سوره فاتحه

سوره فاتحه

Ayah: 1

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

به نام الله بخشندۀ مهربان

Ayah: 2

ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ

تمام ستایش‌ها [و سپاس‌ها] از آنِ الله ـ پروردگار جهانیان‌ ـ است؛

Ayah: 3

ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

بخشندۀ مهربان است؛

Ayah: 4

مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ

مالک روزِ جزاست.

Ayah: 5

إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ

[پروردگارا] تنها تو را عبادت می‌کنیم و تنها از تو یاری [و مدد] می‌جوییم.

Ayah: 6

ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ

ما را به راه راست هدایت فرما [و همواره در این راه، ثابت‌قدم بدار]؛

Ayah: 7

صِرَٰطَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ غَیۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّینَ

راه کسانی [همچون پیامبران، شهیدان، راستگویان و نیکوکاران] ‌که به آنان نعمت داده‌ای، نه [راه] کسانی که بر آنان خشم گرفته شده است [= یهود] و نه [راه] گمراهان [= نصاری].

---

 Al-Fātihah

تفسیر سوره‌ی فاتحه

مکی و ٧ آیه است.

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ١﴾«به نام خداوند بخشندۀ مهربان».

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ٢﴾«ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است».

﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ٣﴾«بخشندۀ مهربان است».

﴿مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ٤﴾«صاحب روز جزا است».

﴿إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ٥﴾«تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم».

﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ٦﴾«ما را به راه راست راهنمایی فرما».

﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ﴾«راه کسانی که به آنها نعمت داده‌ای».

﴿غَیۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّینَ﴾«نه راه کسانی که بر آنها خشم گرفته‌ای و نه راه گمراهان».

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ﴾یعنی آغاز می‌کنم با استعانت از تمام نام‌های خداوند متعال، زیرا کلمه «اسم» مفرد و مضاف است، بنابر این تمام اسماء حسنی را شامل می‌شود.

﴿ٱللَّهِ﴾به معنی خداوند و معبود است و از آنجا که خداوند به صفات الوهیت که صفات کمال هستند متصف می‌باشد سزاوار است که تنها او پرستش شود. ﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ﴾دو اسم از اسماء مبارک خداوند هستند و بیان‌گر آنند که او تعالی دارای عظمت و رحمت گسترده‌ای است که هر چیز و هر موجود زنده‌ای را دربر می‌گیرد و خداوند بندگان پرهیزگارش را که از پیامبرانش پیروی می‌کنند، از آن برخوردار می‌سازد. پس رحمت بیکران خدا شامل حال این دسته از انسان‌ها است و دیگران فقط بهره‌ای از آن دارند.

بدان که یکی از قواعدی که سلف و پیشوایان این امت بر آن اتفاق دارند ایمان به اسماء و صفات الهی و احکام متعلق به صفات است. به ‌طور مثال آنها معتقد بودند که خداوند «رحمان» و «رحیم» بخشنده و مهربان است و دارای رحمتی است که بدان متصف است. بنابر این همۀ برکات و نعمت‌‌ها اثری از آثار رحمت او می‌باشند. آنان در رابطه با سایر اسماء الهی نیز چنین اعتقادی داشتند. مثلا معتقد بودند که «علیم» به معنی دانا و دارای علم است و هرچیزی را که می‌داند، و «قدیر» یعنی خدایی که دارای توانایی است و بر هر چیزی توانایی دارد.

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ﴾حمد یعنی ستایش خداوند به خاطر صفات کمال و افعالی که از سرِ فضل و بزرگواری و یا عدل و دادگری از وی صادر می‌شود. پس ستایش کامل برای اوست. ﴿رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾رب یعنی پروردگار تمام جهانیان، چرا که خداوند جهان هستی و تمامی موجودات را آفریده و نعمت‌های فراوانی را در اختیار آنان قرار داده است که اگر آن را از دست بدهند بقا و دوامی برای آنها ممکن نخواهد بود. پس خداوند مربی و پروردگار آنها است، زیرا آنان هر نعمتی را که دارند از جانب خداوند تعالی است. خداوند به دو صورت آفریده‌هایش را پرورش می‌دهد، یکی به صورت عام و فراگیر و دیگری به صورت خاص و ویژه. پرورش عام این است که او آفریدگان را آفریده و به آنها روزی داده و آنها را به‌سوی منافع‌شان که بقا و حیات‌شان به دنیا به آن بستگی دارد، هدایت و راهنمایی کرده است. پرورش خاص نیز عبارت از پرورش اولیاء می‌باشد، خداوند با ایمان و یقینی که به آنان عطا می‌کند آنها را پرورش داده و به آنها توفیق می‌دهد که ایمان بیاورند، و ایمان را برای آنها کامل می‌گرداند و موانعی را که میان او و آنها حایل است دور می‌کند. حقیقت این نوع تربیت عبارت است از:

موفق شدن به انجام دادنِ هر خیر و نیکی و پرهیز نمودن از ارتکاب هر زشتی و بدی. به همین خاطر بیشتر دعاهای پیامبران با کلمه «رب» شروع شده است، زیرا همه خواسته‌های آنان در چارچوب ربوبیت ویژه خداوند تحقق یافته است، پس فرمودۀ: ﴿رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾بیان‌گر یگانه بودن خداوند در آفریدن و تدبیر امور و اعطای نعمت‌ها، و بی‌نیازی او، و نیازمندی تمام جهانیان به او می‌باشد.

﴿مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ٤﴾مالک کسی است که به صفت ملک و پادشاهی متصف باشد، به همین خاطر امر و نهی نموده و پاداش و سزا می‌دهد و با زیردستانش هرطور که بخواهد رفتار می‌کند. در این آیه «ملک» به «دین» اضافه شده است و «یوم الدین» به معنی روز قیامت ا ست، روزی که مردم پاداش اعمال خوب و بد خود را دریافت می‌کنند، زیرا در آن روز حقیقت پادشاهی و عدل و حکمت خداوندی، و افول پادشاهی آفریدگان برای خلائق روشن می‌گردد، تا جایی که در آن روز پادشاهان و رعایا و همه انسان‌ها از حقوقی مساوی برخوردار می‌شوند و همه در برابر عظمت و شکوه الهی سرِ تسلیم فرود آورده و در انتظار مجازات او بسر می‌برند، امید پاداش از او دارند و از عذاب او در هراسند. به همین خاطر خداوند بیان داشته که مالک روز جزا است وگرنه خداوند مالک روز قیامت و دیگر روزها است.

﴿إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ٥﴾یعنی تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، زیرا تقدم معمول مفید حصر، و اثبات حکم برای مذکور و نفی آن از غیر می‌باشد. پس یعنی تنها تو را می‌پرستیم و از عبادت غیر تو روی بر می‌تابیم. و از تو یاری طلبیده و از غیر تو یاری نمی‌جوییم.

و مقدم کردن «عبادت» بر «استعانت» از باب تقدیم عام بر خاص، و به خاطر اهتمام ورزیدن به حق خداوند متعال و مقدم داشتن آن بر حق بنده می‌باشد. «عبادت» مفهومی بسیار جامع و فراگیر دارد و همه اعمال و اقوال ظاهری و باطنی را که خداوند آن را دوست دارد و می‌پسندد، دربر می‌گیرد. «استعانت» نیز به معنی یاری جستن از خداوند و تکیه کردن بر او به منظور جلب منافع و دفع زیان‌ها است، و این‌که آدمی اطمینان داشته‌ باشد که با تکیه بر خدا می‌تواند به این مهم نایل آید.

انجام دادن عبادت برای خدا و یاری جستن از او، وسیله کسب سعادت ابدی و نجات از همه بدی‌ها است. پس به جز این دو راه، راهی برای نجات وجود ندارد. و عبادت زمانی عبادت واقعی محسوب می‌شود که برگرفته از سنّت و سیره پیامبر صو هدف از انجام آن رضای خداوند باشد.پس هبر عملی که دارای این دو ویژگی باشد- خالصانه برای جلب رضایت خدا انجام شود و مطابق سنت رسول اکرم باشد- عبادت محسوب می‌شود. و استعانت را پس از عبادت ذکر نمود - با این‌که استعانت نیز بخشی از عبادت است – به‌ خاطر این‌که بنده در انجام عبادت به یاری خداوند نیازمند است، زیرا اگر خداوند او را یاری نکند، نمی‌تواند اوامر را انجام دهد و از نواهی پرهیز کند.

﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ٦﴾یعنی ما را راهنمایی و هدایت فرما تا راه راست را بیابیم. راه راست راه روشنی است که انسان را به خدا و بهشت می‌رساند. راه راست عبادت است از شناخت حق و عمل به آن. پس ما را به راه راست عنایت فرما. پس هدایت به‌سوی راه راست یعنی تمسک به دین اسلام و روی گردانیدن از دیگر دین‌ها. هدایت به‌سوی راه راست به معنی رهنمود شدن به همه تفاصیل علمی و عملی دین است.

پس این دعا جامع‌ترین و مفیدترین دعا برای بنده است. بنابراین، واجب است که در هر رکعتی از نماز خداوند را با این دعا خواند، چون بنده به این نیاز دارد. و این راه راست عبارت است از ﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ﴾راه کسانی که به آنها نعمت داده ای، از قبیل پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان.

﴿غَیۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ﴾نه راه کسانی که بر آنها خشم گرفته‌ای، آن‌هایی که حق را شناختند و به آن عمل نکردند مانند یهودیان و امثال آنها.

﴿وَلَا ٱلضَّآلِّینَ﴾و نه راه گمراهان، همان‌هایی که به سبب نادانی و گمراهی از حق رویگردان شدند، مانند نصارا و امثال آنها.

این سوره با این‌که بسیار مختصر است اما در برگیرنده مفاهیمی است که هیچ سوره‌ای از سوره‌های قرآن را در بر ندارد. این سوره توحید سه‌گانه را در برگرفته است، توحید ربوبیت که از ﴿رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾گرفته می‌شود، و توحید الوهیت که به معنی پرستش خداوند یکتا است از کلمه: ﴿ٱللَّهِ﴾و ﴿إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ٥﴾استنباط می‌شود، و توحید اسماء و صفات که به معنی باور داشتن به صفات کمال است که خداوند برای خویش ثابت نموده و پیامبر نیز صبدون تعطیل و تشبیه و تمثیل آنها را برای پروردگار ثابت کرده است، از واژه﴿ٱلۡحَمۡدُ﴾استنباط می‌شود. و اثبات نبوت از﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ٦﴾گرفت می‌شود، زیرا هدایت یافتن به راه راست جز به کمک رسول و رسالت امکان ندارد. و اثبات روز جزا و ثواب و عقاب اخروی از ﴿مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ٤﴾استبناط می‌گردد، زیرا دین به معنای پاداش عادلانه است.

و نیز این سوره قضا و قدر الهی را اثبات می‌کند، و نیز این‌که بنده فاعل حقیقی است، به خلاف پندار قدریه و جبریه که چنین اعتقادی ندارند. این سوره همچنین متضمن رد نظریات اهل بدعت و گمراهی است و این مطلب از ﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ٦﴾دریافت می‌شود، زیر راه راست به معنی شناخت حق و عمل کردن به آن است، امری که هر بدعت‌گذار و گمراهی با آن مخالف است.

و نیز ﴿إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ٥﴾متضمن آن است که عبودیت و بندگی باید خالصانه برای خدا صورت گیرد و فقط از بارگاه ایشان استعانت جست. پس سپاس خداوندی را که پروردگار جهانیان است.

پایان تفسیر سوره‌ی فاتحه

سوره الفاتحه

سورة الفاتحة - سورة 1 - عدد آیاتها 7

1. بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ  - به نام الله بخشندة مهربان ﴿1﴾

2.  الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ -ستایش مخصوص الله است که پروردگار جهانیان است. ﴿2﴾

3. الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ - بخشندة مهربان است ﴿3﴾

4. مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ -مالک روز جزاء است. ﴿4﴾

5. إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ -تنها تو را می‌پرستیم؛ و تنها از تو یاری می‌جوییم. ﴿5﴾

6. اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ-ما را به راه راست هدایت کن. ﴿6﴾

7. صِرَٰطَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ غَیۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّینَ-راه کسانی‌که بر آنان([2]) نعمت دادی؛ نه خشم گرفتگان بر آن‌ها ([3])؛ و نه گمراهان([4]). ﴿7﴾

سوره فاتحه ([1])

---

[1]- ابوسعید بن معلی  رضی الله عنه می‌گوید: در مسجد نبوی نماز می‌خواندم که رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم مرا صدا زد... آنگاه فرمود: «قبل از این که از مسجد خارج شوی، سوره‌ای را که بزرگترین سورۀ قرآن است به تو می‌آموزم» سپس دستم را گرفت و هنگامی‌که خواست از مسجد بیرون برود؟ عرض کردم: مگر نفرمودی که سوره‌ای را که بزرگترین سورۀ قرآن است به تو می‌آموزم؟ فرمود: «آن سورۀ حمدالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ است که دارای هفت آیه می‌باشد که (در هر رکعت نماز) تکرار می‌شود، و همان قرآنی بزرگی است که به من عطا شده است». (صحیح بخاری: 4474)

[2]- مراد از آنان: انبیا، صدیقین، شهداء و صالحین هستند، چنانکه در سورۀ نساء آیه 69 آمده است.

[3]- مراد از آنها یهود اند.

[4]- مراد از گمراهان نصاری می‌باشد. رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هنگامی‌که امام غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ خواند، آمین بگویید، زیرا آمین هرکس که همزمان با آمین فرشتگان باشد، گناهان گذشته‌اش بخشیده می‌شود». (صحیح بخاری: 782)

سوره فاتحه

سُورَةُ الفَاتِحَةِ

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ١ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ ٢ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ ٣ مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ ٤ إِیَّاکَ نَعۡبُدُ وَإِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ ٥ ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ ٦ صِرَٰطَ ٱلَّذِینَ أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ غَیۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّینَ ٧

سوره فاتحه

به نام خداوند بخشندة مهربان ﴿1﴾ ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است ﴿2﴾ بخشندة مهربان است ﴿3﴾ صاحب روز جزا است ﴿4﴾ تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم. ﴿5﴾  ما را به راه راست راهنمایی فرما. ﴿6﴾  راه کسانی‌که به آنها نعمت داده‌ای  نه راه کسانی که بر آنها خشم گرفته‌ای و نه راه گمراهان.﴿7﴾

تفسیر نور: سوره فاتحه

تفسیر نور:

سوره فاتحة

سوره فاتحة آیه 1
‏ متن آیه : ‏
‏ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏به نام خداوند بخشنده مهربان .‏

‏توضیحات : ‏
‏« بِسْمِ » : فراهم آمده است از ( بِ ) و ( اِسْمِ ) . یعنی : کارم را با نام خدا آغاز میکنم ؛ نه به نام چیز دیگری ، و نه به فرمان دل یا کس دیگری . واژه ( اِسْم ) از ماده ( سُمُوّ ) به معنی عُلُوّ ، یا ( وسم ) به معنی علامت و نشانه است . « اللهِ » : اسم خاصّ است برای خدا . اصل آن ( إِلاه ) بوده و مصدری است بر وزن ( فِعال ) به معنی مفعول ، یعنی ( مَأْلُوه ) به معنی معبود میباشد . همان گونه که مصدر ( خَلْق ) به معنی مخلوق است ( نگا : لقمان / 11 ) . « الرَّحْمنِ » : دارای مهر فراوان ( نگا : أعراف / 156 ) . « الرَّحِیمِ » : دارای مهر همیشگی .‏

سوره فاتحة آیه 2
‏ متن آیه : ‏
‏ الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ستایش خداوندی را سزا است که پروردگار جهانیان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبِّ » : پروردگار . مصدری است به معنی تربیت ، و در اینجا در معنی اسم فاعل ، یعنی مربّی به کار رفته است ، و صفت ( الله ) میباشد . « الْعَالَمِینَ » : جهانیان ، جهانها . هر صنفی از اصناف آفریدگان . اسم آلت است و به معنی آنچه خدا بدان شناخته شود . از راه تغلیب به صورت جمع مذکّر سالم با ( ین ) جمع بسته شده است .‏

سوره فاتحة آیه 3
‏ متن آیه : ‏
‏ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بخشنده مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الرَّحْمنِ » : و « الرَّحِیمِ » . هر دو صیغه مبالغهاند و صفت ( الله ) میباشند .‏

سوره فاتحة آیه 4
‏ متن آیه : ‏
‏ مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مالک روز سزا و جزا است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَالِکِ » : متصرّف . صاحب . خداوند . بدل یا صفت بشمار است . « الدِّینِ » : جزا . داوری . آئین .‏

سوره فاتحة آیه 5
‏ متن آیه : ‏
‏ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏تنها تو را میپرستیم و تنها از تو یاری میطلبیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إیَّاکَ » : تو را .‏

سوره فاتحة آیه 6
‏ متن آیه : ‏
‏ اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما را به راه راست راهنمائی فرما .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الصِّرَاطَ » : راه ( نگا : مریم / 36 ، یس / 61 ، زخرف / 61 و 64 ) .‏

سوره فاتحة آیه 7
‏ متن آیه : ‏
‏ صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏راه کسانی که بدانان نعمت دادهای ؛ نه راه آنان که بر ایشان خشمگرفتهای ، و نه راه گمراهان و سرگشتگان .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صِرَاطَ » : بدل از ( الصِّرَاطَ ) پیشین است . « الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ » : مراد کسانی است که در ( نساء / 69 ) از آنان سخن رفته است . « غَیْرِ » : بدل از ضمیر ( هِمْ ) یا از ( الَّذِینَ ) است . « الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ » : مراد کسانی است که در ( فتح / 6 ) از آنان سخن رفته است . « الضَّآلِّینَ » : گمراهان . مراد کسانی است که در ( آلعمران / 90 ، واقعه / 41 - 56 ) از ایشان صحبت شده است .‏