تفسیر سورۀ ‌زلزله مکّی و 8 آیه است

سورۀ ‌زلزله  مکّی  و  8  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(إِذَا زُلْزِلَتِ الأرْضُ زِلْزَالَهَا (١)وَأَخْرَجَتِ الأرْضُ أَثْقَالَهَا (٢)وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا (٣)یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا (٥)یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ (٦)فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ) (٨)

این  سوره  در  قرآن  و  برابر  برخی  از  روایات  مدنی  است‌.  در  بعضی  از  روایتهای  دیگر  نیز  این  سوره  مکّی  است‌.  ما  روایتهائی  را  ترجیح  می‌دهیم ‌که  این  سوره  را  مکّی  می‌شمارند.  شیوۀ  تعبیری  و  موضوعات  این  سوره  نیز  مؤکّد  این  نظریّه  است‌.

این  سوره  تکان  سخت  و  تندی  برای  دلهای  غافل  است‌.  تکانی  است ‌که  در  آن‌،  موضوع  و صحنه  و  آهنگ  واژگانی  شرکت  می‌ورزد.  این  سوره  فریاد  بلند  و  نیرومندی  است ‌که  زمین  را  و ساکنان  زمین  را  به  تکان  و  لرزه  می‌اندازد.  هنوز  خوب  به  خود  نمی‌آیند  و آگاه  و  هوشیار  نمی‌گردند  ایشان  را  با  حساب  و کتاب  و  وزن  و  ترازو  و  سنجش  و  ارزیابی  و  سزا  و  جزا  در  برخی  از  بندهای ‌کوتاه  رویاروی  می‌گرداند  .  .  .

این  قالب  همۀ  جزء  سی‌ام  است‌.  این  قالب‌،  در  این  سوره‌،  واضح  و کامل  پدیدار  و  نمودار  می‌آید  .  .  . 

*

(إِذَا زُلْزِلَتِ الأرْضُ زِلْزَالَهَا (١)وَأَخْرَجَتِ الأرْضُ أَثْقَالَهَا (٢)وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا (٣)یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)

هنگامی  که  زمین  سخت  به  لرزه  درانداخته  می‌شود،  و  زمین  (‌از  هم  می‌شکافد  و  گدازه‌های  درونی  و  دفینه‌ها  و  مرده‌ها،  و  همۀ‌)  سنگینیها  و  بـارهای  خود  را  بیرون  می‌اندازد  (‌و  به  گونۀ  دیگری  درمی‌آید)‌،  و  انسان  می‌گوید:  زمین  را  چه  شده  است‌؟  در  آن  روز  (‌که  سرآغاز  قیامت  است‌)  زمین  خبرهای  خود  را  بازگو  می‌کند  (‌و  به  زبان  قـال  یا  حال  خواهد  گفت  که  چه  چیزهائی  بر  آن  گذشته  است‌.  این  احوال  و  اقوال  زمین‌)  بدان  سبب  است  که  پروردگار  تو  بدو  پیام  می‌دهد  (‌که  چه  بشود  و  چه  بگوید)‌.

این‌،  روز  قیامت  است‌.  روزی  است ‌که  زمین  ثابت  و  استوار  سخت  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آید.  سخت  به  زلزله  درمی‌افتد.  آنچه  در  درون  دارد  به  بیرون  می‌اندازد.  پیکرها  و  فلزها  و  معدنها  و  دیگر  چیزهائی‌ که  مدّتهای  زیادی  آنها  را  در  درون  خود  نگاهداری  می‌کرده  است  به  بیرون  پرت  می‌کند.  انگار  زمین  می‌خواهد  بار  خود  را  سبک  دارد،  و  از  این  سنگینیها  خویشتن  را  آسوده  نماید،  سنگینیهائی‌ که  مدّتهای  طولانی  آنها  را  برمی‌داشته  است‌!

این  صحنه‌ای  است‌ که  هر چـیز  ثابت  و  استواری  را  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آورد که  زیر  پای  شنوندۀ  این  سوره  قرار  دارد.  به ‌گونه‌ای‌ که  چنین  می‌انگارند که  آنان  خودشان  به  جولان  افتاده‌اند  و  به  تاب  درآمده‌اند  و  بدین  سو  و  آن  سو  هل  داده  شده‌اند!  زمین  زیر  پایشان  می‌لرزد  و  می‌جنبد  و  بدین  سو  و  آن  سو  می‌افتد  و  می‌رود!  صحنه‌ای  است‌ که  دلها  را  برمی‏کند  و گریزان  می‌کند  از  هر  چیزی ‌که  در  این  زمین  بدان  چنگ  می‌زند  و  به  دنبال  آن  می‌افتد،  و گمان  می‌برد که  ماندگار  و  پایدار  است‌.  این  نخستین  پیام  این  صحنه‌ها  است‌،  صحنه‌هائی‌ که  قرآن  آنها  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  در  آنها  حرکت  ،  جنبشی  را  به  ودیعت  می‌گذارد که  نزدیک  است  به  اعصاب  شنونده  منتقل  شود  به  محض  این‌ که  عبارت  شگفت  و  شگرف  قرآنی  را  بشنود!

بر  این  تأثیر،  وضوح  و  روشنی  می‌افزاید،  وقتی ‌که  «‌انسان‌«  را  در  مقا‌بل  این  صحنۀ  عرضه  شونده  نشان  می‌دهد،  و  در  آن  حال ‌که  او  دارد  به  صحنه  نگاه  می‌کند،  فعل  و  انفعال  و کنش  و  واکنش  او  را ترسیم  می‌کند: 

(وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا) (٣)

و  انسان  می‌گوید:  زمین  را  چه  شده  است‌؟‌.

این  پرسش  کسی  است‌ که  ناگهانی‌ گرفتار  آمده  است  و  حیران  و  ویلان  و  مات  و  مبهوت ‌گردیده  است‌.  آن‌ کسی  که  می‌بیند  آنچه  را که  تا  به  حال  ندیده  است  و  با  آن  آشنا  نشده  است‌.  با  چیزی  رویاروی  می‌گردد  که  آن  را  درک  و  فهم  می‌کند.  چیزی  را  می‌بیند که  نمی‌تواند  در  برابر  آن  شکیبائی  کند  و  ساکت  بماند.  فریاد  برمی‌آورد:

(مَا لَهَا).

زمین  را  چه  شده   است‌؟‌.

چه  چیز  است‌ که  او  را  این ‌گونه  به  لرزش  و  جنبش  و  تب  و  تاب  می‌اندازد؟  زمین  را  چه  شده  است‌؟  انگار  او  بر  پشت  زمین  این  سو  و  آن  سو  می‌شود  و  می‌رود،  و  تلوتلو  می‌خورد  و  سرنگون  می‌گردد  و  واژگون  می‌شود.  می‌کوشد  چیزی  را  بگیرد  تا  آرام  بگیرد  و  بایستد.  امّا  همه ‌چیز  پیرامونش  سخت  در  تب  و  تاب  و  جنبش  و  لرزش  است‌!

«‌انسان‌«  پیش  از  این‌،  زلزله‌ها  و  آتشفشانیها  دیده  است‌.  از  مشاهدۀ  آنها  به  ترس  و  هراس  افتاده  است  و  آشفته  و  پریشان ‌گردیده  است‌،  و  هلاک  و  نابود  شده  است‌،  ولی  انسان  وقتی‌ که  زلزلۀ  روز  قیامت  را  می‌بیند  همگونی  و  مشابهتی  را  میان  زلزلۀ  روز  قیامت  و  زلزله‌ها  و  آتشفشانیهای  زندگی  دنیا  نمی‌یابد!  این  چیز  تازه‌ای  است  که  انسان  بسان  آن  را  ندیده  است‌.  کاری  است  درگرفته  است  و  راز  آن  را  نمی‌داند،  و  شبیه  آن  را  به  یاد  ندارد.  کار  هراس‌انگیزی  است  که  برای  نخستین  بار  روی  می‌دهد!

(  یَوْمَئِذٍ )  .  د‌ر  آن  روز)‌.  .  .  آن  روز که  این  زلزله  درمی‌گیرد،  و  انسان  در  برابرش  مدهوش  و  حیران  می‌گردد!

(تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)

زمین  خبرهای  خود  را  بازگو  می‌کند  (‌و  به  زبان  قال  یا  حال  خواهد  گفت  که  چه  چیزهائی  بر  آن  گذشته  است‌.  این  احوال  و  اقوال  زمین‌)  بدان  سبب  است  که  پروردگار  تو  بدو  پیام  می‌دهد  (‌که  چه  بشود  و  چه  بگوید)‌.

در  آن  روز  این  زمین  اخبار  خود  را  بازگو  می‌کند،  و  حال  خود  را  و  آنچه  را که  بر  او گذشته  است  به  رشتۀ  سخن  می‌کشد  .  .  .  به  ذکر  آنچه  بر  سر  او  آمده  است  و  آنچه  بر  سر  او گذشته  است  می‌پردازد.

(بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)

(‌این  احوال  و  اقوال  زمین‌)  بدان  سبب  است  که  پروردگار  تو  بدو  پیام  می‌دهد  (‌کـه  چه  بشود  و  چه  بگوید)‌.

کاری‌ که  زمین  باید  انجام  بدهد  این  است ‌که  به  حرکت  و  جنبش  درآید  و  روان  شود،  و  به  زلزلۀ  ویژۀ  خود  بپردازد،  و  بارها  و  سنگینیهای  خود  را  بیرون  بیفکند!  .  .  او  هم  فرمان  پروردگار  خود  را  اطاعت  می‌کند:

(وأذنت لربها وحقت).

و  فرمان  پروردگارش  را  می‌برد،  و  چنین  هم  می‌سزد  و  حقّ  هم  همین  است‌. (‌انشقاق‌/2) 

اخبار  خود  را  بازگو  می‌کند.  این  حال‌،  سخن  روشنی  است  در  بارۀ  چیزی ‌که  به  دنبال  دارد.  آنچه  به  دنبال  دارد  فرمان  یزدان  و  پیام  خدا  بوده  است  .  .  .

در  اینجا  که  «‌‌انسان‌«  مدهوش  و گرفتار  است‌،  و  آنچه  روی  داده  است  و  پیش  آمده  است‌،  از  ترس  و  هراس  و  دهشت  و  وحشت  و  شگفت  و  شگرف‌،  پریشان  می‌شود  و  روان  می‌گردد  و  نفس  نفس  می‌زند  و  زبان  بیرون  می‌کشد،  در  اینجا  «‌انسان‌«  که  نزدیک  است  زبانش  از  گفتار  بایستد،  پریشان  و  هراسان  مـی‌پرسد:  چه  شده  است‌؟  چه  شده  است‌؟  در  اینجا  با  صحنۀ  حشر  و  نشر  و  حساب  و کتاب  و  سنجیدن  و  برکشیدن  و  سزا  و  جزا  رویاروی  می‌گردد:

(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ (٦)فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ) (٨)

در  آن  روز،  مردمان  (‌از  گورهای  خود)  دسته  دسته  و  پراکنده  بیرون ‌می‌آیند  (‌و  رهسـپار  صحرای  محشر  می‌شوند)  تا  کارهایشان  بدیشان  نموده  شود  و  (‌نتیجۀ  اعمالشان  را  ببینند)‌.  پس  هر کس  به  اندازۀ  ذرّۀ  غباری  کار  نیکو  کرده  باشد،  آن  را  خواهد  دید  (‌و  پاداشش  را  خواهد  یافت‌)‌.  و  هر کس  به  اندازۀ  ذرّۀ  غباری  کار  بد  کرده  باشد،  آن  را  خواهد  دید  (‌و سزایش  را  خواهد  چشید)‌.

در  یک  لحظه  صحنۀ  برخاستن  از گورها  را  می‌بینیم‌: 

(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا ).

در آن  روز،  مردمان  (‌از گورهای  خود)  دسته  دسته  و  پراکنده  بیرون  می‌آیند  (‌و  رهسپار  صحرای  محشر  می‌شوند)‌.

صحنه‌های  ایشان  را  پخش  و  پراکنده  در  نواحی  زمین  می‏‎بینیم  بدان ‌گاه ‌که  زنده  می‌گردند  و  از گورها  بیرون  می‌آیند.

(کأنهم جراد منتشر).

انگار  آنان  ملخهای  پـراکنده‌اند  (‌که  در  دسته‌ها  و  گروه‌های  نامنظّم  و  بی‌هدف‌،  راهی  اینجا  و  آنجا  می‌شوند)‌.(قمر/7)                              

این  نیز  صحنه‌ای  است‌ که  انسان  پیش  از  آن  با  آن  آشنا  نبوده  است  و  آن  را  ندیده  است‌.  صحنۀ  مردمان  در  میان  همۀ  نسلها  است ‌که  زنده  می‌شوند  و  از  اینجا  و  آنجا  برمی‌خیزند  و  به  راه  می‌افتند:

(یوم تشقق الأرض عنهم سراعا).

روزی  زمین  از  روی  مرد‌مان  می‌شکافد  و  کنار  می‌رود‌،  و  ایشان  به  سرعت  (‌از  میان  خاکها)  بیرون  می‌آیند. (ق/44)

تا  چشم‌ کار  می‌کند،  شبحها  را  می‌بیند که  شتابان  زنده  می‌گردند  و  بیرون  می‌آیند  و  روان  می‌شوند!  به‌ کسی  و  به  چیزی  نگاه  نمی‌کنند.  نه  پشت  سر خود  را  می‌نگرند،  و نه  به  اطراف  خویش  نگاه  می‌کنند:

(مهطعین إلى الداع).

شتابان  به  سوی  فراخوانندۀ  (‌الهی‌،  اسرافیل‌)  می‌روند  (‌و  بدو  می‏نگرند  و  چشم  از  او  برنمی‌دارند)‌. (‌قمر/8‌) 

گردنهای  ایشان  بالا  کشیده  می‌شود،  و  چشمان  آنان  خیره ‌می‌گردد:

(لکل امرئ منهم یومئذ شأن یغنیه).

در  آن  روز  هر کدام  از  آنان  وضعی  و  گرفتاری  بزرگی  دارد  که  او  را  به  خود  سرگرم  می‌کند  و از هر  چیز  د‌یگری  بازمی‌د‌ا‌رد‌. (عبس/37)                            

صحنه‌ای  است‌ که  زبان  آدمیان  نمی‌تواند  از  صفت  آن  سخن  بگوید  و  به  تعبیر  بپردازد.  هراسناک  و  وحشت‌انگیز  است‌.  ترس‌آور  است‌.  بیمناک  است‌.  حیران  و  ویلان‌کننده  است‌.  .  .

همۀ  این  واژه‌ها  و  تمام  واژگان  همسان  اینها که  در  فرهنگها  ضبط ‌و ثبت ‌هستند،  معنی  و مفهومی  را  نمی‌توانند  برسانند که  در این‌ صحنه  است‌،  معنی  و  مفهومی ‌که  مرغ  خیال  اندکی  از  آن  را  دریافت  می‌دارد،  وقتی ‌که  به  پرواز  درمی‌آید  و  این  صحنه  را  ورانداز  می‌کند  بدان  اندازه‌ که  می‌تواند  و  در  حدودی ‌که  تاب  آن  را  می‌آورد!            

(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا ).

در  آن  روز،  مردمان  (‌از  گورهای  خود)  دسته  دسته  و  پراکنده  بیرون  می‌آیند  (‌و  رهسپار  صحرای  محشر  می‌شوند)‌.

(لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ) (٦)

تا  کارهایشان  بدیشان  نموده  شود  (‌و  نتیجۀ  اعمالشان  را  ببینند)‌.

این  یکی  سخت‌تر  و  ناگو‌ارتر،  و  بلای  نابهنجارتری  است  .  .  .  آنان  می‌روند  به  سوی  جایگاهی ‌که  در  آنجا  اعمالشان  بدیشان  نشان  داده  می‌شود  تا  آنها  را  ببینند  و  با  سزا  و  جزای  آنها  رویاروی ‌گردند.  گاهی  رویاروی شدن  انسان  با  عمل  خودش  سخت‌تر  و  بدتر  از  هر  سزا  و  جزائی  است‌.  برخی  از کارها  است  که  انسان  از  رویاروی  شدن  با  آن‌ گریز  و  نفرت  دارد.  از  آن  روی  می‌گرداند  به  خاطر  زشتی  و  پلشتی  آن‌،  بدان  هنگام ‌که  در  نوبه‌ای  از  نوبه‌های  پشیمانی  و  نیش  درون‌،  کارش  پیش  چشمش  مجسّم  می‌گردد  و  به  تصوّر  درمی‌آید.  این  وقتی  است‌ که  خودش  تک  و  تنها  آن  هم  در  این  دنیا  خویشتن  را  در  برابر  رفتار  و کردارش  می‏‎یابد.  پس  وقتی  که  در  آن  جهان‌،  در  حضور  همگان  و  در کنار  گواهان  و  در  پیشگاه  یزدان  بزرگوار  و  قدرتمند  جهان‌،  خـود  را  در  برابر  رفتار  و کردارش  می‏‎یابد،  باید  چه  حالی  داشتـه  باشد؟‌!

واقعاً  عقوبت  هراسناک  و  وحشتناکی  است  خود  این ‌که  اعمالشان  بدیشان  نشان  داده  شود،  و  خود  این  که  رویاروی‌ گردند  با  چیزهائی ‌که  از  آنان  سر  زده  است  و  انجام  پذیرفته  است‌!

پشت  سر  دیدن  اعمال  و  افعال‌،  حساب  و کتاب  دقیقی  است‌ که  ذرّه‌ای  از  خیر  و  خوبی  یا  شرّ  و  بدی  را  ناکشیده  و  ناسنجیده  و  بدون  پاداش  و  پادافره  نمی‌گذارد  و  از  آن  در نمی‌گذرد.

(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ )(٨)

پس  هر کس  به  اندازۀ  ذرّۀ  غباری  کار  نیکو  کرده  باشد،  آن  را  خواهد  دید  (‌و  پاداشش  را  خواهد  یافت‌)‌.  و  هر کس  به  اندازۀ  ذرّۀ غباری  کار  بد  کرده  باشد،  آن  را  خواهد  دید  (‌و  سزایش  را  خواهد  چشید)‌.

ذرّه  ...  بعضی  از  مفسّران  پیشین  می‌گفتند:  ذرّه  پشّه  است‌.  برخی  هم  می‌گفتند:  ذرّه‌، ‌گرد  و  غباری  است ‌که  در  پرتو  نور  خورشید  دیده  می‌شود ... گرد  و  غبار  کوچک‌ترین  چیزی  بود که  می‌توانستند  برای  معنی  واژۀ  ذرّه  تصوّر کنند  و  پیش  چشم  دارند .. .  امّا  ما  اکنون  می‌دانیم  ذرّه  به  اتم  می‌گویند،  و  اتم  چیز  مشخّصی  است  و  در  عربی  نامش  ذرّه  است‌.  اتم  بسیار  از گرد  و  خاک  پراکنده  در  هوا کوچک ‌تر  است‌،  گـرد  و  خاکی ‌که  در  پرتو  نور  خورشید  مشاهده  می‌گردد.  چه  گرد  و  خاک  پراکنده  در  هوا  با  چشم  غیر مسلّح  دیده  می‌شود،  ولی  اتم  هرگز  دیده  نـمی‌شود،  حتّی  با  بزرگ‌ترین  ذرّه‌بینهائی  که  در  آزمایشگاه‌ها  و  کارگاه‌ها  است‌.  اتم  «‌رؤیـائی‌«  در  دل  و  درون  فرزانگان  و  دانشمندان  است‌!  هیچ‌ یک  از  آنان  نگفته  است  که  او  اتم  را  با  چشم  خودش  و  یا  با  ذرّه‌بین  دیده  است‌.  آنچه  را که  دیده  است  آثار  اتم  بوده  است  نه  خود  اتم‌!

این  یا  چیز  هموزن  این  از  خیر  و  خوبی  و  شرّ  و  بدی  حاضر  آورده  می‌شود،  و  صاحب  آن‌،  آن  را  می‏‎بیند  و  پاداش  و  پادافره  آن  را  می‌یابد! ...

بدین  هنگام  «‌انسان‌«  چیزی  از  اعمال  خود  را کوچک  و  ناچیز  نمی‌شمارد،  خـیر  و  خوبی  باشد  یا  شرّ  و  بدی.  او  نمی‌گوید:  این‌ کوچک  است  و  حساب  و کتابی  و  وزن  و  سنگینی  و  ارزش  و  بهائی  ندارد.  بلکه  وجدانش  در  برابر  هر  عملی  از  اعمالش  به  جنبش  و  تکان  می‌افتد،  بسان  جنبش  و  تکان  آن  ترازوی  دقیقی ‌که  اتم  آن  را  بالا  می‏‎برد  یا  پائین  می‌اندازد!

همچون  ترازوئی  نظیر  و شبیهی  یا  همسان  و  همگونی  برای  آن  هنوز  در  زمین  یافته  نشده  است  ...  مگر  در  دل  با  ایمان  ...  دلی ‌که  در  برابر  اتمی  از  خیر  و  خوبی  و  شرّ  و  بدی  به  جنبش  و تکان  درمی‌آید  ...  در  زمین  دلهائی  است  که  در  برابر کوهی  از گناه‌ها  و  نافرمانیها  و  سرکشیها و زشتیها و پلشتیها  نمی‌جنبند  ...  هیچ  متأثّر و  منفعل  نمی‌شوند  از  این ‌که‌ کوه‌هائی  از  خیر  و  خوبی  را  زیر  پا  له  و  لورد  سازند،  کوه‌هائی ‌که  کوه‌های  دیگر  از  آنها کم‌تر  و  ناچیزتر  هستند  ...

این  دلها،  دلهای  سخت  و  نابهنجاری  در  زمین  هستند.  این  دلها  در  روز  حساب  و کتاب  زیر  بارهای  سنگین  گناهان  خود  له  و  لورد  می‌گردند!

*