینٍ
ترجمه :
بعد
از آن که نشانه‌ها ( و علائم پاکدامنی یوسف ) را دیدند ، تصمیم گرفتند او
را تا مدّتی زندانی کنند . ( برای این که سر و صداها بخوابد و بلکه زن
عزیز نیز بر سر عقل بیاید ) .
توضیحات :
« بَدَا
لَهُمْ » : چنین به نظرشان رسید . عزیز مصر و مردان او چنین صلاح دیدند . «
الآیَاتِ » : نشانه‌های پاکدامنی . دلائل عصمت و پاکی . « إِلَیا حِینٍ » :
تا مدّت نامعلوم و نامحدودی .
سوره یوسف آیه 36
متن آیه :
وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانَ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی
أَعْصِرُ خَمْراً وَقَالَ الآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی
خُبْزاً تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا
نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
دو جوان ( از
خدمتگزاران شاه ) همراه یوسف زندانی شدند . یکی از آن دو گفت : من در خواب
دیدم ( که انگور برای ) شراب می‌فشارم . و دیگری گفت : من در خواب دیدم که
نان بر سر دارم و پرندگان از آن می‌خورند . ( ای یوسف ! ) ما را از تعبیر
آن بیاگاهان که تو را از زمره نیکوکاران می‌بینیم .
توضیحات :
«
أَرَانِی » : خود را می‌دیدم . « أَعْصِرُ » : می‌فشارم . شیره آن را
می‌گیرم . « خُبْزاً » : نان . « نَبِّئْنَا » : ما را مطلع ساز .
سوره یوسف آیه 37
متن آیه :
قَالَ لاَ یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُکُمَا
بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَن یَأْتِیکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی
إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَهُم
بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ
ترجمه :
( یوسف ) گفت :
پیش از آن که جیره غذائی شما به شما برسد ، شما را از تعبیر خوابتان آگاه
خواهم ساخت . این ( تعبیر رؤیا و خبر از غیب ) که به شما می‌گویم از
چیزهائی است که پروردگارم به من آموخته است ( و به من وحی فرموده است ) ،
چرا که من از ( ورود به ) کیش گروهی دست کشیده‌ام که به خدا نمی‌گروند و به
روز بازپسین ایمان ندارند .
توضیحات :
« مِلَّةَ » :
کیش . آئین . « تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ . . . » : مراد این است که از
دخول به کیش گروهی خودداری کرده‌ام و به دنبال آنان نرفته‌ام که . . .
سوره یوسف آیه 38
متن آیه :
وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَآئِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا
کَانَ لَنَا أَن نُّشْرِکَ بِاللّهِ مِن شَیْءٍ ذَلِکَ مِن فَضْلِ اللّهِ
عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَشْکُرُونَ
ترجمه :
و
من از آئین پدران ( و نیاکان ) خود ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کرده‌ام
( و به دنبال ایشان رفته‌ام ) . ما ( انبیاء ) را نسزد که چیزی را انباز
خدا کنیم . این ( توحید و یگانه‌پرستی ) ، لطف خدا است در حق ما ( انبیاء
که افتخار تبلیغ آن را پیدا کرده‌ایم ) و در حق همه مردمان ( که با پذیرش
آن راه بهشت را می‌سپرند ) ولیکن بیشتر مردمان سپاسگزاری ( چنین لطفی را )
نمی‌کنند ( و چیزهائی را انباز خدا می‌نمایند که کاری از آنها ساخته نیست )
.
توضیحات :
« مَا کَانَ لَنَا » : ما را نرسد و
نسزد . « مِن شَیْءٍ » : چیزی را ، اعم از فرشته و پری و انسان و بت و غیره
. حرف ( مِنْ ) زائد و واژه ( شَیْءٍ ) مفعول‌به است . یا معنی چنین است :
چیزی از شرک ، کم باشد یا زیاد . « ذلِکَ » : این توحیدی که از نفی شرک
مستفاد است .
سوره یوسف آیه 39
متن آیه :
یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ
ترجمه :
ای
دوستان زندانی من ! آیا خدایان پراکنده ( و گوناگونی که انسان باید پیرو
هر یک از آنها شود ) بهترند یا خدای یگانه چیره ( بر همه چیز و کس ؟ ) .
توضیحات :
«
یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ » : ای دو دوست من در زندان ! ای دو ساکن زندان .
همان گونه که گویند : أَصْحَابُ الْجَنَّة ، و أَصْحابُ النّارِ . «
مُتَفَرِّقُونَ » : خدایان پراکنده . مراد متعدّد و متنوّع در ذات و صفات
است . « الْقَهَّار » : بسیار چیره و غالب . صیغه مبالغه ( قاهر ) است .
سوره یوسف آیه 40
متن آیه :
مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ أَسْمَاء سَمَّیْتُمُوهَا أَنتُمْ
وَآبَآؤُکُم مَّا أَنزَلَ اللّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ
إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ
الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
این
معبودهائی که غیر از خدا می‌پرستید ، چیزی جز اسمهائی ( بی‌مسمّی ) نیست
که شما و پدرانتان آنها را خدا نامیده‌اید . خداوند حجّت و برهانی برای (
خدا نامیدن ) آنها نازل نکرده است ( و وحی و پیامی برای معبود بودن آنها
ارسال ننموده است ) . فرمانروائی از آن خدا است و بس . ( این ، او است که
بر کائنات حکومت می‌کند و از جمله عقائد و عبادات را وضع می‌نماید ) . خدا
دستور داده است که جز او را نپرستید . این است دین راست و ثابتی ( که ادلّه
و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند ) ولی بیشتر مردم نمی‌دانند ( که
حق این است و جز این پوچ و ناروا است ) .
توضیحات :
«
سُلْطَانٍ » : دلیل و برهان . حجّت و مدرک . « الْحُکْمُ » : حکومت و
فرمانروائی . حکم و فرمان . « الْقَیِّمُ » : راست و درست . ثابت و پابرجا
.
سوره یوسف آیه 41
متن آیه :
یَا صَاحِبَیِ
السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُمَا فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً وَأَمَّا الآخَرُ
فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِن رَّأْسِهِ قُضِیَ الأَمْرُ الَّذِی
فِیهِ تَسْتَفْتِیَانِ
ترجمه :
ای دوستان زندانی من
! ( اینک تعبیر خواب خود را بشنوید ) امّا یکی از شما ( که در خواب دیده
است که انگور برای شراب می‌فشارد ، آزاد می‌گردد و دوباره ساقی مجلس می‌شود
و ) به سرور خود شراب می‌دهد ، و امّا دیگری ( که در خواب دیده است که نان
بر سر دارد و مرغان از آن می‌خورند ، آزاد نمیگردد و ) به دار زده می‌شود
و پرندگان از ( گوشت ) سر او می‌خورند . این ، چیزی است که از من درباره
آن نظر خواستید و قطعی و حتمی است .
توضیحات :
«
رَبَّهُ » : مراد از ( رَبّ ) سرور و آقا و مالک اصطلاحی است . « یُصْلَبُ »
: بر دار می‌شود . به دار زده می‌شود . « قُضِیَ الأمْرُ » : کار قطعی و
حتمی و شدنی است . تعبیر همین است و بس . « تَسْتَفْتِیَانِ » : درباره آن
فتوا و نظر می‌خواهید .
سوره یوسف آیه 42
متن آیه :
وَقَالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْکُرْنِی عِندَ
رَبِّکَ فَأَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ
بِضْعَ سِنِینَ
ترجمه :
( یوسف خطاب ) به یکی از آن
دو که می‌دانست آزاد می‌گردد گفت : مرا در پیش سرور خود ( یعنی شاه مصر )
یادآور شو ( و شرح حال مرا بدو بگو . باشد که از زندان رهایم کند ) . امّا
اهریمن آن را از یادش ببرد که در پیش سرورش بازگو کند . لذا یوسف چند سالی
در زندان بماند .
توضیحات :
« ظَنَّ » : یقین داشت (
نگا : بقره / 46 و 249 ، حاقّه / 20 ) . « نَاجٍ » : رها . رستگار . «
أَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ » : اهریمن یوسف را از یاد ساقی ببرد
و او شرح حال یوسف را به شاه نگفت . ضمیر ( ه ) در فعل ( أَنسَاهُ ) به
ساقی برمی‌گردد . به عبارت دیگر ( ه ) مفعول به اوّل ، و ( ذِکْرَ )
مفعول‌به دوم است . ذکر این نکته نیز ضروری است که اهریمن جز وسوسه و اغفال
، کاری نمی‌تواند بکند . با وسوسه‌های دائم خود ، انسانها را به لذائذ و
شهوات و کارهای بیهوده مشغول می‌دارد و چه بسا خدا و حقائق را از یاد آنان
می‌برد ( نگا : نحل / 99 و 100 ، ابراهیم / 22 ، حجر / 42 ) . « لَبِثَ »
: ماند . « بِضْعَ » : چند . عدد مبهمی میان سه تا نه است .
سوره یوسف آیه 43
متن آیه :
وَقَالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ
سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ یَا
أَیُّهَا الْمَلأُ أَفْتُونِی فِی رُؤْیَایَ إِن کُنتُمْ لِلرُّؤْیَا
تَعْبُرُونَ
ترجمه :
شاه ( مصر ) گفت : من در خواب
هفت گاو چاق را دیدم که هفت گاو لاغر آنها را می‌خورند ، و هفت خوشه سبز و (
نارس ، و هفت ) خوشه خشک ( و رسیده ) را دیدم ( که خشکها بر سبزها
می‌پیچند و آنها را نابود می‌کنند ) . ای بزرگان ! ( علماء و حکماء ) اگر
خوابها را تعبیر می‌کنید ( و در این فنّ سررشته دارید ) نظر خود را درباره
خوابم برایم بیان دارید .
توضیحات :
« بَقَرَاتٍ » :
جمع بَقَرة ، گاوها . « سِمَانٍ » : جمع سَمین ، چاق . فربه . « عِجَافٍ »
: جمع أَعْجَف و عَجْفاء ، لاغر . « سُنبُلات » : جمع سُنْبُلَة ، خوشه
گندم . « خُضْرٍ » : جمع أَخْضَر و خَضْراء ، سبز و نارس . « یَابِسَاتٍ » :
جمع یابِس ، خشک . رسیده . « أَفْتُونِی » : برایم فتوا و نظر دهید . «
تَعْبُرُونَ » : تعبیر می‌کنید . سرانجام خوابها را بیان می‌دارید . از
معنی خیالی می‌گذرید و به معنی حقیقی می‌پردازید .
سوره یوسف آیه 44
متن آیه :
قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأَحْلاَمِ بِعَالِمِینَ
ترجمه :
گفتند
: ( این خواب از زمره ) خوابهای پریشان و پراکنده است ( و جزو اوهام و
خیالات آشفته‌ای است که معنی ندارند ) و ما از تعبیر ( این گونه )
خیالپردازیها آگاه نیستیم .
توضیحات :
« أضْغَاثُ »
: جمع ضِغْث ، بسته‌ای از چوب . دستهای از گیاهان مختلف خشکیده . در
اینجا مراد آمیزه‌ای از خاطره‌ها و خیالهای بی سر و ته است . « أَحْلام » :
جمع حُلُم ، رؤیا . خواب . « أَضْغَاثُ أَحْلام » : مجموعه‌ای از خوابهای
درهم و آشفته و بیجا و بی‌معنی .
سوره یوسف آیه 45
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَاْ أُنَبِّئُکُم بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ
ترجمه :
کسی
که از میان آن دو ( نفر زندانی ، از زندان ) نجات یافته بود و بعد از
مدّتها ( سفارش یوسف را ) به یاد آورد ، گفت : من شما را از تعبیر چنین
خوابی مطّلع می‌گردانم . مرا بفرستید ( تا آن جوان یوسف نام را ببینم که او
در این کار ماهر و استاد است ) .
توضیحات :
«
إِدَّکَرَ » : متذکّر شد . به یاد آورد . « أُمَّةٍ » : مدّتی از زمان (
نگا : هود / 8 ) . « وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ . . . » : حرف واو ، حالیّه
است .
سوره یوسف آیه 46
متن آیه :
یُوسُفُ
أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ
یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ
یَابِسَاتٍ لَّعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
ای
یوسف ! ای بسیار راستگو ! از تعبیر خواب ، ما را آگاه کن که ( شاه دیده
است : ) هفت گاو لاغر ، هفت گاو چاق را خورده‌اند ، و هفت خوشه خشک ، و هفت
خوشه سبز ( به هم پیچیده‌اند و رسیده‌ها نارسها را تباه کرده‌اند ) ، تا
این که من به سوی مردم برگردم ( و تعبیر تو را برای ایشان بیان دارم ) .
امید است که آنان ( تعبیر خواب را ) بدانند و ( با علم و فضل تو آشنا شوند )
.
توضیحات :
« الصِّدِّیقُ » : بسیار راستگو و راستکار .
سوره یوسف آیه 47
متن آیه :
قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَمَا حَصَدتُّمْ فَذَرُوهُ فِی سُنبُلِهِ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّا تَأْکُلُونَ
ترجمه :
(
یوسف ) گفت : باید هفت سال پیاپی ( با تلاش هرچه بیشتر ، گندم و جو )
بکارید ، و آنچه را که درو می‌کنید - جز اندکی که می‌خورید - در خوشه خود
نگاه دارید .
توضیحات :
« دَأْباً » : پیاپی . حال و
به معنی ( دَآئِبینَ ) است ، یا به معنی رنج و زحمت کشیدن است و مفعول
مطلق فعل محذوف ( تَدْأَبُونَ ) است . « حَصَدْتُمْ » : درو کردید . «
ذَرُوهُ » : رهایش کنید . باقی بگذارید .
سوره یوسف آیه 48
متن آیه :
ثُمَّ یَأْتِی مِن بَعْدِ ذَلِکَ سَبْعٌ شِدَادٌ یَأْکُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّا تُحْصِنُونَ
ترجمه :
پس
از آن ( سالهای خوش ) هفت سال سخت در می‌رسد و ( قحطی می‌شود و این سالهای
سخت ) آنچه را که به خاطرشان اندوخته‌اید از میان برمی‌دارند ، مگر مقدار
کمی را ( که برای بذر ) محفوظ می‌نمائید .
توضیحات :
«
شِدَادٌ » : جمع شدید ، سخت . مراد خشکسالیها و قحطیها است . «
قَدَّمْتُمْ » : اندوخته‌اید . پیشاپیش آماده کرده‌اید . « یَأْکُلْنَ مَا .
. . » : سالها اندوخته‌ها را می‌خورند . نسبت فعل به ( سِنینَ ) برای
مبالغه است والاّ اصل این است که مردم در آن سالها اندوخته‌ها را می‌خورند .
« تُحْصِنُونَ » : حفظ می‌کنید . محکم نگاه می‌دارید . مراد حفظ بذر برای
کِشت آینده است .
سوره یوسف آیه 49
متن آیه :
ثُمَّ یَأْتِی مِن بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یَعْصِرُونَ
ترجمه :
سپس
، بعد از آن ( سالهای خشک و سخت ) ، سالی فرا می‌رسد که بارانهای فراوان
برای مردم بارانده و به فریادشان رسیده می‌شود و در آن شیره ( انگور و
زیتون و دیگر میوه‌ها و دانه‌های روغنی ) را می‌گیرند ( و به نعمت و خوشی
می‌افتند ) .
توضیحات :
« یُغَاثُ » : بارانده
می‌شود . از واژه ( غَیْث ) به معنی باران . یاری و مدد میگردند . از مصدر
( غَوْث ) یا ( إِغاثَه ) به معنی کمک کردن و به فریاد رسیدن . «
یَعْصِرُونَ » : میفشارند . شیره میوه‌ها و دانه‌های روغنی را می‌گیرند ،
که نشانه وفور نعمت و رحمت ایزد تعالی است .
سوره یوسف آیه 50
متن آیه :
وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءهُ الرَّسُولُ قَالَ
ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاَّتِی
قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ
ترجمه :
شاه
گفت : یوسف را به پیش من آورید . هنگامی که فرستاده ( شاه ) نزد او رفت ،
گفت : به سوی سرور خود باز گرد و از او بپرس : ماجرای زنانی که دستهای خود
را بریده‌اند چه بوده است ؟ بیگمان پروردگار من بس آگاه از نیرنگ ایشان
است .
توضیحات :
« بَالُ » : حال و وضع . کار و بار . مراد حقیقت حال و سبب کاری است که زنان با یوسف داشتند .
سوره یوسف آیه 51
متن آیه :
قَالَ مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدتُّنَّ یُوسُفَ عَن نَّفْسِهِ قُلْنَ
حَاشَ لِلّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَیْهِ مِن سُوءٍ قَالَتِ امْرَأَةُ
الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَاْ رَاوَدتُّهُ عَن نَّفْسِهِ
وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ
ترجمه :
( شاه ،
زنان را احضار کرد و بدیشان ) گفت : جریان کار شما - بدان گاه که یوسف را
به خود خواندید - چگونه می‌باشد ؟ ( آیا به شما گرائید و خواسْتِ شما را
پاسخ گفت ؟ ) . گفتند : خدا منزّه ( از آن ) است ( که بنده نیک خود را رها
کند که دامن طهر او به لوث گناه آلوده گردد ! ) ما گناهی از او سراغ
نداریم . زن عزیز ( مصر ) گفت : هم اینک حق آشکار می‌شود . این من بودم که
او را به خود خواندم ( ولی نیرنگ من در او نگرفت ) و از راستان ( در گفتار و
کردار ) است .
توضیحات :
« خَطْب » : پیشامد . کار بزرگی که درباره آن گفتگو می‌شود . « حَصْحَصَ » : روشن و نمایان شد . جلوه‌گر گردید .
سوره یوسف آیه 52
متن آیه :
ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ
ترجمه :
این
( اعتراف من ) بدان خاطر است که ( یوسف ) بداند من در غیاب ( او ، جز حق
نمیگویم و نبودن او را برای خود مغتنم نمی‌شمرم و ) بدو خیانت نمی‌کنم ، و
خداوند بیگمان نیرنگ نیرنگبازان را ( به سوی هدف ) رهنمود نمی‌کند ( و به
هدف نمی‌رساند ، و بلکه باطل و بیهوده می‌گرداند ) .
توضیحات :
« بِالْغَیْبِ » : در غیاب یوسف از این مجلس . « لا یَهْدِی کَیْدَ . . . » : مراد از هدایت کید ، تنفیذ آن است .
سوره یوسف آیه 53
متن آیه :
وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ
ترجمه :
من
نفس خود را تبرئه نمی‌کنم ( و خویشتن را بیگناه نمی‌دانم ) چرا که نفس (
سرکش طبیعةً به شهوات می‌گراید و زشتیها را تزیین می‌نماید و مردمان را )
به بدیها و نابکاریها می‌خواند ، مگر نفس کسی که پروردگارم بدو رحم نماید (
و او را در کنف حمایت خود مصون و محفوظ فرماید ) . بیگمان پروردگارم
دارای مغفرت و مرحمت فراوانی است .
توضیحات :
« مآ
أُبَرِّئُ » : تبرئه نمی‌کنم . بیگناه نمی‌دانم . « أمَّارَةٌ » : بسیار
فرمان‌دهنده . صیغه مبالغه امر است . « إِلاّ مَا » : مگر نفسی که . مگر
زمانی که . یادآوری : آیه‌های 52 و 53 ، یعنی از ( ذلِکَ لِیَعْلَمَ . . .
تا غَفُورٌ رَحِیمٌ ) را می‌توان سخن یوسف بشمار آورد که بعد از سخنان زنان
، قاصد به پیش او برگشته باشد و او به عنوان تعلیقی بر کشف حقیقت ، آن را
فرموده باشد . معنی دو آیه مذکور چنین می‌شود : این ، بدان خاطر است که (
شاه ) بداند من در غیاب ( او ) بدو خیانت نکرده‌ام . بیگمان ترفند
خیانتکاران راه به جائی نمی‌برد . من نفس خود را تبرئه نمی‌کنم که نفس ، (
انسان را ) به بدیها می‌خواند مگر زمانی که پروردگارم رحم نماید . بیگمان
پروردگارم غفور و رحیم است .
سوره یوسف آیه 54
متن آیه :
وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِی فَلَمَّا
کَلَّمَهُ قَالَ إِنَّکَ الْیَوْمَ لَدَیْنَا مِکِینٌ أَمِینٌ
ترجمه :
(
هنگامی که پاکی یوسف در پیش شاه مسلّم گردید ) شاه گفت : او را به نزد من
بیاورید تا وی را ( از افراد مقرّب و ) خاصّ خود کنم . وقتی که ( یوسف را
آوردند و شاه ) با او صحبت نمود ( بر محبّتش افزود و بدو ) گفت : از امروز
تو در پیش ما بزرگوار و مورد اطمینان و اعتمادی .
توضیحات :
«
اَسْتَخْلِصْهُ » : او را از مقرّبان و خاصّان کنم . « کَلَّمَهُ » : با
یوسف سخن گفت . با شاه سخن گفت . فاعل ( کَلَّمَ ) می‌تواند شاه یا یوسف
باشد . « لَدَیْنَا » : نزد ما . در پیش ما . « مَکِینٌ » : دارای مکانت و
منزلت . محترم و ارجمند .
سوره یوسف آیه 55
متن آیه :
قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَآئِنِ الأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ
ترجمه :
یوسف
گفت : مرا سرپرست اموال و محصولات زمین کن ، چرا که من بسیار حافظ و
نگهدار ( خزائن و مستغلاّت ، و ) بس آگاه ( از مسائل اقتصادی و کشاورزی )
می‌باشم .
توضیحات :
« خَزَآئِنِ الأرْضِ » : فرآورده‌های زمین . گنجینه‌های اموال و دارائی .
سوره یوسف آیه 56
متن آیه :
وَکَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ فِی الأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ
یَشَاءُ نُصِیبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَاء وَلاَ نُضِیعُ أَجْرَ
الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
( شاه پیشنهاد یوسف را
پذیرفت و او وزیر اقتصاد و دارائی شد ) و بدین منوال یوسف را در سرزمین (
مصر بالا بردیم و جاه و جلال و ) نعمت و قدرت دادیم . در آنجا هرکجا که
می‌خواست منزل می‌گزید ( و هرگونه که می‌خواست دخل و تصرّف می‌کرد . آری ! )
ما نعمت خود را به هرکس که بخواهیم ( و شایسته بدانیم ) می‌بخشیم و پاداش
نیکوکاران را ضائع نمی‌گردانیم .
توضیحات :
«
مَکَّنَّا » : سلطه و قدرت و جاه و نعمت دادیم . مسلّط و متصرّف در امور
کردیم . « یَتَبَوَّأُ » : منزل و مأوی می‌گزید . « حَیْثُ » : هرجا .
هرگونه .
سوره یوسف آیه 57
متن آیه :
وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ آمَنُواْ وَکَانُواْ یَتَّقُونَ
ترجمه :
و پاداش آخرت ، برای کسانی که ( در دنیا ) ایمان می‌آورند و پرهیزگاری می‌کنند ، بهتر ( و والاتر از پاداش دنیوی ایشان ) است .
توضیحات :
« ءَامَنُوا وَ کَانُوا یَتَّقُونَ » : ذکر این عبارت در قالب ماضی و مضارع بیانگر ثبات و استمرار بر ایمان و تقوا است .
سوره یوسف آیه 58
متن آیه :
وَجَاء إِخْوَةُ یُوسُفَ فَدَخَلُواْ عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنکِرُونَ
ترجمه :
(
قحطی و خشکسالی در اطراف مصر به غایت رسید و مردم از هر سو بدانجا سرازیر
شدند ) و برادران یوسف ( نیز همچون دیگران از کنعان شام عازم مصر گشتند ) و
به پیش یوسف آمدند ، و او ایشان را شناخت ، ولی آنان وی را نشناختند .
توضیحات :
«
إِخْوَةُ » : جمع اخ ، برادران . « وَ هُمْ لَهُ مُنکِرُونَ » : جمله
حالیّه است . « مُنکِرُونَ » : ناشناسندگان . یعنی او را نمی‌شناختند .
سوره یوسف آیه 59
متن آیه :
وَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِی بِأَخٍ لَّکُم مِّنْ
أَبِیکُمْ أَلاَ تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَاْ خَیْرُ
الْمُنزِلِینَ
ترجمه :
( یوسف به گونه شایسته از
آنان پذیرائی کرد و بار و بنه ایشان را چنان که می‌خواستند آماده نمود ) و
هنگامی که بار و بنه و توشه ایشان را آماده ساخت ، گفت : ( از سخنان شما
فهمیدم که برادر دیگری از پدر دارید . دفعه آینده ) برادر پدری خود را نزد
من آورید ( و از چیزی نترسید ) مگر نمی‌بینید که من پیمانه را به تمام و
کمال می‌دهم ( و حق آن را اداء می‌کنم ) و بهترین میزبانم ؟
توضیحات :
«
جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ » : ساز و برگ و بار و بنه و نیازمندیهای ایشان
را آماده کرد . « جَهَاز » : ساز و برگ . بار و بنه . اسباب و لوازم . «
أُوفِی » : به تمام و کمال می‌دهیم . وفا و اداء می‌کنم . « الْمُنزِلِینَ
» : میزبانان . « اَنَاخَیْرُ الْمُنزِلِینَ » : مراد تشویق به آوردن
بنیامین ، برادر پدریشان است ؛ نه منّت نهادن بر آنان .
سوره یوسف آیه 60
متن آیه :
فَإِن لَّمْ تَأْتُونِی بِهِ فَلاَ کَیْلَ لَکُمْ عِندِی وَلاَ تَقْرَبُونِ
ترجمه :
و
اگر او را نزد من نیاورید ( بدانید که چیزی به شما داده نمی‌شود و ) هیچ
گونه گندم و حبوباتی ( از غلّه و محصولات ) به شما نمی‌دهم ، و دیگر به پیش
من نیائید .
توضیحات :
« کَیْل » : پیموده . مصدر
است و به معنی اسم مفعول ، یعنی ( مکیل ) است . در این آیه و آیه‌های 63 و
65 همین سوره به معنی گندم و حبوباتی است که پیموده می‌گردد .
سوره یوسف آیه 61
متن آیه :
قَالُواْ سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَإِنَّا لَفَاعِلُونَ
ترجمه :
(
برادران یوسف پاسخ دادند و ) گفتند : ما با پدرش راجع بدو با لطائف حیل
گفتگو می‌نمائیم ، و حتماً ( برای جلب موافقت پدر می‌کوشیم و ) این کار را
خواهیم کرد .
توضیحات :
« سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ » : با پدرش درباره او به نیرنگ می‌نشینیم و هوشیارانه سعی خود را می‌کنیم .
سوره یوسف آیه 62
متن آیه :
وَقَالَ لِفِتْیَانِهِ اجْعَلُواْ بِضَاعَتَهُمْ فِی رِحَالِهِمْ
لَعَلَّهُمْ یَعْرِفُونَهَا إِذَا انقَلَبُواْ إِلَى أَهْلِهِمْ
لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ
ترجمه :
( سپس هنگامی که
آهنگ کوچیدن کردند ، یوسف ) به کارگزاران خود گفت : ( پول ) کالائی را که
پرداخته‌اند در میان بارهایشان بگذارید ، شاید پس از مراجعت به خانواده
خویش ، بدان پی ببرند و بلکه ( بر وفای به عهد ما اطمینان یابند و بر برادر
خود بنیامین نترسند و همراه او به پیش ما ) برگردند .
توضیحات :
«
فِتْیَان » : جمع فَتی ، غلامان . کارگزاران . « بِضَاعَتَهُمْ » : مراد
کالای مورد نظر است . برخی معتقدند که یوسف چیزی بدیشان نداد تا مجبور به
بازگشت شوند . بلکه کالاهائی را که آورده بودند بدون این که متوجّه شوند
مجدّدا به جای غلّات در بارهایشان جای داد و به خودشان برگرداند ( نگا : فی
ظلال‌القرآن ) . « رِحال » : جمع رَحْل ، کالا و متاع سوار . کیف و ساک و
چیزی که مسافر کالای خود را در آن میگذارد . « إنقَلَبُوا » : بازگشتند (
نگا : زخرف / 14 ) .
سوره یوسف آیه 63
متن آیه :
فَلَمَّا رَجِعُوا إِلَى أَبِیهِمْ قَالُواْ یَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا
الْکَیْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَکْتَلْ وَإِنَّا لَهُ
لَحَافِظُونَ
ترجمه :
هنگامی که به پیش پدرشان
برگشتند ( داستان خود را با عزیز مصر بازگو کردند و از مراحم و الطاف او
بسی سخن راندند و ) گفتند : ( اگر بنیامین را با خود نبریم این دفعه چیزی
به ما داده نخواهد شد و ) از گندم و حبوبات محروم می‌شویم ، پس برادرمان را
با ما بفرست تا کیل و پیمانه‌ای دریافت داریم و ( خوراک مورد نیاز خانواده
را با خود بیاوریم . قول می‌دهیم که ) ما نگهبان و حافظ او باشیم .
توضیحات :
«
نَکْتَلْ » : از مصدر اکتیال ، به معنی دریافت داشتن چیزی با کیل و
پیمانه‌است ( نگا : مطفّفین / 2 ) . « الْکَیْلُ » : ( نگا : یوسف / 60 و
65 ) .
سوره یوسف آیه 64
متن آیه :
قَالَ
هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاَّ کَمَا أَمِنتُکُمْ عَلَى أَخِیهِ مِن
قَبْلُ فَاللّهُ خَیْرٌ حَافِظاً وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ
ترجمه :
(
یعقوب به یاد گذشته‌ها افتاد و ) گفت : آیا من درباره او به شما اطمینان
کنم همان گونه که درباره برادرش ( یوسف ) قبلاً به شما اطمینان کردم ؟ ! (
نه من شما را امین نمی‌دانم و فرزند خود را به شما نمی‌سپارم . حافظ و
نگهبان فقط خدا است و ) خدا بهترین حافظ و نگهدار است و از همه مهربانان
مهربانتر است . ( او مرا و فرزند مرا کافی است ) .
توضیحات :
«
هَلْ ءَامَنُکُمْ ؟ » : آیا شما را امین بدانم و به شما اطمینان کنم ؟
فعل ( ءَامَنُ ) مضارع متکلّم وحده است از باب چهارم . « فَاللهُ خَیْرٌ
حَافِظاً » : واژه ( حافِظاً ) تمییز است مانند ( لِلّهِ دَرُّهُ فارِساً )
.
سوره یوسف آیه 65
متن آیه :
وَلَمَّا
فَتَحُواْ مَتَاعَهُمْ وَجَدُواْ بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَیْهِمْ
قَالُواْ یَا أَبَانَا مَا نَبْغِی هَذِهِ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ إِلَیْنَا
وَنَمِیرُ أَهْلَنَا وَنَحْفَظُ أَخَانَا وَنَزْدَادُ کَیْلَ بَعِیرٍ
ذَلِکَ کَیْلٌ یَسِیرٌ
ترجمه :
هنگامی که بارهای
خود را باز کردند ، دیدند که ( پول ) کالای ایشان ( در داخل بارهایشان
گذارده شده و ) بدیشان برگشت داده شده است . گفتند : ای پدر ! ما دیگر (
بیش از این از الطاف عزیز مصر ) چه می‌خواهیم ؟ ! این ( بهای ) کالای ما
است که به ما پس داده شده است . ( پس بهتر است برادرمان را با ما بفرستی )
و ما برای خانواده خود موادّ غذائی ( بیشتری ) بیاوریم و از برادر خود
محافظت کنیم و بار شتری را ( بر مقدار قبلی ) بیفزائیم که آن ( چیزی که با
خود آورده‌ایم با توجّه به جود و لطف عزیز مصر ) اندک است .
توضیحات :
«
مَتَاعَهُمْ » : کالای خود را . بار و بنه خویش را . « مَا نَبْغِی » :
مگر چه می‌خواهیم ؟ مگر چه انتظاری داریم ؟ « نَمِیرُ » ، غذا و خوراک
حمل می‌کنیم . از واژه ( میرَة ) به معنی طعام و خوراکی که از جاهای دیگر
وارد کنند . « کَیْل » : ( نگا : یوسف / 60 ) . « کَیْلٌ یَسِیرٌ » :
گندم و غلّه اندکی است . گندم و غلّه‌ای است که ساده و آسان به دست می‌آید
.
سوره یوسف آیه 66
متن آیه :
قَالَ لَنْ
أُرْسِلَهُ مَعَکُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِّنَ اللّهِ
لَتَأْتُنَّنِی بِهِ إِلاَّ أَن یُحَاطَ بِکُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ
مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَکِیلٌ
ترجمه :
(
سرانجام یعقوب گول سخنان فرزندان را خورد . ولی برای اطمینان خاطر ) گفت :
من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا این که عهد و پیمان مؤکّد و استوار
با سوگند به خدا ، با من نبندید که او را ( سالم ) به من برمی‌گردانید ،
مگر که ( بر اثر مرگ و یا غلبه دشمن و یا عامل دیگر ) قدرت از شما سلب گردد
. ( فرزندانش پیمانش را پذیرفتند و خدای را به شهادت طلبیدند . ) هنگامی
که با پدر پیمان بستند ، گفت : خداوند آگاه و مطلع بر آن چیزی است که ( به
همدیگر ) می‌گوئیم .
توضیحات :
« مَوْثِقاً » : عهد و
پیمان مؤکّد . « مَوْثِقاً مِّنَ اللهِ » : عهد و پیمانی که با سوگند
خوردن به خدا مؤکّد گردد . « أَن یُحَاطَ بِکُمْ » : از طرف دشمن احاطه
شوید . مرگ بر شما چیره شود . « وَکِیلٌ » : حافظ . مراقب . مطلع .
سوره یوسف آیه 67
متن آیه :
وَقَالَ یَا بَنِیَّ لاَ تَدْخُلُواْ مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُواْ
مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنکُم مِّنَ اللّهِ مِن
شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ
فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ
ترجمه :
( یعقوب
به عهد و پیمان مؤکّد فرزندان خود دل بست و شفقت پدری او را بر آن داشت که
آنان را راهنمائی و نصیحت کند ) و گفت : ای فرزندانم ! از یک در ( به مصر )
داخل نشوید ، بلکه از درهای گوناگون وارد شوید ( تا از حسادت حسودان و چشم
زخم پلیدان در امان بمانید . ولی بدانید که من با این تدبیر ) نمی‌توانم
چیزی را که خدا مقرّر کرده باشد از شما به دور سازم . ( یقیناً آنچه باید
بشود می‌شود ، و راهی برای دفع بلا جز رعایت اسباب و عللِ پیدا و توسّل به
خدا سراغ ندارم ) . تنها حکم و فرمان از آن یزدان است . ( دافع شر و جالب
خیر جهان فقط ایزد سبحان است ) . بر او توکّل می‌کنم ( و از او استمداد
می‌جویم و کارم را بدو واگذار می‌کنم ) و باید که توکّل‌کنندگان بر او
توکّل کنند و بس ( و کار خویش را بدو حوالت دارند ) .
توضیحات :
« مَآ أُغْنَیا عَنکُمْ » : شما را بی‌نیاز نمی‌گردانم و قدرت دفع شر و جلب خیر برایتان ندارم . « إِنْ » : نیست .
سوره یوسف آیه 68
متن آیه :
وَلَمَّا دَخَلُواْ مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُم مَّا کَانَ یُغْنِی
عَنْهُم مِّنَ اللّهِ مِن شَیْءٍ إِلاَّ حَاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ
قَضَاهَا وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ
النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
( سفارش پدر را
پذیرفتند ) و هنگامی که از همان طریق و به همان شیوه ( به مصر ) وارد شدند
که پدرشان بدیشان دستور داده بود ، چنین ورودی آنان را از آنچه خدا خواسته
بود به دور نداشت و ( حذَر با قدَر برنیامد و در مصر به دزدی متّهم شدند و
برادرشان بنیامین به گروگان گرفته شد و غمها و اندوهها یکی پس از دیگری
ایشان را در برگرفت ) ولیکن حاجتی را برآورده کرد که در اندرون یعقوب بود (
و آن پیدا شدن یوسف و شناسائی او توسّط بنیامین و سرانجام بهم رسیدن پدر و
پسر بعد از مدّتها فراق و هجران بود ) . بیگمان یعقوب ( در پرتو وحی )
آگاه از چیزهائی بود که ما بدو آموخته بودیم . ( از جمله می‌دانست که یوسف
زنده است و عاقبت خواب او تحقّق پیدا می‌کند ) امّا بسیاری از مردم
نمی‌دانند ( که یعقوب چنین آگاهی و اطّلاعی در پرتو وحی داشته است ) .
توضیحات :
«
مِن شَیْءٍ » : چیزی را . حرف ( مِنْ ) زائد است و واژه ( شَیْءٍ ) در اصل
منصوب و مفعول است . « إِلاّ » : لیکن . امّا . « حاجَةً » : نیازی .
مستثنی منقطع است . این نیاز ، دیدار دوباره یوسف است که پیوسته در اندرون
یعقوب غوغا می‌کرد . زیرا برابر وحی آسمانی می‌دانست که یوسف را گرگ نخورده
است و روزی باید خواب او تحقّق یابد . امّا سوز فراق و درد انتظار و دلهره
ناگوار ، به آتش درون او دامن می‌زد ( نگا : یوسف / 18 ، 83 - 87 ، 94 ) .
بسیاری از تفاسیر می‌گویند : چنین نیازی عبارت بوده است از سفارش فرزندان
به رعایت اسباب و مسبّبات جهان ، و توکّل کردن بر یزدان ، و مراقبت از خود
در حدّ توان ؛ و این که یعقوب خواسته است که با این سفارش به فرزندان پندی
دهد و اضطراب قلب خود را نیز اندکی فرو نشاند . « قَضَاهَا » : نیاز را
برآورده کرد . فاعل فعل ( قَضا ) دُخُول حاصل از کلام قبلی ، یا یعقوب است .
« إِنَّهُ » : مرجع ضمیر ( هُ ) یعقوب است . « لِمَا عَلَّمْنَاهُ » :
چیزی که بدو آموخته بودیم . بر اثر تعلیمی که ما بدو داده بودیم . واژه (
ما ) می‌تواند موصول و یا مصدریّه باشد .
سوره یوسف آیه 69
متن آیه :
وَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَخَاهُ قَالَ إِنِّی
أَنَاْ أَخُوکَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ
ترجمه :
و
وقتی که به ( سرای ) یوسف داخل شدند ، برادرش ( بنیامین ) را نزد خود جای
داد ( و پنهانی بدو ) گفت : من برادر تو ( یوسف ) هستم ، و از کارهائی که
آنان کرده‌اند ناراحت مباش .
توضیحات :
« ءَاوَیا » : جای داد . « لا تَبْتَئِسْ » : محزون و غمگین مشو . بدحال و ناراحت مشو .
سوره یوسف آیه 70
متن آیه :
فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَایَةَ فِی رَحْلِ
أَخِیهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ
لَسَارِقُونَ
ترجمه :
هنگامی که بار و بنه آنان را
آماده کرد ، پیمانه ( قیمتی شاه را ) در بارِ برادرش ( بنیامین ) نهاد . پس
( از رهسپار شدن و پیمودن مسافتی ) ندادهنده‌ای ( از اطرافیان یوسف )
فریاد برآورد : ای کاروانیان ! شما دزدید ، ( بایستید و تکان مخورید ) .
توضیحات :
«
السِّقَایَةَ » : پیمانه‌ای که بدان آب می‌خورند . یا پیمانه‌ای که بدان
گندم و جو را می‌پیمایند . « رَحْلِ » : جُل و رختی که همچون زین بر پشت
شتر می‌بندند و بر آن سوار می‌شوند . بر بار و کالای شتر نیز اطلاق می‌گردد
. در اینجا معنی دوم مراد است . « أَذَّنَ » : صدا زد . فریاد برآورد . «
مُؤَذِّن » : فریاد کننده . ندا دهنده . « الْعِیرُ » : شتران . اسم جمع
است و از لفظ خود دارای مفرد نیست . در اینجا مراد اهل کاروان ، یعنی
کاروانیان است . « إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ » : بیان این جمله می‌تواند به
خاطر دزدیدن یوسف از پدر باشد ، یا ندادهنده آن را از پیش خود گفته باشد ،
یا برای دفع ضرری به ضرری خفیفتر از آن باشد ، و یا این که راه چاره‌ای
بوده که خدا آن را برای یوسف مباح کرده باشد ( نگا : ص / 44 ) .
سوره یوسف آیه 71
متن آیه :
قَالُواْ وَأَقْبَلُواْ عَلَیْهِم مَّاذَا تَفْقِدُونَ
ترجمه :
( برادران یوسف از این صدا به هم آمدند و ) رو بدیشان کرده گفتند : چه چیز گم کرده‌اید ؟
توضیحات :
«
وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِمْ » : بدیشان رو کردند . به سویشان رفتند . جمله
حالیّه است ، و مرجع ضمیر ( هم ) جویندگان یا منادیان می‌باشد . «
تَفْقِدُونَ » : گم کرده‌اید . به کار بردن فعل مضارع برای استحضار صورت
ذهنی است .
سوره یوسف آیه 72
متن آیه :
قَالُواْ نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِکِ وَلِمَن جَاء بِهِ حِمْلُ بَعِیرٍ وَأَنَاْ بِهِ زَعِیمٌ
ترجمه :
گفتند
: پیمانه شاه را گم کرده‌ایم و هرکس آن را برگرداند ، بار شتری در برابر
آن می‌گیرد . ( رئیس آنان هم تأکید کرد و گفت : ) و من شخصاً این پاداش را
تضمین می‌کنم .
توضیحات :
« صُوَاعَ » : پیمانه . به صورت مذکّر و مؤنّث به کار می‌رود . « حِمْلُ » : بار . « زَعیمٌ » : ضامن .
سوره یوسف آیه 73
متن آیه :
قَالُواْ تَاللّهِ لَقَدْ عَلِمْتُم مَّا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِی الأَرْضِ وَمَا کُنَّا سَارِقِینَ
ترجمه :
(
برادران یوسف ) گفتند : به خدا سوگند ! شما ( از روی رفتار و کردارِ دو
سفری که بدینجا داشته‌ایم هر آینه ) می‌دانید ما نیامده‌ایم تا در سرزمین (
مصر ) فساد و تباهی کنیم و ما هیچ گاه دزد نبوده‌ایم .
توضیحات :
« لَقَدْ عَلِمْتُمْ » : حتماً دانسته‌اید . باید دانسته باشید .
سوره یوسف آیه 74
متن آیه :
قَالُواْ فَمَا جَزَآؤُهُ إِن کُنتُمْ کَاذِبِینَ
ترجمه :
( اطرافیان یوسف ) گفتند : اگر شما دروغ بگوئید ، سزای آن ( کسی که دزدی کرده باشد در عرف شما ) چیست ؟
توضیحات :
« جَزَآؤُهُ » : سزای آن کسی که دزدی کرده باشد . جزای دزدیدن پیمانه .
سوره یوسف آیه 75
متن آیه :
قَالُواْ جَزَآؤُهُ مَن وُجِدَ فِی رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ کَذَلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ
ترجمه :
(
برادران یوسف ) گفتند : سزای آن ( کسی که دزدی کرده باشد ، این است که )
هرکس آن پیمانه در بارش یافته شود ، خودش ( بنده و گروگان به ) سزای آن
گردد . ( آری ! ) ما این چنین ، ستمکاران را کیفر می‌دهیم .
توضیحات :
«
جَزَآؤُهُ » : سزای دزدیدن . واژه ( جزاء ) اوّل ، مبتدا و بقیّه آیه ،
خبر آن است . « کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ » : این جمله می‌تواند
دنباله سخن برادران یوسف بوده و برای تأکید کلام قبلی باشد ، و یا این که
سخن یوسف و یارانش باشد . یعنی : بلی ما هم همین سزای مقبول و مرسوم شما را
مرعی می‌داریم .
سوره یوسف آیه 76
متن آیه :
فَبَدَأَ بِأَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِیهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا
مِن وِعَاء أَخِیهِ کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ
أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ إِلاَّ أَن یَشَاءَ اللّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ
مِّن نَّشَاء وَفَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ
ترجمه :
(
یوسف ) نخست بارهای دیگران را پیش از بار برادرش ( بنیامین ) بازرسی کرد ،
و سپس پیمانه را از بار برادرش بیرون آورد . ما این گونه برای یوسف
چاره‌سازی کردیم ( و نقشه و طرح انداختیم تا بتواند بنیامین را به گونه‌ای
نزد خود نگاه دارد که دیگر برادران متوجّه نشوند و تسلیم فرمان او گردند ) .
چرا که یوسف طبق آئین شاه مصر نمی‌توانست برادرش را بگیرد ، مگر این که
خدا می‌خواست . ( ما هم که خدائیم خواستیم و یوسف را به زیور دانشی فراخور
حال آراستیم و او در پرتو آن توانست راه بازداشت برادر را پیدا کند . بلی
ما با اعطای دانش ) هرکس را که بخواهیم درجاتی بالا می‌بریم ( همان گونه که
درجات یوسف را بالا بردیم . البتّه ) بالاتر از هر فرزانه‌ای ، فرزانه‌تری
است ( و خداهم از همه فرزانه‌تر است ) .
توضیحات :
«
أَوْعِیَة » : جمع وِعاء ، ظروف . در اینجا مراد گونی و جوال و دیگر
چیزهائی است که کالای خود را در آن جا داده‌اند . « کِدْنَا » : چاره‌جوئی
کردیم . چاره‌جوئی را مکر و کید نامیدن ، بدان خاطر است که تدبیر نهان و
چاره‌سازی پنهان از دیدِ مردمان ، در میان ایشان ، حیله و نیرنگ نامیده
می‌شود . ماده ( کَیْد ) برای کار پسند و ناپسند به کار می‌رود و در اینجا
در معنی پسندیده به کار رفته است ( نگا : اعراف / 183 ، انبیاء / 57 ،
طارق / 15 و 16 ) . « دینِ الْمَلِکِ » : آئین و قانون شاه . گویا در قانون
مصر آن زمان ، جزای دزد ، زدن او و اخذ غرامت معادل دو برابر اشیاء مسروقه
از وی بوده است . « مَا کَانَ لِیَأْخُذَ . . . إِلاّ أن یَشَآءَ اللهُ » :
اگر خواست خدا نبود ، یوسف نمی‌توانست برابر قانون شاه ، برادرش را
بازداشت کند . یعنی : این خدا بود که برادران یوسف را واداشت که بگویند :
سزای دزد بنده کردن او است . « إِلاّ أَن یَشَآءَ اللهُ » : این استثناء
بیانگر این است که با وجود مقرّرات موجود ، اگر خدا می‌خواست کار شدنی بود ،
و یا این که برابر مقرّرات موجود کار نشدنی بود ، ولی خدا چاره‌سازی کرد و
اراده او مشکل را برطرف نمود . « فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ » :
بالاتر از هر دانائی ، داناتری است . بالاتر از هر فرزانه‌ای ، فرزانه‌تری
وجود دارد که خدا است .
سوره یوسف آیه 77
متن آیه :
قَالُواْ إِن یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَّهُ مِن قَبْلُ فَأَسَرَّهَا
یُوسُفُ فِی نَفْسِهِ وَلَمْ یُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنتُمْ شَرٌّ
مَّکَاناً وَاللّهُ أَعْلَمْ بِمَا تَصِفُونَ
ترجمه :
(
برادران یوسف ) گفتند : اگر ( بنیامین ) دزدی کند ( جای شگفت نیست ، که آن
را از سوی مادر به ارث برده است ) و برادرش ( یوسف نیز که هر دو از یک
مادرند ) قبلاً دزدی کرده است . یوسف ( از این سخن سخت ناراحت شد ، ولی )
ناراحتی را در درون خود پنهان کرد و نگذاشت از آن مطلع شوند . ( امّا در
دل ) گفت : شما مقام و منزلت بدی ( در پیشگاه خدا ) دارید ( چرا که برادر
خود را از پدر دزدیدید و او را به چاه انداختید و از پدرتان نافرمانی کردید
و بدو دروغ گفتید و هنوز که هنوز است کینه او را به دل دارید و اینک هم وی
را دزد می‌نامید ) و خدا ( از هرکسی ) آگاه‌تر از چیزی است که بیان
می‌دارید ( و به من نسبت می‌دهید ) .
توضیحات :
«
أَسَرَّهَا » : آن را به دل گرفت و پنهانش کرد . مرجع ضمیر ( ها ) واژه (
مَقالَة ، حَزازَة ، نِسْبَة السَّرِقَة . . . ) مفهوم از مقام و کلام
پیشین است . یا این که ( إِجابَة ) باشد . در این صورت معنی چنین می‌شود :
پاسخ ایشان را نداد و آن را در دل نهان داشت ، و یا این که ضمیر ( ها )
متوجّه جمله ( أَنتُمْ شَرٌّ مَّکَاناً . . . ) است . « لَمْ یُبْدِهَا » :
آن را آشکار نکرد . « مَکاناً » : مکانت و منزلت . جاه و مقام . تمییز است
. « تَصِفُونَ » : وصف می‌کنید . بر می‌شمرید .
سوره یوسف آیه 78
متن آیه :
قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَیْخاً کَبِیراً
فَخُذْ أَحَدَنَا مَکَانَهُ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
گفتند
: ای عزیز ( مصر ! ) ، او پدر پیر بزرگواری دارد ، یکی از ما را به جای او
بگیر ( و به بندگی بپذیر ، و بدین وسیله نیکی خود را در حق ما به اتمام
برسان ) که ما تو را از نیکوکاران می‌بینیم .
توضیحات :
« الْعَزِیز » : ( نگا : یوسف / 30 ) . « شَیْخاً » : پیر . « کَبِیراً » : بزرگوار . ارجمند . کهنسال .
سوره یوسف آیه 79
متن آیه :
قَالَ مَعَاذَ اللّهِ أَن نَّأْخُذَ إِلاَّ مَن وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِندَهُ إِنَّا إِذاً لَّظَالِمُونَ
ترجمه :
گفت
: پناه بر خدا که ما ( این کار را بکنیم و ) غیر از آن کس را بگیریم که
کالای خود را نزد او یافته‌ایم . ما ( اگر چنین کنیم ) در آن صورت ( بیگناه
را به جای گناهکار گرفته و ) از زمره ستمکاران خواهیم بود .
توضیحات :
«
مَعَاذَ اللهِ » : پناه بر خدا . واژه ( مَعاذ ) مصدر میمی و مفعول مطلق
فعل محذوفی است و به مفعول خود اضافه شده است . تقدیر چنین می‌شود : نعُوذُ
بِاللهِ مَعاذاً .
سوره یوسف آیه 80
متن آیه :
فَلَمَّا اسْتَیْأَسُواْ مِنْهُ خَلَصُواْ نَجِیّاً قَالَ کَبِیرُهُمْ
أَلَمْ تَعْلَمُواْ أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُم مَّوْثِقاً
مِّنَ اللّهِ وَمِن قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ
الأَرْضَ حَتَّىَ یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللّهُ لِی وَهُوَ
خَیْرُ الْحَاکِمِینَ
ترجمه :
هنگامی که ( از آزادی
بنیامین ) کاملاً ناامید شدند ، به کناری رفتند و با یکدیگر نهانی به
گفتگو و رایزنی پرداختند . بزرگ آنان گفت : مگر نمی‌دانید که پدرتان از شما
پیمان مؤکّد با سوگند به خدا گرفته است ( که برادرتان را سالم بدو
برگردانید ؟ ) و ( به یاد ندارید که ) پیش از این درباره یوسف کوتاهی
کرده‌اید ؟ پس ( به چه روئی اکنون به سوی او برگردیم ؟ ! ) . من از سرزمین
( مصر ) حرکت نمی‌کنم تا پدرم به من اجازه ( خروج از آن و برگشت به کنعان
را ) ندهد ، یا خدا در حق من داوری نکند و فرمان نراند ( و با مرگ من یا
آزادی بنیامین ، کار را یکسره نسازد ) و او بهترین داور و فرمانده است ( و
جز به حق فرمان نراند و جز به عدل داوری نکند ) .
توضیحات :
«
إِسْتَیْئَسُوا » : بسیار مأیوس و ناامید شدند . « خَلَصُوا » : از مردم
دور شدند و با یکدیگر خلوت کردند . « نَجِیّاً » : نجواکنندگان . پنهانی .
گفتگو کنندگان . این واژه برای مفرد و جمع یکسان به کار می‌رود ( نگا :
مریم / 52 ) . در اینجا به صورت جمع به کار رفته و حال است . « وَ مِن
قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِی یُوسُفَ » : قبلاً درباره یوسف کوتاهی کرده‌اید .
حرف ( و ) حالیّه است و واژه ( ما ) زائد می‌باشد . « فَرَّطتُمْ » : قصور
و کوتاهی کرده‌اید . « فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ » : پس از این سرزمین حرکت
نمی‌کنم . « یَحْکُمَ » : داوری می‌کند و فرمان می‌راند . « الْحَاکِمِینَ
» : داوران . فرماندهان .
سوره یوسف آیه 81
متن آیه :
ارْجِعُواْ إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُواْ یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ
سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلاَّ بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ
حَافِظِینَ
ترجمه :
شما به پیش پدرتان برگردید و
بگوئید : ای پدر ! پسرت دزدی کرده است ( و در برابر آن بنده گشته است و به
اسارت رفته است ) و گواهی نمی‌دهیم مگر به آنچه ( از دزدی بنیامین با چشم
خود دیده‌ایم و بر آن ) مطلع شده‌ایم ، و ما ( در آن هنگام که با تو پیمان
بسته‌ایم نمی‌دانستیم که او دزدی می‌کند . چرا که ) از غیب خبر نداشته‌ایم (
و راز نهان در پشت پرده غیب جهان را جز یزدان نمی‌داند ) .
توضیحات :
«
مَا شَهِدْنا إِلاّ بِمَا عَلِمْنَا » : گواهی نداده‌ایم مگر بر آنچه
خودمان در مصر دیده و بر آن اطّلاع پیدا کرده‌ایم . شاید هم منظور این باشد
که ای پدر ! اگر نزد تو گواهی داده‌ایم و تعهّد نموده‌ایم که برادرمان را
می‌بریم و باز می‌گردانیم به خاطر این بوده است که ما از باطن او خبر
نداشته و غیب نمی‌دانسته‌ایم تا بدانیم سرانجام کار او به کجا می‌کشد و
مثلاً وی دزدی می‌کند . « مَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ » : ما آگاه از
غیب نبوده‌ایم .
سوره یوسف آیه 82
متن آیه :
وَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیْرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ
ترجمه :
و
از ( اهالی ) شهری که ما در آن بوده‌ایم ( که مصر است ) و از کاروانی که
با آن ( به کنعان ) برگشته‌ایم بپرس ( تا بیگناهی ما برای تو ثابت شود ) و
ما تأکید می‌کنیم که راستگوئیم ( و جز حقیقت نمی‌گوئیم ) .
توضیحات :
«
إسْأَلِ الْقَرْیَةَ » : از اهالی شهر بپرس . مضاف محذوف است که ( اهل )
است . یعنی : إِسْأَلْ أَهْلَ الْقَرْیَةَ . « الْقَرْیَةَ » : شهر ( نگا :
بقره / 58 ، انعام / 123 ، اعراف / 94 ) . « الْعِیرَ » : کاروان .
قافله .
سوره یوسف آیه 83
متن آیه :
قَالَ
بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللّهُ
أَن یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ
ترجمه :
(
بقیّه برادران به کنعان برگشتند و پدرشان را از ماجرا باخبر کردند و او )
گفت : بلکه نفس ( امّاره ) کار زشتی را در نظرتان آراسته است ( و شما را
دچار آن کرده است . این کار شما ، و امّا کار من ، ) صبر جمیل است ، (
صبری که جزع و فزع ، زیبائی آن را نیالاید ، و ناشکری و ناسپاسی ، اجر آن
را نزداید و به گناه تبدیل ننماید ) . امید است که خداوند همه آنان را به
من باز گرداند . بیگمان او کاملاً آگاه ( از حال من و حال ایشان بوده و )
دارای حکمت بالغه است ( و کارهایش از روی حساب و فلسفه است ) .
توضیحات :
« سَوَّلَتْ » : زینت داده است و آراسته و پیراسته کرده است ( نگا : یوسف / 18 ) .
سوره یوسف آیه 84
متن آیه :
وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ
ترجمه :
و
از فرزندانش روی برتافت و گفت : ای وای بر من ! بر ( دوری ) یوسف ( من ! )
و ( از بس که گریست ، ) چشمانش از اندوه سفید ( و نابینا ) گردید ، و او
اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشم خود ( بر فرزندان ) را قورت می‌داد
.
توضیحات :
« یَآ أسَفَا ! » : فسوسا و دریغا ! حرف
الف آخر ( أَسَفا ) به جای ( ی ) ضمیر است . « إبْیَضَّتْ » : سفید گردید .
نابینا شد . سیاهی چشمان از اشکهای فراوان سفید گردید و اشکها پرده‌ای بر
چشمها کشید . « کَظِیمٌ » : فعیل به معنی مفعول ، یعنی : پر از خشم بر
فرزندان . یا فعیل به معنی فاعل است ، یعنی : فرو خورنده خشم .
سوره یوسف آیه 85
متن آیه :
قَالُواْ تَالله تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضاً أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ
ترجمه :
گفتند
: ( ای پدر ! ) به خدا سوگند ! آن قدر تو یاد یوسف می‌کنی که مشرف به مرگ
می‌شوی یا ( می‌میری و ) از مردگان می‌گردی . ( خویشتن را بپا و به خود و
به ما ترحّم فرما و از غم و اندوه بکاه ) .
توضیحات :
«
تَفْتَؤُاْ تَذْکُرُ » : پیوسته به خاطر می‌آوری و همیشه یاد می‌کنی . در
اصل ( لا تَفْتَؤُاْ ) است و عربها حرف ( لا ) را گاهی از اوّل (
تَفْتَؤُاْ ) حذف می‌نمایند و به معنی ( لا تَزالُ ) به کار می‌برند . «
حَرَضاً » : مصدر است و به معنی نزدیک شدن به مرگ است و در اینجا برای
مبالغه و مراد شخص مشرف به مرگ است . « الْهَالِکِینَ » : مردگان .
تباه‌شدگان .
سوره یوسف آیه 86
متن آیه :
قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ
ترجمه :
گفت
: شکایت پریشان حالی و اندوه خود را تنها و تنها به ( درگاه ) خدا می‌برم ،
( و فقط به آستان خدا می‌نالم و حلّ مشکل خود را از او می‌خواهم ) و من
از سوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید .
توضیحات :
«
إِنَّمَا » : تنها . فقط . « أَشْکُواْ » : شِکْوه می‌کنم . شکایت
می‌نمایم . در رسم‌الخطّ قرآنی الف زائدی در آخر دارد . « بَثّ » : پریشانی
. پراکندگی خاطر . « حُزْن » : غم و اندوه . « أَعْلَمُ مِنَ اللهِ . . .
» : مراد آگاهی یعقوب از زنده بودن یوسف به سبب وحی آسمانی است ( نگا :
تفسیر آلوسی ، الواضح ، شربینی ، کبیر ) .
سوره یوسف آیه 87
متن آیه :
یَا بَنِیَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلاَ
تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ
إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ
ترجمه :
ای
فرزندانم ! بروید و ( در مصر همراه برادر مهتر خود ) به دنبال یوسف و
برادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید ، چرا که از رحمت خدا جز کافران
ناامید نمی‌گردند . ( من احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است ) .
توضیحات :
«
تَحَسَّسُوا مِنْ » : جستجو کنید . پرس و جو نمائید . « لا تَیْأَسُوا » :
ناامید مشوید . مأیوس نگردید . « رَوْح » : رحمت خدا . « الْقَوْمُ
الْکافِرُونَ » : مردمان ناباور .
سوره یوسف آیه 88
متن آیه :
فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَیْهِ قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا
وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا
الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ
ترجمه :
(
فرزندانش فرمان او را گردن نهادند و رهسپار مصر شدند ) و چون به پیش یوسف
رفتند گفتند : ای عزیز ( مصر ! ) ما را و خاندان ما را اندوه فرا گرفته است
و ( جسم و روح ما را زیان رسیده است و برای خرید مواد غذائی ) کالای اندکی
با خود آورده‌ایم ( که گمان نمی‌رود از ما پذیرفته گردد و چیزی که مورد
نیاز ما است با آن خریداری شود . بیا و ) بر ما ببخش و بار و کالای ما را (
بدان اندازه که نیازمندیم ) به تمام و کمال بده بیگمان خداوند بخشندگان
را ( به بهترین وجه ) جزا می‌دهد .
توضیحات :
«
مَسَّنَا » : به ما رسیده است . به ما دست داده است . « أَهْلَنَا » :
خاندان ما . عشیره و قبیله ما . « الضُّرُّ » : زیان . شدّت و سختی . کمی و
کاستی و ضعف مالی یا جسمی و یا روحی ( نگا : انعام / 17 ، یونس / 12 و
107 ) . « مُزْجاة » : مردود و ناپذیرفتنی . کنایه از چیز ناچیز و اندک
است . این واژه از ماده ( زجو ) و اسم مفعول مصدر ( إِزْجاء ) می‌باشد (
نگا : نور / 43 ) . « تَصَدَّقْ » : صدقه کن . ببخش ( نگا : بقره / 280 ،
نساء / 92 ، مائده / 45 ) .
سوره یوسف آیه 89
متن آیه :
قَالَ هَلْ عَلِمْتُم مَّا فَعَلْتُم بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنتُمْ جَاهِلُونَ
ترجمه :
(
مِهر برادری در دل یوسف بجنبید و خواست خویشتن را به آنان بشناساند .
سرزنش‌کنان بدیشان ) گفت : آیا بدان گاه که ( یوسف را به چاه انداختید ، و
پس از او اذیّت و آزارها به بنیامین رساندید و او را در فراق برادر داغدار
نمودید ) ، از روی نادانی ( جوانی ) نسبت به یوسف و برادرش می‌دانید چه (
عمل زشت و ناپسندی ) کردید ؟
توضیحات :
« إِذْ
أَنتُمْ جَاهِلُونَ » : بدان گاه که نادان بودید . مراد زمان غرور و کلّه
شقی جوانی است . ضمناً اشاره‌ای به عفو و بزرگواری یوسف و ارشاد برادران به
توبه و استغفار را نیز دربر دارد .
سوره یوسف آیه 90
متن آیه :
قَالُواْ أَإِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَاْ یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی
قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیِصْبِرْ فَإِنَّ
اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
گفتند
: آیا تو واقعاً یوسف هستی ؟ گفت : من یوسفم و این برادر من است . به
راستی یزدان بر ما منّت گذارده است ( زیرا که ما را از بلاها رهانیده و
دوباره بهم رسانیده و سلامت و قدرت و عزّت بخشیده است ) . بیگمان هرکس (
خدا را پیش چشم دارد و از او بترسد و ) تقوا پیشه کند و ( در برابر
گرفتاریها و مصیبتها ) شکیبائی و استقامت ورزد ( خداوند پاداش او را خواهد
داد ) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضائع نمی‌گرداند .
توضیحات :
«
هَذَا أَخِی » : این برادر من است . ذکر این جمله با وجود آشنائی برادران
با بنیامین اشاره به این دارد که او نیز مثل من مورد ستم و آزار شما قرار
گرفته است .
سوره یوسف آیه 91
متن آیه :
قَالُواْ تَاللّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّهُ عَلَیْنَا وَإِن کُنَّا لَخَاطِئِینَ
ترجمه :
گفتند
: به خدا سوگند ! خداوند تو را ( به سبب پرهیزگاری و شکیبائی و نیکوکاری )
بر ما برگزیده و برتری داده است ، و ما بیگمان ( در کاری که در حق تو و
برادرت روا داشته‌ایم ) خطاکار بوده‌ایم .
توضیحات :
«
ءَاثَرَکَ » : تو را ترجیح و تفضیل داده است . تو را اختیار نموده و
برگزیده است ( نگا : طه / 72 ، نازعات / 38 ) . « إِنْ » : بیگمان .
یقیناً . از حروف مشبّهةٌ بالفعل و مخفّف از ( إِنَّ ) مثقّله است . « وَ
إِنْ » : حرف واو ، حالیّه است .
سوره یوسف آیه 92
متن آیه :
قَالَ لاَ تَثْرَیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ
ترجمه :
(
یوسف پاسخ داد و ) گفت : امروز هیچ گونه سرزنش و توبیخی نسبت به شما در
میان نیست ( و بلکه از شما در می‌گذرم و برایتان طلب آمرزش می‌نمایم . ان
شاءالله ) خداوند شما را می‌بخشاید ، چرا که او مهربانترین مهربانان است ( و
مغفرت و مرحمت خود را شامل نادمان و توبه‌کاران می‌نماید ) .
توضیحات :
« تَثْرِیبَ » : برشمردن گناهان کسی . در اینجا مراد لومه و عتاب ، و توبیخ و تنبیه است .
سوره یوسف آیه 93
متن آیه :
اذْهَبُواْ بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ
ترجمه :
(
پس از آن ، یوسف از حال پدر پرسید . وقتی که از اوضاع و احوال او آگاه
گردید ، بدیشان گفت : ) این پیراهن مرا با خود ( به کنعان ) ببرید و آن را
بر چهره او بیندازید تا ( نشانی بر پیدا شدن من بوده و روشنی بخش دل و
دیده‌اش شود و دوباره ) بینا گردد ( و پرده تاریک غم و اندوه از جلو چشمانش
بزداید و خرّم و خندانش نماید ) و همه خانواده خود را به نزد من بیاورید
.
توضیحات :
« قَمِیص » : پیراهن . « یَأْتِ
بَصِیراً » : بینا می‌گردد . ( یَأْتِ ) در اینجا به معنی ( یَصیرُ ) است .
در این صورت ملحق به افعال ناقصه است و ( بَصیراً ) خبر آن است . یا این
که معنی چنین است : او بینا به پیش من می‌آید . در این صورت ( بَصیراً )
حال است . ناگفته نماند که یعقوب چه حقیقةً کور شده باشد و برابر وحی
آسمانی ، یوسف پیراهن خود را جهت بازیابی بینائی به کنعان فرستاده باشد ، و
یا این که تنها سوز فراق چشمان او را کم سو نموده باشد و مژده یوسف گم
گشته ، دیدگان را نور و جسم را زور بخشیده باشد ، مانعی در میان نیست .
سوره یوسف آیه 94
متن آیه :
وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلاَ أَن تُفَنِّدُونِ
ترجمه :
هنگامی
که کاروان ( از مصر به سوی شام ) حرکت کرد ، پدرشان ( به کسانی که پیش او
بودند ) گفت : اگر مرا بی‌خرد و بی‌مغز ننامید ، ( به شما می‌گویم ) من
واقعاً بوی یوسف را می‌بویم ! .
توضیحات :
«
فَصَلَتْ » : جدا شد . حرکت کرد . « لاَجِدُ » : واقعاً احساس می‌کنم . به
حقیقت می‌یابم . « ریحَ » : رائحه . بو . « تُفَنِّدُونِ » : مرا کوتاه فکر
و کم‌خرد می‌نامید . از ماده ( فند ) به معنی تباهی رأی و ضعف عقل . «
لَوْ لآ أَن تُفَنِّدُونِ » : اگر مرا بی‌خرد و بی‌فکر ندانید . جمله
شرطیّه است و جواب آن می‌تواند ( إِنّی لاَجِدُ ریحَ یُوسُفَ ) باشد ، که
معنی آن گذشت ، و یا این که جواب آن محذوف بوده و مثلاً ( لاَنْبَأْتُکُمْ
عَن یُوسُفَ بِأَکْثَرَ مِنَ الشُّعُورِ وَ الْوِجْدانِ ) باشد . یعنی :
بیش از احساس و دریافت درون درباره یوسف به شما می‌گفتم و از او خبر
می‌دادم . یا این که جمله ( لَوْلا أَن تُفَنِّدُونِ ) به معنی إِلاّ
أَنَّکُمْ تُفَنِّدُونِ . یا : لَوْلاهُ لَصَدَّقْتُمُونِی می‌باشد . یعنی :
امّا شما مرا ابله و گول می‌دانید . اگر چنین نبود تصدیقم می‌کردید .
سوره یوسف آیه 95
متن آیه :
قَالُواْ تَاللّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلاَلِکَ الْقَدِیمِ
ترجمه :
( اطرافیان بدو ) گفتند : به خدا قسم ! بیگمان تو در سرگشتگی قدیم خود هستی ( و بر بال خیالات و خرافات در پروازی ) .
توضیحات :
«
ضَلالِکَ الْقَدِیمِ » : گمراهی پیشین ( نگا : یوسف / 8 ) . مراد افراط
در محبّت یوسف و اعتقاد به زنده‌بودن او و امید به دیدار و بسر رسیدن هجران
است .
سوره یوسف آیه 96
متن آیه :
فَلَمَّا
أَن جَاء الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً قَالَ
أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ
ترجمه :
هنگامی
که ( پیک ) مژده‌رسان بیامد و پیراهن را بر چهره‌اش افگند ، ( چشمان
یعقوب ) بینا گردید ( و نور سرور ، به دیدگانش روشنی بخشید . یعقوب به
حاضران ) گفت : مگر به شما نگفتم : که از سوی یزدان ( و در پرتو وحی رحمان )
چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید ؟
توضیحات :
«
الْبَشِیرُ » : مژده‌رسان . « اِرْتَدَّ » : برگشت . شد . این فعل می‌تواند
ملحق به افعال ناقصه بوده و به معنی ( صارَ ) به کار رود . یا این که فعل
تامّه است و معنیِ ( به حالت اوّلیّه خود برگشت ) می‌دهد . در صورت اوّل ،
واژه ( بَصیراً ) خبر ( إِرْتَدَّ ) و در صورت دوم ، حال است . « إِنّی
أَعْلَمُ . . . » : ( نگا : یوسف / 68 و 86 ) .
سوره یوسف آیه 97
متن آیه :
قَالُواْ یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ
ترجمه :
(
فرزندان یعقوب ) گفتند : ای پدر ! ( بر ما ببخشا و ) آمرزش گناهانمان را
برایمان ( از خدا ) بخواه . واقعاً ما خطاکار بوده‌ایم .
توضیحات :
« إِسْتَغْفِرْ » : طلب آمرزش کن .
سوره یوسف آیه 98
متن آیه :
قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّیَ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ
ترجمه :
گفت : از پروردگارم ، پیوسته برایتان طلب آمرزش ( گناهانتان را ) خواهم کرد . بیگمان او بخشایشگر مهربانی است .
توضیحات :
« سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ » : پیوسته برایتان درخواست آمرزش خواهم کرد . واژه ( سَوْفَ ) بیانگر استمرار در مستقبل است .
سوره یوسف آیه 99
متن آیه :
فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُواْ مِصْرَ إِن شَاء اللّهُ آمِنِینَ
ترجمه :
(
یعقوب و خاندان او رهسپار مصر شدند . یوسف تا مدخل مصر به استقبالشان
شتافت ) . هنگامی که به پیش یوسف رسیدند ، پدر و مادرش را در آغوش گرفت و (
به همه آنان ) گفت : به سرزمین مصر داخل شوید که به خواست خدا در امن و
امان خواهید بود .
توضیحات :
« ءَاوَیا إِلَیْهِ » : در بغل خود گرفت . به خود چسپاند . « ءَامِنِینَ » : کسانی که در امنیّت بسر می‌برند . حال است .
سوره یوسف آیه 100
متن آیه :
وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّواْ لَهُ سُجَّداً وَقَالَ
یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی
حَقّاً وَقَدْ أَحْسَنَ بَی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاء بِکُم
مِّنَ الْبَدْوِ مِن بَعْدِ أَن نَّزغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ
إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِّمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ
الْحَکِیمُ
ترجمه :
( کاروان داخل مصر گردید و به
منزل یوسف وارد شد ) و یوسف پدر و مادرش را بر تخت نشاند ( و به رسم مردمان
آن زمان ، در حق سران و امیران و فرمانروایان ، جملگی ) در برابرش کرنش
بردند . یوسف گفت : پدر ! این تعبیر خواب پیشین ( روزگار کودکی ) من است !
پروردگارم آن را به واقعیّت مبدّل کرد . به راستی خدا در حق من نیکیها کرده
است ، چرا که از زندان رهایم نموده است ، و بعد از آن که اهریمن میان من و
برادرانم تباهی و جدائی انداخت ، شما را از بادیه ( شام به مصر ) آورده
است . حقیقةً پروردگارم هرچه بخواهد سنجیده و دقیق انجام می‌دهد . بیگمان
او بسیار آگاه ( و کارهایش همه ) دارای حکمت است .
توضیحات :
«
الْعَرْش » : تخت . « خَرُّوا » : فرو افتادند . « خَرُّوا لَهُ سُجَّداً
» : در برابرش به سجده افتادند و کرنش بردند . مراد خم‌شدن و کرنش بردن
جهت ادای تعظیم و توقیر است ، نه به منظور عبادت و طاعت . سلام شاهان و
بزرگان ، در آن روزگاران ، سرخم کردن به سوی زمین بوده است ، همان گونه که
امروز مثلاً مصافحه ، معانقه ، دست‌بوسی ، روبوسی ، برخاستن ، و غیره ،
عادت انسانها در مکانهای مختلف است . کرنش پدر و مادر و برادران برای تکریم
یوسف ، باید به الهام خدا بوده باشد ، همان طوری که سجده فرشتگان برای آدم
، و ذبح اسماعیل به وسیله ابراهیم به فرمان وحی بوده است ( نگا : بقره /
34 ، صافّات / 102 ) . برخی معنی دیگری برای این جمله ذکر کرده و گفته‌اند
: جملگی به خاطر او برای خدا سجده بردند و شکرش را گفتند . « هَذَا
تَأْوِیلُ . . . » : ( نگا : یوسف / 4 ) . « الْبَدْوِ » : بادیه . خلاف
شهر ( نگا : حجّ / 25 ، احزاب / 20 ) . در اینجا باید مراد بادیه و
بیابان صِرف نباشد ، بلکه باید به معنی بادیه شام یا بادیه فلسطین باشد .
چرا که شهر ( کنعان ) و شهر ( بدا ) که در برخی از روایات مذکور است و مسجد
یعقوب نیز گویا در آن برجا است ، هر دو در آنجا قرار دارند ، و این با
معنی آیه ( 109 ) هم سازگار است . « نَزَغَ » : فساد کرد و تباهی انداخت .
مراد وسوسه‌کردن و تحریک نمودن برای انجام زشتیها و پلشتیها است ( نگا :
اعراف / 200 ) . « لَطِیفٌ » : دقیق در امور . چرخاننده کارها به گونه
سنجیده ( نگا : انعام / 103 ) .
سوره یوسف آیه 101
متن آیه :
رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِن تَأْوِیلِ
الأَحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِیِّی فِی
الدُّنُیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِی
بِالصَّالِحِینَ
ترجمه :
( یوسف رو به خدا کرد و
گفت : ) پروردگارا ! ( سپاسگزارم که بخش بزرگی ) از حکومت به من داده‌ای و
مرا از تعبیر خوابها آگاه ساخته‌ای . ای آفریدگار آسمانها و زمین ! تو
سرپرست من در دنیا و آخرت هستی . ( همه امور خود را به تو وامیگذارم و
خویشتن را در پناه تو می‌دارم ) . مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق
گردان .
توضیحات :
« مِنَ الْمُلْکِ » : از ملک و
حکومت ، حرف ( مِنْ ) می‌تواند تبعیضیّه باشد ، و می‌تواند زائد بوده و (
الْمُلْکِ ) مفعول باشد . یعنی ملک و حکومت را . « تَأْوِیلِ » : تعبیر . «
الأحَادِیثِ » : جمع حدیث . خوابها ( نگا : یوسف / 21 ) . « فَاطِرَ » :
آفریننده . نوآفرین . « تَوَفَّنِی » : مرا بمیران . جانم را بگیر . «
مُسْلِماً » : مسلمان . حال است . « تَوَفَّنِی مُسْلِماً » : این عبارت ،
بیانگر عبودیّت کامل و نیاز شدید به کمک خدا و طلب حسن ختام زندگی از او
است ، و تعلیمی است برای پیروان یوسف و همه مؤمنان دیگر .
سوره یوسف آیه 102
متن آیه :
ذَلِکَ مِنْ أَنبَاء الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُواْ أَمْرَهُمْ وَهُمْ یَمْکُرُونَ
ترجمه :
(
ای پیغمبر اسلام ! ) این ( داستانی را که بر تو خواندیم ) از خبرهای نهان (
در دل قرون و اعصار گذشته بسیار کهن جهان ) است که آن را به تو وحی
می‌کنیم . تو پیش آنان ( یعنی پسران یعقوب ) نبودی بدان گاه که تصمیم
گرفتند و نیرنگ نمودند ( و بر ضدّ یوسف نقشه کشیدند و طرح در انداختند .
لذا جز از طریق وحی امکان اطّلاع از آن را نداشتی ) .
توضیحات :
«
ذلِکَ » : آن . در اینجا مراد ( این ) است که داستان مذکور در سوره است . «
أَنْبَآءِ » : جمع نَبَأ ، خبرها . « الْغَیْب » : پوشیده و نهان از دید
علمی و حسّی مردمان . « وَهُمْ یَمْکُرُونَ » : در حالی که به چاره‌جوئی
نشستند و توطئه کردند و نقشه کشیدند .
سوره یوسف آیه 103
متن آیه :
وَمَا أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ
ترجمه :
بیشتر
مردم ( به سبب تصمیم بر کفر و پیروی از هوی و هوس ، به تو ) ایمان
نمی‌آورند ، هرچند که تلاش کنی ( و در راهنمائی ایشان بسیار خویشتن را زحمت
دهی ) .
توضیحات :
« وَ لَوْ حَرَصْتَ » : هرچند که
بر آن شوق و علاقه و تلاش و کوشش داشته باشی ( نگا : نساء / 129 ) . « وَ
مَآ أَکْثَرُ النَّاسِ . . . بِمُؤْمِنِینَ » : ( نگا : قصص / 56 ، سبأ /
13 ) .
سوره یوسف آیه 104
متن آیه :
وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ
ترجمه :
تو
در برابر این ( اندرز و راهنمائی ) ، پاداشی از ایشان نمی‌خواهی ، ( پس
اگر آنان نپذیرفتند غمگین مباش . چرا که دیگران اندر شکم مادر و پشت پدرند و
بدان می‌گروند ، و تنها این قرآن برای گروهی از مردمان این زمان نیامده
است . بلکه ) قرآن جز پند و اندرزی برای همه جهانیان نیست .
توضیحات :
«
إِنْ هُوَ » : آن نیست . حرف ( إِنْ ) نافیه ، و ( هُوَ ) یعنی : قرآن . «
ذِکْرٌ » : پند و اندرز . یادآوری ( نگا : آل‌عمران / 58 ) .
سوره یوسف آیه 105
متن آیه :
وَکَأَیِّن مِّن آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ
ترجمه :
و
چه بسیار دلائل و نشانه‌های ( دالّ بر وجود خدا ) در آسمانها و زمین وجود
دارد که آنان ( کورکورانه ) از کنارشان می‌گذرند و از پذیرش آنها روی
می‌گردانند .
توضیحات :
« کَأَیِّنْ » : چه بسیار .
چه فراوان ( نگا : آل‌عمران / 146 ) . رسم‌الخطّ آن ( کَأَیٍّ ) است . «
ءَایَةٍ » : دلائل و نشانه‌های وجود خدا ، و وحدت و قدرت و کمال دانش الله .
« یَمُرُّونَ عَلَیْهَا » : بر آنها می‌گذرند . مراد دیدن و پی‌بردن
بدانها است . « وَ هُمْ عَنْهَا مُعرِضُونَ » : در حالی که درباره آنها
نمی‌اندیشند و از آنها درس عبرت نمی‌گیرند . از آنها روی می‌گردانند و آنها
را نادیده می‌گیرند .
سوره یوسف آیه 106
متن آیه :
وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِکُونَ
ترجمه :
و اکثر آنان که مدّعی ایمان به خدا هستند ، مشرک می‌باشند .
توضیحات :
«
وَ مَا یُؤْمِنُ . . . » : بیشتر آنان از لحاظ گفتار مؤمن ، ولی با توجّه
به کردار مشرک می‌باشند . چرا که با وجود ایمان به یگانگی خدا ، پسر و دختر
به خدا نسبت می‌دهند ، و صفات خاصّ یزدان را برای انبیاء و اولیاء و صلحاء
قائل می‌شوند . مثلاً آنان را آگاه بر گذشته و حال و آینده و آنچه بوده
است و خواهد بود می‌دانند و ایشان را فریادرس در اینجا و آنجا و همه‌جا
می‌شمارند . مزار برخیها را همچون کعبه طواف می‌کنند و نذرها و قربانیها
برای بعضی اشخاص و امکنه روا می‌دارند ( نگا : توبه / 30 و 31 ، نحل / 57
، زمر / 3 ) .
سوره یوسف آیه 107
متن آیه :
أَفَأَمِنُواْ أَن تَأْتِیَهُمْ غَاشِیَةٌ مِّنْ عَذَابِ اللّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لاَ یَشْعُرُونَ
ترجمه :
آیا
از این ایمن هستند که عذاب فراگیری از سوی خدا ایشان را در برگیرد ، یا
این که قیامت به ناگاه فرا رسد و ایشان غافل و بی‌خبر باشند ؟
توضیحات :
«
غَاشِیَةٌ » : بلای همگانی و فراگیر و نابوده‌کننده . « السَّاعَةُ » :
رستاخیز . « بَغْتَةً » : ناگهانی . بدون نشانه و مقدّمه قبلی ( نگا :
انعام / 31 ) .
سوره یوسف آیه 108
متن آیه :
قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ
اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللّهِ وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ
ترجمه :
بگو
: این راه من است که من ( مردمان را ) با آگاهی و بینش به سوی خدا
می‌خوانم و پیروان من هم ( چنین می‌باشند ) ، و خدا را منزّه ( از انباز و
نقص و دیگر ناشایست ) می‌دانم ، و من از زمره مشرکان نمی‌باشم ( و کسی و
چیزی را شریک خدا نمی‌انگارم ) .
توضیحات :
«
أَدْعُو » : دعوت می‌کنم . در رسم‌الخطّ قرآنی الف زائدی در آخر دارد . «
عَلیا بَصِیرَةٍ » : با بینش و آگاهی . با بیان و حجّت واضح و آشکار ؛ نه
کورکورانه و از روی تقلید . حال ضمیر فعل ( أَدْعُو ) است . « وَ مَنِ
اتَّبَعَنِی » : و هرکس که از من پیروی کند این چنین باید باشد . واژه (
مَنْ ) می‌تواند عطف بر ذوالحال باشد ، و یا این که مبتدا بوده و خبر آن
محذوف و ( کَذلِکَ ) باشد .
سوره یوسف آیه 109
متن آیه :
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِم مِّنْ
أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَیَنظُرُواْ کَیْفَ
کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ
لِّلَّذِینَ اتَّقَواْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ
ترجمه :
(
سنّت ما در گزینش پیغمبران و گسیل آنان به میان مردمان تغییر نکرده است ، و
از جمله در انتخاب تو به عنوان خاتم‌الانبیاء نیز مرعی شده است ) و ما پیش
از تو پیغمبرانی نفرستاده‌ایم ، مگر این که مردانی از میان شهریان
بوده‌اند و بدیشان وحی کرده‌ایم . ( دستهای از انسانها بدانان گرویده و
گروهی هم از ایشان بیزاری جسته‌اند . آیا قوم تو از این بی‌خبرند که
پیغمبران نه فرشته و نه زن بوده‌اند و بلکه مردانی از شهرها بوده و در میان
مردمان همچون ایشان زندگی کرده‌اند و تنها فرق آنان با دیگران این بوده که
حاملان وحی و پیام آوران آسمانی بوده‌اند ، و بعضی راه چنین راهنمایانی را
انتخاب و به بهشت رسیده‌اند ، و برخی هم عناد ورزیده و کفر پیشه کرده‌اند و
به دوزخ واصل شده‌اند ؟ ) . مگر در زمین به گشت‌‌وگذار نمی‌پردازند تا
ببینند که سرانجام کار گذشتگان پیش از ایشان چه بوده و به کجا کشیده شده
است ؟ بیگمان سرای آخرت ، بهتر ( از سرای این جهان ) برای پرهیزگاران است
. ( ای معاندان افسار گسیخته و آرزوپرستان سرگشته ! ) آیا خرد و اندیشه
خویش را به کار نمی‌اندازید ( و نمی‌دانید که هستی خود را ناآگاهانه
می‌بازید و توشه‌ای برای آخرت فراهم نمی‌سازید ؟ ! ) .
توضیحات :
«
إِلاّ رِجَالاً » : یعنی پیغمبران همه مرد بوده‌اند ؛ نه فرشته یا جنّ یا
زن . « مِنْ أَهْلِ الْقُرَیا » : از میان اهالی شهرنشین . یعنی پیغمبران
شهرنشین بوده‌اند ؛ نه بیابانگرد و صحرانشین ، و لذا کاملاً از اوضاع و
احوال و مشکلات مادی و معنوی زندگی باخبر و مطّلع بوده و از روی شناخت به
رفع مشکلات و کار تبلیغ پرداخته‌اند . « أَفَلَمْ یَسِیرُوا . . . » : (
نگا : آل‌عمران / 137 ، انعام / 11 ) . « دَارُ الآخِرَةِ » : سرای آخرت .
دنیای دیگر . اضافه موصوف به صفت است . یعنی ( الدَّارُ الآخِرَةِ ) : (
نگا : انعام / 32 ، اعراف / 169 ) .
سوره یوسف آیه 110
متن آیه :
حَتَّى إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ
جَاءهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَن نَّشَاء وَلاَ یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ
الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ
ترجمه :
( ای پیغمبر !
یاری ما را دور از خویشتن مدان . یاری ما به شما نزدیک و پیروزیتان حتمی
است . پیش از این پیغمبران متعدّدی آمده‌اند و به دعوت خود ادامه داده‌اند و
دشمنان حق و حقیقت هم به مبارزه خاسته و مقاومت و مخالفت نموده‌اند ) تا
آنجا که پیغمبران ( از ایمان آوردن کافران و پیروزی خود ) ناامید گشته و
گمان برده‌اند که ( از سوی پیروان اندک خویش هم ) تکذیب شده‌اند ( و تنهای
تنها مانده‌اند ) . در این هنگام یاری ما به سراغ ایشان آمده است ( و لطف و
فضل ما آنان را در برگرفته است ) و هرکس را که خواسته‌ایم نجات داده‌ایم .
( بلی ! در هیچ زمان و هیچ مکانی ) عذاب ما از سر مردمان گناهکار دور و
دفع نمیگردد .
توضیحات :
« حَتّیا » : برای غایت
محذوفی است که سیاق دالّ بر آن است : لا یُغْرِرْهُمْ تَمادی ایّامِهِمْ
فَإِنَّ مَنْ قَبْلَهُمْ أُمْهِلُوا حَتّی . « إِسْتَیْأَسَ » : مأیوس و
ناامید شدند ( نگا : یوسف / 80 ) . « ظَنُّوا » : گمان بردند . انگاشتند .
« کُذِبُوا » : تکذیب شده‌اند . با آنان دروغ گفته شده است . « ظَنُّوا
أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا » : پیغمبران می‌انگاشتند که همه مردمان از جمله
مؤمنان تازه ایمان ، ایشان را تکذیب می‌کنند . مؤمنان گمان می‌بردند که
پیغمبران به دروغ بدیشان وعده نصرت و پیروزی داده‌اند . پیامبران در
طوفانیترین حالات و در لحظاتی ناپایدار و به مقتضای طبع بشری ، بی‌اختیار
به مغز آنان میگذشت که نکند وعده پیروزی خلاف از آب درآید ، و یا وعده
پیروزی مشروط به شرائطی بوده که حاصل نشده باشد ( نگا : بقره / 214 ) . «
نُجِّیَ » : فعل ماضی مجهول است . به معنی : نجات داده شده است . «
فَنُجِّیَ مَنْ . . . » : مراد نجات پیغمبران و مؤمنان است . « بَأْسُنَا »
: عذاب ما ( نگا : انعام / 43 ، 147 ، 148 ، اعراف / 4 ، 5 ، 97 ، 98 )
.
سوره یوسف آیه 111
متن آیه :
لَقَدْ کَانَ
فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُوْلِی الأَلْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثاً
یُفْتَرَى وَلَکِن تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ کُلَّ
شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
ترجمه :
به
حقیقت در سرگذشت آنان ، ( یعنی یوسف و برادران و دیگر پیغمبران و اقوام
ایماندار و بی‌ایمان ، درسهای بزرگِ ) عبرت برای همه اندیشمندان است . (
آنچه گفته شد ) یک افسانه ساختگی ( و داستان خیالی و دروغین ) نبوده ، و
بلکه ( یک وحی بزرگ آسمانی است که ) کتابهای ( اصیل انبیای ) پیشین را
تصدیق و پیغمبران ( راستین ) را تأیید می‌کند ، و ( به علاوه ) بیانگر همه
چیزهائی است که ( انسانها در سعادت و تکامل خود بدانها نیاز دارند ، و به
همین دلیل مایه ) هدایت و رحمت برای ( همه ) کسانی است که ایمان می‌آورند
.
توضیحات :
« مَا کَانَ حَدِیثاً یُفْتَرَیا » :
قرآن و از جمله این داستان ، سخنی نیست که از سوی انسانها به هم بافته شده
باشد و از اندیشه و خیال آنها سرچشمه گرفته باشد ، بلکه یک واقعیّت عینی و
جدای از یک خیال و پندار است و از هر نظر راهگشا است ( نگا : یونس / 37 و
38 ، هود / 13 و 35 ) . « تَصْدِیقَ الَّذِی . . . » : مراد این است که
قرآن تصدیق‌کننده کتابهای صحیح آسمانی پیشین است . « تَفْصِیلَ کُلِّ
شَیْءٍ » : تفصیل دهنده و شرح کننده همه چیزهائی است که مؤمن در عقیده و
عمل خود بدان نیازمند است .
فی ظلال القرآن
جزء دوازدهم
سورۀ هود و سورۀ یوسف تا آیۀ 53
رهنمودهای جزء دوازدهم
سورۀ هود مکّی است و دارای 123 آیه است
سورۀ هود همه مکّی است، برخلاف چیزی که در مصحف امیری آمده است و گفته شده است که آیه‌های ١٢ و ١٧ و ١١٤ سورۀ هود مدنی است. با مراجعه به این آیات روشن خواهد شد که آنها در جایگاه مناسب خود در روند قرآنی آمده‌اند، و در نخستین نگاه پیدا و هویدا می‌شود که روند قرآنی نمی‌تواند از آنها خالی باشد، گذشته از این که موضوعات این آیـات آنـها را جزو اصل موضوعات کلّی قلمداد و مـقرّر مـی‌نماید، موضوعاتی که متعلّق هستند به عقیده و موضعگیری مشـرکان قـریش در بــرابـر عقیده، و تأثـیرات ایـن موضعگیری در خـود پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله وسلّم و در گـروه اندک مسلمانانی که با او بوده‌اند، و چـاره‌جوئی ایـن تأثیرات توسّط قرآن یزدان.
برای مثال آیۀ ١٢ که این است:
(فَلَعَلَّکَ تَارِکٌ بَعْضَ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِیرٌ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ) (١٢)
(ای پیغمبر! برای خشنودی مشرکان تلاش مکن. آنان نـمی‌خواهـند ایمان بیاورند. اگر بـرای ارضـاء آنـان بکوشی) چه‌بسا تو برخی از چیزهائی را که به تو وحی می‌شود (از قبیل آیاتی که دربارۀ نکوهش مـعبودهای دروغین ایشـان است) فروگذ‌اری و از (تـبلیغ) آن (بـه مشرکان) دلتنگ و ناراحت شوی؟ ریرا که نکـند (آن را تکذیب کنند و مانند همیشه) بگویند: چرا گنجی رایگان بدو ارمغان نمیگردد، یا این که او با فرشته‌ای نمی‌آید (تا صحّت نبوّت وی را به ما اعلام نماید. ای پیغمبر) تو تنها بیم‌دهندۀ (کافران و مژده‌رسان مؤمنان) هستی (و وظیفۀ تو تبلیغ کلام آسـمانی است و بس) و خداوند مطّلع و مراقب هر چیزی است (و از احوال تو و احوال ایشان آگاه است و اعمال همگان را می‌پاید).
روشن است که چالش و مبارزه طلبی، و این دشمنانگی و ســرکشی قــریش بـدان انـدازه کـه سـینۀ پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم از آن به تنگ آید، و نیازمند غمخواری و غمزدائی، و محتاج تشویق به ثابت قدمی و پابرجائی بر چیزی گردد که بدو وحی می‌شود، در مکّه بوده است. در دوره‌ای از زمان انجام پذیرفته است که بـه دنـبال وفات ابوطالب و خدیجه، و پس از رخداد معراج، و جسارت مشرکان بر اذیّت و آزار پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و تقریباً توقّف دعوت آئـین اسـلام، قـرار گـرفته است. دوره‌ای بوده است که از هـمۀ دوره‌هـائی سـخت‌تر و دشوارتر بوده است که دعوت این آئین در مکّه به خود دیده است.
آیۀ ١٧ این است:
(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)
آیا کسی که دلیل و برهان روشنی (به نام فطرت و عقل سلیم) از سوی پروردگار خود دارد (و بـا نـور آن بـه آفاق و انفس مینگرد و به وجود آفریدگار جهان پی می‌برد) و گواهی از جانب خدا (به نام قرآن) به دنبال آن می‌آید (و بر صدق دریافت عقل او از جـهان، شـهادت می‌دهد و برداشت وی را تـصدیق مـی‌نماید) و قبل از قرآن (هـم جملگی کتابهای آسـمانی، ایـن راه را تأیـید کرده‌اند و در این مسیر رفته‌اند، از آن جمله تورات، یعنی) کتاب موسی که رهبر و رحمت بـوده است، (ا یـا چنین کسانی با افرادی برابــرند که بـا چشــم خـرد بـه مـلکوت جــهان نـمی‌نگرند، و به کـتابهای آسـمانی و پیغمبران الهی گوش دل فرانمی‌دهند، و جز به فکر دنـیا نبوده و گمراه بسر می‌برند و گمراه مــی‌میرند؟). آنـان (که دربارۀ کائنات می‌اندیشند و با چراغ عقل پروردگار خود را مـی‌یابند و تـاریخ انـبیاء و گذشتگان را پیش چشـم می‌دارند) بیگمان به قرآن ایمان می‌آورند (چرا که آن را با دید جهان‌بین و بینش حقگرای خویش همگام و همنوا می‌بینند). هر کس از گروهها (و طوائف گمراه که دشمن حقّ و حقیقت و ادیان و انبیاء خدایند) به قرآن ایــمان نـیاورند، میعادگاه او آتش است (و جملگی گمراهان گریزان از نـور قرآن، در آتش سـوزان دوزخ گرد می‌آیند و چه بد جایگاهی است! ای پیغمبر!) دربارۀ قرآن شکّ و گمانی به خود راه مده. قرآن حق است و از سوی پروردگارت آمده است، ولی بیشتر مردم (حقّ را نمی‌پذیرند و بـه چیزی که بـاید ایـمان داشت) ایـمان نمی‌آورند.
این هم مثل آیۀ پیشین، روشن است که از زمرۀ قرآن مکّی و رویکرد قــرآن مکّـی در رویــاروی شدن بـا مشرکان قریش است، به گواهی قرآن مبنی بر این کـه آنچه به پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پیام مـی‌شود تـنها از سـوی پروردگارش بدو وحی می‌گردد و بس، و به گواهی همۀ کتابهای آسمانی پیشین، به ویژه کـتاب موسی، و به تصدیق قرآن از سوی برخی از اهل کتاب - این کار هم در مکّه از جانب افرادی از اهل کتاب صورت گرفته است - هـمچنین مشـرکان را در برابر همچون موضعگیری تهدید کردن، و بیم دادن احزاب و گروه‌های ایشان به آتش دوزخ، و تشویق پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بـه ثابت قدمی و پابرجائی بر حقّ و حقیقتی که با خدا بـه ارمغان آورده است، و سست و ناامید نشدن او از این که مشرکان جلو پیشرفت دعوت اسلامی را گرفته‌اند و با آن رو در رو ایستاده‌اند، و دشمنانگی اکثر مردمان مکّه و قبائل پیرامون مکّه با آئین اسلام، اینها هم، دالّ بر مکّی بودن این آیه است ... ذکر کتاب موسی شبهه‌ای تولید نمی‌کند و دالّ بر مدنی بودن این آیه نیست،. چه این آیه خطاب به بنی‌اسرائیل نیست. همچنین این آیه بنی‌اسرائیل را به چالش و مبارزه نـمی‌خوانـد - همان گونه که در قرآن مدنی حال چنین است - بلکه این آیه استشهاد به تصدیق اسلام از سوی برخی از آنان، و گواه کردن کتاب موسی علیه السّلام بر صدق چیزی است کـه محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم با خود به ارمغان آورده است ... این امور هم بیشتر همآوا با موقعیّتی است که در این دورۀ تنگ و سخت مکّه پیش آمده است، و با مقتضیات واضح آن همخوانی کاملی دارد.
آیۀ 114 نـیز در روند غمزدائی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بـا درگیـریها و کشمکشهائی است که قبلاً با موسی انجام پذیرفته است. همچنین این آیه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مؤمنان با او را به استقامت می‌خواند، و از ایشان می‌خواهد به ستمگران، یعنی مشـرکان، تکـیه نکنند، و از نـماز و شکیبائی در رویاروئی با ایـن دورۀ سـخت و دشوار زمان، یاری جویند ... آیه‌ها این چنین پیاپی می‌آیند و ردیف می‌شوند:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)
ما کتاب (آسمانی تورات) را به مـوسی دادیـم و سـپس دربــارۀ آن (از سـوی پـیروان در تفسیر و معنی آن بــرحسب اهــواء و شــهوات ایشــان اخـتلاف شـد (و بسیاری از حقّ به دور گشتند و دسته دسته و پراکنده شدند) و اگر سخن پروردگارت از پیش بـر این نـرفته بود (که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تـا روز رستاخیز به تأخیر انداخته شود) دربارۀ چیزی که در آن اختلاف پیدا کرده بودند (با تـمییز حقّ از بـاطل، و بـرجـای داشتن محقّ و نـابود کـردن مـبطل) داوری می‌شد (و مسألۀ کفر و نفاق خاتمه می‌یافت، چرا کـه از ترس نابودی آنی، اختیار که رمـز تکـامل و پیشرفت است از میان برمی‌خاست و جبر مطلق بر جامعه حاکم می‌شد. امّا چون مجازات آنی مخالف سرشت انسـانی است، خدا چنین نکرد). آنان (که تورات را از پدران خود به ارث برده‌اند) دربارۀ کتاب (آسمانی خود) به شکّ و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند (و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند). پروردگارت حتماً (پـاداش و پـادافره) اعمال همگان را بی کم و کاست می‌دهد و او آگاه از هـر آن چیزی است که مـی‌کنند. بنابراین، همانگونه که فرمان یافته‌ای (در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و پیکار و پـیاده کـردن تـعلیمات قـرآن) اسـتقامت کن هـمراه کسانی که (از کفر و شرک دست کشیده‌اند و) با تو (به سوی خدا) برگشته‌اند و (ایمان آورده‌انـد، و از حدود قوانین خدا) تجاوز نکنید (و از جـاده اعتدال بـه کنار نروید و راه افراط و تفریط مپوئید) چرا که خدا میبیند چیزی را که می‌کنید (پس مواظب پندار و گفتار و کردار خود باشید) و به کافران و مشرکان تکیه مکنید (که اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد، و (بـدانـید که) جز خدا دوستان و سرپرستانی ندارید (تا بتوانـند شما را در پناه خود دارند و شرّ و بلا و زیان و ضرر را از شــما بـه دور نمایند) و پس از (تکیه بـر کـافران و مشرکان، دیگر از سوی خدا) یاوری نـمی‌کردید و (بـر دشمنان) پیروز گردانده نمی‌شوید. در دو طـرف روز که وقت نماز صبح و عصر است) و در اوائل شب (کـه وقت نماز مغرب و عشاء است) چنان که بـاید نـماز را بجای آوریــد. بیگمان نـیکیها (و از جمله نـمازهای پـنجگانه) بـدیها را از مـیان مـی‌برد. بیگمان در ایـن (سفارشها و قانونهای آسمانی) اندرز و ارشاد کسانی است که پند می‌پذیرند و خدای را یاد می‌کنند و بـه یـاد می‌دارند. و (در برابر سـختیهای چیزهائی کـه بـه تو دستور داده شده است) شکیبائی کن که خداوند پاداش نیکوکاران را ضائع نخواهد کرد (و رنج آنان را در دنیا و آخرت هدر نخواهد داد).
روشن است که آیۀ ١١4 تکّه‌ای از روند قرآنی مکّی از لحاظ موضوع و فضا و عبارت است.
*
سراسر سورۀ هود پس از سورۀ یـونس نـازل گـردیده است. سورۀ یونس نیز به دنبال سورۀ اسراء نازل شده است. این امر نشانه‌های دوره‌ای از زمان را مشـخّص می‌سازد که سورۀ هود در آن نازل گردیده است. ایـن دوره از زمان همان گونه که گفتیم در تاریخ دعـوت در مکّه تنگ‌ترین و سخت‌ترین دوره از ادوار است. پیش از این دوره از زمان، ابوطالب و خدیجه وفات کردند. مشرکان بر انجام کارهائی جسارت یافتند که در زمان زندگانی ابوطالب جسارت آنها را نداشتند. مخصوصاً پس از رخداد معراج و شگـفتی آن، و تـمسخر کـردن مشرکان به آن، و مرتدّ شدن برخی از مسلمانانی کـه پیش از قضیّۀ معراج ایمان آورده بودند، و دور افتادن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از خدیجه رضی الله عـنها در زمانی کـه قریشیان بر او و بر دعوت او جسارت پـیدا کـردند، و همچنین جنگی که بر ضدّ او و بر ضدّ دعوت او اعلان شده بود به سخت‌ترین مرحله و به آخرین درجه خـود رسید، جلو حرکت دعوت گرفته شد تا بدانجا که در مکّه و پیرامون آن یک نـفر هـم بـه اسـلام نـمی‌گروید و نمی‌پیوست ... این امر اندکی پیش از آن بود که خدا با بیعت عقبۀ یک و عـقبۀ دو در رحـمتی بر روی او و مسلمانان اندکی که در خدمت او بودند بگشاید.
ابن اسحاق گفته است:
آنگاه خدیجه دختر خویلد و ابوطالب هـر دو در یک سال وفات کردند. مصیبتها بـر پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بـا وفات خدیجه که مددکار راستین او بود و درد دل خود را با وی می‌گفت، و با وفات عمویش ابوطالب که یاور و پناهگاه او در کار و بار زندگی، و محافظ و مدافع او در برابر قومش بود، پیاپی گردید. سیلاب بلاها سه سال پیش از هجرت پیغمبر هصلّی الله علیه وآله وسلّم به مدینه به سویش سرازیر شد. هنگامی که ابوطالب وفات یـافت اذیّت و آزار قریش به‌گونه‌ای متوجّه پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم شد که هرگز پیش از وفات ابوطالب، قریش جسارت آن را به خود نمی‌داد. تا آنجا که ابلهی از ابلهان قریش در راه به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم رسید و بر سر مبارک او خاک ریخت. ابن‌اسحاق گفته است:
هشام پسر عروه از پدرش عروه پسر زبیر برایم روایت کرده است و گفته است: وقتی که آن ابله بر سر مبارک پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم خاک پاشید، پیغبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم بـه خانه‌اش برگشت و خاک هنوز بالای سر او مانده بود. یکی از دخترانش بلند شد و گریه‌کنان خـاک را پـاک کرد. پیغمبـر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم بدو فرمود:
(لاتبکی یا بنیة , فإن الله مانع أباک).
دختر عزیزم گریه مکن، چه خدا پدرت را مـی‌پاید و از دیگران مصون می‌نماید.
درضمن کلام فرمود:
(ما نالت منی قریش شیئا أکرهه حتى مات أبو طالب ).
قریش هیچگونه کاری با من نکرد که آن را نپسندم تـا وقتی که ابوطالب مرد.
مقریزی در کتاب «امتاع الأسماع« گفته است:
با مرگ ابوطالب و خدیجه مصیبت بزرگی گـریانگیر پیغـمبر خدا صلِّ الله علیه و آله وسلّم گــردید. پــیغمبر صلِّ الله علیه و آله وسلّم آن سال را «عام‌الحزن« یعنی سال غم و اندوه نامید و فرمود:
(ما نالت منی قریش شیئا أکرهه حتى مات أبو طالب ).
قریش هیچگونه کاری با من نکرد که آن را نپسندم تـا وقتی که ابوطالب مرد.
زیــرا در مــیان قبیله و عـموهایش حـمایت کننده و دفاع‌کننده‌ای جز ابوطالب برای او نبود.
در این دوره از زمان، سورۀ هود و پیش از آن سوره یونس، و پیش از آن دو سوره، سورۀ اسـراء و سوره فرقان نازل گردید. همۀ این سوره‌ها قالب این دوره را دارنــد و از چــالش و دست‌درازی قــریش سـخن می‌رانند.[1]
نشانه‌ها و فضا و سایه روشنهای این دوره از زمان، در فضای سوره و سایه روشنها و موضوعات آن هویدا و پیدا است) به ویژه چیزی کـه مـربوط به ثـابت قدم و استوار نگـاه داشـتن پـیـغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و کسانی کـه در خدمت او بودند، بر حقّ و حقیقت است، یا مربوط بـه غمخواری و غمزدائی از دل مبارک پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم است و تلاش می‌شود که دل مبارک او را از وحشت و شدت و غربتی که در جامعۀ جاهلی بر او می‌تازند، پـاک و زدوده کند.
قالب این دوره و مقتضیات آن در نشانه‌های برجستۀ چندی از سوره خودنمائی می‌کند. بـه بـرخـی از ایـن نشانه‌ها اشاره می‌کنیم:
ا- از جملۀ این نشانه‌ها این است که سورۀ هود جنبش عقیدۀ اسلامی را در سراسر تـاریخ بشـری، از زمـان نوح علیه السّلام تا روزگار محمد لّی الله علیه و آله وسلّم عـرضه مـی‌دارد، و مقرّر می‌نماید که عقیده بر حقائق بنیادین یکتائی استوار و پایدار است، و آن پرستش یزدان یگانۀ جهان بدون هرگونه انبازی، و بندگی او بدون هرگونه منازعی، و در این پرستش و بندگی در چـرخش و گـردش درازنـای تاریخ فقط از پیغمبران یزدان فرمان را دریافت کـردن است. باید به این هم اعتقاد داشت که این جهان سرای آزمایش است نه سرای سزا و جزا . چرا که سزا و جـزا در آخرت است، و یزدان به انسان آزادی داده است که در این دنیا هدایت یا ضلالت را گزیند، و این آزادی است که ملاک آزمایش است.
محمد صلّی‌الله علیه و آله وسلّم با خود کتابی را به ارمغان آورده است که:
(کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ) (١)
کتاب بزرگواری که آیه‌های آن (تـوسّط خدا) منظّم و محکم گردیده است (و لذا تنـاقض و خلل و نسخی بدان راه ندارد) و نیز آیات آن از سوی خداوند (جهان) شرح و بیان شـده است کــه هـم حکیم است و هـم آگاه (و کارهایش از روی کاردانی و فرزانگی انجام می‌پذیرد). (هود/ 1)
مضمون اساسی این کتاب نیز چنین است:
(أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ (٢) وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ (٣) إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤)
(ای پیغمبر! بدیشان بگو:) این که جز خدا را نپرستید. بیگمان من از سوی خدا بـیم‌دهندۀ (کافران بـه عذاب دوزخ) و مژده دهندۀ (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم، و این که از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند (به سبب استغفار صادقانه و توبۀ مخلصانه) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی (از مواهب زندگی این جهان) بهره‌مند می‌سازد، و (در آخرت برابر عدل و داد خود) بـه هـر صـاحب فضیلت و احسـانی (پاداش) فضیلت و احسانش را مـی‌دهد. اگر هـم پشت بکنید (و از ایمان به یزدان و طاعت و عبادت خداونـد رحمان روی بگردانید، بر رسولان پیام باشد و بس) من بر شـما از عذاب روز بزرگی (کـه روز قیامت است) بیمناکم. برگشت شما بـه سوی خدا است، و خدا بر هـر چیزی توانا است. (او است که به شما زندگی می‌بخشد و شما را می‌میراند و دوباره جان به پیکرتان می‌دواند و برای حساب و کتاب در قیامت جمعتان می‌گرداند و به دوزخ یا بهشتتان می‌رسـاند.(هود/2-4 )
این دعوت، دعوت نوین و سخن بدون سابقه‌ای نیست ... پیشتر نیز از سوی نوح و هود و صالح و شـعیب و موسی و جز آنان، همچون دعوتی صورت گرفته است و همچون سخنی گفته شده است:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٥) أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ) (٢٦)
(هـمان گونه کـه تو را بـه پـیش قـومت فرستاده‌ایـم و گروهی به دشمنانگی و سرکشی پرداخـته‌انــد) نـوح را (هم) به پیش قومش فرستادیم (و او بدیشان گفت:) من بیم‌دهندۀ (شما از عذاب خدا و) بیانگر (راه نجات) برای شما می‌باشم. (همچنین بدیشان گفت:) جز الله (یـعنی خدای واحد یکتا) را نپرستید. بیگمان من از عذاب روز پررنج (قیامت) بر شما می‌ترسـم.(هود/25و26)
(وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُفْتَرُونَ (٥٠) یَا قَوْمِ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى الَّذِی فَطَرَنِی أَفَلا تَعْقِلُونَ (٥١) وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا وَیَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِکُمْ وَلا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ) (٥٢)
(مــا بــه عــنوان پـیغمبر) هـود را بـه سـوی قوم عـاد فرستادیم که از خودشان بود. (هود بدیشان) گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که جز او معبودی ندارید. شما (کـه بـه خدایــان مـتعددی مـعتقدید، در ادعای خـود) دروغگویانی بیش نیستید. ای قوم من! در برابر (تـبلیغ رسالت و بـیان) آن، من از شـما پـاداشـی درخواست نمی‌کنم. پاداش من تنها بر آن کسی است که مرا آفریده است. آیا نمی‌فهمید؟ (و نمی‌دانید که چه کسی خیرخواه و چه کسی بدخواه شما است، و چـه چیز بـرای شـما سـودمند و چـه چیز زیـانمند است؟). ای قـوم مـن! از پـروردگارتان آمـرزش (گناهان و لغزشهایتان) را بطلبید و بـه سـوی او بـرگردید تـا آسـمان را بـر شما ریزنده و بارنده کند (و بـاران و برکات آن را بـر شـما پیاپی و فراوان گرداند) و نیروئی بر نیرویتان (و عزّت و شکوهی بر عزّت و شکوهتان) بیفزاید. (ای قوم من! از حقّ و حقیقت)، بـزهکارانـه روی بـرنتابید (و بـر گناه مصمّم و مصرّ نشوید). (هود/ 50-52)
(وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ) (٦١)
و به سوی قوم ثمود یکـی از خودشان را (به عنوان پیغمبر) فرستادیم که صالح نام داشت. (به آنان) گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید کـه مـعبودی جز او برای شما وجود ندارد (و کسی غیر او مسـتحقّ پـرستیدن نمی‌باشد). او است که شما را از زمین آفـریده است و آبادانی آن را بـه شـما واگذار نموده است (و نیروی بهره‌وری و بهره‌برداری از آن را بـه شما عطاء و در شما پدید آورده است). بس، از او طلب آمرزش (گناهان خویش) را بنمائید و به سوی او برگردید (و بـا انجام عبادات و دوری از منکرات، مغفرت و مرحمت او را بخواهید و بدانید که اگر در ایـن کار صادق باشید، خداوند شما را درمـی‌یاپد و دعـای شـما را مـی پذیرد). بیگمان خداوند (به بندگانش) نزدیک (است و استغفار و انگـیزۀ اسـتغفارشان را مـی‌دانـد) و پذیرندۀ(دعـای کسانی) است (که او را مخلصانه به زاری می‌خوانـند و به یاریش می‌طلبند).(هود/61 )
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ (٨٤) وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٨٥) بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ) (٨٦)
شعیب را (نیز) به سوی قوم مدین فرستادیم که از خود آنان بود. (شعیب بـدیشان) گفت: ای قوم مـن! خـدا را بپرستید (و بدانید که) جز او معبودی ندارید. و از پیمانه و ترازو مکاهید. من شما را خوب و بی‌نیاز (از کاستن از مقادیر و اوزان) مـی‌بینم (و شـایسته نـیست کـه بـا وجــود ثــروتمندی از چــیزهای مــردم بـدزدید و کم‌فروشی بکنید. اگر ایمان نـیاورید و شکـر نعمت را نگزارید) من بر شما از عذاب روز فراگیر می‌ترسم. ای قوم من! پیمانه و ترازو را از روی عدل و داد، به تمام و کمال بسنجید و بپردارید و از چیزهای مردم نکا‌هید و در زمین تباهکارانه تباهی نکنید. (ای قوم من!) چیزی را که خداوند (از مال حلال) بـرایـتان بــاقی میگذارد (از چـیزی کــه از مـال حرام گرد مـی‌آورید و روی هـم می‌اندوزید) بهتر است، اگر مومن باشید (و حرف مرا و وعدۀ خدا را باور می‌دارید.) من تنها مبلّغ اوامر خدایـم و) محافظ (اقوال و افعال) شما نمی‌باشم (و توانائی جزا و سزای رفتار و کردار و گفتارتان را ندارم).(هود /84-86)
پس همۀ آنان این سخن یگانه را گفته‌اند و دیگران را بدین دعوت فراخوانده‌اند.
٢- یکی دیگـر از ایـن نشـانه‌های جسـته، عـرضۀ موقعیّتهای پیغمبران -درود و سلامشان بادا - در احوال و اوضاعی است که با رویگردانی و تکذیب و تمسخر و اســتهزاء و بــیم و تـردید و اذیّت و آزار دیگـران رویاروی گردیده اند، و در همچون مواقعی چگونه صبر و استقامت نشان داده‌اند، و بر حق و حقیقتی که با خود به ارمغان آورده‌اند ماندگار مانده‌اند و ایمان و اطمینان داشته‌اند، و چه اندازه به یاری یزدان امیدوار بوده‌اند، و کمترین شکّ و گمانی به فرارسیدن پیروزی و بهروزی از سوی آفریدگارشان نداشته‌اند، و کاملاً بر این باور بوده‌اند و مانده‌اند که سرانجام کارها در دنیا و آخرت به کجا می‌انجامد، و خداوندگار توانای بـزرگوارشـان قطعاً تکـذیب‌کنندگان را هـلاک و نـابود مـی‌نماید، و مؤمنان را رها و رستگار می‌فرماید ... مثلاً در داستان نوح همچون صحنه‌ای را می‌یابیم:
(فَقَالَ الْمَلأ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاکَ إِلا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاکَ اتَّبَعَکَ إِلا الَّذِینَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ وَمَا نَرَى لَکُمْ عَلَیْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّکُمْ کَاذِبِینَ (٢٧) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنْتُمْ لَهَا کَارِهُونَ (٢٨) وَیَا قَوْمِ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مَالا إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُو رَبِّهِمْ وَلَکِنِّی أَرَاکُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ (٢٩) وَیَا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَفَلا تَذَکَّرُونَ (٣٠) وَلا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَلا أَقُولُ إِنِّی مَلَکٌ وَلا أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللَّهُ خَیْرًا اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِی أَنْفُسِهِمْ إِنِّی إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِینَ (٣١) قَالُوا یَا نُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَأَکْثَرْتَ جِدَالَنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٣٢) قَالَ إِنَّمَا یَأْتِیکُمْ بِهِ اللَّهُ إِنْ شَاءَ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ) (٣٣)
اشراف کافر قوم او (بدو پاسخ دادند و) گفتند: تو را جز انسانی همچون خود نـمی‌بینیم (و لذا بـه پیغمپری تـو باور نداریم). ما می‌بینیم که کسی جز افراد فرومایه و کوتاه فکر و ساده‌لوح ما (به تو نگرویده و) از تو پیروی نکرده است. (شما ای پیروان نوح! نه نوح و نه) شما را برتر از خود نمی‌بینیم و بلکه دروغگویتان می‌دانیم. ای قـوم مـن! بـه مـن بگوئید، اگر مـن دلیـل روشـنی از پروردگارم داشته باشم (که علم ضروری من برگرفته از دانش و بینش پـیغمبری است) و خداونـد از سـوی خود رحمتی به من عطاء فرموده باشد (که نبوّت است) و این رحمت الهی (بـه سـبب توجّه شـما بـه مـادّیات و غفلت از معنویّات) بر شما پنهان مـانده بـاشد، آیـا مـا می‌توانیـم شما را به پذیرش آن واداریـم، در حالی کـه شما دوستش نمی‌دارید و منکر آن می‌باشید؟ (دین را با اجبار که نمی‌شود به دیگران تحمیل و تزریق کرد). ای قـوم مــن! مـن در برابر آن، (یـعنی تـبلیغ رســالت پـروردگارم) از شـما (پول و مزد و ثـروت و) مـالی نمی‌خواهم، چرا که مزد من جز بر عهدۀ خدا نـیست (و پاداش خود را تنـها از او می‌خواهم و بس). و من کسانی را که ایمان آورده‌اند (از مجلس و همدمی خود به خاطر شما) نـمی‌رانم. آنـان (در روز قیامت) خـدای خود را مـلاقات می‌کنند و (اگر آنان را برانـم در آن وقت از مـن شکایت می‌کنند). و امّا من شما را گروه نادانی می‌دانم (چرا که معیار ارزش نسلها را در مال و جاه می‌دانید؛ نه در پیروی از حقّ و انجام کار نیک). ای قوم من! اگر من مؤمنان (فقیر و به گمان شـما حقیر) را از پـیش خـود برانم، چه کسی مرا (از دست انتقام خدا می‌رهاند و) در برابر (مجازات شدید) الله یاری مـی‌دهد؟ (هیچ کسـی). آیا یادآور نمی‌شوید (و نمی‌اندیشید کـه آنـان خدائـی دارند و انتقام ایشان را می‌گیرد؟). من به شما نمیگویم که گنجینه‌های (رزق و روزی) خدا در دست مـن است (و هرگونه که بخواهم در آن تصرّف می‌کنم و کسانی را که از من پیروی کنند، ثروتمند می‌سازم ) و بـه شـما نمیگویم کـه مـن غـیب مـی‌دانـم (و آگاه از علم خدا مـی‌باشم و از چـیزهائی بـاخبرم که دیگران از آنها بی‌خبرند). و من نمیگویم که من فرشته‌ام. و من (هرگز برای خوشایندی شما) نمیگویم آنان که در نـظر شما خوار می‌آیند، خداوند هـیچ گونه خوبی و نـیکی بهرۀ ایشان نمی‌سازد (و اجر و پاداش فراوان و قابل توجّهی بدانان عطاء نمی‌کند. من جز ایـمان و صداقت از آنـان نمی‌بینم و من مأمور به ظاهرم ) و خدا از چیزهائی کـه در اندرون دارند آگاه‌تر (از هر کسی) است. (اگر آنچه شما دوست دارید بگویم و بکنم،) در این صورت من از زمرۀ ستمکاران (به خود و بـه دیگـران) خواهـم بـود. کـند: ای نوح! با ما جر و بحث کردی (تا بـه تـو ایمان، بیاوریم) و جرو بحث را به درازا کشاندی (تا آنجا خـه ما را خسته کردی. جـانمان از این همه گفتار به لب رسـیده است و دیگر تـاب تـحمّل شـنیدن سخنانت را نداریم). اگر راست میگوئی (که تو پیغمبری و اگر به تو ایمان نیاوریم، عذاب خدا گریبانگیرمان مـی‌گردد) آنچه را که ما را از آن می‌ترسانی، به ما برسان (و هیچ درنگ مکن. حرف بس است، عذاب کو؟). گفت: (رساندن عذاب در دست خدا است؛ نه در دست من). این خدا است کـه آن را به شما می‌رساند اگر بخواهد (و حکمتش اقتضاء کند)، و شما نمی‌توانید (خدا را) درمانده کنید (و از نزول عذاب او جلوگیری نمائید و یا از آن بگریزید و خویشتن را برهانید).(هود/٢7-٣2)
در داستان هود همچون صحنه‌ای را می‌یابیم:
(قَالُوا یَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَیِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِکِی آلِهَتِنَا عَنْ قَوْلِکَ وَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ (٥٣) إِنْ نَقُولُ إِلا اعْتَرَاکَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ قَالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَاشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ (٥٤) مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعًا ثُمَّ لا تُنْظِرُونِی (٥٥) إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَرَبِّکُمْ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٥٦) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَیَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّونَهُ شَیْئًا إِنَّ رَبِّی عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (٥٧)
گفتند: ای هود! تو دلیـلی برای مـا نیاورده‌ای) (که بـر صحّت چیزی دلالت کند که ما را بدان می‌خوانی) و ما به خاطر سخن تو خدایان خود را رها نمی‌کنیم ( و به ترک عبادت معبودهای خویش نـمی‌گوئیم) و بـه تـو ایـمان نمی‌آوریم (و به پیغمبریت باور نمی‌داریم. چیزی جز این نمی‌گوئیم که یکی از خدایان ما بلائی به تو رسانده است (و دیوانه‌ات کرده است، بدانگاه کـه به بدگوئی آنــها زبـان گشـوده‌ای و مـا را از عبادتشان بـرحذر داشته‌ای. این است که هذیان میگوئی و یـاو‌ه‌سرائـی مـی‌کنی. هـود در پـاسخشان) گفت: من خدا را گواه می‌گیـرم و شما هم گواهی دهید (بر گفتارم) که مـن از چیزهائی که (بجز خدا) می‌پرستید بیزار (و از بیماری شـــرک شـما ســالم) و برکنارم. بـجز خدا (از هـر چه می‌پرستید گریزان و بیزارم. حال که چنین است هر چه از دستتان سـاخته است کـوتاهی مکـنید و) همگی به نیرنگ و چاره‌جوئیم بپردازید و مهلتم مدهید. (من نه از شما و نه از مـعبودهائی مـی‌ترسم که گمان مـی‌برید بلائی بر سرم آورده‌اند). من بر خدا تکـیه کرده‌ام کـه پروردگار من و پروردگار شـما است. هیچ جنبنده‌ای (اعم از انسان و غیرانسان) نیست مگر این که خدا بر او تســلط دارد (و زمـام اختیارش را در دست دارد. پس چرا بـاید از شما ترسید؟! بدانید که قدرت خدای من در طریق حقّ و عدل جاری می‌گردد، زیرا) بیگمان خدای من بر صراط مستقیم (که جادۀ عـدل و داد اسـت) قرار دارد (و کــاری بـرخـلاف حکـمت و صــواب انـجام نمی‌دهد). اگر (از دعوت من) روی بگردانید (بـاکـی نیست. زیرا بر رسولان پیام باشد و بس) و من رسالتی را که مأمور بدان بودم بـه شـما رسـاندم. پروردگارم (شما را می‌میراند و) کســان دیگری را به جـای شــما مــی‌نشاند و شـما کمترین زیـانی (بـا روگردانـی از پرستش و دوری از عبادتش) بدو نمی‌رسانید. بیگمان پـروردگار من مـراقب و مـواظب هـر چیزی است (و کردار و رفتار شما از او پنهان نمی‌ماند و بی‌سزا و جزا نمیگردد). (هود/53-57)
سپس سرانجام کار در می‌رسد:
(وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا هُودًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَنَجَّیْنَاهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ (٥٨) وَتِلْکَ عَادٌ جَحَدُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ (٥٩) وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ) (٦٠)
هنگامی که فرمان مـا (مـبنی بـر نـابودی قوم عـاد) در رسید، هود و مؤمنان همراه او را در پرتو مـرحمت خود نجات دادیم و ایشان را از عذاب سـخت و شـدید رهانیدیم. این هم قوم عاد بـودند کـه آیـه‌های (آفـاق و انفس) و دلائل پروردگارشان را انکار و تکفیر کردند و از فرمان (پپغمبر خدا هـود و در اصـل از فـرمان هـمۀ) پیغمبران خدا سرکشی نمودند و از دستور هر سرکش عناد پیشه‌ای پیروی کردند. در ایـن دنـیا دچـار نفرین (مـردمان) و طـرد (از رحمت یزدان) شـدند (و از پس ایشان بدنامی و رسوائـی مـاند) و در روز قیامت نـیز (همین‌طور به لعنت و طرد از رحمت گرفتار می‌شوند و منفور خدا و فرشتگان و مردمان میگردند). هـان! (ای جهانیان! بدانید کـه قوم) عاد بـه خدای خود (ایـمان نیاوردند و نسبت بدو) کافر شدند. هـان! (ای مـردمان! بدانید که) عاد، قوم هود (شایستۀ طرد از رحمت خدا و درخور هلاک شدند، پس) نیست و نابود باد.(هود/58-60 )
در داستان صالح این صحنه را می‌یابیم:
(قَالُوا یَا صَالِحُ قَدْ کُنْتَ فِینَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ (٦٢) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ) (٦٣)
گفتند: ای صالح! پپش از این مایۀ امید ما بودی. آیا ما را از پرستش چیزهائی که پـدرانـمان می‌پرستیدند نـهی می‌کنی؟ (و از عبادت بتانی بـاز می‌داری کـه نـیاکـان و همچنین خودمان به عـبادت آنـها عـادت کرده و الفت گرفته‌ایم؟!) ما راجع بدانچه ما را بدان دعوت می‌کنی به شکّ و تردید عجیبی گرفتار آمده‌ایم! (مگر می‌شود که خدا را به یگانگی پرستید و بـدون میانجیگری بـتان و شفیعان بـه خدا تـقرّب جست؟! ایـن غیرممکن است). گفت: ای قوم من! به من بگوئید، اگر من (در دعوت شما به پرستش خدای یگانه)، از سـوی خدا دلیـل روشـنی داشته باشم و او از جانب خود به من رحمت (نـبوّت و رسالت) داده باشد، حال اگر از فرمـان او سرکشی کنم، چه کسی مرا در برابر (خشـم) خدا یـاری مـی‌دهد و از عذاب او رستگار می‌سازد؟! شـما که جز بر زیـان و هلاک من نمـی‌افزائید. (هود/62و63)
سپس به دنبال پی‌کردن شتر با شمشیر و تکذیب حقّ و حقیقت، همچون فرجامی در می‌رسد:
(فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا صَالِحًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَمِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ (٦٦) وَأَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٦٧) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا إِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْدًا لِثَمُودَ) (٦٨)
هـنگامی که فرمان مــا (مـبنی بـر عذاب قوم ثـمود) دررسید، صالح و مؤمنان همراه او را در پرتو لطف و مرحمت خود نجات دادیم (و از هلاک مصون و از عذاب محفوظ داشتیم) و از خواری و رسوائی آن روز (بد و هولناک) رهانیدیم. (ای پپغمبر!) پروردگار تو نـیرومند و چیره است (و به قوّت و عزّت و نـصرت او اطمینان
داشته بـاش)، صـدای شدید (و وحشـتناک صـاعقه و امواج هراسناک زلزله)، افراد سـتمکار (قـوم ثمود) را دربر گرفت و در خانه و کاشانۀ خود خشکیدند و بر روی افتادند. آن چنان که گوئی هرگز ساکـن آن دیـار نبوده‌اند (و در آبادانی آنجا نکوشیده‌اند. ویران و خالی و بی‌صاحب!). هان! (ای مردمان!) نابود باد قوم ثـمود (و از رحمت خدا مطرود).(هود/66- 68 )
در داستان شعیب هم این صحنه را می یابیم:
(قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ (٨٧) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ (٨٨) وَیَا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ (٨٩) وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ (٩٠) قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ (٩١) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٩٢) وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ )(٩٣)
گفتند: ای شعیب! آیا نمازهایت به تو دستور می‌دهد که ما چیزهائی را ترک کنیم که پدرانمان (از قدیم و ندیم) آنها را پرستیده‌اند؟! (مگر مـی‌شود عبادت بـتهائی را رها سازیم که از دیرباز نیاکانمان را بـرآن دیـده‌ایـم و خود نیز برآن رفته‌ایـم؟! یـا نمازهایت بـه تو دستور می‌دهد که ما آزادی خود را از دست بدهیم) و ما نتوانیم به دلخواه خود در اموال خویش تصرّف کنیم؟! تو که مرد شکیبا و خردمندی هستی (چرا باید چنین سخنان یاوه و پریشانی بگوئی؟!). گفت: ای قوم مـن! اگر مـن (براثر نبوّت) دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم (و به یقین کامل رسیده باشم) و روزی خوبی (علاوه از نبوّت) به من عطـاء فرموده بـاشد، بـه مـن بگوئید (آیـا می‌توانم برخلاف فرمان خدا، یعنی خـالق و هـادی و رازق خــود رفـتار کـنم، و شـما را از بت‌پـرستی و بزهکاری نهی ننمایم؟). من نمی‌خواهم شما را از چیزی بازدارم و خودم مرتکب آن شـوم (و بـلکه شمـا را بـه انجام کاری می‌خوانم که خود نیز بدان عـمل می‌کنم). من تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح (خویشتن و شما را) نمی‌خواهم، و توفیق من هم (در رسیدن به حقّ و نیکی و زدودن ناحقّ و بدی) جز با (یاری و شتیبانی) خدا (انجام پذیرفتنی) نیست. تنها بر او توکّل می‌کنم ! و (کار و بارم را بدو واگذار می‌سازم و بـا توبه و انابت) فقط به سوی او برمیگردم. ای قوم من! مخالفت (موجود میان شما و) من، شما را بر آن ندارد که بـر عناد ب حقّ و اصرار بر کفر خود بـیفزائـید و سـبب شـود که هـمان بلائی به شما برسد که به قوم نوح یا قوم هود و یا قوم صالح رسید، و (مکان و زمان وقوع هلاک) قوم لوط از شما چندان دور نـیست (و دست کـم از ایشـان عبرت بگیرید و خویشتن را بپائید). از پروردگارتان آمرزش (گناهان خود را) بخواهید و بعد (از هر گناه و لغزشی که در زندگی مرتکب مـی‌شوید پشیمان شـود. و) بـه سوی او برگردید. بیگمان پروردگار من بسیار مهربان (در حقّ بندگان پشیمان و) دوستدار (مؤمنان تو‌به‌کار) است. گفتند: ای شعیب! بسـیاری از چیزهائ را کـه میگوئی نمی‌فهمیم (و گوشمان بـه سـخنانت بدهکار نیست) و ما شما را در میان خود ضعیف مـی‌بینیم (و قادر به دفاع از خویشتن و اقناع دیگران نمی‌دانـم). اگر (به خاطر احترام) قبیلۀ اندک تو نبود (کـه بـر آئین مــا می‌باشند) ما تو را سنگباران می‌کردیم و تو در پیش ما قدر و ارز شی نداری (تا تو را بزرگ و محترم داریم و از کشتن تو صرف نظر کنیم، و در برابر ما قوّت و قدرت آن را نداری که از خویشتن دفاع کنـی. شعیب) گفت: ای قوم من! آیا قبـله و عشیرۀ من در نزد شما گرامی‌تر و مهمّ‌تر از خدا است (و بـه خـاطر آنـان بـا مـن مدارا و سازش می‌کنید) و خدا را فرامـوش مـی‌سازید و او را پشت سر می‌اندازید (و به قدرت و عـزّت وی اعتنائی نمی‌کنید؟!). بیگمان پروردگار من آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید (و اعمال و افعال شما از دید او مخفی نمی‌ماند و پاداش آنها را در کف دستتان میگذارد). ای قوم من! هرچه در قدرت دارید انـجام دهید و کوتاهی نکنید (و بدانید که پشتیبان من خدا است و از شما باکی نیست). من به کار خود مشغولم (و همانگونه که شـما به راه خود ادامه مـی‌دهید، مـن هـم بـه راه خود ادامـه می‌دهم). بالأخره خواهید دانست که چـه کسـی دچـار عذابی می‌شود که او را خوار و رسـوا مـی‌کند، و چـه کسی دروغگو است (و از مـن و شـما کدام راسـترو و خوشبخت، و کدام کجرو و بدبخت می‌باشیم). چشم به راه بـاشید و مـن هـم چشـم بـه راهم (کـه عـاقبت چـه می‌شود).(هود/87-93)
آنگاه خاتمه سر می‌رسد:
(وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٩٤) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ) (٩٥)
هنگامی که فرمان مـا (مـبنی بـر هـلاک قوم مـدین) در رسید، شعیب و مؤمنان هـمراه او را در پـرتو مـهر خـود (از عـذاب و هــلاک) نـجات دادیـم و صــدای (وحشـتناک صـاعقه و زلزله) سـتمکاران را دریـافت و (براثر آن قالب تهی کـردند و نـقش زمـین شـدند و) در خانه و کـاشانۀ خـود کــالبدهای بــی‌جانی کشـتند. بدانگونه که انگار هرگز از ساکنان آن دیار نبوده‌اند (و در آنجا نزیسته‌اند و روزگاری در آن بسر نبرده‌اند. نه خود ماندند و نه اثری از ایشـان مـاند). هـان! نـابود (و دور از رحمت خدا) باد قوم مدین! همانگونه که قوم ثمود نابود (و دور از رحمت خدا) شدند.(هود/94و95)
٣- یکی دیگر نیز از نشانه‌های برجسته، پیرو زدن بـر این داستان است. در آن پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم به مفاهیـم آن رهنمود می‌شود، و از او غمزدائی مـی‌گردد و در ایـن راستا از او خواسته می‌شود که به بلاها و مـصیبتهائی بنگرد که در گذشته‌ها بر سر برادران انبیاء بـزرگوارش آمده است، و خدا چگونه ایشان را مشمول رعـایت و عــنایت خـود فـرموده است و سـرانـجام پـیروزی و بــهروزی را بهره آنـان نـموده است. هـمچنین پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم رهــنمود گـردیده است که با تکذیب‌کنندگان قوم خود قطع رابطه کند همانگونه کـه پیغمبران بزرگوار با اقوام خود قطـع رابطه کردند و بـر حقّ و حقیقتی ماندگار گردیدند که با خود بــه ارمـغان آورده بودند ... ضمناً این داستان اشاره دارد به صدق ادعای پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم در این که میگوید بدو وحی شده است و رسالت آسمانی بدو واگذار گردیده است.(هود /49)
چه در پایان داستان نوح این پیرو را می‌یابیم:
(تِلْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهَا إِلَیْکَ مَا کُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ) (٤٩)
این (قصّه و داستانهای ملّتهای پیشینی که تـو آنـان را ندیده‌ای) جزو اخبار غیب است کـه آن را بـه تو (ای پیغمبر اسلام!) وحی می‌کنیـم. نه تو و نه قوم تو پیش از این، آن را نمی‌دانستید. پس (در برابر اذیّت و آزار قـوم خود) شکیبائی کن (همانگونه که پیغمبران پیشین در برابر اذیّت و آزار اقوام خود شکیبائی کردند، و بـدان) که سرانجام (کار، برد با شکیبایان و) از آن پرهیزکاران است. (هود/49)
در پایان داستانی که در این سوره آمده است، این پیرو دراز را در پایان سوره می‌یابیم:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)
این از خبرهای شهرها و آبادیهائی است که ما برای تو (ای پیغمبر!) بازگو می‌کنیم (تا قوم خود را بـدانـها پـند دهی، و به یاری خدا اطمینان حاصل کنی). برخی از این شهرها و آبادیها هنوز برپا و برجایند (و آثاری از آنها مانده و درس عبرت همگانند.) و بـرخی درویده (و از میان رفته‌اند همانند کشتزار درو شده). ما بدانان ستم نکردیم (و بیهوده نابودشان ننمودیم ) و بلکه خودشان (با کفر و فساد و پرستش بتها و غیره) بـر خـویشتن سـتم روا داشـتند و مـعبودهائی را که بـغیر از خدا می‌پرستیدند و به فریاد می‌خوانـدند، کمرترین سـودی بدانان نرساندند و هیچگونه کمکی نتوانستند بـدیشـان بـنمایید (و مـثلاً آنـان را از هـلاک و نابودی بـرهانند) بدانگاه که فرمان (هلاک ایشان از سوی) پروردگارت صادر گردید، و جز بر هلاک و زیـانشان نـیفزودند (و تنها مایۀ بدبختی و نابودی ایشان شدند و بس). عقاب پروردگار تو این چنین است (که دربارۀ قوم نوح و عاد و ثمود و مدین و غیره کذشت) هرگاه که (بر اثر کفر و فســاد، اهــالی) شـهرها و آبـادیهائی را عقاب کـند کـه ستمکار باشند. به راستی عقاب خدا دردنـاک و سـخت است. (هود/100-102)
(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)
ما کتاب (آسمانی تورات) را به مـوسی دادیـم و سپس دربــارۀ آن (از سـوی پـیروان در تـفسـر و مـعنی آن بـرحسب اهـواء و شــهوات ایشـان) اختلاف شد (و بسیاری از حقّ به دور گشتند و دسته دسته و پراکنده شدند) و اگر سخن پروردگارت از پیـش بـر ایـن نرفته بود (که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تـا روز رستاخیز به تأخیر انداخته شود) دربارۀ چیزی که در آن اختلاف پیدا کرده بودند (با تمییز حقّ از بــاطل، و بـرجـای داشتن مـحقّ و نـابود کـردن مبطل) داوری می‌شد (و مسألۀ کفر و نفاق خاتمه می‌یافت، چرا که از ترس نابودی آنی، اختیار که رمـز تکـامل و پیشرفت است از میان برمی‌خاست و جبر مطلق بر جامعه حاکم می‌شد، امّا چون مجازات آنی مخالف سرشت انسـانی است، خدا چنین نکرد). آنان (که تورات را از پدران خود به ارث برده‌اند) دربارۀ کتاب (آسمانی خود) به شکّ و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند (و از حقیقت فرسـنگها به دور افتاده‌اند). پروردگارت حتماً (پـاداش و پـادافـره) اعمال همگان را بیگم و کـاست مـی‌دهد و او آگاه از هرآن چیزی است که مـی‌کنند. بنابراین، همانگونه که فرمان یافته‌ای (در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و پیکار و پـیاده کردن تـعلیمات قرآن) اسـتقامت کن هـمراه کسانی که (از کفر و شرک دست کشیده‌اند و) با تو (به سوی خدا) برگشته‌اند و ایـمان آورده‌انـد، و از حدود قوانین خدا) تجاوز نکنید (و از جـادۀ اعتدال بـه کنار نروید و راه افراط و تفریط مپوئید) چرا که خدا میبیند چیزی را که مـی‌کنید (پس مواظب پندار و گفتار و کردار خود باشید). و به کافران و مشرکان تکیه مکنید (که اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد. و (بـدانـید که) جز خدا دوستان و سرپرستانی ندارید لذا بتوانـند شما را در پناه خود دارند و شرّ و بلا و زیان و ضرر را از شـما به دور نـمایند) و پس از (تکیه بـر کافران و مشرکان، دیگر از سوی خدا) یـاری نـمی‌گردید و (بـر دشمنان) پیروز گردانده نـمی‌شویده در دو طرف روز (که وقت نماز صبح و عصر است) و در اوائل شب (که وقت نماز مغرب و عشاء است) چنان کـه بـاید نـماز را بــه‌جای آوریـد. بـیگمان نـیکیها (و از جـمله نمازهای پــنجگانه) بـدیها را از مـیان مـی‌برد. بـیگمان در ایـن (سفارشها و قانونهای آسمانی) اندرز و ارشاد کسانی است که پند می‌پذیرند و خدای را یاد می‌کنند و بـه یـاد می‌دارند. و (در برابر سـختیهای چیزهائی که بـه تـو دستور داده شده است) شکیبائی کن که خداوند پاداش نیکوکاران را ضائع نخواهد کرد (و رنج آنان را در دنیا و آخرت هدر نخواهد داد).(هود/110-115 )
(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)
این همه از اخبار پیغمبران بر تو فرو مـی‌خوانیم، کلّاً برای این است که بدان دلت را برجای و استوار بداریم (و در برابر مشکلات تبلیغ رسالت، آن را تقویت نمائیم). برای تو در ضمن این (سـوره و اخبار مـذکور در آن، بیان) حقّ آمده است (همان حقّی که پیغمبران دیگران را بدان می‌خواندند) و برای مؤمنان پند و یادآوری مهمّی ذکر شده است (که می‌توانند همچون ایمانداران پیشین از آن سود جویند و راه سعادت پویند). بگو به کسـانی که ایمان نمی‌آورند: هرچه در قدرت دارید بکـنید (و در راه خود بروید) که ما نیز آنچه می‌توانیم می‌کنیم (و در راه خود می‌رویم، ولی بدانید سرانجام شـما شکست و بدبختی، و عاقبت مـا پـیروزی و خوشبختی است). و چشم به راه باشید (که به ما چه چیز مـی‌رسد از آنـچه فکر می‌کنید که می‌رسد) و ما هم چشـم بـه راه هستیم (که برابر وعدۀ خدا، دعوت آسمانی پیروز و اسلام بر شما و بر همۀ دشمنان دین غلبه کند. آگاهی از) غـیب آسمانها و زمین ویژۀ خدا است، و کارها یکسـره بدو برمی‌گردد (و امور جهان به فرمان او می‌چرخد)، پس او را بپرست و بر او تکیه کن و (بدان که) پـروردگارت از چیزهائی که می‌کنید بی‌خبر نیست.(هود/120-123 )
این چنین، بخش جنبشی رهنمود قرآنی برای ما جلوه‌گر می‌گردد. این چنین، قرآن را مـی‌بینیم کـه بـا واقـعیّت دعوت و حرکت در هر مرحله‌ای رویاروی می‌شود، و دعوت و حرکت را به موضعگری مـناسب راهـنمائی می‌کند. داستان را نیز در قرآن این چنین می‌بینیم بدان هنگام که داستان با مقتضیات جنبـش و پیکار با جاهلیّت در مراحل مختلف رویاروی می‌گردد، رویاروئی زنده و پویا. کارآئی آن بسان کارآئی بقیّۀ سوره‌ای است که در آن می‌آید. در عین حال آن را هماهنگ با روند و فضا و موضوع سوره می‌یابیم، و آن را در جهان واقع به تمام و کمال بیانگر اهداف سوره، و تـصدیق کنندۀ رهنمودها و احکام و پیامهای گویش و سائر چیزهائی می‌بینیم که سوره متضمّن آنها است.
*
قبلاً در شناسائی سورۀ یونس در جزء یـازدهم آمـده است:
«واپسین آشنائی ما در کتاب «فی ظـلال القـرآن» با قرآن مکّی، سورۀ انعام و سورۀ اعراف بود که در تربیت قرآن پیاپی یکدیگر آمده‌اند، هر چند که از لحاظ تربیت نزول پیاپی همدیگر نبوده‌اند. پس از آن دو تـا سوره‌های انفال و توبه با فضا و سرشت و موضوعات مدنی خاص خود قرار گرفته‌اند. هم اینک به سوی قرآن مکّی برمی‌گردیم و سوره‌های یونس و هود را هــم در ترتیب قرآن و هـم در تـرتیب نـزول پـیاپی هـمدیگر می‌یابیم ... جای شگفت است که همگونی زیادی میان این دو سوره و آن دو سـوره، در مـوضوع، و نـیز در شیوۀ عرضۀ این موضوع، موجود است! سـورۀ انـعام خود حقیقت عقیده را بـه دست مـی‌گیرد، و بـا آن بــا جاهلیّت رویاروی می‌گردد، و این جاهلیّت را در عقیده و احساس و عبادت و عمل، چاره‌جوئی می‌کند، و بـه مبارزۀ آن می‌پردازد. در صورتی که سورۀ اعـراف از حـرکت ایــن عـقیده در زمـین، و از داسـتان آن در رویاروئی با جاهلیّت در طول تاریخ، سخن می‌راند. به همین منوال ما در اینجا با دو سورۀ یونس و هود روبرو هستیم ... شباهت زیادی در موضوع، و نـیز در شـیوۀ عرضۀ آن می‌یابیم، با این فرق که سورۀ اعام از سورۀ یونس در بلندا و ستبرای آهنگ، و در سرعت و قوت تکان نبض، و در درخشش شدید صورتگری و حرکت، ممتاز است ... در صورتی که سورۀ یونس با آهنگ نرم و کندی، و با تکان نبض آرامی، و با روانی دل‌انگیز، به پیش می‌رود! ... و امّا سورۀ هود، بسیار همگون سورۀ اعراف در موضوع و عرضه و آهنگ و تکان است ... با وجود همۀ این چیزها هر سوره‌ای از شخصیت ویژه و از سیماها و نشانه‌های جداگـانۀ خود برخوردار است، هر چند که این همه تشابه و اختلاف در میان است«.
هم اینک این اشارۀ کوتاه را شرح و بسط می‌دهیم:
سورۀ یـونس بـه گـوشۀ کـوتاهی از داسـتانها اشاره می‌نماید ... اشاره‌ای به داستان نـوح، و اشـاره‌ای بـه داستان پیغمبران بعد از او دارد. تا اندازه‌ای بیشتر از آنـها داستان مـوسی را به درازا مـی‌کشد، و اشـارۀ کوتاهی به داستان یـونس مـی‌نماید ... به هــر حـال داستانها در سوره تنها به عنوان گواهی و مثالی بـرای تصدیق حقائق اعتقادی‌ای ذکر می‌شوند که اهداف این سوره هستند.
و امّا سورۀ هود داستانها در آن پیکرۀ سوره را تشکیل می‌دهند. داستانها در آن هر چند بـه عـنوان گـواهی و مثالی برای تصدیق حقائق اعتقادی‌ای آمـده‌انـد که اهداف این سوره هستند، ولی چنین پیدا است‌که عرضه حرکت عقیدۀ خدائی در تاریخ بشری، هدف آشکـار و جستۀ داستانها است.
بدین سبب می‌بینیم که ترکیب‌بند پیکرۀ سـوره از سـه بخش متمایز و جداگانه تشکیل شده است:
بخش یکم، حقائق عقیده را دربـر دارد، و در دیـباچه سوره آمده است وگسترۀ محدودی را فراگرفته است. بخش دوم، حرکت این حقیقت در درازنـای تـاریخ را دربر دارد، و بیشترین گسترۀ روند سوره را فراگــرفته است.
بخش سوم، پیرو این حرکت را دربر دارد، و هـمچون بخش یکم گسترۀ محدودی را فراگرفته است.
روشن است همۀ بخشهای سوره، در بیان حقائق بنیادین اعتقادی که هدف سراسر روند سوره است، با یکدیگر همکاری و هماهنگی دارند، و هر بخشی این حقائق را برابر سرشت و شیوۀ ویژۀ خود دنــبال مـی‌کند و بـیان می‌نماید، و نحوۀ گفتـار و نوع داستان و طرز رهنمود در یکایک آنها جداگانه است.
این حقائق بنیادینی که سوره عهده‌دار بیان آنـها است عبارتند از:
1-چیزی که پبغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و چیزهائی که پیش از او پیغمبران با خـود آورده‌انـد، یک حـقیقت ا،بت، و آن حقیقت از سوی خداوند سـبحان وحی شـده است، و مبنی بر کرنش بردن در برابر یـزدان یگانۀ جهان و پرستش کردن دادار یکتای بی‌انباز سبحان است. قوانین و احکام این کرنش بردن و پرستش کردن هم نتها و تنها از پیغمبرن خدا دریافت می‌گردد و بس. قضاوت میان مردمان نیز براساس این حقیقت صـورت مـیپذیرد و بس:
در دیپاچۀ سوره، این آیات راجع به حقیقت، دعوت پیغـمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم می‌آید:
(الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)
الف.لام.را. (ایـن قـرآن) کـتاب بـزرگواری است کـه آیه‌های آن (توسّط خدا) منظّم و محکم گردیده است (و لذا تناقض و خلل و نسخی بدان راه ندارد) و نیز آیـات آن از سوی خداوند (جهان) شرح و بیان شده است که هم حکیم است و هم آگاه (و کارهایش از روی کاردانی و فرزانگی انجام می‌پذیرد. ای پیغمبر! بدیشان بگو:) این که جز خدا را نپرستید. بیگمان مـن از سوی خدا بـیم‌دهندۀ (کــافران بـه عـذاب دوزخ) و مژ‌ده‌دهنده (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم.(هود/1و2)
(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (١٣) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَنْ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ) (١٤)
بلکه (مشرکان پـا از درخواست گنج رایگان و نـزول فرشتگان بالاتر می‌گذارند و) می‌گویید: (محمّد. خودش قرآن را تألیـف کرده است و) آن را بـه دروغ بـه خدا نسبت می‌دهد! بگو: (اگر این قرآن را انسانی چون من نوشته است) شما (هم) ده سورۀ دروغین همانند آن را (بنویسید و برای ما) بیاورید و غیر از خدا هرکس را که می‌توانید دعوت کنید (و به یاری خود بطلبید) اگر (در ادعــای خویش) راسـتگوئید. پس (ای مشـرکان!) اگر (کسـانی را که برای یاری در این کار دعـوت می‌کنید) پاسخ شما را ندادند (و استدعای شما را نپذیرفتند، چرا که از انجام آن ناتوانند) بدانید که این قرآن با آگاهی الله و وحی خدا نازل شده است (و از علم الهی سـرچشمه گرفته است) و معبودی جز خدا نیست (و نـزول این آیات معجز، دلیـلی و نشانی بر این حقیقت است). پس آیا اسلام را می‌پذیرید و فرمانبردار خدا می‌گردید؟ (بــاید که تسلیم شوید اگر طالب حقّ می‌باشید). (هود/13و14)
در داستانهای پیغمبران راجع به حقیقت دعوت آنان، و راجع به قطع رابطۀ ایشان با اقوام و خاندانشان به سبب عقیده، سخن رفته است:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٥) أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ) (٢٦)
(همانگونه که تو را به پیش قومت فرستادیـم و گروهی به دشمنانگی و سرکشـی پرداختند) نوح را (هم) به پیش قومش فرستادیم (و او بـدیشان گـفت:) مـن بـیم‌دهندۀ (شما از عـذاب خدا و) بیانگر (راه نـجات) بـرای شـما می‌باشم. (همچنین بدیشان گفت:) جز الله (، یعنی خدای واحد یکتا) را نپرستید. بیگمان من از عذاب روز پررنج (قیامت) بر شما می‌ترسم. (هود/25و26 )
(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنْتُمْ لَهَا کَارِهُونَ) (٢٨)
ای قوم من! بـه مـن بگوئید، اگر مـن دلیـل روشنی از پروردگارم داشته باشم (که علم ضروری من برگرفته از دانش و بینش پـیغمبری است) و خداوند از سـوی خود رحمتی به من عطاء فرموده باشد (که نبوّت است) و این رحمت الهی (به سـبب تـوجّه شـما بـه مـادیّات و غفلت از معنویّات) بر شما پنهان مـانده باشد، آیـا مـا می‌توانیم شما را به پذیرش آن وادار‌یــم، در حـالی کـه شما دوستش نمی‌دارید و منکر آن می‌باشید؟ (دین را با اجـبار کـه نــمی‌شود بـه دیگران تـحمیل و تـزریق کرد).(هود/28)
(وَنَادَى نُوحٌ رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ (٤٥) قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ فَلا تَسْأَلْنِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ) (٤٦)
نــوح پروردگار خـود را بــه فریاد خوانـد و گفت: پروردگارا! پسرم (کنعان که امـواج او را فرو بـلعیده است) از خـاندان من است و (تو هنگامی کـه بـه مـن دستور فرمودی، خاندان خود را سـوار کشـتی کنم، دراصل وعدۀ حفظ خاندان مرا داده‌ای) وعدۀ تو راست است (و خلافی در آن نیست) و تو داورترین داوران و دادگـــرترین دادگرانــی (و درد دل مــرا مـی‌دانــی. پروردگارا! لطفی و مرحمتی) فرمود: ای نوح! پسرت از خاندان تو نیست. چرا که او (بـه سـبب رفتار زشت و کردار پـلشتی کـه پـیش گرفته است، بـا تـو فرسنگها فـاصله دارد، و ذات او عـین) عمل ناشایست است. بنابراین آنچه را از آن آگاه نیستی (که درست است یـا نادرست) از من مخواه. من تو را نصیحت می‌کنم که از نادانان نباشی (و ندانی که در مکـتب آسمانی، پیوند براساس عقیده است؛ نه گوشت و خون).(هود/45و46)
(وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُفْتَرُونَ) (٥٠)
(مـا بــه عـنوان پـیغمبر) هود را به سـوی قوم عـاد فرستادیم که از خودشـان بود. (هود بدیشان) گفت: ای قوم من! خدا را پپرسـتید که جز او معبودی ندارید. شما (کـه بـه خدایـان متعدّدی مـعتقدید، در ادّعـای خود) دروغگویانی بیش نیستید. (هود/ 50)
(وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ) (٦١)
بـه سوی قـوم ثمود یکی از خـودشان را (به عنوان پیغمبر) فرستادیم که صالح نام داشت. (به آنان) گـفت:
ای قوم من! خدا را بپرستید کـه مـعبودی جز او بـرای شما وجود ندارد (و کسـی غـیر او مسـتحقّ پـرستیدن نمی‌باشد). او است که شمـا را از زمین آفریده است و آبادانی آن را به شـما واگذار نـموده است (و نـیروی بهره‌وری و بهره‌برداری از آن را بـه شما عطاء و در شما پدید آورده است. پس، از او طلب آمرزش (گناهان خویش) را بنمائید و به سوی او برگردید (و با انـجام عبادات و دوری از منکران، مـغفرت و مـرحمت او را بخواهید و بدانید که اگر در آیـن کـار صـادق بـاشید، خداوند شما را درمـی‌یابد و دعـای شما را مـیپذیرد). بیگمان خداوند (به بندگانش) نزدیک (است و استغفار و انگیزه اسـتغفارشان را مـی‌دانـد) و پـذیرندۀ (دعـای کسانی) است (که او را مخلصانه به زاری می‌خوانند و به یاریش می‌طلبند). (هود/61 )
(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ) (٦٣)
گفت: ای قوم من! به من بگوئید، اگر من (در دعوت شما به پرستش خدای یگانه)، از سـوی خدا دلیـل روشنی داشته باشم و او از جانب خود به من رحمت (نـبوّت و رسالت) داده باشد، حال اگر از فرمان او سرکشی کنم، چه کسی مرا در برابر (خشـم) خدا یـاری مـی‌دهد و از عذاب او رستگار می‌سازد؟! شـما که جز بـر زیــان و هلاک من نمی‌افزائید.(هود/63)
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ... ).
شعیب را (نیز) به سوی قوم مدین فرستادیم که از خود آنان بود. (شعیب بـدیشان) گفت٠ ای قـوم مـن! خدا را بپرستید (و بدانید که) جز او معبودی ندارید... (هود/84 )
(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا...).
گفت: ای قوم من! اگر من (براثر نبوّت) دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم (و به یقین کامل رسیده باشـم) و روزی خوبی (علاوه از نبوّت ) به من عطاء فرموده باشد، به من بگوئید (آیا می‌توانم برخلاف فرمان خدا، یعنی خالق و هادی و رازق خود رفتار کنـم، و شما را از بت‌پرستی و بزهکاری نهی ننمایم؟). (هود/88)
در بخش پیرو، این آیات راجع به حقیقت دعوت، و راجع به قطع رابـطۀ مـردمان براساس ایـن حقیقت می آید:
(وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ) (١١٣)
و به کافران و مشرکان تکیه مکنید (که اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد، و (بدانید که) جـز خدا دوستان و سرپرستانی ندارید (تا بـتوانـند شما را در پناه خود دارند و شرّ و بلا و زیـان و ضـرر را از شـما بدور نمایند) و پس از (تکیه بر کافران و مشرکان، دیگر از سوی خدا) یاری نمی‌گردید و (بر دشـمنان ) پـیروز گردانده نمی‌شوید.(هود/113 )
(وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)
(آگاهی از) غیب آسمانها و زمـین ویـژۀ خدا است، و کارها یکسره بدو برمی‌گردد (و امور جهان به (برفرمان او می‌چرخد). پس او را بپرست و بر او تکیه کن و (بـدان که) پروردگارت از چیزهائی که می‌کنید بی‌خبر نیست. (هود/123 )
بدین منوال بخشهای سه گانۀ سوره برایبیان این حقیقت به هم می‌رسند.
٢- برای این که مردمان تنها یزدان را خداوندگار خود بدانند و ربوبیّت را بدو اختصاص دهند، این سوره خدا را بدیشان می‌شناساند، و بیان می‌دارد که مـردمان در این جهان در دست قدرت اویند، و آنان در آن جهان به سوی ایزد منّان برمی‌گردند تا واپسـین سـزا و جزای ایشان را بدهد ... بخشهای سه‌گانۀ سوره نیز در بیان این حقیقت به تمام و کمال ادای مطلب می‌کنند.
در دیباچه می‌آید:
(أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٥) وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٦) وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِینٌ (٧) وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ مَا یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٨)
هان! (برخی از) آنان، کینه و دشمنی (پیغمبر و مؤمنان) را به دل می‌گیرند و سعی می‌کنند تا آن را از خدا پنهان دارند! هان! آنان هنگامی که بـا جامه‌ها خـویشتن را می‌پوشانند (و رازها بـه همدیگر می‌گویند و نیرنگها می‌جویند تا با آشکـار شـدن کارشان رسـوا نشـوند) خـداونـد از آنـچه نـهان مـی‌دارنـد و از آنـچه آشکـار می‌سازند (به‌طور یکسان) با خبر و آگاه است. چرا کـه او آگاه از رازهـای سـینه‌ها است. هـیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر این که روزی آن، بر عهدۀ خدا است (و خدا روزی مناسب هریک را در بحر و بر مـی‌رساند) و محل زیست (دوران حیات) و محل دفن (پس از ممات) او را می‌داند. همۀ اینها در کتاب روشنی (بـه نـام لوح محفوظ، موجود و مضبوط) است. خدا آن کسـی است که آسمانها و زمین را در شش دوره بیافرید و (پیش از آن، جهان هستی جز مواد مذاب گازی شکل گسترده در گستره گیتی نبود، و ایـن جهان هسـتی و پـای) تـخت قدرت خدا بر (این مادۀ عظیم به ظاهر) آب، قرار داشت. (این آفرینش سترگ و شگفت را بدین خاطر ساخت) تا شما را بیازماید (و معلوم شود) که چه کسانی از شـما کارهای نیکو می‌کنند (و چه افرادی از شما کارهای بـد می‌کنند). اگر به آنان بگوئی شما بعد از مرگ برانگیخته می‌شوید (و زندگی دوبـاره پـیدا مـی‌کنید) کـافران (از روی شگفت) می‌گویند (چیزی را میگوئی باور کردنی نـیست و واقـعیّت نـدارد؛ بـلکه) ایـن یک جادوگری آشکاری است (که خردها را به بازیچه می‌گیرد). اگر عذاب را تا مدّت زمان محدودی (که پایان عمر جهان و آغاز قیامت است) به تأخیر اندازیم، (از روی استهزاء) می گویند: چه چیز مانع آن (از رسیدن به ما الآن) شده است؟ (اگر وعدۀ خدا راست است، عذاب را همین الآن بر سر ما بیاورد و ما را مهلت ندهد). هان! روزی عذاب به سراغ آنان می‌آید و دیگر از ایشان دور نمیگردد (و دست از سرشان برنمی‌دارد) و چیزی را که در (دنیا) مسخره می‌کردند، از هر سو دربرشان می‌گیرد.(هود/5-8 )
(مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ (١٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٦)
کسانی که (تنها) خواستار زندگی دنیا و زینت آن باشند (و جـز خوردن و نـوشیدن و امـوال و اولاد را طـالب نبوده و چشم‌داشتی به آخرت نداشـته بـاشند، بـرابـر سنّت مـوجود در پیکرۀ هسـتی، پـاداش دسـترنج و) اعمالشان را در این جهان بدون هیچگونه کم و کاستی به تمام و کمال می‌دهیم (چـرا که مـدار ایـن جـهان بـر اعمال استوار است؛ نـه بـر نـیّات و مـقاصد، و بـر ایـن خوان یغما چه دشمن چه دوست). آنان کسانیند که در آخرت جز آتش دوزخ بهره و سهمی ندارند، و آنچه در دنیا انجام می‌دهند، ضائع و هدر می‌رود (و بـی‌اجر و پاداش می‌شود) و کارهایشان پوچ و بیسود می‌گردد (هرچند کـه اعمالشان بـه ظـاهر انسـانی و مـردمی و عبادی باشد). (هود/15و16)
در بخش داستانهای پیغمبران این گونه شـناسه‌هائی می آید:
(إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَرَبِّکُمْ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٥٦) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَیَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّونَهُ شَیْئًا إِنَّ رَبِّی عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (٥٧)
من بر خدا تکیه کرده‌ام که پروردگار من و پروردگار شما است. هیچ جنبنده‌ای (اعم از انسان و غیر انسـان) نـیست مگـر ایـن کـه خدا بـر او تسـلّط دارد (و زمـام اخـتیارش را در دست دارد. پس چـرا بــاید از شـما ترسید؟! بدانید که قدرت خدای من در طریق حقّ و عدل جاری می‌گردد، زیـرا) بیگمان خدای من بـر صـراط مستقیم (که جادۀ عدل و داد است) قرار دارد (و کاری بـرخـلاف حکمت و صواب انـجام نـمی‌دهد). اگر (از دعـوت مـن) روی بگردانید (بـاکـی نیست. زیرا بـر رسولان پیام باشد و بس) و من رسالتی را که مأمور بـدان بـودم بــه شـما رسـاندم. پـروردگارم (شـما را می‌میراند و) کسان دیگری را به جای شما مـی‌نشاند و شما کمترین زیانی (با روگردانی از پـرسـش و دوری از عبادتش) بدو نمی‌رسانید. بیگمان پروردگار مـن مراقب و مواظب هر چیزی است (و کردار و رفتار شما از او پنهان نمی‌ماند و بی‌سزا و جزا نمیگردد).(هود/56و57 )
(وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ) (٦١)
بـه سـوی قوم ثـمود یکـی از خودشان را (بـه عنوان پیغمبر) فرستادیم که صالح نام داشت. (به آنان) گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که مـعبودی جز او پـرای شما وچود ندارد (و کسـی غیر او مسـتحقّ پـرستیدن نمی‌باشد). او است که شما را از زمـین آفریده است و آبادانی آن را بـه شـما واگذار نـموده است (و نـیروی بهره‌وری و بهره‌برداری از آن را بـه شـما عطاء و در شما پدید آورده است). پس، از او طلب آمرزش (گناهان خویش) را بنمائید و به سوی او برگردید (و بـا انـجام عبادات و دوری از منکرات، مـغفرت و مـرحمت او را بخواهید و بدانـد کـه اگر در ایـن کـار صـادق بـاشید، خداوند شما را درمـی‌یابد و دعـای شـما را مـیپذیرد). بیگمان خداوند (به بندگانش) نزدیک (است و استغفار و انگیزه اسـتغفارشان را مـی‌دانـد) و پـذیرندۀ (دعـای کسانی) است (که او را مخلصانه به زاری می‌خوانند و به یاریش می‌طلبند).(هود/61)
در بخش پیرو می‌آید:
(وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)
عقاب پروردگار تو این چنین است (که دربارۀ قوم نوح و عاد و ثمود و مدین و غیره گذشت) هرگاه که (بر اثـر کفر و فساد، اهالی) شهرها و آبادیهائی را عقاب کند که ستمکار باشند. به راستی عقاب خدا دردنــاک و سـخت است.(هود/102 )
(وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (١١١)
پروردگارت حتماً (پاداش و پادافره) اعمال همگان را بی کم و کاست می‌دهد و او آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنند.(هود/ 111)
(وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ (١١٧) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)
(سـنّت و عـادت) پروردگارت چنین نـبوده است کـه شهرها و آبادیها را ستمگرانه ویران کند، در حالی که ساکنان آنجاها (متمسّک به حقّ و ملتزم به فضائل بوده و) در صدد اصلاح (حال خود و دیگران) برآمده باشند. (ای پیغمبری که آزمند بـر ایـمان آوردن قوم خـود و متأسّف بـر روی‌گردانـی ایشـان از دعوت آسمانی هستی! بدان که) اگر پروردگارت می‌خواست مردمان را (همچون فرشتگان در یک مسیر و بر یک برنامه قرار می‌داد و) ملّت واحدی مـی‌کرد (و پـیرو آئـین یگانه‌ای می‌نمود، و آنان در مادّیات و در معنویات و در انتخاب راه حقّ یا راه باطل اختیار و اختلافی نمی‌داشتند. آن وقت جــهان بــه گـونۀ دیگـری درمـی‌آمد) ولی (خدا مردمان را مختار و با اراده آفریده و) آنان همیشه (در همه چیز، حتّی در گزینش دیـن و اصـول عقائد آن) متفاوت خواهند ماند. (مردمان بنا به اختلاف استعداد، در همه چیز حتّی در دینی که خدا برای آنان فرستاده است متفاوت می‌مانند) مگر کسـانی کـه خدا بـدیشان رحم کرده باشد (و در پرتو لطف او بر احکـام قطعی الدلالۀ کتاب خدا متّفق بوده، هر چند در فهم معنی ظنّی الدلالۀ آن که منوط بـه اجتهاد است، اختلاف داشـته باشند) و خداوند برای همین (اختلاف و تـحقّق اراده و رحمت) ایشان را آفریده است، و سخن پروردگار تو بر این رفته است که: دوزخ را از جملگی جنّیها و انسانهای (پیرو نفس امّاره و اهریمن مکّاره) پُر می‌کنم.(هود/ 117-119)
بخشهای سه‌گانۀ سوره، به تمام و کمال حقیقت الوهیّت و حقیقت آخرت را در روند سوره می‌شناسانند. سوره در صدد اثبات وجود خدای سـبحان نـیست. بـلکه در صدد بیان ربوبیّت خدای یگـانه در زنـدگی مـردمان است، بدان گونه که در نظام جهان هستی مقرّر است ... چه مسألۀ الوهیّت محل اختلاف نبوده است، و بلکه مسألۀ ربوبیّت است که رسـالتهای آسـمانی بــدان رو کرده است، و واپسین رسالت آسـمانی نیز بـدان رو می کند و در صدد توضیح آن بـرمی‌آید. ایـن مسأله، مسألۀ کرنش بردن در برابر یزدان و پرستش کردن ایزد یگانۀ سبحان بدون هیچ گونه شـریک و انـبازی است. خضوع و خشوع در برابر خدای یکـتا بـدون هر گونه مدّعی و منازعی است. کارهای همۀ مردمان را به سلطه و قدرت و قضاوت و داوری و شریعت و فرمان یزدان برگرداندن است، همان گونه که آشکارا از جملگی ایـن گلچینهای بخشهای سوره پیدا و هویدا است.
در راه پدید آوردن همچون حقائق اعتقادی‌ای در دلها، و استوار داشتن آنها در درونها، و ژرفا بخشیدن آنها در هستی بشری، و پخش زندگی جـنبان و جـوشان و خروشان در این حقائق اعتقادی، بدان گونه که تبدیل به یک نیروی مثبت و الهام بخش شوند، و احسـاسات و تصوّرات و اعمال و حرکات را دگرگون سازند، در راه پدید آوردن همچون حقائقی، آن هم بدین گونه و شیوه و در ایـن سـطح و مرتبه، رونـد سـوره انگـیزه‌های الهام‌بخش و آهنگها و نواهای گوناگونی دربر دارد، انگیزه‌ها و آهنگهائی که همۀ تارهای هستی بشری را سخت می‌نوازند و به خروش می‌اندازند، بدانگاه کـه این حقائق را عرضه می‌دارد و آنها را شرح و بسط می‌دهد.
٣-روند سوره مشتمل ترغیب و تشویق و تـرهیب و تهدید فراوانی است ... ترغیب و تشویق به نیکیها و خوبیهای دنیا و آخرت، ترغیب و تشویق کسـانی کـه دعوت‌کنندۀ به سوی کرنش بردن در برابر یزدان بی‌انباز جهان و پرستش خدای یگانۀ سبحان را پاسخ می‌دهند، و خیر و صلاح و رشدی را پذیره مـی‌شوند کـه ایـن کرنش و پرستش یکتاپرستانه با خود به ارمغان می‌آورد ... ترهیب و تهدید به محروم شدن از نیکیها و خوبیهای دنیا یا آخرت، و ترهیب و تهدید به عذاب در دنیا یا در آخرت، ترهیب و تهدید کسانی که از این دعوت‌کننده رویگــردان مـی‌شوند، و راه طـاغوتهائی را در پـیش می‌گیرند که در آخرت ایشـان را به دوزخ تسـلیم می‌کنند، دوزخی که طاغوتها پیروان خود را در آخرت به سوی آن می‌رانند، به پاداش این که پیروانش در دنیا رهبری ایشـان را پـذیرفته‌انـد و زمام اختیارشان را بدیشان سپرده‌اند، و به جای کرنش در برابر یـزدان بزرگوار و پرستش خداوند منّان دادار، در برابر ایشان کرنش کرده‌اند و آنان را پرستش نموده‌اند ... این هم نمونه‌ای از ترهیب و تهید:
(أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ (٢) وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ (٣) إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤)
(ای پیغمبر! بدیشان بگو:) این که جز خدا را نـپرستید. بیگمان من از سوی خدا بیم‌دهندۀ (کافران بـه عذاب دوزخ) و مژده دهندۀ (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم. و این که از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند (به سبب استغفار صادقانه و توبۀ مخلصانه) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی (از مواهب زندگی این جهان) بهره‌مند می‌سازد، و (در آخرت برابر عدل و داد خود) بـه هر صـاحب فضیلت و احسـانی (پاداش) فضیلت و احسانش را مـی‌دهد. اگر هــم پشت بکنید (و از ایمان به یزدان و طاعت و عیادت خداوند رحمان روی بگردانید، بر رسولان پیام باشد و بس) من بر شـما از عذاب روز بزرگی (کـه روز قیامت است) بیمناکم. برگشت شما به سوی خدا است، و خدا بر هـر چیزی توانا است. (او است که به شما زندگی می‌بحشد و شما را می‌میراند و دوباره جان به پیکرتان می‌دواند و برای حساب و کتاب در قیامت جمعتان می‌گرداند و به دوزخ یا بهشتتان می‌رساند). (هود/2-4 )
(مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ (١٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٦)
کسانی که (تنها) خواستار زندگی دنیا و زینت آن باشند (و جـز خوردن و نـوشیدن و امـوال و اولاد را طـالب نبوده و چشم‌داشتی به آخرت نداشـته بـاشند، بـرابـر سـنّت مـوجود در پـیکرۀ هسـتی، پـاداش دسـترنج و) اعمالشان را در این جهان بدون هیچ گونه کم و کاستی به تمام و کمال می‌دهیم (چـرا که مـدار ایـن جـهان بـر اعمال استوار است، نـه بـر نیّات و مـقاصد؛ و بـر ایـن خوان یغما چه دشمن چه دوست). آنان کسانیند که در آخرت جز آتش دوزخ بهره و سهمی ندارند، و آنچه در دنیا انجام می‌دهند، ضائع و هدر می‌شود (و بی‌اجر و پاداش می‌رود) و کارهایشان پوچ و بیسود می‌گردد (هر چند کـه اعمالشان بـه ظـاهر انسـانی و مـردمی و عبادی باشد).(هود/ 15و16)
(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ (١٧) وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (١٨) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (١٩) أُولَئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ (٢٠) أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢١) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ (٢٢) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٣) مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٢٤)
آیا کسی که دلیل و برهان روشنی (به نام فطرت و عقل سلیم) از سوی پروردگار خـود دارد (و بـا نـور آن بـه آفاق و انفس مینگرد و به وجود آفریدگار جهان پـی می‌برد) و گواهی از جانب خدا (به نام قرآن) به دنبال آن می‌آید (و بر صدق دریافت عقل او از جـهان، ،شهادت می‌دهد و برداشت وی را تـصدیق مـی‌نماید) و قبل از قرآن (هـم جملگی کتابهای آسـمانی، ایـن راه را تأیید کرده‌اند و در این مسیر رفـته‌انـد، از آن جـمله تـورات، یعنی) کتاب موسی که رهبر و رحمت بوده است. (آیـا چنین کسانی با افرادی برابـرند کـه بـا چشـم خرد بـه مـلکوت جــهان نـمی‌نگرند، و بـه کـتابهای آسمانی و پیغمبران الهی گوش دل فرا نمی‌دهند، و جز به فکر دنیا نبوده و گمراه بسر می‌برند و گمراه مـی‌میرند؟). آنان (که دربارۀ کائنات می‌اندیشند و با چراغ عقل پروردگار خود را می‌یابند و تــاریخ انبیاء و گذشتگان را پیش چشم می‌دارند) بیگمان به قرآن ایمان می‌آورند (چرا که آن را با دید جهان‌بین و بینش حقّگرای خویش همگام و همنوا می‌بینند). هر کس از گروهها (و طوائف گمراه که دشمن حقّ و حقیقت و ادیان و انبیاء خدایند) به قرآن ایـــمان نـیاورد، میعادگاه او آتش است (و جملگی گمراهان گریزان از نـور قـرآن، در آتش سـوزان دوزخ گرد می‌آیند و چه بد جایگاهی است! ای پیغمبر!) دربارۀ قرآن شکّ و گمانی به خود راه مده. قرآن حقّ است و از سوی پروردگارت آمده است، ولی بیشتر مردم (حقّ را نمی‌پذیرند و بـه چیزی کـه باید ایـمان داشت) ایـمان نمی‌آورند. چه کسی ستمگرتر از کسی است که به خدا دروغ بـندد؟! (کســانی کـه بـه خدا دروغ مـی‌بندند و چیزهائی را بـدو نسـبت مـی‌دهند کـه از او نیست، در قیامت به گونۀ خاصی) آنان به پروردگارشان عرضه می‌کردند (و در دادگاه عدل الهی به سـان مـی‌شوند) و گواهان (حاضر در آنجا، اعم از پیغمبران و فرشتگان و غیره بر آنان گواهی مـی‌دهند و) مـی‌گویند: ایـنان بـر پروردگار خود دروغ بسته‌اند (و لذا زشت‌ترین گناه و رسوا کننده‌ترین ستم را مرتکب شده‌اند) هـان! نـفرین خدا بر ستمگران باد! آن ستمکارانی که (مـردمان را) از راه خدا بازمی‌داشتند. و (بر راستای خداشناسی سدها و مانعها ایجاد می‌کردند، و در دلهای مردمان شکّـها و گمانها می‌انداختند تا آنان را منحرف سازند و بدیشان) راه خدا را کج و نادرست نشـان دهند، و آنـانی که بـه آخرت کفر می‌ورزند (و به جهان دیگر ایمان نداشـتند. این کافران) چنان نیستند کـه آنـان بـتوانـند (خدا را از عذاب رساندن به خود) در دنیا ناتوان و درمـانده سازند (و از قلمرو قدرت او خـارج شوند. اگر خدا بـخواهـد ایشان را گرفتار عذاب و بلائی کند) آنان بجز خدا یاور و فریادرسی نـدارنـد (کـه ایشـان را از عذاب و بـلای آسـمانی بـرهاند. در آخرت هــم بـه سبب عصیان و طعیانشان) عذابشان چندین برابر می‌گردد (و پیوسته افـزونتر و افزونتر مـی‌شود. چرا که در دنـیا) آنـان نمی‌توانستند (نشانه‌های خداشناسی پخش در آفاق و انفس را) بشنوند و ببینند. آنان کسانیند که خویشتن را زیانبار می‌کنند و هستی خود را می‌بازند، و معبودهائی را که به دروغ به هم می‌بافند و می‌سازند، کم و نـاپدید می‌کردند (و دروغگوئیها و یاوه‌سرائـیهایشان از بـین می‌رود و بیفائده و بیسود می‌شود). مسلّماً در آخــرت زیانبارترین (مردمان) هستند (چرا که سعادت خود را باخته‌اند، و باقی را به فانی، و نعمت را به نقمت، و جنان را به نیران داده‌اند). بیگمان کسانی که ایمان آورده‌انـد و کــارهای شــایسته کرده‌انـد و بـه خدای خویش آرمـیده‌اند (و کرنشش بـرده‌انـد و تسـلیم فرمانش شده‌اند) آنان بهشتیـانند و در آنجا جـاودانـه مـی‌مـانند. حال این دو گروه (یعنی مؤمنان و کافران) همانند حال کور و کر، یا بینا و شنوا است. آیـا حـال و مآل ایـن دو گروه یکی است؟ آیا یادآور و پندپذیر نمی‌گردید؟. (هود/17-24)
(وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا وَیَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِکُمْ وَلا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ) (٥٢)
ای قـوم مـن از پــروردگارتان آمـرزش (گـناهان و لغزشهایتان) را بطلبید و به سوی او برگردید تا آسمان را بر شما ریزنده و بارنده کند (و باران و برکات آن را بر شما پیاپی و فراوان گرداند) و نیروئی بر نـیرویتان (و عزّت و شکوهی بر عزّت و شکوهتان) بـیفزایـد. (ای قوم من! از حقّ و حقیقت،) بزهکارانه روی بـرنتابید (و بر گناه مصمّم و مصرّ نشوید).(هود/52)
(فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَیَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّونَهُ شَیْئًا إِنَّ رَبِّی عَلَى کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ) (٥٧)
اگر (از دعوت من) روی بگردانید (باکی نیست. زیرا بر رسولان پیام باشد و بس) و من رسالتی را کـه مأمـور بـدان بـودم بـه شما رسـاندم. پـروردگارم (شـما را می‌میراند و) کسان دیگری را به جای شما مـی‌نشاند و شما کمترین زیانی (با رویگردانی از پرستش و دوری از عبادتش) بـدو نـمی‌رسـانید. بیگمان پروردگار من مراقب و مواظب هر چیزی است (و کردار و رفتار شما از او پنـهان نمی‌ماند و بی‌سزا و جزا نمیگردد).(هود/57)
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِینٍ (٩٦)
(إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ (٩٧) یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ (٩٨) وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ) (٩٩)
مـا مـوسی را همراه بـا مـعجزات (دالّ بـر صدق او) و همراه با برهان آشکار (و مؤثّر در نـفوس) فرستادیم. مـوسی را بــه سـوی فـرعون و اشـراف و اعـیان او فـرستادیم (و فـرعون رسـالت موسی را نپذیرفت و) اطرافیان و زعماء فرعون از فرمان او پیروی کردند (و دستور موسی را گردن ننهادند)، در حـالی کـه فـرمان فرعون مترقّیانه و مایۀ هدایت نبود (و ارزش پیروی را نداشت). فرعون در روز قیامت در پیشاپیش قوم خود بوده (و ایشان را به سوی آتش دوزخ رهبری خواهد کرد، همانگونه که در دنیا آنان را به سوی کفر و ضلال رهبری می‌کرد) و ایشان را بـه آتش دوزخ مـی‌انـدازد. چه بد جایگاهی کـه بـدان وارد مـی‌شوند! در ایـن دنـیا دچار نفرین (مردمان) و طرد (از رحمت یزدان) شـدند (و از پس ایشـان بـدنامی و رسـوائـی مـاند) و در روز قیامت نیز (همین طور به لعنت و طرد از رحمت گرفتار مـی‌شوند و مــنفور خـدا و فرشتگان و مــردمان میگردند). چه بد عطائی که (به آنان) داده می‌شود!.(هود/96-99)
... تا آخر ... تا آخر ...
4- روند سوره این داستان طولانی را دربر مـی‌گیرد، داستانی که چنان تشویق و ترغیب و ترهیب و تهدیدی را در حرکت عقیده بر مدار تاریخ تـصدیق مـی‌کند، و هلاک تکذیب کنندگان و نجات مؤمنان را بدانگونه که در برخی از گلچینها گذشت به تصویر می‌کشد، و صحنۀ طوفان را با وصف ویژه‌ای برجسته نشان می‌دهد. نبض سوره به بالاترین سطح خـود در لابـلای ایـن صـحنه منحصر به فرد جهانی می‌رسد:
(وَأُوحِیَ إِلَى نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ (٣٦) وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا وَلا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ (٣٧) وَیَصْنَعُ الْفُلْکَ وَکُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلأ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ (٣٨) فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذَابٌ مُقِیمٌ (٣٩) حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِیهَا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلا قَلِیلٌ (٤٠) وَقَالَ ارْکَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (٤١) وَهِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبَالِ وَنَادَى نُوحٌ ابْنَهُ وَکَانَ فِی مَعْزِلٍ یَا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنَا وَلا تَکُنْ مَعَ الْکَافِرِینَ (٤٢) قَالَ سَآوِی إِلَى جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمَاءِ قَالَ لا عَاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلا مَنْ رَحِمَ وَحَالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکَانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ (٤٣) وَقِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَکِ وَیَا سَمَاءُ أَقْلِعِی وَغِیضَ الْمَاءُ وَقُضِیَ الأمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِیِّ وَقِیلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) (٤٤)
به نـوح وحی شـد کـه جز آنـان که (تـاکنون) ایـمان آورده‌اند، هیچ کس دیگری از قوم تـو ایمان نخواهـد آورد. بنابراین از کارهائی که می‌کنند غمگین مباش. (ما هـر چـه زودتـر سـزای اذیّت و آزار و تـهمت و تکذیب ایشان را در کف دستشان خواهیم گذاشت). و (به نوح وحی شد که) کشتی را تحت نظارت مـا و بـرابر تـعلیم وحی ما بساز (و بـدان که تـو و مـؤمنان هـمراه تو از مـراقبت و محافظت مـا بـرخورداریـد و محفوظ از ظـالمان، و مـصون از اشتباه در کار سـاختن کشـتی می‌باشید. از این پس به مشرکان رحم مکـن) و بـا مـن دربـارۀ (گذشت از) ستمگران گفتگو مـنما (که آنان محکوم به عذابند و) مسلّماً ایشان غرق خواهند شـد. نوح دست‌اندر کار ساختن کشتی شـد. هـر زمان کـه گروهی از اشراف قوم او از کنار وی مـی‌گذشتند، او را مسخـره می‌کردند (و می‌خندیدند و مـی‌گفتند: دیـوانه شده است. به سرش زده است. پیغمبری را ترک گـفته است و نجّاری را پیشه کرده است! نـوح هـم بدیشان پاسخ می‌داد و) می‌گفت: اگر شما ما را مسخره می‌کنید، ما هم همانگونه شـما را مسـخره مـی‌کنیم. (امروز از بی‌خبری شما از پیام آسمانی می‌خندیم و فردا به سبب شکنجه و عـذابــی کــه گـریبانگیرتان می‌گردد بـه تمسخرتان می‌نشینیم). هر چه زودتر خواهـید دانست که عذاب خوارکننده و رسواکننده (در دنـیا) بهرۀ چه کسی، و شکنجۀ جاودان (در آخرت) گریبانگیر کدام یک از مردمان می‌گردد. (نوح به کار خود مشغول بود و کافران هم به تمسخر خود ادامـه دادنـد) تـا آنگاه کـه فرمان ما (مبنی بـر هـلاک کـافران) در رسـید و آب از زمین جوشیدن گرفت (و خشم ما به غـایت رسـید. بـه نوح) گفتیم: سوار کشتی کن از هر صنفی نر و ماده‌ای را، و خاندان خود را، مگر کسـانی را کـه فرمان هـلاک آنان قبلاً صادر شده است (که همسر و یکی از پسران تــو است)، و کســانی را (در آن بـنشان) کــه ایـمان آورده‌اند. و جز افراد اندکی بدو ایمان نـیاورده بودند. (نوح خطاب به خاندان و بستگان باایمان خود و سـائر مـؤمنان) گفت: سوار کشـتی شوید (و نترسید) که حرکت و توقّف آن با یاری خدا و حفظ و عنایت الله است (و به هنگام ورود به کشتی و حرکت آن، و در وقت لنگر انداختن و خروج از آن، نام خدا را بـر زبـان رانـید و از حضرت باری یـاری بـطلبید، و از او آمـرزش گناهان خود را بخواهید و بدانید که) بیگمان پروردگار من بسیار آمـرزنده و بس مـهربان است. (مـؤمنان سـوار کشتی شدند و) کشتی بـا سرنشینانش (سینۀ) امـواج کوه پیکر را می‌شکافت و (هـمچنان) بـه پـیش مـی‌رفت. (مهر پدری در میان این امواجی که از سر و دوش هـم بالا می‌رفتند و روی هم می‌غلتیدن، موج گرفت) و نـوح پسرش را که در کناری (جدا از پـدر) قـرار گرفته بود فریاد زد که فرزند دلبندم با ما سوار شـو و بـا کـافران مباش، (اگر به سوی خدا برگردی نجات می‌یابی، والّا با جملگی بی‌دینان هلاک می‌گردی. پسر لجوج و مغرور نوح) گفت: به کوه بزرگی می‌روم و مأوی می‌گزینم که مرا از سیلاب محفوظ می‌دارد (و از غرقاب مصون). نوح گفت: امروز هیچ قدرتی در برابر فرمان خدا (مبنی بر غرق و هلاک شدن کافران) پـناه نـخواهـد داد مگر کسی را که مشمول رحمت خدا گردد و بس. (در هـمین هنگام موجی برخاست و او را در کام خود فروبرد) و موج میان پدر و پسر جدائی انـداخت و پسـر در مـیان غرق‌شدگان جای گرفت (و خیال خام، او را از راه آب دنیا، به آتش آخرت انداخت. بعد از هلاک کافران) گفته شد که: ای زمین آب خود را فروخور، و ای آسمان! از باریدن بایست، و (آن گاه به دستور خدا) آبها از مـیان برده شده و فرمان اجراء گردید و کار به انجام رسید، و کشتی بر کوه جودی پهلو گرفت (و در این وقت بود که) گفته شد: نابود باد گروه ستمکاران!.(هود/36-44) ... تـا آخر ... تا آخر ... تا آخر ...
5-روند سوره برخی از تصاویر نـفس بشری را می‌نمایاند، بدانگاه کـه نـفس بشـری با رخـدادهـای خوشیها و ناخوشیها رویاروی می شود. عذاب را پیش چشم تکذیب‌کنندگان می‌دارد که عذاب را با شتاب می‌خواسـته‌انـد، و با پـیغمبرانی که ایشـان را بیم می‌داد‌ه‌انـد متّحد و متّفق بی‌شرمی می‌کرده‌انـد ... تصاویر خود تکذیب‌کنندگان را نشان می‌دهد، بدانگاه که رویاروی شده‌اند با عذابی که در فرود آمدن آن شتاب می‌ورزیده‌اند، و هم اینک بدان گرفتار آمده‌اند، و آه‌ها و ناله‌ها سر داده‌اند بر اثر حوا‌دثی که بر ایشـان گذشته است، و نعمت و فرصتی که از دستشان به در رفته است، و با سرمستی و خودخواهی و گول خوردن شگفتی برطرف شدن زیان و ضرر را خواستار شده‌اند، و فزونی و فراوانی نعمت را از نو درخواست کرده اند:
(وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ مَا یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ (٨) وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ (٩) وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (١٠) إِلا الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ) (١١)
اگر عذاب را تا مدّت زمان محدودی (که پایان عمر جهان و آغاز قـیامت است) بـه تأخیر اندازیـم، (از روی استهزاء) می‌گویند: چه چیز مانع آن (از رسـیدن بـه مـا الآن) شـده است؟ (اگر وعدۀ خدا راست است، عذاب را هـمین الآن بـر سر ما بیاورد و ما را مـهلت نـدهد). هـان! روزی عـذاب بـه سراغ آنان می‌آید و دیگر از ایشان دور نمیگردد (و دست از سرشان برنمی‌دارد) و چیزی را کـه در (دنیا) مسـخره مـی‌کردند، از هر سو دربرشان می‌گیرد. و اگر از سوی خود به انسان نعمتی بچشانیم (و مثلاً روزی فراوان و صحّت و امنیّت برسانیم و بنا به حکمتی) سپس آن را از او بگیریم و بستانیم، بسیار ناامید (از برگشت دوبارۀ این نعمت به خود) و ناسپاس (در برابر سائر نعمتهای دیگـر) مـی‌شود. و اگر بعد از ناخوشی و زیان و ضرری که به انسان رسیده است، خوشی و نعمت و منفعتی بدو برسانیم، مـی‌گوید: بدیها و سختیها از من به دور شده‌اند (و مشکلات و ناراحتیها دیگر هرگز برنمی‌گردند. دوبـاره دچـار سـرور و غـرور بـیجا می‌گردد و) بسی شادان (از متاع دنیا) و نازان (بر دیگـران) می‌شود. مگر کسانی که (به هنگام شدائد) شکیبائی کنند. و (در وقت خـوشی و نـاخوشی و ثـروتمندی و مسـتمندی) کـارهای شـایسته و بــایسته انـجام دهند، بیگمان آنـان بـخشایش (یـزدان شـامل گناهانشان مـی‌گردد) و پـاداش بزرگی (در برابر اعمال صالحه) دارند.(هود/8-11)
٦-روند سوره مشتمل است بر برخی از صـحنه‌های قــیامت، و تـصویرهای تکـذیب‌کنندگان در آن، و رویاروئی ایشان با پروردگارشان، پرورگاری که وحی او را تکذیب کرده‌اند و به پیغمبران او پشت نموده‌انـد ... همچنین روند سوره خواریها و رسوائیهائی را به تصویر می‌کشد که در آن روز گریبانگیرشان می‌گردد، و اربابان و میانجیگر‌انی ندارند که ایشان را یاری دهند و از خواریها و رسوائیها برهانند:
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (١٨) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (١٩) أُولَئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ (٢٠) أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢١) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ) (٢٢)
چه کسی ستمگرتر از کسی است که به خدا دروغ بندد؟! (کسانی که به خدا دروغ مـی‌بندند و چیزهائی را بـدو نســبت مـی‌دهند کـه از او نـیست، در قیامت به گـونۀ خاصی) آنان به پروردگارشان عرضه میگردند (و در دادگاه عدل الهی به سان می‌شوند) و گواهان (حـاضر در آنجا، اعم از پیغمبران و فرشتگان و غیره بر آنـان گواهی می‌دهند و) می‌گویند: اینان بر پـروردگار خـود دروغ بسته‌اند (و لذا زشت‌ترین گناه و رسواکننده‌ترین ستم را مرتکب شده‌اند). هان! نفرین خدا بر ستمکاران بـــاد! آن سـتمکارانــی کـه (مـردمان را) از راه خـدا بـازمی‌داشـتند، و (بـر راسـتای خداشـناسی سـدّها و مانعها ایجاد می‌کردند، و در دلهـای مـردمان شکّـها و گمانها می‌انداختند تا آنان را منحرف سازند و بدیشان) راه خدا را کج و نادرست نشـان دهـند، و آنـانی کـه بـه آخرت کفر می‌ورزیدند (و به جهان دیگر ایمان نداشتند. این کافران) چنان نیستند که آنـان بـتوانـند (خدا را از عذاب رساندن به خود) در دنیا ناتوان و درمانده سازند (و از قلمرو قدرت او خـارج شـوند. اگر خدا بـخواهد ایشان را گرفتار عذاب و بلائی کند) آنان بجز خدا یاور و فریادرسی نـدارند (که ایشـان را از عذاب و بـلای آسـمانی برهاند. در آخرت هـم بـه سـبب عصیان و طغیانشان عذابشان چندین برابر می‌گردد (و پـیوسته افـزونتر و افزونتر مـی‌شود. چرا کـه در دنیا) آنـان نمی‌توانستند (نشانه‌های خداشناسی پـخش در آفاق و انفس را) بشنوند و ببینند. آنان کسانیند که خویشتن را زیانبار می‌کنند و هستی خود را می‌بازند، و معبودهائی را که به دروغ به هم می‌بافند و می‌سازند، گم و نـاپدید میگردند (و دروغگوئیها و یاوه‌سرائـیهایشان از بـین می‌رود و بیفائده و بیسود مـی‌شود). مسـلّماً آنـان در آخرت زیانبارترین (مردمان) هستند، (چرا که سـعادت خود را باخته‌اند، و باقی را به فانی، و نعمت را به نقمت، و جنان را به نیران داده‌اند. (هود/18-22)
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ) (١٠٨)
به حقیقت در این (مجازات و نابودی ملّتهای ستمگر، و در این روایات و اخبار گذشتگان) عبرت بزرگی است برای کسی که از عذاب آخرت بــهراسد. آن روزی کـه مردمان را در آن (برای حساب و کتاب) گرد می‌آورند، و روزی است کـه (از سـوی مـردمان و فرشتگان و پریان) مشاهده می‌گردد (و همگان آن را خواهند دید و ناظر صحنه‌هایش خواهند شد). مـا چنین روزی را فقط تا زمان اندکی به تأخیر می‌اندازیم. روزی که ایـن روز فرامـی‌رسد کسـی یـارای سـخن گفتن و دم بـرآوردن ندارد، مگر با اجازۀ خدا. (در چنین روزی، مردمان دو گروه بیش نیستند:) دستهای از آنان (بـه سـبب کفر و ضلال، به انواع عذاب گرفتارند و) بدبختند، و دستهای (به سبب طاعت و عبادت، غرق در نعتمهای گوناگونند و) خوشبختند. و امّا آنان که بدحال و بدبیارند در آتش دوزخ جای دارند و در آنجا (در دم و بازدم خود) ناله و فریاد سر می‌دهند. آنان در دوزخ جاودانه می‌مانند تـا آن گاه که آسمانها و زمین (آنجا) بـرپا است. (یـعنی تـا دوزخ، دوزخ است در آن بسـر مـی‌برند) مگر ایـن که خدای تو بخواهد (و اوضاع را دگرگون کند، و عذابی را جایگزین عذاب دیگری گرداند). بیگمان پروردگار تـو هـر کـاری را که بـخواهـد انجام مـی‌دهد (و چیزی نمی‌تواند جلو او را بگیرد و از انجام آن کار بازدارد). و امّا کسانی که (به سبب انجام کارهای نیکو) خوشبخت شـده‌انـد (وارد بهشت گشـته و) در بـهشت جـاودانـه می‌مانند، مادام که آسمانها و زمین برپا است. مگر این که خدا بخواهد (و اهل تـوحید بـزهکار را وارد بـهشت نسازد و به دوزخشـان درانـدازد و بـعدها بـیرونشان آورد و به بهشتشان برد. خداوند به افراد خوشبخت) عطیۀ عظیمی می‌دهد که گسیختنی (و کاستی پذیرفتنی) نیست. (هود/103-108 )
٧- از جـملۀ انگـیزه‌هائی کـه دلهـا از آنـها بـه لرزه درمی‌آید، و روند سوره آنها را به تـصویر می‌کشد، حضور یزدان سبحان و آگاهی او بر هر آن چیزی است که انسانها در سینه‌های خود نهان و پنهان می‌پندارند. آنان گول خوردگانی هستند که حضور یزدان سبحان و آگاهی فراگیر او را درک و فهم نمی‌کنند، و چیرگی و غلبۀ خدا بر همۀ آفریدگان خود را احساس نمی‌نمایند، و خود این تکذیب‌کنندگان بسان سائر مردمان در دست اختیار و قدرت ایزد منان قرار دارند، بدون ایـن که متوجّه باشند:
(إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤) أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٥) وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٦)
برگشت شما به سوی خدا است، و خدا بـر هـر چیزی توانا است. (او است که به شما زندگی مـی‌بخشد و شما را می‌میراند و دوباره جان به پیکرتان مـی‌دواند و برای حساب و کتاب در قیامت جمعتان می‌گرداند و به دوزخ یا بهشتتان می‌رساند). هان! (بـرخی از) آنـان، کینه و دشمنی (پیغمبر و مؤمنان) را به دل می‌گیرند و سـعی می‌کنند تا آن را از خدا پنهان دارند! هان! آنان هنگامی که بـا جامه‌ها خویشتن را مـی‌پوشانند (و رازهـا بـه همدیگر می‌گویند و نیرنگها می‌جویند تا با آشکار شدن کارشان رسوا نشوند) خداوند از آنچه نهان می‌دارند و از آنچه آشکار می‌سازند (به‌طور یکسان) باخبر و آگاه است. چرا کـه او آگاه از رازهـای سینه‌ها است. هیچ جـنبنده‌ای در زمـین نیست مگـر ایـن کـه روری آن، برعهدۀ خدا است (و خدا روزی مناسب هـر یک را در بحر و بر مـی‌رساند) و محل زیست (دوران حیات) و محل دفن (پس از مـمات) او را مـی‌دانـد. هـمۀ ایـنها در کتاب روشنی (به نام لوح محفوظ، موجود و مضبوط) است. (هود/4-6)
(إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَرَبِّکُمْ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ) (٥٦)
من بر خدا تکیه کرده‌ام که پروردگار من و پروردگار شما است. هیچ جنبنده‌ای (اعم از انسان و غیر انسـان) نـیست مگر ایـن کـه خدا بـر او تسلّط دارد (و زمـام اخــتیارش را در دست دارد. پس چـرا بـــاید از شــما ترسید؟! بدانید که قدرت خدای من در طریق حق و عدل جاری می‌گردد، زیـرا) بیگمان خدای من بر صـراط مستقیم (که جادة عدل و داد است) قرار دارد (و کاری برخلاف حکمت و صواب انجام نمی‌دهد).(هود/ 56)
8- از انگیزه‌های الهامگرانه‌ای که در روند سوره است، یکی هم نشان دادن کاروان ایمان است. کاروانی که با قافله سالاری پیغمبران بزرگوار در طول تاریخ حرکت کرده است، و هر یک از این قافله سالاران بـزرگوار با جاهلیّت گمراه رویاروی گردیده است، و مصممّانه و آشکارا سخن یگانۀ قاطعانه‌ای را بدیشان زده است، و بدانچه با خود آورده است اعتماد و اطـمینان و یـقین کـامل داشـته است ... گوشه‌ای از ایـن عرضه در گلچینهای پیشین گذشت. بقیّۀ آنـها نـیز در جاهای مناسب خود در تفسیر سوره خواهد آمد. آنچه شکّ و تردیدی در آن نیست این است که وحدت مـوضع پیغمبران بزرگوار، و وحدت حقیقتی که در طول تاریخ آن را رودروی جاهلیّت می‌گویند، و وحدت عباراتی که از آن بزرگواران روایت گردیده است و این حقیقت را دربر دارد، در لابلای خود نـیرو و آهـنگ و پـیام شگرفی و سترگی را حمل می‌کند.
در دیباچۀ سوره، این اشاره‌های کوتاه برای ما بسـنده است تا زمانی که به صورت مفصل با آیه‌های سـوره برخورد خواهیم کرد ... خدا یاور و مددکار است و تنها باید از او یاری خواست.
[1] مراجعه شود به معرّفی سورۀ یونس (صفحۀ ٢٠٣ و ٢١١ جزء یـازدهم) که در آن راجع به این دوره از زمان سخـن رفته است.
فی ظلال القرآن
جزء سیزدهم
سوره یوسف آیات 111-53 سوره ؛ رعد و سوره ابراهیم
رهنمودهای جزء سیزدهم
بسم الله الرحمن الرحیم
این جزء فراهم آمده است از بقیّه سوره یوسف و دو سوره رعد و ابراهیم‌که همه مکّی هتند. پس این جزء کاملاً مکی است و همه ویژگیهای قرآن مکی را دارا است[1].
ان‌شاء‌الله سوره‌های رعد و ابراهیم را در جایگاه خودشان معرفی خواهیم‌کرد. برای آشنائی با بقیه سوره یوسف، خواهشمندیم پیش از شروع به خواندن آن در این جزء، به معرفی سوره یوسف درجزء پیشین مراجعه گردد .
ما در این جزء پذیره بقیه سوره یوسف می‌شویم و به پیروهای مستقیم آن می‌پردازیم. بعدها واپسین پیروها را در سوره از مد نظر می‌گذرانیم ... همچنین در این جزء پذیره مرحله تازه‌ای از مراحل زندگی شخصیت بنیادین داستان - شخصیت یوسف (ع)می‌رویم، و با ادامه زندگی این شخصیت و پایداری او بر ارکان و اصول بنیادین خود به پیش می‌رویم -آن ارکان و اصولی‌که در معرفی شخصیتهای داستان در دیباچه سوره‌گذ‌شت[2] - ما در این مرحله سیماهای تازه برجسته‌ای را می‌یابیم‌که ادامه سرشتی واقعی رشد و نمو شخصیت و مرحله ییشین زندگی او است، ولی با وجود این دارای قالب ممتاز و جداگانه خود است .
شخصیت یوسف ( ع) را خواهیم یافت‌که در برابر مشکلات پرورش خود و حوادثی‌که بر اوگذ‌شته است، و آزمونهائی‌که داشته است و بلاهائی‌که دیده است، استقامت‌کرده است و پایداری نموده است، و در سایه تربیت ربانی غنوده است، تربیتی‌که درباره بنده شایسته‌ای انجام‌گرفته است‌که خدا بدو وعده داده است او را در زمین مکانت و منزلت بخشد تا بدانجاکه
بتواند به سوی آئین یزدان دعوت‌کند، بدان‌گاه‌که در زمین قوت و قدرت خواهد داشت و زمام امور را در مرکز تدارکات شوون و تامین خوار و بار و ارزاق خاورمیانه به دست خواهدگرفت!
نخستین سیما از سیماهای این مرحله عبارت است از: به خدا نازیدن، بدو اطمینان داشتن، در پناه یقین و اعتقاد بدو غنودن، مخلصانه تسلیم او شدن، از همه ارزشها و معیارهای زمینی دست‌کشیدن،گردن خود را از همه یوغهای زمینی آزاد و رهاکردن، شأن و مقام نیروهای فرمانروای زمینی راکوچک و ناچیز انگاشتن، پست و بی‌ارزش شمردن چنان ارزشها و چنین نیروهائی در پیشگاه نفسی‌که اسباب و علل را به یزدان سبحان و خداوند بزرگوار واگذار می‌کند و بدو حواله می‌دارد .
این پدیده آشکار، در موقعیتی‌که یوسف (ع) با قاصد شاه پیدا می‌کند نمودار است، قاصدی‌که از سوی شاه به پیش او در زندان می‌آید و علاقه شاه به دیدار او را بدو ابلاغ می‌کند ... یوسف(ع)درخواست شاه را زود جواب نمی‌دهد، و برای ترک زندان ستمگرتاریک شتاب نمی‌ورزد، و در رفتن به پیشگاه شاه که می‌خواهد او را ببیند عجله نمی‌کند، و شادی بیرون رفتن از این تنگنا او را بازیچه خویش نمی‌گرداند و سبک از جای برنمی‌دارد .
این پدیده، و دگرگونیهای ژرفی‌که در فراسوی آن نهفته است و در مقیاسها و معیارها و احساسات ذات یوسف صدیق قرارگرفته است، جلوه‌گر نمی‌آید و پدیدار نمیگردد، مگر چند سالی به عقب بر گردیم، تا یوسف را ببینیم در آن حال و احوالی‌که ساقی شاه را - که گمان می‌برد نجات پیدا می‌کند - توصیه می‌کند به این‌که او را در نزد خداوند خود یادکند ... ایمان همان ایمان است، ولی این یکی آرامشی است‌که به دل می‌ریزد بدان هنگام‌که قضا و قدر خدا را در جریان عملکرد و در وقت پیاده شدن میبیندبیند ... او می‌بیندکه قضا و قدر چگونه در جلو چشمانش عملا تحقق پیدا می‌کند و پیاده می‌گردد ... همان آرامشی‌که نیای او ابراهیم ( ع) آن را درخواست می‌کند، بدان هنگام که به پروردگارش عرض می‌کند:
( ربّ أرنی کیفَ تحیی الموتی )
پروردگارا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی. (بقره/260)
پروردگارش از او می‌پرسد - هرچندکه خدا می‌داندکه او چه می‌خواهد و چرا می‌خواهد .
(اولم تومن؟ )
مگر ایمان نیاورده‌ای؟. (بقره/ 260)
ابراهیم میگوید - هرچندکه پروردگارش حقیقت چیزی را می‌داند که ابراهیم احساس می‌کند، و حقیقت چیزی راکه میگوید
“قال: بلی ولکن لیطمئن قلبی »
گفت: چرا! ولی تا اطمینان قلب پیدا کنم (و با افزودن آگاهی بیشتر، دلم آرامش یابد). (بقره/ 260)
این آرامشی است که تربیت ربانی آن را به دلهای گروه برگزیده می‌ریزد، با بلا و رنج و آزمایش و آزمون و دیدن و مشاهده نمودن و شناختن و مزه‌کردن ...گذشته از اینها با یقین یافتن و تسکین پیداکردن. این پدیده آشکاری است در همه موقعییتها.ئی‌که یوسف (ع) پس از این پیدا می‌کند، تا بدانجاکه به این موقعیت واپسین در مناجات با پروردگار خود می‌رسد. در این موقعیت است‌که از هرچه مردمان در این زمین می‌خوا‌هند دل می‌کند، و برید٥ از همه چیز جز خدا فرباد برمی‌آورد
رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ (١٠١)
(یوسف رو به خدا کرد و گفت:) پروردگارا! (سپاسگرارم که بخش بزرگی) از حکومت به من داده‌ای و مرا از تعبیر خوابها آگاه ساخته‌ای. ای آفریدگار آسمانها و زمین! تو سرپرست من در دنیا و آخرت هستی. (همه امور خود را به تو وامیگذارم و خویشتن را در پناه تو می‌دارم) مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان. (یوسف/101)
و امّا پیروهائی‌که در پایان داستان می‌آیند، و پیروهای همگانی در سوره، درباره آنها چکیده‌وار در دیباچه جزء دوازدهم[3] صحبت کردیم. ان‌شاء‌الله از آنها در موارد و مواضع مربوطه در روند قرآنی به‌طور مشروح صحبت خواهیم کرد ... در اینجا تنها خواستیم این پدیده تازه در شخصیت اصلی داستان را برجسته نشان دهیم و آشکارا بنمائیم. چرا که این پدیده، پدیده بنیادینی است که چهر٥ شخصیت بدان کامل می‌شود. همچنین این پدیده، پدیده بنیادینی است که روند داستان و روند سوره از لحاظ حرکت و جنبش تربیتی برنامه قرآنی، بدان توجه و اهمّیت بیشتری می‌دهد. هم اینک با نصوص آیات به طور مشروح رویاروی خواهیم شد:
1-مراجعه شود به دیباچه سوره انعام در جزء هفتم،و دیباچه سوره یونس در جزء یازدهم و دیباچه سوره هود در جزء دوازدهم .
2-جزء دوازدهم، صفحات: 793-883
3-مراجعه شود به صفحات: 793-838 جزء دوازدهم.