تفسیر سورۀ لیل مکّی و 21 آیه است

سورۀ لیل مکّی و 21 آیه است

بسم الله الرحمن الرحیم

(وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى (١)وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى (٢)وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالأنْثَى (٣)إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى (٤)فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (٦)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى (٧)وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (٨)وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى (٩)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى (١٠)وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى (١١)إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى (١٢)وَإِنَّ لَنَا لَلآخِرَةَ وَالأولَى (١٣)فَأَنْذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّى (١٤)لا یَصْلاهَا إِلا الأشْقَى (١٥)الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّى (١٦)وَسَیُجَنَّبُهَا الأتْقَى (١٧)الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى (١٨)وَمَا لأحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى (١٩)إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأعْلَى (٢٠)وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

در  چهارچوب  صحنه‌های  جهان  و  سرشت  انسان‌،  این  سوره  حقیقت ‌کار  و  عمل  و  سزا  و  جزا  را  بیان  می‌دارد.  از  آنجا  که  این  حقیقت‌ گوناگون  و  دارای  نمادهای  مختلف  است‌:

(إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى (٤)فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (٦)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى (٧)وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (٨)وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى (٩)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى) (١٠)

سعی  و  تلاش  شما  جوراجور  و  گوناگون  است  (‌و  لذا  جزا  و  سزای  شما  هم  متفاوت  و  مختلف  خواهد  بود)‌.  کسی  که  (‌در  راه  خدا  دارائی  خود  را)  بذل  و  بخشش  کند،  و  پرهیزگاری  پیشه  سازد  (‌و  از  آفریدگار  خویش  بهراسد)  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  داشته  باشد،  (‌مشکلات  و  موانـع  را  برای  او  آسان  می‌سازیم  و  در  کار  خیر  توفیقش  می‌دهیم  و)  او  را  آمادۀ  رفاه  و  آسایش  می‌نمائیم‌.  و  امّا  کسی  که  تنگچشمی  بکند  (‌و  به  بذل  و  بخشش  دارائی  در  راه  خدا  دست  نیازد)  و  خود  را  بی‌نیاز  (‌از  خدا  و  توفیق  و  پاداش  دنیوی  و  اخروی  الهی‌)  بداند،  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  نداشته  باشد،  او  را  آماده  برای  سختی  و  مشقّت  (‌و  زندگی  بس  مشکل  و  ناگوار  دوزخ‌)  می‌سازیم‌. (‌لیل‌/4-10) 

و  همچنین  عاقبت  و  فرجام  نیز  در  آخرت‌،  مطابق‌ کار  و  عمل  و  رویکرد،  مختلف  خواهد  بود:

(فَأَنْذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّى (١٤)لا یَصْلاهَا إِلا الأشْقَى (١٥)الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّى (١٦)وَسَیُجَنَّبُهَا الأتْقَى (١٧)الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى) (١٨)

من  شما  را  از  آتش  هولناکی  بیم  می‌دهم  که  شعله‌ور  می‌شود  و  زبانه  می‌کشد.  بدان  داخل  نمی‏گردد  و  نمی‌سوزد  مگر  بدبخت‌ترین  (‌انسانها)‌.  همان  کسـی  که  (‌حقّ  و  حقیقت  را  دروغ  می‌داند  و آن  را)  تکذیب  می‌نماید  و  (‌به  آیات  آسمانی‌)  پشت  می‌کند.  و لیکن  پرهیزگارترین  (‌انسانها)  از  آن  (‌آتش  هولناک‌)  به  دور  داشته  خواهد  شد،  آن  کسی  که  دارائی  خود  را  (‌در  راه  خدا  خرج  می‌کند  و)  می‌دهد  تا  خویشتن  را  (‌به  وسیلۀ  این  کار،  از  کثافت  بخل‌)  پاکیزه  دارد  ...  .  (لیل/14-18) 

بلی  از  آنجا  که  نمادهای  این  حقیقت  دارای  دو  رنگ  و  دو  رویکرد  است‌،  چهارچوبی ‌که  برای  آن  در  سرآغاز  این  سوره  انتخاب‌ گردیده  است  دارای  دو  رنگ  و  نوع  در  جهان  و  هم  در  نفس  انسان  است‌:

 (وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى (١)وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى) (٢)

سوگند  به  شب  در  آن  هنگام  که  (‌روی  زمین  را  فرامی‌گیرد،  و  همۀ  اشیاء  را  با  تاریکی  خود)  می‌پوشاند  (‌و  مردمان  و  جانداران  را  به  استراحت  و  سکون  می‌کشاند)‌.  و  به  روز  سوگند  در  آن  هنگام  که  جلوه‌گر  و  روشن  می‏‎گردد  (‌و  ظلمت  شب  را  می‌راند  و  مردمان  و  جانداران  را  دیگر  باره  به  جنبش  و  تلاش  می‌اندازد!)‌. 

(وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالأنْثَى) (٣)

و  سوگند  به  آن  که  نر  و  ماده  را  می‌آفریند. (‌لیل‌/‌٣)

 این  هم  از  نوآوریها  و  زیبانگاریهای  همآوائی  و  همنوائی  در  تعبیر  قرآنی  است‌.[1]

(وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى (١)وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى (٢)وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالأنْثَى) (٣)

سوگند  به  شب  در  آن  هنگام  که  (‌روی  زمین  را  فرامی‌گیرد،  و  همۀ  اشیاء  را  با  تاریکی  خود)  می‌پوشاند  (‌و  مردمان  و  جانداران  را  به  استراحت  و  سکون  می‌کشاند!)‌.  و  به  روز  سوگند  در  آن  هنگام  که  جلوه‌گر  و  روشن  می‏‎گردد  (‌و  ظلمت  شب  را  می‌راند  و  مردمان  و  جانداران  را  دیگر  باره  به  جنبش  و  تلاش  می‌اندازد!)  .  .  .  و  به  آن  که  نر  و  ماده  را  می‌آفریند.

یزدان  سبحان  به  این  دو  نشانۀ  شناخت  خود  سوگند  یاد  می‌کند:  شب  و  روز.  صفت  آن  دو  را  نیز  بیان  می‌فرماید،  صفتی ‌که  صحنه  را  به  تصویر  می‌کشد:

(وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى) (١)

سوگند  به  شب  در  آن  هنگام  که  (‌روی  زمین  را  فرامی‌گیرد،  و  همۀ  اشیاء  را  با  تاریکی  خود)  می‌پوشاند  (‌و  مردمان  و  جانداران  را  به  استراحت  و  سکون  می‌کشاند)‌!.

(وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى) (٢)

و  به  روز  سوگند  در  آن  هنگام  که  جلوه‌گر  و  روشن  می‏‎گردد  (‌و  ظلمت  شب  را  می‌راند  و  مردمان  و  جانداران  را  دیگر  باره  به  جنبش  و  تلاش  می‌اندازد!)‌.

سوگند  به  شب  بدان  هنگام‌ که ‌گسترۀ  جهان  را  می‌پوشاند  و  آن  را  پنهان  می‌نماید.  و  به  روز  سوگند  بدان  هنگام ‌که  پدیدار  و  جلوه‌گر  می‌آید  و  آشکار  و  نمودار  می‌گردد،  و  با  پیدایش  و  جلوه‌گری  روز  همه  چیز  آشکار  و  نمودار  می‌گردد.  شب  و  روز  دو  وقت  مقابل  در  چرخش  و گردش  فلکی‌،  و  دو  زمان  مختلف  در  شکل‌،  و  در  ویژگیها  و  فعل  و  انفعالها،  و  در  آثار  و  پیامدها  هستند  .  .  .  همچنین  یزدان  سبحان  به  آفرینش‌[2]  آفریدگان‌ گوناگون  و  متقابل  در  جنس  خود  سوگند  یاد  می‌کند:

(وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالأنْثَى) (٣)

سوگند  به  آن  که  نر  و  ماده  را  می‌آفریند.

این  بند  مکمّل  پدیده‌های  متقابل  و  صنعت  تقابل  در  فضای  این  سوره  و  در  جملگی  حقائق  آن  است‌.

شب  و  روز که  دو  پدیدۀ  فراگیر  هستند،  دارای  دلالت  و  معنی  خود  می‏‎باشند.  دلالت  و  معنائی‌ که  شب  و  روز  آن  را  به  دل  انسان  پیام  می‌دارند‌.  همچنین  شب  و  روز  دلالت  و  معنی  دیگری  هم  دارند،  هنگامی‌ که  انسان  در  بارۀ  آنها  به  تدبّر و  تفکّر بپردازد  و  به  چیزی  بیندیشد که  در  فراسوی  آن  د‌و  پدیده  قرار  دارد.  نفس  انسان  خودبه‌خود  از  دگرگو‌نی  و  چرخش  و گردش  شب  و  روز  متأثّر  می‌گردد.  شب  وقتی ‌که  می‌پوشاند  و  فرامی‌گیرد.  روز  زمانی ‌که  جلوه‌گر  می‌آید  و  پدیدار  می‌شود.  این  دگرگونی  سخنی  و  پیامی  دارد.  سخنی  از  این  هستی‌ که  دارای  رازها  است‌،  و  سخنی  از  این  پدیده‌هائی ‌که  انسان  هیچ  چیزی  از کار  و  بار  آنها  را  در  دست  ندارد.  پیامی  دارد  از  آنچه  در  فراسوی  این  گشت  و گذار  قرار  دارد،  از  قبیل  قدرتی ‌که  چرخ  زمان  را  در  جهان  می‌گرداند  بدان ‌گونه‌ که  انگار  چرخ‌ کوچکی  بیش  نیست‌!  پیامی  از  تغیر  و  تحوّلی  دارد که  هرگز  و  در  هیچ  حالی  از  احوال  بازنمی‌ایستد  و  به  هیچ  وجه  ثابت  نمی‌ماند.

دلالت  دیگری  هم  دارند،  وقتی ‌که  در  بارۀ  آنها  تدبّر  و  تفکّر  بشود.  دلالت  قاطعانه  بر  این که  دست  دیگری  در  میان  است  و  این  فلک  را  می‏‎گرداند،  و  شب  و  روز  را  تغییر  می‌دهد  و  می‌چرخاند،  آن  هم  با  این  نظم  و  نظام‌،  و  با  این  استمرار  و  با  این  دقت‌. کسی‌ که  فلک  را  این  جور  می‌گرداند،  همو  نیز  توانا  است  زندگی  انسان  را  هم  بگرداند.  او  انسانها  را  بیهوده  رها  نمی‌سازد  و  بیفائده  به  ترک  آنان  نمی‌گوید،  همان‌ گونه  که  او  انسانها  را  بیهوده  و  بیفائده  نمی‌آفریند.

منکران  هر چند که  بکوشند،  و گمراهان  هر قدر که  در  بارۀ  این  حقیقت  یاوه‌سرائی ‌کنند،  و  چشمها  را  از  این  حقیقت  برگر‌دانند،  دل  انسان  با  جهان  در  تماس  و  پیوند  خواهد  ماند،  و  آهنگهای  آن  را  دریافت  می‌کند  و  می‌شنود،  و  دگرگونیهای  آن  را  مشاهده  می‌نماید،  و  خودبه‌خود  درک  می‌کند  و  می‌فهمد  بدان‌ گونه‌ که  بعد  از  تدبّر  و  تفکّر  درک  می‌کند  و  می‌فهمد که  جهان  هستی‌،  گرداننده  و  اداره‌کننده‌ای  دارد،  و  چاره‌ای  از  پی  بردن  بدو  نیست،  و  قطعاً  با  وجود  این  یاوه‌سرائی  و  بیهوده‌گوئی‌،  و  انکار کردن  و  از  پذیرش  حقّ ‌گریختن‌،  به  وجود  آن  اعتراف  و  اقرار  می‌گردد.

آفرینش  نر  و  ماده  نیز  این  چنین  است  .  .  .  آفرینش  انسان  در  انسان  و  در  حیوانات  پستاندار  از  نطفه‌ای  می‌آغازد  که  در  رحم  جایگزین  مـی‌شود.  سلولی  با  تخمک  می‌آمیزد.  امّا  در  پایان  گشت  و گذار  این  اختلاف  در  چیست  و  از  چیست‌؟  چه  چیز  یا  چه ‌کسی  بدین  می‌گوید:  نر  شو،  و  بدان  می‌گوید:  ماده  شو؟  .  .  کشف  عواملی‌ که  این  نطفه  را  به  شکلی  درمی‌آورد که  نر  بشود،  و  یا  ماده  بگردد،  در  واقعیّت  امر،  هیچ‌ گونه  تغییری  نمی‌دهد  .  .  .  سخن  این  است  چرا  این  عوامل  در  اینجا  و  این  عوامل  در  آنجا  فراهم  مـی‌آیند  و  افـزایش  می‏یابند؟  چگو‌نه  اتّفاق  می‌افتد  سرنوشت  این  به  نر  شدن  بینجامد،  و  سرنوشت  آن  به  ماده  شدن  بینجامد؟  این  رخدادی  است‌ که  با  خطّ  سیر کلّ  حیات  هماهنگی  دارد،  و  امتداد  و  استمرار  آن  را  دیگر  باره  در  زاد  و  ولد  تضمین  می‌نماید.  چگونه  این  امر  پدیدار  می‌گردد  و  رهبری  می‌شود؟

آیا  تصادف  چنین  می‌کند؟!  آخر  این  تصادف  هم  قانونی  دارد.  با  وجود  این  قانون‌،  دست  به  دست  هم  دادن  همۀ  این  شرائط  و  ظروف  و  عوامل  بر  اثر  تصادف‌،  محال  و  ناممکن  است  .  .  .  جز  این  باقی  نمی‌ماند که  باید  معتقد  بود  اداره‌کننده  و گرداننده‌ای  در  میان  است‌ که  نر  و  ماده  را  به  خاطر  حکمت  و  فلسفه‌ای  روشن  و  معیّن‌،  و  هدف  معلوم  و  مشخّص  می‌آفریند،  و  ا‌صلاً  تصادف  جایگاهی  ندارد،  و  آفرینش  خودبه‌خودی  در  نظام  این  هستی  پایگاهی  ندارد.

نر  و  ماده  گذشته  از  این  که  شامل  پستانداران  می‌گردد،  شامل  همۀ  انواع  و  اقسام  دیگر  نیز  می‌باشد.  نر  و  ماده  بودن،  همۀ  زنده‌ها  را  از  جمله ‌گیاهان  را  در  بر  می‌گیرد  ...  نر  و  ماده  بودن  قاعدۀ  یگانه‌ای  در  آفرینش  است  و  تخلّف‌ناپذیر  است‌.  کسی  جز  آفریدگار  جهان  زوجیّت  را  نمی‌آفریند  و  استمرار  نمی‏‎بخشد،  آفریدگاری  که  هیچ  چیزی  همسان  و  همگون  او  نیست  .  .  .

اینها  برخی  از  پیامها  و  اشاره‌های  این  صحنه‌های  جهانی‌،  و  این  حقیقت  انسانی  است  که  یزدان  سبحان  بدانها  سوگند  می‌خورد،  به  خاطر  عظمت  دلالت  آنها  و  ژرفی  آهنگ  آنها.  روند  قرآنی  به‌ ویژه  حقیقت  انسان  را  چهارچوبی  برای  حقیقت‌ کار  و  عمل  و  سزا  و  جزا  در  زندگی  دنیا  و  در  زندگی  آخرت  می‌سازد  .  .  .

یزدان  سبحان  بدین  پدیده‌ها  و  حقائق  متقابل  موجود  در  جهان  و  در  انسان  سوگند  می‌خورد.  سوگند  یاد  می‌فرماید  بر  این ‌که  سعی  و  تلاش  مردمان‌،‌ گوناگون  و  مختلف  است‌،  و  راه‌هایشان  جداگانه  و  متفاوت  است‌.  بدین  سبب  سزا  و  جزای  ایشان  هم  مختلف  و  متفاوت  است‌.  خیر  و  خوبی  بسان  شرّ  و  بدی  نیست‌.  هدایت  و  راهیابی  همچون  ضلالت  و  گمراهی  نمی‏باشد.  صلاح  مثل  فساد  نیست‌. کسی‌ که  بذل  و  بخشش  می‌کند  و  از  عذاب  و  خشم  خدا  می‌پرهیزد،  بسان‌ کسی  نیست‌ که  تنگچشمی  می کند  و  خود  را  از  خدا  بی‏نیاز  می‌داند.  کسی ‌که  راستی  و  درستی  در  پیش  می‌گیرد  و  ایمان  می‌آورد  همسان ‌کسی  بشمار  نمی‌آید که  حقّ  و  حقیقت  را  تکذیب  می‌کند  و  به  حقّ  و  حقیقت  پشت  مـی‌کند  و  می‌رود.  هر کسی  راهی  را  در  پیش  می‌گیرد،  و  هر کسی  سرنوشت  و  سرانجامی  دارد،  و  هر کسی  سزا  و  جزائی  مطابق  با کار  و  عمل  خود  دریافت  می‌دارد:

(إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى (٤)فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (٦) فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى (٧)وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (٨)وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى (٩) فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى (١٠)وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى) (١١)

سعی  و  تلاش  شما  جوراجور  و  گوناگون  است  (‌و  لذا  جزا  و  سزای  شما  هم  متفاوت  و  مختلف  خواهد  بود)‌.  کسی  که  (‌در  راه  خدا  دارائی  خود  را)  بذل  و  بخشش  کند،  و  پرهیزگاری  پیشه  سازد  (‌و  از  آفریدگار  خویش  بهراسد)  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  داشته  باشد،  (‌مشکلات  و  موانـع  را  برای  او  آسان  می‌سازیم  و  در  کار  خیر  توفیقش  می‌دهیم  و)  او را  آمادۀ  رفاه  و  آسایش  می‌نمائیم‌.  و  امّا  کسی  که  تنگچشمی  بکند  (‌و  به  بذل  و  بخشش  دارائی  در راه  خدا  دست  نیازد)  و خود  را  بی‌نیاز  (‌از  خدا  و  توفیق  و  پاداش  دنیوی  و  اخروی  الهی‌)  بداند،  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در آن  سرا)  ایمان  و  باور  نداشته  باشد،  او  را آماده  برای  سختی  و  مشقّت  (‌و  زندگی  بس  مشکل  و  ناگوار  دوزخ‌)  می‌سازیم‌.  در  آن  هنگام  که  (‌به  گور)  پرت  می‏‎گردد،  دارائیش  چه  سودی  به  حال  او  دارد؟‌.

سعی  و  تلاش  شما  جوراجور و گو‌ناکون  است  .  .  .  سعی  و  تلاش  شما  در  حقیقت  خود،  در  انگیزه‌های  خود،  در  رویکرد  و  جـهت  خود،  و  در نتائج  و حاصل  خود،  جوراجور و گو‌ناگون  است  .  .  .  مردمان  در  این  زمین‌،  سرشتهایشان‌،  جهتها  و  خواستهایشان‌،  اند‌یشه ها و  جهان‌بینیهایشان‌،  تلاشها  و  پویشهایشان‌،  جوراجور  و  گوناگون  است‌.  انگار  هر  فردی  از  آنان  جهان  ویژه‌ای  است  و در ستارۀ  ویژه‌ای  زندگی  می‌کند.

این  حقیقتی  است‌،  و لیکن  حقیقت  دیگری  در  میان  است‌،  حقیقت  چکیده‌ای‌ که  همۀ  انواع‌ گو‌ناگو‌ن  انسانها  را  دربر  می‌گیرد،  و  همۀ  این  جهانهای  متفاوت  را  در  خود  جای  می‌دهد.  جملگی  این  جـهانها  را  در  دو  دسته‌،  و  در  دو  صف  متقابل  فرامی‌گیرد،  و  ایشان  را  زیر  دو  پرچم  همگانی  نگاه  می‌دارد:

(مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى) (٦)

کسی  که  (‌در  راه  خدا  دارائی  خود  را)  بذل  و  بخشش  کند،  و  پـرهیزگاری  پیشه  سازد  (‌و  از آفریدگار  خویش  بهراسد)‌. (لیل/5و6)                                      

(مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (٨)وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى) (٩)

کسی  که  تنگچشمی  بکند  (‌و  به  بذل  و  بخشش  دارائی  در  راه  خدا  دست  نیازد)  و  خود  را  بی‌نیاز  (‌از  خدا  و  توفیق  و  پاداش  دنیوی  و  اخروی  الهی‌)  بداند،  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  نداشته ‌باشد.  (لیل/8و9)

کسی‌ که  جان  خود  را  و  مال  خو‌د  را  بدهد  و  ببخشد،  و  از  خشم  و  عذاب  خدا  خود  را  بپرهیزد،  و  به  این  عقیده  ایمان  و  باور  داشته  باشد،  عقیده‌ای ‌که  وقتی ‌گفته  شد:  (‌حُسنی  )  خوب  نام  آن  و اسم  خاص  آن  شود  .  .  .

و کسی ‌که  بخل  ورزد  در  جان  خود  و  در  مال  خود،  و  خود  را  بی‏نیاز  از  خدا  و  از  هدایت  او  بداند،  و  این  عقیدۀ  خو‌ب  را  تکذیب‌ کند  .  .  .

اینان  دو  صف  هستند،  صفهائی‌ که  در  هر یک  از  آنها  مرد‌مان  مختلفی‌،  و  سعی  و  تلاش  جداگانه‌ای‌،  و  برنامه‌های  متفاوتی‌،  و  هدفهای  مختل‌،  قرار دارد.  هر یک  از  این  دو  صف  در  این  زندگی  راهی  را  در  پیش  می‌گیرد  .  .  .  و هر یک  از  این  دو صف  در  راه  خود  توفیق  پیدا  می‌کند!

(فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (٦)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى) (٧)

کسی  که  (‌در  راه  خدا  دارائی  خود  را)  بذل  و  بخشش  کند،  و  پرهیزگاری  پیشه  سازد  (‌و  از  آفریدگار  خویش  بهراسد)  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  داشته  باشد،  (‌مشکلات  و  موانع  را  برای  او  آسان  می‌سازیم  و  در  کار  خیر  توفیقش  مـی‌دهیم  و)  او  را  آمـادۀ  رفاه  و  آسایش  می‌نمائیم‌.

کسی ‌که  بذل  و  بخشش  می‌کند  و  پرهزگاری  می‌نماید  و  به  خیر  و  خوبی  ایمان  و  باور  دارد،  نهایت  تلاش  خود  را  کرده  است  و  آنچه  در  توان  دارد  بخشیده  است  تا  خویشتن  را  پاک  دارد  و  رهنمود  و  رهنمون  گرداند.  در  این  وقت  او  سزاوار  مدد  و  یاری  خدا  و  توفیق  عطاء  کردن  او  خواهد  بود،  مدد  و  یاری  و  توفیق  الهی  نباشد  چیزی  صورت  نمی‌پذیرد  و کاری  انجام  نمی‌گیرد،  و  انسان  قدرت  و  توان  انجام  دادن  چیزی  نخواهد  داشت‌.  کسی ‌که  خداوند  او  را  آماده  برای  انجام‌ کارهای  ساده  و  آسان  سازد  و  مشکلات  و  دشواریها  را  برای  او  سهل  و  آسوده  فرماید،  به  آرزوی  خود  می‌رسد  .  .  .  ساده  و  آسان  و  بدون  درد  و  ناسازگاری  به  هدف  نائل  می‌گردد  ...  به  آرزو  و  هدف  می‌رسد،  در  حالی ‌که  هنوز  در  این  زمین  به  سر  می‏‎برد.  زندگی  را  ساده  و  آسان  پیش  می‏‎برد.  ساده  و  آسان  بودن  از  نفس  او  بر  همه  چیز  پیرامون  او،  و  بر  همه ‌کس  پیرامون  او،  ریزان  و  باران  می‏‎گردد.  ساده  و  آسان  بودن  در گامهای  او،  و  در  راه  او،  و  در  همۀ ‌کارهائی ‌که  به  دست  می‌گیرد  و  بدانها  دست  می‌یازد،  وجود  دارد.  توفیق  آرام  و  مطمئن  در کلیّات  و  جزئیّات  کارهای  او  است‌.  این  پلّه  و  درجه‌ای  که  هر چیزی  را  در  لابلاهای  خود  درهم  می‌پیچد.  زیرا  این  پله  و  درجه‌،  دارندۀ  خود  را  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  وعده‌ای  که  پروردگارش  بدو  داده  است  راه  می‌برد:

(وَنُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرَى) (٨)‌[3]

ما  تو  را  برای  شریعت  ساده  و  آسان  (‌آئین  اسلام‌)  آماده  می‌سازیم  (‌و  کارهای  خیری  را  برای  تو  اسان  می‌نمائیم  و  در  انجام  آنها  توفیقت  می‌دهیم‌)‌.(‌اعلی‌/‌٨) 

(وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (٨)وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى (٩)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى (١٠) وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى) (١١)

و  امّا  کسی  که  تنگچشمی  بکند  (‌و  به  بذل  و  بخشش  دارائی  در  راه  خدا  دست  نیازد)  و  خود  را  بی‌نیاز  (‌از  خدا  و  توفیق  و  پاداش  دنیوی  و  اخروی  الهی‌)  بـداند،  و  به  پاداش  خوب  (‌خدا  در  این  سرا،  و  خوبتر  خدا  در  آن  سرا)  ایمان  و  باور  نداشته  باشد  .  .  .  او  را  آماده  برای  سختی  و  مشقّت  (‌و  زندگی  بس  مشکل  و  ناگوار  دوزخ‌)  می‌سازیم‌.  در  آن  هنگام  که  (‌به  گور)  پرت  می‏‎گردد،  دارائیش  چه  سودی  به  حال  او  دارد؟‌.

کسی‌ که  تنگچشمی  بکند  در  جان  و  مال  خود،  و  خود  را  از  پروردگارش  و  از  هدایت  و  رهنمود  و  رهنمونش  بی‏نیاز  بداند،  و  دعوت  او  و  آئین  او  را  تکذیب‌ کند  و  دروغ  بنامد،  به  نهایت  فسادی  می‌رسد  که  انسان  با  دست  خویش  خود  را  بدان  پرت  می‌گرداند  و  می‌اندازد.  و  سزاوار  آن  می‌گردد که  خدا  هر چیزی  را  برای  او  مشکل  گرداند.  این  است  که  او  را  آماده  برای  گرفتار  آمدن  به  مشکلات  می‌سازد،  و  او  را  موفّق  می‌کند که  به  هر گونه  سختی  و  بلائی  دچار  شود،  و  وی  را  از  هر گونه  چیز  سهل  و  ساده‌ای  محروم  می‌دارد!  و  در  هر گامی  از  گامهایش  مشقّت  و تنگنائی  پدید  می‌آورد،  و  وی  را  از  راه  هدایت  منحرف  می‌گرداند  و  به  کژراهه‌اش  می‌اندازد.  او  را  در  راه  بدبختی  رهسپار  می‌گرداند،  هر چند که ‌گمان  برد  که  او  در  راه  رستگاری  گام  برمی‏دارد.  او  می‌افتد  و  سکندری  می‌خورد.  لغزشی  را  با  لغزشی  پاسخ  می‌گوید  و  افتان  و  خیزان  از  راه  خدا  دور  می‌شود،  و  سکندریهای  پیاپی  او  را  از  رضا  و  خشنودی  خدا  دور  می‌افکند  .  .  .  هنگامی که  در  پایان  سکندریها  و  انحرافها  پرت‌ گردید  و  فروافتاد  دارائی  و  اموالی  که  بدان  بخل  ورزیده  است  هیچ  گونه  فائده‌ای  بدو  نمی‌رساند،  و  دارائی  و  اموالی  که  با  داشتن  آن  خویبثش  را  از  خدا  و  هدایت  او  بی‏نیاز  دیده  است  به  یاری  و کمکش  نمی‌شتابد  و  سودی  به  حالش  ندارد  .  .  .

(وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى) (١١)

در  آن  هنگام  که  (‌به  گور)  پرت  می‏‎گردد،  دارائیش  چـه  سود‌ی  به  حال  او  د‌ارد؟‌.

راه  شرّ  و  بلا  و گناه  و  معصیت  را  ساده  و  آسان‌ کردن‌،  سهل  و  ساده‌ کردن  راه  دشواریها  و  سختیها  بشمار  است‌. 

اگر  انجام‌ دهندۀ ‌گناه  و  معصیت  در  این  زمین  هم  از  دشواریها  و  سختیها  نجات  و  رهائی  پیدا کند،  به  دوزخ  گرفتار  می‌آید.  آیا  دشوارتر  و  سخت‌تر  از  دوزخ  چیزی  یافته  می‌شود؟  واقعاً  دوزخ  است ‌که  دشوار  و  سخت  و  ناگوار  و  نابهنجار  است‌!  .  .

بدین  منوال  و  بر  این  روال  بخش  نخستین  سوره  به  پایان  می‌آید.  در  آن  دو  راه  و  دو  روش  پدیدار  آمد  برای  همۀ  انسانها  در  همۀ  مکانها  و  زمانها.  روشن  گردید که  انسانها  دو گروه  هستند  و  هر یک  پرچم  خود  را  دارد.  یعنی  دو  پرچم  در  میان  است  و  بس،  هر اندازه  هم  شکلها  و  رنگها  متنوّع  و  متعدّد  باشند.  هر  انسانی  هم  در  حقّ  خود یاری  را  انجام  می‌دهد که  خودش  آن  را  برای  خود  برمی‏گزیند.  با  توجّه  به  عمل  هر کسی  خدا  راه  را  برایش  مهیّا  و  میسّر  می‌فرماید:  راه  به  سوی  رفاه  و  آسایش،  و  راه  به  سوی  سختی  و  مشقّت‌.

و  امّا  بخش  دوم  از  سرنوشت  و  فرجام  هر گروهی  سخن  می‌گوید.  پرده  برمی‏دارد  از  پایان‌ گشت  و گذار کسی‌ که  خدا  او  را  برای  رفاه  و  آسایش  مهیّا  و  آماده  فرموده  است‌،  و کسی‌ که  خدا  او  را  برای  سختی  و  مشقّت  مهیّا  و  آماده  نموده  است‌.  پیش  از  هر چیز  بیان  می‌دارد  هـر  عاقبت  و  فرجامی  و  هر  جزا  و  سزائی‌ که  به ‌گروهی  می‌رسد،  عدل  و  عدالت  و  حقّ  و  حقیقت  است‌.  عاقبت  و  فرجام  و  جزا  و  سزا  نیز  قطعاً  درمی‌رسد  و  حتماً  پیش  می‌آید.  خدا  هدایت  را  برای  مردمان  روشن  فرموده  است‌،  و  ایشان  را  از  آتشی  بیم  داده  است‌ که  زبانه‌کش  و  شعله‌ور  است‌:

(إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى (١٢)وَإِنَّ لَنَا لَلآخِرَةَ وَالأولَى (١٣)فَأَنْذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّى (١٤)لا یَصْلاهَا إِلا الأشْقَى (١٥)الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّى (١٦)وَسَیُجَنَّبُهَا الأتْقَى (١٧)الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى (١٨)وَمَا لأحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى (١٩)إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأعْلَى (٢٠)وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

مسلّماً  نشان  دادن  (‌راه  هدایت  و  ضلالت  به  مردم‌)  بر  عهدۀ  ما  است‌.  و  قطعاً  آخرت  و  دنیا  همه  از  آن  ما  است‌.  من  شما  را  از  آتش  هولناکی  بیم  می‌دهم  که  شعله‌ور  مـی‌شود  و  زبانه  می‌کشد.  بدان  داخل  نمی‌شود  و  نمی‌سوزد  مگر  بدبخت‌ترین  (‌انسانها)‌.  همان  کسی  که  (‌حقّ  و  حقیقت  را  دروغ  می‌داند  و  آن  را)  تکذیب  می‌نماید  و  (‌به  آیات  آسمانی‌)  پشت  می‌کند.  و لیکن  پرهیزگارترین  (‌انسانها)  از  آن  (‌آتش  هولناک‌)  به  دور  داشته  خواهد  شد.  آن  کسی  که  دارائی  خود  را  (‌در  راه  خدا  خرج  می‌کند  و)  می‌دهد  تا  خویشتن  را  (‌به  وسیلۀ  این  کار،  از  کثافت  بخل‌)  پاکیزه  بدارد.  هیچ  کسی  بر  او  حقّ  نعمتی  ندارد  تا  (‌بدین  وسیله  به  نعمتش  پاسخ  گوید  و  از  سوی  او  آن‌)  نعمت  جزا  داده  شود.  بلکه  تنها  هدف  او  جلب  رضای  ذات  پروردگار  بزرگوارش  می‌باشد.  قطعاً  (‌چنین  شخصی‌،  از  کارهائی  که  کرده  است‌)  راضی  خواهد  بود  و  (‌از  پاد‌اشهائی  که  از  پروردگار  خود  د‌ریافت  می‌د‌ارد‌)  خشنود  خواهد  شد.

خداوند  به  سبب  لطف  و کرم  و  مرحمت  و  شفقّتی‌ که  در  حقّ  بندگان  خود  دارد  بر  خویشتن  واجب  فرموده  است  هدایت  را  برای  فطرت  و  عقل  و  شعور  مردمان  روشن  و  آشکار  فرماید،  و  همچنین  هدایت  را  توسط  پیغمبران  و  رسالتهای  آسمانی  و  معجزات  برایشان  هویدا  و  پیدا  سازد.  تا  برای ‌کسی  حجّتی  نماند،  و  به‌ کسی  ستم  نشود: 

(إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى) (١٢)

مسلّماً  نشان  دادن  (‌راه  هدایت  و  ضلالت  به  مردم‌)  بر  عهدۀ  ما  است‌.

پسودۀ  سوم  بیان  قاطعانۀ  حقیقت  سلطه  و  قدرتی  است  که  مردمان  را  احاطه  می‌کند  و  از  هر  لحاظ  دربر  می‌گیرد،  و  مردمان  جز  آن  برای  خود  پناهگاهی  نمی‌یابند:

(وَإِنَّ لَنَا لَلآخِرَةَ وَالأولَى) (١٣)

و  قطعاً  آخرت  و  دنیا  همه  از  آن  ما  است‌.

پس‌ کجا  می‌گریزد  و  می‌رود کسی ‌که  می‌خواهد  از  دست  خدا  بگریزد  و  به  جائی  پناه  ببرد  و  از  خدا  دور  بشود؟‌!

گذشته  از  این  که  یزدان  سبحان  بیان  داشتن  و  روشن  گرداندن  هدایت  را  برای  بندگان  بر  خود  واجب  فرموده  است‌،  و  افزون  بر  این‌ که  دنیا که  سرای ‌کار  و  عمل  است‌،  و  آخرت  که  سرای  سزا  و  جزا  است‌،  هـر دو  از  آن  خدا  است‌،  به  مردمان  تذکّر  مـی‌دهد  او  است  که  ایشان  را  می‌ترساند  و  برحذرشان  می‌دارد  و  برایشان  راه  و  چاه  را  روشن  می‌فرماید:

(فَأَنْذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّى) (١٤)

من  شما  را  از  آتش  هولناکی  بیم  می‌دهم  که  شعله‌ور  می‌شود  و  زبانه  می‌کشد.

این  آتش  سوزان‌،  شعله‌ور  می‌شود.

(لا یَصْلاهَا إِلا الأشْقَى) (١٥)

بدان  داخل  نمی‌شود  و  نمی‌سوزد  مگر  بدبخت‌ترین  (‌انسانها)‌.

بدبخت‌ترین  بندگان  به  طور کلّی‌.  آیا  بدبختی  و  شقاوتی  برتر  و  بالاتر  از  به  آتش  درافتادن  و  بدان  سوختن  وجود  دارد؟  آن‌ گاه  بیان  می‌فرماید  بدبخت‌ترین  فرد  چه  کسی  است‌.  او:

(الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّى) (١٦)

همان  کسی  که  (‌حقّ  و  حقیقت  را  دروغ  می‌داند  و  آن  را)  تکذیب  می‌نماید  و  (‌به  آیات  آسمانی‌)  پشت  می‌کند. 

او  دعوت  را  دروغ  می‌شمارد  و  تکذیب  می‌دارد  و  بدان  پشت  می‌کند.  او  به  هدایت  پشت  می‌کند.  پروردگارش  او  را  دعوت  می‌کند  تا  هدایتش  دهد،  همان ‌گونه  که  وعده  می‌دهد  به  هر کسی ‌که  با  شوق  و  رغبت  به  سوی  خدا  بیاید.  امّا  او  از  دعوت  پروردگارش  روی  می‌گرداند.

(وَسَیُجَنَّبُهَا الأتْقَى) (١٧)

و لیکن  پرهیزگارترین  (‌انسانها)  از  آن  (‌آتش  هولناک‌)  به  دور  داشته  خواهد  شد.

چنین  کسی  خوشبخت‌ترین  انسانها  است  و  در  برابر  بدبخت‌ترین  انسانها  ذکر  می‌گردد  .  .  .  آن  گاه  بیان  می‌دارد  خوشبخت‌ترین  فرد  چه  کسی  است‌:

(الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى) (١٨)

آن  کسی  که  دارائی  خود  را  (‌در  راه  خدا  خرج  می‌کند  و)  می‌دهد  تا  خویشتن  را  (‌بـه  وسـیلۀ  این  کار،  از  کثافت  بخل‌)  پاکیزه  بدارد.

آن  کسی  خوشبخت‌ترین  فرد  است  که  اموال  و  دارائی  خود  را  خرج  و هزینه  می‌کند  تا  با  خرج ‌کردن  و  هزینه  نمودن  آن  خویشتن  را  پاکیزه  دارد،  نه  این‌ که  بدان  ریاکاری ‌کند  و  برتری  بفروشد  و  تکبّر  بورزد.  اموال  و  دارائی  خود  را  با  خواست  خود  صرف  می‌کند  نه  این‌ که  آن  را  برای  پاسخ  به  نیکی کسی در  حقّ  خود  خرج  نماید.  برای  تشکّر  و  سپاس  از کسی  هم  به  خرج ‌کردن  اموال  و  دارائی  خود  نمی‌پردازد.  بلکه  تنها  و  تنها  محض  رضای  پروردگارش  اموال  و  دارائی  خود  را  صرف  می‌کند،  پروردگار  بزرگوارش  .  .  .

(وَمَا لأحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى (١٩)إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأعْلَى) (٢٠)

هیچ  کسی  بر  او  حقّ  نعمتی  ندارد  تا  (‌بدین  وسیله  به  نعمتش  پاسخ  گوید  و  از  سوی  او  آن‌)  نعمت  جزا  داده  شود.  بلکه  تنها  هدف  او  جلب  رضای  ذات  پروردگار  بزرگوارش  می‌باشد.

آن ‌گاه  چه  چیز؟  چه  چیز  انتظار  این  پرهیزگارترین  فرد  را  می‌کشد، ‌کسی‌ که  اموال  و  دارائی  خود  را  خرج  می‌کند  و  می‌دهد  تا  پاکیزه  گردد،  و  رضای  پروردگار  بزرگوارش  را  به  دست  بیاورد؟  پاداشی  که  قرآن  آن  را  به  ارواح  مؤمن  در  اینجا  نشان  می‌دهد  شگفت  و  شگرف  است‌.  ناگهانی  است‌.  برخلاف  عرف  و  عادت  است‌.

  (وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

قطعاً  (‌چنین  شخصی‌،  از  کارهائی  که  کرده  است‌)  راضی  خواهد  بود  و  (‌از  پاداشهائی  که  از  پروردگار  خود  دریافت  می‌دارد)  خشنود  خواهد  شد.

این  خشنودی  است ‌که  به  دل  این  پرهیزگارترین  فرد  می‌ریزد.  این  خشنودی  است  که  جان  او  را  دربر  می‌گیرد.  این  خشنودی  است  که  بر  اندامهایش  می‌ریزد.  این  خشنودی  است  در  وجودش  پخش  و  پراکنده  می‌گردد.  این  خشنودی  است‌ که  زندگی  او  را  تر  و  تازه  و  خوش  و  خرّم  می‌سازد  .  .  .  وای  چه  پاداشی  است‌!  وای  چه  نعمت  بزرگی  است‌!

  (وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

قطعاً  (‌چنین  شخصی‌،  از  کارهائی  که  کرده  است‌)  راضی  خواهد  بود  و (‌از پـاداشهائی  که  از پروردگار  خود  دریافت  می‌دارد)  خشنود  خواهد  شد.

از  آئین  خود،  از  پروردگار  خود،  از  قضا  و  قدر  خو‌د،  از  بهره  و  نصیب  خود،  از  خوشی  و  ناخوشی  و سود  و  زیانی‌ که  می‏‎بیند،  از  دارائی  و  ناداری  خو‌د،  از  سختی  و  آسانی  سر راه  خود،  راضی‌ و خشنود  می‌گردد.  نگران  و  پریشان  نمی‌شود  و  به  تنگنا  نمی‌افتد.  شتاب  نمی‌ورزد.  بار  خود  را  سنگین  و  طاقت‌فرسا  نمی‌یابد.  هدف  را  دور  نمی‏بیند  .  .  .  این  خشنودی  پاداشی  است‌.  پاداشی  است  بزرگتر  از  هر  پاداشی‌.  پاداشی ‌که  سزاوار  آن  می‏‎گردد  کسی‌ که  جان  و  مال  خود  را  ببخشد. کسی‌ که  عطاء  می‌کند  تا  پاکیزه ‌گردد. کسی‌ که  بذل  و  بخشش  می‌کند  برای  به  دست  آوردن  رضا  و  خشنودی  پروردگار  بزرگو‌ارش‌.

این  پاداشی  است ‌که ‌کسی  جز  خدا  آن  را  عطاء  نمی‌کند  و  به  انسان  هدیّه  نمی‌کند.  این  پاداش  به  دلهائی  فرو می‌ریزد که  خالصانه  از  آن  خدا گردند،  و کسی  را  جز  خدا  نبینند. 

  (وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

قطعاً  (‌چنین  شخصی‌،  از کارهائی  که  کرده  است‌)  راضی  خواهد  بود  و  (‌از  پاداشهائی  کـه  از  پروردگار  خود  دریافت  می‌دارد)  خشنود  خواهد  شد.

خشنود  خواهد  شد،  چون  او  بهای  آن  را  پرداخته  است‌،  و  داده  است  آنچه  لازم  بوده  است  .  .  .

ناگهانی  در  اینجا  سخن  از آینده  می‌رود.  اینجا که  جایگاه  مناسبی  برای  سخن  از  نتیجۀ  کار کسی  است که  پرهیزگارترین  فرد  است‌،  و  او  مال  و  دارائی  خود  را  می‌دهد  تا  خودش  پاک ‌و پاکیزه  شود. کسی  هم  نعمتی  بر  او ندارد تا  سپاس ‌آن  را  بگوید  و پاداش  آن  را  بدهد.  بلکه‌ کاری‌ که  می‌کند  محض  رضای  پروردگار  بزرگو‌ارش  می‏‎باشد.  .  .

(وَلَسَوْفَ یَرْضَى) (٢١)

قطعاً  (‌چنین  شخصی‌،  از کارهائی  که  کرده  است‌)  راضی  خواهد  بود  و (‌ از  پاداشهائی  که  از  پروردگار  خود  دریافت  می‌دارد)  خشنود  خواهد  شد.

*

---

[1]برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌التصویر الفنی فی القرآن‌»‌.  فصل‌: هماهنگی‌ هنری‌.
[2] مؤلّف فرزانه «‌ما» ‌را مصدریّه دانسته اند.(‌مترجم‌)
[3]به تفسیر این فرمودۀ خداوند بزرگوار: ‌« ‌وَ نُیسّرکَ للیُسری‌» در سورۀ  اعلی صفحۀ ٧٩٢-‌804 مراجعه شود.