سورۀ دخان

سورۀ دخان

مکی است؛ ترتیب آن 44؛ شمار آیات آن 59

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ

﴿حمٓ ١﴾.

حا. میم؛ خداوند متعال به مراد خویش در معنای این کلمات که از جملۀ حروف مقطّعات است داناتر می‌باشد.

﴿وَٱلۡکِتَٰبِ ٱلۡمُبِینِ ٢﴾.

خداوند عزوجل به قرآن کریم سوگند یاد کرده که دارای معانی واضح و الفاظ فصیح است، احکام مفصّل دارد و در وعده و وعید خود صادق است.

﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِی لَیۡلَةٖ مُّبَٰرَکَةٍۚ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ٣﴾.

همانا الله تعالی قرآن کریم را در شب قدر فرو فرستاده است؛ شبی که در دهۀ آخر ماه مبارک رمضان است و اوتعالی با کثرت خوبی‌ها، چند برابر شدن پاداش حسنات و عفو گناهان در آن برکت داده است. خداوند متعال بندگان را بیم می‌دهد چون در این کار نفع و صلاح‌شان نهفته است و آنان را با فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب‌ها از اموری که به ضررشان است برحذر می‌دارد تا تکذیب کنندگان حجّتی نداشته باشند که رسالت و پیام آورانی نبوده است.

﴿فِیهَا یُفۡرَقُ کُلُّ أَمۡرٍ حَکِیمٍ ٤﴾.

در شب قدر انجام هر امر حکم شدل ثابتی، چون مدّت عمرها و رزق و روزی بندگان و همچنان حوادثی که در همان سال به وقوع می‌پیوندد در لوح محفوظ مقدّر می‌شود، بدون اینکه در آن تغییر و تبدیلی صورت گیرد.

﴿أَمۡرٗا مِّنۡ عِندِنَآۚ إِنَّا کُنَّا مُرۡسِلِینَ ٥﴾.

این امر مُحکم و حکم نافذ به اساس فرمان است که از جانب حق‌تعالی صادر شده است. بنابراین هر چیزی به قضا و قدر الله تعالی صورت می‌گیرد و آنچه را به سوی پیامبرانش وحی می‌فرستد، به اذن و علم الهی انجام می‌یابد. یقیناً خداوند عزوجل پیامبران را به سوی مردم به عنوان مژده دهنده و بیم دهنده می‌فرستد.

﴿رَحۡمَةٗ مِّن رَّبِّکَۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡعَلِیمُ ٦﴾.

بعثت پیامبران رحمتی از جانب خداوند پاک برای بندگانی است که به سوی‌شان فرستاده می‌شوند؛ زیرا پیامبران علیهم السلاممردم را به استوارترین راه رهبری می‌کنند و ایشان را از گناهان و معاصی تزکیه می‌نمایند. خداوند عزوجل همه آوازها و حرکات را می‌شنود و به همه سخن‌ها، کارها و احوال داناست.

﴿رَبِّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَیۡنَهُمَآۖ إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ ٧﴾.

الله سبحانه وتعالی آفریدگار آسمان‌ها و موجودات میان آن‌هاست، اگر شما به درستی یقین و اعتقاد دارید که اوتعالی پروردگار و آفریگار و تدبیر کنندۀ آن‌هاست، پس وی را به یگانگی عبادت کنید و به او چیزی را شریک نیاورید.

﴿لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ یُحۡیِۦ وَیُمِیتُۖ رَبُّکُمۡ وَرَبُّ ءَابَآئِکُمُ ٱلۡأَوَّلِینَ ٨﴾.

جز خداوند یگانه که شریکی ندارد، هیچ معبودی که سزاوار عبادت باشد وجود ندارد، همه پیامبران علیهم السلامبه سوی همین دعوت فراخوانی داشتند و مفهوم کلمۀ توحید همین است. اوتعالی زنده می‌کند و می‌میراند و او آفریدگار مردم و پدران نخستین‌شان است. بنابراین تنها او مستحقّ عبادت می‌باشد و واجب است عبادت برای او خالص ساخته شود، از پیامبرش پیروی صورت گیرد و از کتابش هدایت خواسته شود.

﴿بَلۡ هُمۡ فِی شَکّٖ یَلۡعَبُونَ ٩﴾.

با این هم کافران در قرآن کریم و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکّ و تردید دارند، با غفلت به محبّت دنیا مصروف اند، در شهوات مشغول می‌باشند و نمی‌دانند که چه چیزی در انتظار آنان است.

﴿فَٱرۡتَقِبۡ یَوۡمَ تَأۡتِی ٱلسَّمَآءُ بِدُخَانٖ مُّبِینٖ ١٠﴾.

ای پیامبر! برای گروه کافران روزی را انتظار داشته باش که آسمان با دودی پوشانده می‌شود که پراکنده، ضخیم و واضح است و مردم در آن نظر می‌کنند.

﴿یَغۡشَى ٱلنَّاسَۖ هَٰذَا عَذَابٌ أَلِیمٞ ١١﴾.

دود یاد شده مردم را تحت پوشش قرار می‌دهد و آنگاه برای‌شان گفته می‌شود: این عذاب دردناک و درد آور به سبب گناهان بندگان پدید آمده است.

﴿رَّبَّنَا ٱکۡشِفۡ عَنَّا ٱلۡعَذَابَ إِنَّا مُؤۡمِنُونَ ١٢﴾.

آنگاه که مردم دود غلیظ را می‌بینند پروردگارشان را ندا می‌کنند: پروردگارا! عذاب را از ما دور ساز و در این صورت به پیامبرت تصدیق می‌کنیم و به کتابت ایمان می‌آوریم.

﴿أَنَّىٰ لَهُمُ ٱلذِّکۡرَىٰ وَقَدۡ جَآءَهُمۡ رَسُولٞ مُّبِینٞ ١٣﴾.

اما چگونه و از کجا پند گرفتن و اعتبار بعد از نزول عذاب برای‌شان میسّر خواهد بود، در حالی که پیش از این، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تکذیب نمودند؛ با وجودی که حجّت واضح و معجزۀ آشکاری را برای آنان آورده بود که قرآن کریم است.

﴿ثُمَّ تَوَلَّوۡاْ عَنۡهُ وَقَالُواْ مُعَلَّمٞ مَّجۡنُونٌ ١٤﴾.

بعد از آن کافران از تصدیق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رو گشتاندند و گفتند: دانش خویش را از مردم، یا از کاهنان و یا از شیطان فرا گرفته و او دیوانه است که پروردگارش نفرستاده است.

﴿إِنَّا کَاشِفُواْ ٱلۡعَذَابِ قَلِیلًاۚ إِنَّکُمۡ عَآئِدُونَ ١٥﴾.

 یقیناً که خداوند عزوجل به زودی عذاب را زمان اندکی از کافران برمی‌دارد، امّا به زودی باز به سوی تکذیب، کفر و عنادی که داشتند باز می‌گردند و این دفع عذاب در دنیاست.

﴿یَوۡمَ نَبۡطِشُ ٱلۡبَطۡشَةَ ٱلۡکُبۡرَىٰٓ إِنَّا مُنتَقِمُونَ ١٦﴾.

الله تعالی کافران را به سخت‌ترین عذاب که دخول در آتش دوزخ است مجازات می‌کند. واقعاً خداوند عزوجل به زودی انتقام می‌گیرد، سخت مجازات می‌کند و گرفتنش شدید است.

﴿وَلَقَدۡ فَتَنَّا قَبۡلَهُمۡ قَوۡمَ فِرۡعَوۡنَ وَجَآءَهُمۡ رَسُولٞ کَرِیمٌ ١٧﴾.

بدون شک خداوند متعال پیش از کافران این امّت، قوم فرعون را مورد امتحان قرار داد چنان‌چه موسی علیه السلام را که در نزد پروردگار کریمش صاحب جاه و با کرامت بود به سوی آنان فرستاد. امّا او را تکذیب کردن، با وی جنگیدند و به آزار و اذیتش پرداختند. در نتیجه الله تعالی آنان را هلاک ساخت و این سنّت الهی دربارۀ هر گروهی است که پیامبران‌شان را تکذیب نمایند.

﴿أَنۡ أَدُّوٓاْ إِلَیَّ عِبَادَ ٱللَّهِۖ إِنِّی لَکُمۡ رَسُولٌ أَمِینٞ ١٨﴾.

موسی علیه السلام برای فرعون و قومش گفت: قوم بنی اسرائیل را به من بسپارید و بگذارید با من بروند تا به عبادت خداوند یگانه توانایی داشته باشند؛ زیرا آنان در مصر تحت سیطره قرار داشتند و مغلوب بودند. موسی علیه السلام گفت: حق‌تعالی مرا به رسالتش فرستاده و امین وحیش مقرّر داشته تا دعوت توحید را به شما برسانم.

﴿وَأَن لَّا تَعۡلُواْ عَلَى ٱللَّهِۖ إِنِّیٓ ءَاتِیکُم بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِینٖ ١٩﴾.

بر خداوند عزوجل تکبّر نورزید که با فرمانش مخالفت کنید و پیامبرش را تکذیب نمایید. من با دلیل واضح معجزۀ آشکاری که به درستی رسالتم دلالت می‌کند به نزد شما آمدم.

﴿وَإِنِّی عُذۡتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمۡ أَن تَرۡجُمُونِ ٢٠﴾.

و موسی علیه السلام گفت: من به الله تعالی که من و شما را آفریده تمسّک می‌جویم و پناه می‌برم از اینکه مرا با سنگباران به قتل رسانید.

﴿وَإِن لَّمۡ تُؤۡمِنُواْ لِی فَٱعۡتَزِلُونِ ٢١﴾.

اگر مرا تصدیق نمی‌کنید و به من ایمان نمی‌آوردید، پس آزارم ندهید و اذیتم نکنید، راهم را باز گذارید و از جنگ با من دست کشید.

﴿فَدَعَا رَبَّهُۥٓ أَنَّ هَٰٓؤُلَآءِ قَوۡمٞ مُّجۡرِمُونَ ٢٢﴾.

آنگاه که فرعون و قومش دعوت موسی علیه السلام را رد کردند، پروردگارش را دعا نمود و گفت: پروردگارا! این گروه، قومی کافر و بدکاراند و خداوند عزوجل از آنان انتقام گرفت.

﴿فَأَسۡرِ بِعِبَادِی لَیۡلًا إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ ٢٣﴾.

آنگاه پروردگارش به او فرمان داد که بندگانش، یعنی بنی اسرائیل را شب هنگام در تاریکی با خود ببرد تا حال‌شان پوشیده‌تر باشد؛ زیرا فرعون و لشکریانش تعقیب‌شان خواهند کرد و به زودی خداوند متعال مؤمنان را نجات می‌دهد و کافران را غرق می‌نماید.

﴿وَٱتۡرُکِ ٱلۡبَحۡرَ رَهۡوًاۖ إِنَّهُمۡ جُندٞ مُّغۡرَقُونَ ٢٤﴾.

ای موسی! دریا را به حالتی که هست و از آن گذشتی رها بگذار که جریان نیابد و تحرّک نپذیرد تا فرعون و قومش در آن درآیند و خداوند عزوجل آنان را غرق نماید.

﴿کَمۡ تَرَکُواْ مِن جَنَّٰتٖ وَعُیُونٖ ٢٥﴾.

فرعون و قومش بعد از هلاکت خود چه اندازه باغ‌های سر سبز، باغچه‌های پر درخت و چشمه‌های آب روان را باقی گذاشتند.

﴿وَزُرُوعٖ وَمَقَامٖ کَرِیمٖ ٢٦﴾.

بعد از هلاکت خود چه کشت‌ها، درخت‌های میوه‌دار، کاخ‌های بلند و سراهای زیبا را از خود به جای گذاشتند.

﴿وَنَعۡمَةٖ کَانُواْ فِیهَا فَٰکِهِینَ ٢٧﴾.

چه زندگی فراوانی را که در آن با نعمت‌ها و آسودگی به سر می‌بردند بعد از خود باقی گذاشتند. آری! وقتی کافر شدند به هلاکت و نابودی گرفتار آمدند؛ زیرا گناهان نعمت‌ها را دور می‌سازد و سبب نزول عذاب می‌شود.

﴿کَذَٰلِکَۖ وَأَوۡرَثۡنَٰهَا قَوۡمًا ءَاخَرِینَ ٢٨﴾.

همانند این مجازات، خداوند بزرگ هر کافر تکذیب کننده را جزا می‌دهد. چنان‌چه حق‌تعالی نعمت‌هایی را که فرعون و قومش باقی گذاشتند به قوم دیگری از بنی اسرائیل بخشید.

﴿فَمَا بَکَتۡ عَلَیۡهِمُ ٱلسَّمَآءُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَا کَانُواْ مُنظَرِینَ ٢٩﴾.

در آن هنگام آسمان و زمین در غم فراق فرعون و قومش گریه نکردند؛ زیرا آنان از این ناچیزتر و حقیرتر بودند و خداوند عزوجل عقوبت و جزایی را که بر آنان مقدّر کرده بود به تأخیر نینداخت، بلکه در وقتش واقع شد.

﴿وَلَقَدۡ نَجَّیۡنَا بَنِیٓ إِسۡرَٰٓءِیلَ مِنَ ٱلۡعَذَابِ ٱلۡمُهِینِ ٣٠﴾.

به یقین که خداوند عزوجل بنی اسرائیل را از عذاب فرعون یعنی قتل فرزندان و استخدام زنان‌شان نجات داد.

﴿مِن فِرۡعَوۡنَۚ إِنَّهُۥ کَانَ عَالِیٗا مِّنَ ٱلۡمُسۡرِفِینَ ٣١﴾.

عذاب بنی اسرائیل از طرف فرعون زورمند صادر شده بود که از حدود خداوند عزوجل تجاوز می‌کرد، در گناهان اسراف می‌نمود و صاحب عداوت و سرکشی بود.

﴿وَلَقَدِ ٱخۡتَرۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ عِلۡمٍ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِینَ ٣٢﴾.

به راستی خداوند متعال بنی اسرائیل را بر امّت‌های زمان‌شان بر گزیده بود؛ چنان‌چه نبوّت، علم و حکمت را در قوم‌شان مقرّر داشته بود.

﴿وَءَاتَیۡنَٰهُم مِّنَ ٱلۡأٓیَٰتِ مَا فِیهِ بَلَٰٓؤٞاْ مُّبِینٌ ٣٣﴾.

خداوند عزوجل برای بنی اسرائیل معجزه‌های آشکار و روشنی را به دست موسی علیه السلام عطا کرد؛ معجزه‌هایی که با آن‌ها در فراوانی و تنگدستی و در آسانی و دشواری مورد امتحان و آزمایش قرار گرفتند تا شکر گزاران از کافران باز شناخته شوند.

﴿إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ لَیَقُولُونَ ٣٤﴾.

ای پیامبر! به راستی که این گروه از کافران قوم تو که به قیامت باور ندارند و آن را تکذیب می‌کنند می‌گویند:

﴿إِنۡ هِیَ إِلَّا مَوۡتَتُنَا ٱلۡأُولَىٰ وَمَا نَحۡنُ بِمُنشَرِینَ ٣٥﴾.

جز همین یک بار مردن، چیزی دیگر وجود ندارد و همین مردن ما، مرگ اوّلی و آخری است که بعد از آن زنده شدن دوباره، حساب اعمال، پاداش و جزایی نمی‌باشد. این سخن را به دروغ و ناحق ارائه داشتند.

﴿فَأۡتُواْ بِ‍َٔابَآئِنَآ إِن کُنتُمۡ صَٰدِقِینَ ٣٦﴾.

کافران می‌گویند: ای مؤمنان! اگر شما در این عقیده که خداوند عزوجل مرده‌های قبرها را زنده می‌کند راستگوی هستید، پس پدران ما را برای ما زنده گردانید.

﴿أَهُمۡ خَیۡرٌ أَمۡ قَوۡمُ تُبَّعٖ وَٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡ أَهۡلَکۡنَٰهُمۡۚ إِنَّهُمۡ کَانُواْ مُجۡرِمِینَ ٣٧﴾.

آیا این کافران بهتراند یا قوم تُبَع حمیری و دیگر امّت‌های تکذیب کنند‌ه‌ای که پیش از آنان بودند و خداوند عزوجل آنان را به سبب کفر و تکذیب‌شان هلاک ساخت؛ یعنی این کافران از آن اقوام بهتر نیستند که از مجازات الهی نجات یابند و از عذابش سالم بمانند، بلکه بازگشت همه آنان یکی است.

﴿وَمَا خَلَقۡنَا ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَیۡنَهُمَا لَٰعِبِینَ ٣٨﴾.

الله تعالی آسمان‌ها و زمین و موجودات میان آن‌ها را بازیچه و بیهوده نیافریده است، بلکه بر مبنای حکمت عظیم و مقصد بزرگی به وجود آرده است.

﴿مَا خَلَقۡنَٰهُمَآ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَٰکِنَّ أَکۡثَرَهُمۡ لَا یَعۡلَمُونَ ٣٩﴾.

خداوند متعال آسمان‌ها و زمین را نیافریده مگر به حقّانیتی که آن را در آفرینش، تدبیر، زنده کردن و میرانیدن، روش خویش مقرّر داشته است؛ یعنی آن‌ها را عبث و بی‌فایده به وجود نیاروده و اوتعالی از بیهودگی منزّه است. اما بیشتر مردم به علّت نادانی از حق رو گردان‌اند و نمی‌اندیشند و از مشاهدۀ نشانه‌ها و شنیدن موعظه‌ها پند نمی‌گیرند.

﴿إِنَّ یَوۡمَ ٱلۡفَصۡلِ مِیقَٰتُهُمۡ أَجۡمَعِینَ ٤٠﴾.

یقیناً روز قیامت خواهی نخواهی واقع شدنی است و وعده گاه همه آفریده‌هاست، در آن روز میان خلایق حکم صورت می‌گیرد؛ یعنی نیکوکاران پاداش و بدکاران جزا داده می‌شوند.

﴿یَوۡمَ لَا یُغۡنِی مَوۡلًى عَن مَّوۡلٗى شَیۡ‍ٔٗا وَلَا هُمۡ یُنصَرُونَ ٤١﴾.

در آن روز هیچ همنشینی برای همنشینش فایده نمی‌رساند، هیچ رفیقش را یاری نمی‌کند و هیچ خویشاوندی از خویشاوندش ضرری را دفع نمی‌نماید.

﴿إِلَّا مَن رَّحِمَ ٱللَّهُۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلرَّحِیمُ ٤٢﴾.

مگر کسی از دوستان خداوند متعال که مورد رحمتش قرار گیرد؛ زیرا دوستانش برای یک دیگر شفاعت می‌نمایند؛ آن هم وقتی که حق‌تعالی به شفات کننده اجازه دهد و از کسی که برایش شفاعت صورت می‌گیرد راضی باشد حق‌تعالی در پادشاهی و حکمش با عزت، در انتقام از دشمنانش نیرومند و به دوستانش مهربان است؛ چنان‌که امور ناخوشایند را از آنان دور می‌سازد و نعمت‌ها را برای‌شان افزون می‌دارد.

﴿إِنَّ شَجَرَتَ ٱلزَّقُّومِ ٤٣﴾.

به راست که درخت زقّوم، یعنی درختی که در بخش بنیادین آتش دوزخ بیرون می‌شود.

﴿طَعَامُ ٱلۡأَثِیمِ ٤٤﴾.

طعام گنهگاران است؛ یعنی میوۀ این درخت، طعام بدکاران کافری است که گناهان زیادی را انجام داده‌اند.

﴿کَٱلۡمُهۡلِ یَغۡلِی فِی ٱلۡبُطُونِ ٤٥﴾.

میوۀ درخت زقّوم مانند قطران، مس و یا نقره‌ای است که با آتش ذوب شده باشد، در شکم‌های کافران می‌جوشد و روده‌های بدکاران را قطع می‌کند.

﴿کَغَلۡیِ ٱلۡحَمِیمِ ٤٦﴾.

جوشش میوۀ درخت زقُّوم در شکم‌های مجرمان، مانند جوشش آبی است که بسیار داغ باشد.

﴿خُذُوهُ فَٱعۡتِلُوهُ إِلَىٰ سَوَآءِ ٱلۡجَحِیمِ ٤٧﴾.

فرمان داده می‌شود که ای زبانیه! این کافر بدکار را بگیرید، به سوی آتش ببرید، او را به جانب خشم خداوند جبّار سوق دهید و با اشرار در میان دوزخ قرار دهید.

﴿ثُمَّ صُبُّواْ فَوۡقَ رَأۡسِهِۦ مِنۡ عَذَابِ ٱلۡحَمِیمِ ٤٨﴾.

بعد از آن آب جوشان بسیار داغی را بر سر این بدکار بریزید که جسمش را بریان کند و پوستش را پاره نماید.

﴿ذُقۡ إِنَّکَ أَنتَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡکَرِیمُ ٤٩﴾.

برای این کافر بدکار گفته می‌شود: این جزای سخت و عذاب درد آور را بچش، به‌راستی تو در میان قومت صاحب عزّت بودی و جایگاه با کرامتی داشتی، این اوصاف به گونۀ تمسخر و توهین به او اطلاق می‌شود.

﴿إِنَّ هَٰذَا مَا کُنتُم بِهِۦ تَمۡتَرُونَ ٥٠﴾.

عذاب آتش دوزخ که اکنون به شما کافران رسیده، همان عذابی است که در دنیا تکذیب می‌کردید.

﴿إِنَّ ٱلۡمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٖ ٥١﴾.

یقیناً پرهیز گاران که با انجام طاعات و اجتناب از گناهان از خداوند عزوجل می‌ترسند، در جایگاه راستینی قرار دارند که از تمام آفات در امان‌اند و همه انواع شادمانی‌ها را درمی‌یابند.

﴿فِی جَنَّٰتٖ وَعُیُونٖ ٥٢﴾.

با خورسندی و شادمانی و با سرور و شادکامی، در باغ‌های سرسبز و بستان‌های فراخی که چشمه‌های آب زلال و خوشگواری از زیر درختان آن‌ها جاری است مقام دارند.

﴿یَلۡبَسُونَ مِن سُندُسٖ وَإِسۡتَبۡرَقٖ مُّتَقَٰبِلِینَ ٥٣﴾.

این ابرار نیکوکار، لباس‌های نازک و ضخیم ابریشمین را می‌پوشند، روبروی همدیگر قرار می‌گیرند و میان‌شان نیکوترین سخن و سودمندترین کلام جریان می‌یابد.

﴿کَذَٰلِکَ وَزَوَّجۡنَٰهُم بِحُورٍ عِینٖ ٥٤﴾.

همان گونه که الله عزوجل بر این گروه ابرار، با دستیابی به انواع شادمانی‌ها و خوبی‌ها کرامت بخشیده، با همسران زیبا و خوش چهره‌ای که دارای چشم‌های فراخ‌اند کرامت‌شان می‌بخشد.

﴿یَدۡعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَٰکِهَةٍ ءَامِنِینَ ٥٥﴾.

نیکوکاران از انواع و اصناف میوه‌های بهشت، هر اندازه که خواسته باشند طلب می‌کنند؛ در حالی که از فناشدن و انقطاع نعمت‌ها و از هر ترس و آفتی در امان‌اند.

﴿لَایَذُوقُونَ فِیهَا ٱلۡمَوۡتَ إِلَّا ٱلۡمَوۡتَةَ ٱلۡأُولَىٰۖ وَوَقَىٰهُمۡ عَذَابَ ٱلۡجَحِیمِ ٥٦﴾.

ابرار در دار قرار، دیگر مرگ را نمی‌چشند؛ یعنی در نعمت‌های بهشت همیشه و جاودان‌اند، جز یک مرگ ندارند و آن همان مرگی است که در دنیا آن را چشیده‌اند و حق‌تعالی ایشان را از عذاب دوزخ نگه می‌دارد.

﴿فَضۡلٗا مِّن رَّبِّکَۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ ٥٧﴾.

نعمت‌هایی که خداوند متعال در بهشت برای دوستانش ارزانی کرده، از فضل و احسان اوتعالی است که برای‌شان کرامت و منّت فرموده است. این کامیابی است که دیگری را در پی دارد و دست‌یابی به بزرگ‌ترین مطالب و بالاترین مقاصد است.

﴿فَإِنَّمَا یَسَّرۡنَٰهُ بِلِسَانِکَ لَعَلَّهُمۡ یَتَذَکَّرُونَ ٥٨﴾.

همانا الله عزوجل لفظ قرآن و معانی آن را به زبان عربی که زبان رسول الله است آسان ساخته تا مردم با فهم این کلام معانی‌اش را بدانند، از تهدیداتش پند بگیرند و از احکامش سودمند شوند.

﴿فَٱرۡتَقِبۡ إِنَّهُم مُّرۡتَقِبُونَ ٥٩﴾.

ای پیامبر! آنچه را خداوند عزوجل برایت از پیروزی بر کافران و مجازات بدکاران وعده داده انتظار بکش، به راستی که کافران نیز مرگ تو را انتظار می‌کشند و حوادث ناگوار را بر تو آرزو می‌بردند. امّا به زودی خواهند دانست که در نهایت امر، پیروزی و کامیابی و تأیید و تمکین برای چه کسی خواهد بود.

آری! همه این امور آشکار شد و نصرت و کامیابی برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیروانش تا روز قیامت میسّر است. خداوند متعال ما را از جملۀشان داشته باشد.

سوره دخان

سُورَةُ الدُّخَانِ

بسم الله الرحمن الرحیم

﴿ حمٓ ١ وَٱلۡکِتَٰبِ ٱلۡمُبِینِ ٢ إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِی لَیۡلَةٖ مُّبَٰرَکَةٍۚ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ٣ فِیهَا یُفۡرَقُ کُلُّ أَمۡرٍ حَکِیمٍ ٤ أَمۡرٗا مِّنۡ عِندِنَآۚ إِنَّا کُنَّا مُرۡسِلِینَ ٥ رَحۡمَةٗ مِّن رَّبِّکَۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡعَلِیمُ ٦ رَبِّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَیۡنَهُمَآۖ إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ ٧ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ یُحۡیِۦ وَیُمِیتُۖ رَبُّکُمۡ وَرَبُّ ءَابَآئِکُمُ ٱلۡأَوَّلِینَ ٨ بَلۡ هُمۡ فِی شَکّٖ یَلۡعَبُونَ ٩ فَٱرۡتَقِبۡ یَوۡمَ تَأۡتِی ٱلسَّمَآءُ بِدُخَانٖ مُّبِینٖ ١٠ یَغۡشَى ٱلنَّاسَۖ هَٰذَا عَذَابٌ أَلِیمٞ ١١ رَّبَّنَا ٱکۡشِفۡ عَنَّا ٱلۡعَذَابَ إِنَّا مُؤۡمِنُونَ ١٢ أَنَّىٰ لَهُمُ ٱلذِّکۡرَىٰ وَقَدۡ جَآءَهُمۡ رَسُولٞ مُّبِینٞ ١٣ ثُمَّ تَوَلَّوۡاْ عَنۡهُ وَقَالُواْ مُعَلَّمٞ مَّجۡنُونٌ ١٤ إِنَّا کَاشِفُواْ ٱلۡعَذَابِ قَلِیلًاۚ إِنَّکُمۡ عَآئِدُونَ ١٥ یَوۡمَ نَبۡطِشُ ٱلۡبَطۡشَةَ ٱلۡکُبۡرَىٰٓ إِنَّا مُنتَقِمُونَ ١٦ ۞وَلَقَدۡ فَتَنَّا قَبۡلَهُمۡ قَوۡمَ فِرۡعَوۡنَ وَجَآءَهُمۡ رَسُولٞ کَرِیمٌ ١٧ أَنۡ أَدُّوٓاْ إِلَیَّ عِبَادَ ٱللَّهِۖ إِنِّی لَکُمۡ رَسُولٌ أَمِینٞ ١٨

به نام خداوند بخشندۀ مهربان

حم. ﴿1﴾قسم به کتاب واضح. ﴿2﴾که هرآیینه ما فرود آوردیم این کتاب را در شب مبارک [1043]، هرآیینه ما بودیم ترساننده. ﴿3﴾در آن شب مبارک فیصل کرده می‌شود هر کار استوار را. ﴿4﴾فرود آوردیم آن را به وحى کردن از نزدیک خویش، هرآیینه ما بودیم فرستنده [1044]. ﴿5﴾فرود آوردیم آن را به سبب بخشایش از نزدیک پروردگار تو هرآیینه اوست شنوای دانا. ﴿6﴾پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه در میان این هر دو است، اگر یقین کننده‏اید. ﴿7﴾نیست هیچ معبود مگر او زنده می‌کند و مى‏میراند. پروردگار شما است و پروردگار پدران پیشین شما. ﴿8﴾بلکه کافران در شبهه‏اند، بازى مى‏کنند. ﴿9﴾پس منتظر باش روزى را که بیارد آسمان دودى ظاهر. ﴿10﴾که فروگیرد مردمان را این عذاب درد دهنده است. ﴿11﴾گویند: اى پروردگار ما! دور کن از ما عذاب هرآیینه ما مسلمان مى‏شویم. ﴿12﴾چگونه بُوَد ایشان را پند گرفتن؟ و به تحقیق آمده بود بدیشان پیغامبر ظاهر. ﴿13﴾باز روى گردانیدند از دو گفتند: این شخص آموخته شده است دیوانه است. ﴿14﴾هرآیینه ما دور کنندۀ عذابیم اندکى، هرآیینه شما عود کننده‏اید در کفر. ﴿15﴾روزی که درگرفت کنیم آن را درگرفت کردن بزرگ هرآیینه ما انتقام کشنده‏ایم. ﴿16﴾و هرآیینه ما امتحان کردیم پیش ایشان قوم فرعون را و آمد بدیشان پیغامبرى گرامى قدر. ﴿17﴾به این سخن که تسلیم کنید به من بندگان خدا را [1045]، هرآیینه من براى شما پیغامبر باامانتم.﴿18﴾

﴿ وَأَن لَّا تَعۡلُواْ عَلَى ٱللَّهِۖ إِنِّیٓ ءَاتِیکُم بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِینٖ ١٩ وَإِنِّی عُذۡتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمۡ أَن تَرۡجُمُونِ ٢٠ وَإِن لَّمۡ تُؤۡمِنُواْ لِی فَٱعۡتَزِلُونِ ٢١ فَدَعَا رَبَّهُۥٓ أَنَّ هَٰٓؤُلَآءِ قَوۡمٞ مُّجۡرِمُونَ ٢٢ فَأَسۡرِ بِعِبَادِی لَیۡلًا إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ ٢٣ وَٱتۡرُکِ ٱلۡبَحۡرَ رَهۡوًاۖ إِنَّهُمۡ جُندٞ مُّغۡرَقُونَ ٢٤ کَمۡ تَرَکُواْ مِن جَنَّٰتٖ وَعُیُونٖ ٢٥ وَزُرُوعٖ وَمَقَامٖ کَرِیمٖ ٢٦ وَنَعۡمَةٖ کَانُواْ فِیهَا فَٰکِهِینَ ٢٧ کَذَٰلِکَۖ وَأَوۡرَثۡنَٰهَا قَوۡمًا ءَاخَرِینَ ٢٨ فَمَا بَکَتۡ عَلَیۡهِمُ ٱلسَّمَآءُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَا کَانُواْ مُنظَرِینَ ٢٩ وَلَقَدۡ نَجَّیۡنَا بَنِیٓ إِسۡرَٰٓءِیلَ مِنَ ٱلۡعَذَابِ ٱلۡمُهِینِ ٣٠ مِن فِرۡعَوۡنَۚ إِنَّهُۥ کَانَ عَالِیٗا مِّنَ ٱلۡمُسۡرِفِینَ ٣١ وَلَقَدِ ٱخۡتَرۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ عِلۡمٍ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِینَ ٣٢ وَءَاتَیۡنَٰهُم مِّنَ ٱلۡأٓیَٰتِ مَا فِیهِ بَلَٰٓؤٞاْ مُّبِینٌ ٣٣ إِنَّ هَٰٓؤُلَآءِ لَیَقُولُونَ ٣٤ إِنۡ هِیَ إِلَّا مَوۡتَتُنَا ٱلۡأُولَىٰ وَمَا نَحۡنُ بِمُنشَرِینَ ٣٥ فَأۡتُواْ بِ‍َٔابَآئِنَآ إِن کُنتُمۡ صَٰدِقِینَ ٣٦ أَهُمۡ خَیۡرٌ أَمۡ قَوۡمُ تُبَّعٖ وَٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِهِمۡ أَهۡلَکۡنَٰهُمۡۚ إِنَّهُمۡ کَانُواْ مُجۡرِمِینَ ٣٧ وَمَا خَلَقۡنَا ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَیۡنَهُمَا لَٰعِبِینَ ٣٨ مَا خَلَقۡنَٰهُمَآ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَٰکِنَّ أَکۡثَرَهُمۡ لَا یَعۡلَمُونَ ٣٩ ﴾

و سرکشى مکنید بر خدا. هرآیینه من بیارم پیش شما حجت ظاهر را. ﴿19﴾و هرآیینه من پناه گرفتم به پروردگار خود و پروردگار شما از آنکه سنگسار کنید مرا. ﴿20﴾و اگر باور ندارید مرا، پس یکسو شوید از من. ﴿21﴾پس دعا کرد به جناب پروردگار خود که این جماعت قوم گناهکارانند. ﴿22﴾پس گفتیم: ببر بندگان مرا وقت شب، هرآیینه شما را تعاقب کرده شود. ﴿23﴾و بگذار دریا را آرمیده، هرآیینه آن جماعت لشکرى هست غرق شده. ﴿24﴾بسیار گذاشتند از بوستان‌ها و چشمه‌ها. ﴿25﴾و کشت‌ها و محل گرامى. ﴿26﴾و گذران با رفاهیت که در آن محظوظ بودند. ﴿27﴾همچنین شد و عطا کردیم این چیزها گروهى دیگر را. ﴿28﴾پس نَگِریست بر قوم فرعون آسمان و زمین و نشدند مهلت داده شده. ﴿29﴾و هرآیینه ما خلاص کردیم بنى اسراییل را از عذاب خوارکننده. ﴿30﴾که از جانب فرعون بود، هرآیینه فرعون بود سرکشى از تعدى کنندگان. ﴿31﴾و هرآیینه برگزیدیم بنى اسراییل را دانسته بر عالم‌ها. ﴿32﴾و دادیم ایشان را از قسم معجزات آنچه در آن امتحان ظاهر بود. ﴿33﴾هرآیینه آن جماعت می‌گویند: ﴿34﴾که نیست عاقبت کار مگر همین موت نخستین و نیستیم برانگیخته شده. ﴿35﴾پس بیارید پدران ما را اگر هستید راستگو. ﴿36﴾آیا این جماعت بهتراند یا قوم «تُبّع» و آنان‌که پیش از ایشان بودند؟ هلاک ساختیم آنها را، هرآیینه آنها گناهکاران بودند. ﴿37﴾و نیافریدیم آسمان‌ها و زمین را و آنچه میان هر دو است بازى‏کنان. ﴿38﴾نیافریدم این هر دو را مگر به تدبیر درست و لیکن اکثر ایشان نمی‌دانند. ﴿39﴾

﴿ إِنَّ یَوۡمَ ٱلۡفَصۡلِ مِیقَٰتُهُمۡ أَجۡمَعِینَ ٤٠ یَوۡمَ لَا یُغۡنِی مَوۡلًى عَن مَّوۡلٗى شَیۡ‍ٔٗا وَلَا هُمۡ یُنصَرُونَ ٤١ إِلَّا مَن رَّحِمَ ٱللَّهُۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلرَّحِیمُ ٤٢ إِنَّ شَجَرَتَ ٱلزَّقُّومِ ٤٣ طَعَامُ ٱلۡأَثِیمِ ٤٤ کَٱلۡمُهۡلِ یَغۡلِی فِی ٱلۡبُطُونِ ٤٥ کَغَلۡیِ ٱلۡحَمِیمِ ٤٦ خُذُوهُ فَٱعۡتِلُوهُ إِلَىٰ سَوَآءِ ٱلۡجَحِیمِ ٤٧ ثُمَّ صُبُّواْ فَوۡقَ رَأۡسِهِۦ مِنۡ عَذَابِ ٱلۡحَمِیمِ ٤٨ ذُقۡ إِنَّکَ أَنتَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡکَرِیمُ ٤٩ إِنَّ هَٰذَا مَا کُنتُم بِهِۦ تَمۡتَرُونَ ٥٠ إِنَّ ٱلۡمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٖ ٥١ فِی جَنَّٰتٖ وَعُیُونٖ ٥٢ یَلۡبَسُونَ مِن سُندُسٖ وَإِسۡتَبۡرَقٖ مُّتَقَٰبِلِینَ ٥٣ کَذَٰلِکَ وَزَوَّجۡنَٰهُم بِحُورٍ عِینٖ ٥٤ یَدۡعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَٰکِهَةٍ ءَامِنِینَ ٥٥ لَا یَذُوقُونَ فِیهَا ٱلۡمَوۡتَ إِلَّا ٱلۡمَوۡتَةَ ٱلۡأُولَىٰۖ وَوَقَىٰهُمۡ عَذَابَ ٱلۡجَحِیمِ ٥٦ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّکَۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ ٥٧ فَإِنَّمَا یَسَّرۡنَٰهُ بِلِسَانِکَ لَعَلَّهُمۡ یَتَذَکَّرُونَ ٥٨ فَٱرۡتَقِبۡ إِنَّهُم مُّرۡتَقِبُونَ ٥٩ ﴾

هرآیینه روز قیامت میعاد ایشان است، همه یکجا. ﴿40﴾روزی که دفع نکند هیچ دوستى از دوست دیگر چیز و نه ایشان را نصرت داده شود. ﴿41﴾مگر آنکه رحم کرد بر او خدا هرآیینه خدا غالب مهربان است. ﴿42﴾هرآیینه درخت زقوم. ﴿43﴾طعام گناهکار است. ﴿44﴾مثل مس گداخته شده بجوشد در شکم‌ها. ﴿45﴾مانند جوشیدن آب گرم گوییم‌اى. ﴿46﴾[گوییم ای فرشتگان]: بگیرید این گناهکار را، پس به سختى بکشیدش به سوى میان دوزخ. ﴿47﴾بار بریزید بالایى سر او از آب گرم که عقوبت است. ﴿48﴾گوییم: بچش هرآیینه تویى به زعم خود بزرگوار گرامى قدر. ﴿49﴾هرآیینه این‏ است آنچه در آن شبهه می‌کردید. ﴿50﴾هرآیینه متقیان در جایگاه با امن باشند. ﴿51﴾در بوستان‌ها و چشمه‌ها. ﴿52﴾بپوشند از حریر نازک و حریر لک رو به روى یکدیگر شده. ﴿53﴾اینچنین باشد حال و کدخدا کنیم ایشان را با حور گشاده چشم. ﴿54﴾بطلبند آنجا هر میوه ایمن شده. ﴿55﴾نچشند آنجا مرگ، لیکن چشنده بودند مرگ نخستین را و نگاهداشت ایشان را خداى از عذاب دوزخ. ﴿56﴾به سبب بخشایش از جانب پروردگار تو، این است فیروزى بزرگ. ﴿57﴾جز این نیست که آسان ساختیم قرآن را به زبان تو تا بود که ایشان پندپذیر شوند. ﴿58﴾پس منتظر باش، هرآیینه ایشان نیز منتظرانند. ﴿59﴾

[1043] یعنی لیلة القدر. [1044] یعنی بر پیغامبر فرود آوردیم آن را. [1045] مترجم گوید: این وعده متحقق شود. خدای تعالی در قریش قحط انداخت تا آنکه از شدتِ جوع یا از کثرت بخار جَوّ چون دودی مصسوس می‌شد و ایشان به خدای تعالی رجوع کردند. خدای تعالی قحط را دور فرمود. باز بر گفر اصرار کردند. خدای تعالی روز بدر از ایشان انتقام کشید که هفتاد کس را از رؤسای ایشان کُشت و هفتاد کس را اسیر ساخت، والله اعلم.

تفسیر نور: سوره دخان

تفسیر نور:
سوره دخان آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ حم ‏

‏ترجمه : ‏
‏حا . میم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حم‌ » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره‌ / 1 ) .‏

سوره دخان آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ وَالْکِتَابِ الْمُبِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سوگند به قرآن ! که روشن و روشنگر است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْکِتَابِ الْمُبِینِ » : ( نگا : یوسف‌ / 1 ، شعراء / 2 ، یس‌ / 69 ) .‏

سوره دخان آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما قرآن را در شب پرخیر و برکتی فرو فرستاده‌ایم . ما همواره بیم‌دهنده ( کافران و مشرکان و ظالمان ، با ارسال پیغمبران به سویشان ) بوده‌ایم ( و کتابها برایشان فرو فرستاده‌ایم . این قرآن هم آخرین حلقه از این سلسله است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُبَارَکَةٍ » : پر خیر و برکت . « لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ » : مراد شب قدر است که آغاز نزول وحی در آن بوده است ( نگا : قدر / 1 ) . شب قدر هم یکی از شبهای ماه مبارک رمضان است ( نگا : بقره‌ / 185 ) . قرآن به طور تدریجی‌در طی 23 سال دعوت پیغمبر ، برحسب شرائط و حوادث و نیازها نازل شده است ( نگا : اسراء / 106 ، فرقان‌ / 32 ، محمّد / 20 ، توبه‌ / 127 ، طه‌ / 114 ، قیامت‌ / 16 ) .‏

سوره دخان آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در این شب مبارک ، هرگونه کار حکیمانه‌ای ( که انسان را به حقیقت آشنا و به سعادت برساند ، و او را از باطل و شقاوت دور گرداند ، از سوی خدا ) بیان و مقرّر گشته است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُفْرَقُ » : تفصیل و تبیین گشته است . بیان شده است . فعل ( یُفْرَقُ ) مضارع و در اینجا در معنی ماضی است‌ ؛ در زبان عربی و در قرآن چنین استعمالی فراوان است . برای مثال مراجعه شود به افعال ( یَقُولَ ) در بقره‌ / 214 ، ( تَمْشی ) در طه‌ / 40 ، ( تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ ) در احزاب‌ / 26 ، ( یَری ) در نجم‌ / 12 ، ( تُجَادِلُکَ ) در مجادله‌ / 1 ، و ( تَنَزَّلُ ) در قدر / 4 . . . ( نگا : المصحف المیسّر ، تفسیر القرآن الکریم . شیح محمّدعبده ، جزء عم ، سوره قدر ) . « أَمْرٍ » : کار و بار دین و احکام آن که در ( بقره‌ / 185 ) بدان اشاره رفته است . فرمان . « حَکِیمٍ » : حکیمانه . پرحکمت . صفت ( أَمْرٍ ) است و برای تأکید وصف است نه تخصیص . همان گونه که گفته می‌شود : عسل شیرین ، مشک خوشبو .‏

سوره دخان آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ أَمْراً مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کار و باری که از سوی ما صادر و بدان دستور داده شده است ( و در قرآن برای انسانها روانه گشته است و ) ما فرستنده ( محمّد و همه انبیاء ، و قرآن و همه کتابهای آسمانی ) بوده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمْراً » : کار و بار . فرمان و دستور . حال ضمیر ( ه ) در فعل ( أَنزَلْنَاهُ ) . در این صورت معنی چنین است : ما قرآن را فرو فرستاده‌ایم ، در حالی که کاری است از ناحیه ما و دستوری است از جانب ما . یا این که منصوب به اختصاص و مفعول‌به است . ( نَعْنی بِهذَا الأمْرِ أَمْراً حاصِلاً مِّنْ عِندِنَا ) مراد ما از این کار یا فرمان ، همان کار و فرمانی است که از سوی ما حاصل و صادر گشته است .‏

سوره دخان آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( این کار ) به خاطر رحمتی از سوی پروردگارت ( در حق انسانها ) است . خدا شنوا و آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَحْمَةً » : مفعول‌له برای ( أَنزَلْنَاهُ ) یا برای ( یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ) و یا برای هر دو است . یادآوری کلّی : مراد از آیات پیشین ، بیان آغاز نزول قرآن ، و تعیین زمان نزول آن است ، و این که محتوای قرآن اوامر و نواهی حکیمانه الهی بوده ، و هرچه برای سعادت انسانها مفید باشد در آن است ، و قرآن رحمت برای ایشان است . بسیاری از مفسّران بزرگ فعل ( یُفْرَقُ ) را به معنی مضارع گرفته‌اند ، و ( کُلُّ أَمْرٍ ) را همه امور کار و بار این کره خاکی دانسته ، و فرموده‌اند که خداوند در شب قدر همه امور یکساله زمین و ساکنان آن را مقرّر و مشخّص می‌فرماید و احکام چنین مقدّراتی را از لوح محفوظ نقل و به دست فرشتگان مأمور اجرا احکام می‌سپارد . و به هر حال چنین شبی در حقیقت جشن انقلاب برای مسلمانان است .‏

سوره دخان آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( پروردگار تو ) که پروردگار آسمانها و زمین و همه چیزهائی است که در میان آن دو است . اگر شما طالب یقین و باورید ( به این که خدا آفریدگار شما ، روزی‌رسان بندگان ، و به زیر فرمان کشاننده خورشید و ماه است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبِّ » : بدل از ( رَبِّ ) آیه قبلی است . « إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ » : اگر اهل یقین و باورید . یعنی اگر چنان که می‌گوئید خدا آفریدگار ما و روزی‌رسان بندگان ، و به زیر فرمان کشاننده خورشید و ماه است ( نگا : عنکبوت‌ / 61 - 63 ) . اگر شما طالب یقین هستید ، راه این است که درباره این چیز بیندیشید ( نگا : انعام‌ / 75 ، شعراء / 24 ، ذاریات‌ / 20 ) .‏

سوره دخان آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏جز او خدائی نیست ، و او است که زنده می‌گرداند و می‌میراند ، و پروردگار شما و پروردگار پدران و نیاکان پیشین شما است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبُّکُمْ » : واژه رَبُّ ، خبر مبتدای محذوف است . « ءَابَآئِکُمُ الأوَّلِینَ » : ( نگا : مؤمنون‌ / 24 و68 و83 ، شعراء / 26 و76 ) .‏

سوره دخان آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اصلاً مشرکان ( درباره رسالت و دعوت آسمانی ) در شکّ و تردیدند و ( آن را ، و کلاًّ زندگی را به ) بازی می‌گیرند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ » : ( نگا : نساء / 157 ، هود / 62 و 110 ، ابراهیم‌ / 9 ) .‏

سوره دخان آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری را پدیدار می‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ » : قیامت . زمانی که برابر دعای پیغمبر ، مشرکان قریش دچار قحطی و خشکسالی شدیدی شدند . « دُخَانٍ » : دود . مراد گرد و خاک حاصل از بی‌بارانی در فضا است ، و یا دود در اینجا جنبه مجازی دارد و آسمان در نظر مردم گرسنه و تشنه و بلازده تیره و تار جلوه‌گر می‌شد .‏

سوره دخان آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ یَغْشَى النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏دودی که تمام مردم را فرا می‌گیرد . این همان عذاب دردناک عظیم است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هذا » : این عذاب قیامت . این قحطی و خشکسالی شدید .‏

سوره دخان آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( مردم رو به درگاه خدا می‌کنند و می‌گویند : ) پروردگارا ! عذاب را از ما برطرف گردان ، ما ایمان آورده‌ایم ( و به اشتباهات خود پی برده‌ایم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَذَابَ » : عذاب آخرت . قحطی و خشکسالی گریبانگیر قریش . « إِنَّا مُؤْمِنُونَ » : ما اینک از غفلت بدر آمده‌ایم و ایمان آورده‌ایم . ما ایمان می‌آوریم ، یعنی تصمیم داریم که ایمان بیاوریم .‏

سوره دخان آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ أَنَّى لَهُمُ الذِّکْرَى وَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مُّبِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کی بیداری برای آنان فایده‌ای دارد ؟ قبلاً که پیغمبری ( با رسالتی روشن و معجزاتی دالّ بر صداقتش ، و زبان گویا و ) بیانگر ( قوانینی سرنوشت‌ساز و سعادت‌بخش ) به پیش آنان آمده بوده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنَّی‌ » : کی‌ ؟ چگونه‌ ؟ « الذِّکْری‌ » : بیداری . پندپذیری ( نگا : انعام‌ / 68 و 69 و 90 ، اعراف‌ / 2 ، هود / 114 و 120 ) . « مُبِینٌ » : روشن . روشنگر . « رَسُولٌ مُّبِینٌ » : پیغمبری که روشن بود که پیغمبر است . پیغمبری که رسالت او روشن و گویا بود . پیغمبری که حق و باطل را روشن و از هم جدا می‌کرد .‏

سوره دخان آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سپس از او رویگردان شدند و گفتند : او دیوانه‌ای ( است که این مطالب توسّط دیگران بدو ) آموخته شده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ثُمَّ » : بعد از آمدن چنین پیغمبری و شنیدن حقائق از او . « مُعَلَّمٌ » : تعلیم شده . یاد داده شده . « مَجنّونٌ » : ( نگا : ذاریات‌ / 52 ) .‏

سوره دخان آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا کَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِیلاً إِنَّکُمْ عَائِدُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر مدّت اندکی عذاب را ( از شما ) به دور داریم ( و به دنیا برگردانیم ) قطعاً شما ( به کفر و شرک و فسق و فجور خود ) برمی‌گردید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنَّا کَاشِفُوا الْعَذَابِ . . . » : این جمله ، اگر مربوط به آخرت باشد ، متضمّن معنی شرط است . ولی اگر راجع به دفع قحطی و خشکسالی و رفع بلا از قریش باشد ، معنی چنین است : ما مدّت کمی عذاب را از شما به دور می‌گردانیم ، ولی شما دوباره به کارهای زشت و پلشت و اذیّت و آزار مسلمانان دست می‌یازید .‏

سوره دخان آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏روزی سخت بر آنان می‌تازیم ، ( و با چنین یورش تندی‌آنان را ) به مجازات می‌رسانیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ » : روز قیامت . روز جنگ بدر . « نَبْطِشُ » : ( نگا : اعراف‌ / 195 ، شعراء / 130 ، زخرف‌ / 8 ) . « الْبَطْشَةَ الْکُبْری‌ » : یورش تند ، حمله شدید . مراد مجازات سخت است . یادآوری : برخی از مفسّران ، از آیه 10 تا 16 را درباره عذاب دنیوی قریشیان می‌دانند ، ولی بهتر است این آیات را راجع به آخرت بدانیم . به دو دلیل : الف - قریشیان بعد از فتح مکّه ، ایمان آوردند و بیشتر آنان سالها و سالها به عنوان سپاهیان اسلام در راه خدا شمشیر زدند و کشتند و کشته شدند . ب - مفاهیم این آیات با آیات بسیار دیگری که مربوط به آخرت است ، هم‌آوا و هم‌معنی است ( نگا : انعام‌ / 27 - 31 ، سبأ / 51 ، ابراهیم‌ / 44 ) .‏

سوره دخان آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما پیش از اینان ، قوم فرعون را آزموده‌ایم . پیغمبر بزرگواری ( به نام موسی ) به نزدشان آمد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَتَنَّا » : آزمایش کردیم ( نگا : انعام‌ / 53 ، طه‌ / 85 ، عنکبوت‌ / 3 ، ص‌ / 34 ) . « کَرِیمٌ » : بزرگوار .‏

سوره دخان آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( موسی بدیشان گفت : ای فرعونیان ! ) بندگان خدا را به من بسپارید که من پیغمبر درستکارم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنْ » : این حرف برای تفسیر فعل مقدّری است و تقدیر چنین است : جِئْتُکُمْ أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللهِ . « أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللهِ » : بندگان خدا را به من بسپارید . یعنی فرعونیان جلو بنی‌اسرائیل را نگیرند و ایشان را آزاد بگذارند ( نگا : اعراف‌ / 105 ، طه‌ / 47 ، شعراء / 17 ) .‏

سوره دخان آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّی آتِیکُم بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و بر خدا بزرگی نکنید و تکبّر نورزید ( و ادّعای الوهیّت و ربوبیّت ننمائید و کارهائی انجام ندهید که با اصول بندگی شما سازگار نمی‌باشد ) . من دلیل روشنی ( بر درستی گفتار و راستی پیغمبری خود ) برای شما آورده‌ام .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَعْلُوا » : تکبّر نورزید و بزرگی نکنید . طغیان و سرکشی نکنید ( نگا : مؤمنون‌ / 91 ، قصص‌ / 4 ، اسراء / 4 ، نمل‌ / 31 ) . « سُلْطَانٍ » : دلیل و حجّت . معجزه .‏

سوره دخان آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمْ أَن تَرْجُمُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می‌برم از این که بتوانید مرا سنگسار کنید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عُذْتُ » : پناه برده‌ام . « تَرْجُمُونِ » : این که مرا سنگسار کنید . تکیه روی مسأله رجم ، یعنی سنگسار کردن بدین خاطر است که اغلب پیغمبران و مردان خدا را بدین نحو تهدید به قتل نموده‌اند ( نگا : کهف‌ / 20 ، یس‌ / 18 ) . از جمله : شعیب ( نگا : هود / 91 ) و ابراهیم ( نگا : مریم‌ / 46 ) و نوح ( نگا : شعراء / 116 ) . رجْم ، به معنی مطلق قَتْل نیز استعمال شده است ( نگا : معجم‌الفاظ القرآن الکریم ) . لذا معنی دیگر ( تَرْجُمُونِ ) چنین است : این که مرا به قتل برسانید .‏

سوره دخان آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر به من ایمان نمی‌آورید ، از من کناره‌گیری کنید و مرا نیازارید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِعْتَزِلُونِ » : از من کناره‌گیری کنید و کاری به کارم نداشته باشید . دو چیز مراد موسی است : الف - فرعون و فرعونیان ، او را نیازارند و آزادش بگذارند . ب - مزاحم ایمان آوردن مردم نشوند و سدّ راه دعوت نگردند .‏

سوره دخان آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏موسی ( وقتی که از ایمان آوردن فرعون و فرعونیان و سایر کفّار و مشرکان مأیوس گردید ، رو به درگاه خدا کرد و ) پروردگار خود را به فریاد خواند و گفت : اینان مردم گنهکار ( و کفرپیشه ) هستند ( و امیدی به هدایتشان باقی نمانده است . تو خود دانی که در حق ایشان چه می‌کنی ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دَعَا » : به فریاد خواند . ندا داد . « مُجْرِمُونَ » : گناهکاران . در اینجا مراد کافران است . « أَنَّ هؤُلآءِ » : حرف ( ب ) محذوف و اصل آن : بِأَنَّ هؤُلآءِ است .‏

سوره دخان آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَسْرِ بِعِبَادِی لَیْلاً إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( از سوی خدا بدو دستور داده شد : حال که چنین است ) پس بندگان مرا شبانه کوچ بده ( تا فرعون و فرعونیان دستشان به شما نرسد ) چرا که تعقیب می‌گردید ( و فرعون و لشکریانش دنبالتان می‌نمایند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَسْرِ بِعِبَادِی‌ » : بندگانم را در شب کوچ حرکت بده . ( نگا : هود / 81 ، حجر / 65 ، طه‌ / 77 ، شعراء / 52 ) . « لَیْلاً » : ذکر این واژه برای تأکید است . « مُتَّبَعُونَ » : تعقیب‌شوندگان .‏

سوره دخان آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ وَاتْرُکْ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و دریا را ( بعد از عبور از آن ) گشوده واگذار . ( تا آنان بدان وارد شوند ) . ایشان گروهی هستند که قطعاً غرق می‌گردند ( و هلاک می‌شوند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَهْواً » : مصدر است و در معنی اسم فاعل ، ساکن و آرام . گشاده . جدا شده . « أُتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً » : دریا را باز و گشاده به حال خود بگذار . از دریا با آرامش خاطر عبور کن و بدون دغدغه آن را به حال خود رها ساز ( نگا : معجم الفاظ القرآن الکریم ) . دریا را آرام بگذار و مجدّدا بدان عصا مزن و فرمان متّصل شدن مده . ( رَهْواً ) حال ( الْبَحْرَ ) یا حال ضمیر مستتر در ( أُتْرُکْ ) است .‏

سوره دخان آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ کَمْ تَرَکُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏چه باغها و چشمه‌سارهای زیادی از خود به جای گذاشتند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَمْ » : چه زیاد ! بسیار فراوان .‏

سوره دخان آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کشتزارها و اقامتگاههای جالب و گرانبهائی را .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَقَامٍ » : اقامتگاه . جایگاه . مراد کاخها و قصرها و ویلاها و منزلها است . « کَرِیمٍ » : پرارزش و گرانبها .‏

سوره دخان آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و نعمتهای فراوان ( دیگری ) که در آن شادان و با ناز و نعمت زندگی می‌کردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَاکِهینَ » : در ناز و نعمت بسربرندگان . متنعّمان ( نگا : یس‌ / 55 ) .‏

سوره دخان آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این چنین بود ( ماجرای آنان ) و ما همه این نعمتها را به قوم دیگری دادیم ( بدون دردسر و خون جگر ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَوْرَثْنَاهَا » : ( نگا : شعراء / 59 ) . « قَوْماً ءَاخَرِینَ » : گروه دیگری . مراد بنی‌اسرائیل است ( نگا : مرجع سابق ) .‏

سوره دخان آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنظَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین ، و نه بدیشان مهلتی داده شد ( تا چند صباحی بمانند و توبه کنند و به جبران گذشته‌ها بپردازند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمْ . . . » : عربها هنگامی که می‌خواهند اهمّیّت مقام مرده‌ای را نشان دهند ، می‌گویند : آسمان و زمین بر او گریه کردند . خورشید کسوف کرد و ماه خسوف . آذرخش آسمان و باد وزان بر او گریستند و . . . یا این که در اینجا مضاف محذوف است که ( اهل ) است . یعنی : به سبب حقارت فرعون و فرعونیان ، در آسمان و زمین کسی برای ایشان دلسوزی نکرد و قطره اشکی نریخت . « مُنظَرِینَ » : مهلت داده‌شدگان ( نگا : اعراف‌ / 15 ، حجر / 8 و 37 ) .‏

سوره دخان آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ نَجَّیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما بنی‌اسرائیل را از عذاب خوارکننده رهائی بخشیدیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَذَابِ الْمُهِینِ » : ( نگا : بقره‌ / 90 ، آل‌عمران‌ / 178 ، نساء / 14 ) . این عذاب ذلّت‌بار ، عبارت بود از : شکنجه‌های سخت و طاقت‌فرسای جسمی و روحی ، کشتن پسران ، و زنده نگاه داشتن دختران برای خدمتکاری و هوسرانی ، بیگاری و کارهای بسیار سنگین و . . .‏

سوره دخان آیه 31
‏متن آیه : ‏
‏ مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیاً مِّنَ الْمُسْرِفِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ایشان را نجات دادیم ) از فرعون . کسی که بر دیگران بزرگی می‌فروخت و ستمگری می‌نمود ، و از زمره تبهکارانی بود که ظلم و فساد را از حدّ می‌گذرانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عَالِیاً » : متکبّر . برتری جوی متجاوز ( نگا : یونس‌ / 83 ، مؤمنون‌ / 46 ، ص‌ / 75 ) .‏

سوره دخان آیه 32
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما بنی‌اسرائیل را آگاهانه ( و با شناختی که از ایشان داشتیم ، در آن عصر و زمان ) برگزیدیم و بر جهانیان برتری دادیم ( و آنان را ملّت گزیده عصر خویش کردیم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِخْتَرْنَاهُمْ » : ایشان را برگزیدیم و امت منتخب کردیم . « عَلی عِلْمٍ » : آگاهانه . از روی شناخت . یعنی خدا می‌دانست که بنی‌اسرائیل مردمان مؤمنی بودند و استحقاق گزینش داشتند ، و دیگران اغلب بت‌پرست و اهل فسق و فجور بودند . ولی بعدها راه خلاف و نزاع در پیش گرفتند و از صراط مستقیم منحرف شدند ( نگا : آل‌عمران‌ / 105 ، یونس‌ / 93 ، جاثیه‌ / 17 ) و خداوند برای همیشه کسانی را بر ایشان گماشت که آنان را شکنجه سخت و عذاب بد برساند ( نگا : اعراف‌ / 167 ) .‏

سوره دخان آیه 33
‏متن آیه : ‏
‏ وَآتَیْنَاهُم مِّنَ الْآیَاتِ مَا فِیهِ بَلَاء مُّبِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما معجزاتی را توسّط موسی بدیشان ارائه نمودیم که در آنها آزمایش آشکاری بود ( برای ایشان ، تا به محکّ زده شوند و روشن گردد چه کسانی عابد و شاکر ، و چه افرادی کافر و فاجر خواهند شد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الآیَاتِ » : معجزات . دلائل . « بَلآءٌ » : آزمایش .‏

سوره دخان آیه 34
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ هَؤُلَاء لَیَقُولُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اینان می‌گویند :‏

‏توضیحات : ‏
‏« هؤُلآءِ » : مشرکان و کفّار مکّه .‏

سوره دخان آیه 35
‏متن آیه : ‏
‏ إِنْ هِیَ إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولَى وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مرگ ما جز مرگ اوّل نیست ( و بعد از آن ) ما هرگز زنده نخواهیم شد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هِیَ » : مرجع این ضمیر می‌تواند ( الْمَوْتَةُ ) باشد که از سیاق کلام استفاده می‌شود . یعنی : مَا الْمَوْتَةُ إِلاّ مَوْتَتُنَا الأُولی . یا ( عاقِبَة ) و یا ( نِهایَة ) باشد . یعنی : مَا عَاقِبَةُ أَمْرِنَا إِلاَّ الْمَوْتَةُ الأُولی . « مَوْتَتُنَا الأولی‌ » : مرگ اوّل ما . مراد از واژه ( أَوّل ) یا مؤنّث آن ( أُولی ) ، یک بار است‌ ؛ نه این که مراد یکم است که دوم و سوم و . . . به دنبال داشته باشد . معنی این آیه با آیه 29 سوره انعام برابر است : وَ قَالُوا إِنْ هِیَ إِلاّ حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ . « بِمُنشَرِینَ » : زنده شدگان . برانگیخته شدگان .‏

سوره دخان آیه 36
‏متن آیه : ‏
‏ فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای محمّد و ای مؤمنان ! ) اگر راست می‌گوئید ( که بعد از مرگ حیاتی در کار است ، از خدا بخواهید ) پدران و نیاکان ما را ( زنده گرداند و آنان را ) نزد ما بیاورید ( تا بر صدق گفتار شما گواهی دهند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَأْتُوا بِئَابَآئِنَا . . . » : پدران و نیاکان مرده ما را زنده گردانید و به نزد ما بیاورید .‏

سوره دخان آیه 37
‏متن آیه : ‏
‏ أَهُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا مُجْرِمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا آنان بهترند ( و از ثروت و قدرت و دبدبه و کوکبه بیشتری برخوردارند ) یا قوم تُبّع ( که ملوک و شاهان یمن بودند و در همسایگی ایشان می‌زیستند ) و کسانی که پیش از آنان بودند ؟ ( همچون قبائل نوح و عاد و ثمود ) . ما آنان را در گذشته هلاک ساخته‌ایم چون مجرم و گناهکار بوده‌اند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تُبَّعٍ » : تُبّع حِمْیَری ، یکی از شاهان یمن و مرد صالحی بوده است . داستان قوم او برای اهل مکّه روشن و شناخته بود ( نگا : المصحف المیسّر ) . قوم تُبّع جمعیّتی بودند با قدرت و نیروی فراوان و حکومت پهناور و گسترده . تُبّع یک لقب عمومی برای ملوک و شاهان یمن بوده است ( نگا : تفسیر نمونه ) . « قَوْمُ تُبَّعٍ » : ( نگا : / 14 ) .‏

سوره دخان آیه 38
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لَاعِبِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است بیهوده و بی‌هدف نیافریده‌ایم . ( جهان دالانی است به سوی جهان عظیم و ابدی آخرت که پشت سر این جهان قرار دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ مَا خَلَقْنَا . . . » : ( نگا : انبیاء / 16 ، ص‌ / 27 ) .‏

سوره دخان آیه 39
‏متن آیه : ‏
‏ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما آن دو را جز به حق نیافریده‌ایم ( و جهان را بدین نظم و نظام شگفت بیهوده و بی‌حکمت درست نکرده‌ایم ) ولیکن غالب ایشان ( گوش شنوا و چشم بینا ندارند ، و حقائق را نمی‌شنوند و این همه نقش عجب را بر در و دیوار وجود نمی‌بینند ، و در حقیقت ) نمی‌فهمند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلاّ بِالْحَقِّ » : ( نگا : حجر / 85 ، ص‌ / 27 ) .‏

سوره دخان آیه 40
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏روز داوری ( و قضاوت بین افراد برحق و افراد ناحق که قیامت است ) وعده‌گاه همه آنان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ الْفَصْلِ » : روز داوری میان محِقّ و مبطل . روز جدائی بین حق و باطل ( نگا : صافّات‌ / 21 ) .‏

سوره دخان آیه 41
‏متن آیه : ‏
‏ یَوْمَ لَا یُغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیْئاً وَلَا هُمْ یُنصَرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آن روزی که هیچ خویشی و دوستی کمترین کمکی به خویش و دوست خود نمی‌کند ، و به هیچ وجه ( مردمان از سوی همدیگر همکاری و ) یاری نمی‌گردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا یُغْنِی‌ » : سودی نمی‌رساند . بی‌نیاز نمی‌گرداند ( نگا : یونس‌ / 36 ، یوسف‌ / 68 ، مریم‌ / 42 ) . « مَوْلیً » : هر کس که با انسان رابطه و پیوند داشته باشد . از قبیل : دوست ، خویشاوند ، رئیس ، هم‌پیمان ، و . . .‏

سوره دخان آیه 42
‏متن آیه : ‏
‏ إِلَّا مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر کسی که خدا بدو مرحمت کند ( و از او درگذرد و از شفاعت خوبان بهره‌مندش گرداند ) چرا که خداوند باعزّت و توانا و بامحبّت و مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ » : اشاره به رحمت در عین قدرت خداوند ذوالجلال است .‏

سوره دخان آیه 43
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏قطعاً درخت زقّوم ، خوراک گناهکاران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الزَّقُّومِ » : درختی تلخ و بدبو ( نگا : صافّات‌ / 62 ) .‏

سوره دخان آیه 44
‏متن آیه : ‏
‏ طَعَامُ الْأَثِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏قطعاً درخت زقّوم ، خوراک گناهکاران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الأَثِیمِ » : بسیار گناهکار ( نگا : بقره‌ / 276 ، نساء / 107 ، شعراء / 222 ) .‏

سوره دخان آیه 45
‏متن آیه : ‏
‏ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏همچون فلز گداخته در شکمها می‌جوشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْمُهْلِ » : فلز گداخته ( نگا : کهف‌ / 29 ، معارج‌ / 8 ) . « یَغْلی‌ » : می‌جوشد .‏

سوره دخان آیه 46
‏متن آیه : ‏
‏ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏جوششی همچون آب گرم و داغ .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْحَمِیمِ » : آب بسیار گرم و پرحرارت ( نگا : انعام‌ / 70 ، یونس‌ / 4 ، حجّ‌ / 19 ) .‏

سوره دخان آیه 47
‏متن آیه : ‏
‏ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَى سَوَاء الْجَحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( به مأموران دوزخ فرمان داده می‌شود : ) این کافر فاجر را بگیرید و به میان دوزخ پرتابش کنید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَاعْتِلُوهُ » : او را روی زمین بکشید . او را پرت کنید . از ماده ( عتل ) . « سَوَآءِ » : وسط ( نگا : بقره‌ / 108 ، صافّات‌ / 55 ) .‏

سوره دخان آیه 48
‏متن آیه : ‏
‏ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سپس بر سر او آب جوشان بریزید ( تا بر عذاب و دردش افزوده گردد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صُبُّوا » : بریزید . « عَذَابِ الْحَمِیمِ » : عذاب آب جوشان و بسیار گرم .‏

سوره دخان آیه 49
‏متن آیه : ‏
‏ ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بچش که تو زوردار و بزرگواری !‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذُِْ » : بچش . « إِنَّکَ أَنْتَ . . . » : جنبه استهزاء دارد . یعنی بچش که تو عزیز و مقتدر در میان قوم و قبیله خود ، و بزرگوار و نجیب در میان حسب و نسب خویش بودی .‏

سوره دخان آیه 50
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ هَذَا مَا کُنتُم بِهِ تَمْتَرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( عذابی که هم‌اینک می‌بینید و لمسش می‌کنید ) همان چیزی است که پیوسته درباره آن شکّ و تردید می‌کردید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کُنتُمْ . . . تَمْتَرُونَ » : شکّ می‌کردید ( نگا : انعام‌ / 2 ، حجر / 63 ، مریم‌ / 34 ) .‏

سوره دخان آیه 51
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏پرهیزگاران در جایگاه امن و امانی هستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمِینٍ » : بدون ترس و خوف . دارای امن و امان .‏

سوره دخان آیه 52
‏متن آیه : ‏
‏ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در میان باغها و چشمه‌سارها .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ » : بدل از ( فی مَقامٍ أَمینٍ ) است .‏

سوره دخان آیه 53
‏متن آیه : ‏
‏ یَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُّتَقَابِلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان لباسهائی از حریر نازک و ضخیم می‌پوشند ، و در مقابل یکدیگر می‌نشینند ( و به شادی می‌پردازند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سُندُسٍ » : پارچه‌های ابریشمی نازک و لطیف . « إِسْتَبْرَقٍ » : پارچه‌های ابریشمی ضخیم و درخشان ( نگا : کهف‌ / 31 ) .‏

سوره دخان آیه 54
‏متن آیه : ‏
‏ کَذَلِکَ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بهشتیان این چنین هستند و زنان بهشتی سیاه‌چشم با چشمان درشت را نیز به همسری آنان درمی‌آوریم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَذلِکَ » : این چنینند . آن گونه‌اند که به توصیف درنمی‌آیند . « حُورٍ » : جمع حَوْراء ، زنان سیاه‌چشم « عینٍ » : جمع عَیْناء ، زنان درشت‌چشم .‏

سوره دخان آیه 55
‏متن آیه : ‏
‏ یَدْعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَاکِهَةٍ آمِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان در آنجا هر میوه‌ای را که بخواهند ( با کمال راحت ) می‌طلبند ( و مشکلاتی که در بهره‌گیری از میوه‌های دنیا وجود دارد برای آنان وجود نخواهد داشت ، و از بیماریها و ناراحتیهائی که گاه بر اثر خوردن میوه‌ها در این دنیا پیدا می‌شود در آنجا وجود ندارد ، و همچنین بیمی از فساد و کمبود و فنای آنها نیست ) و از هر نظر در امانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ءَامِنِینَ » : در امن و امان . حال ضمیر ( و ) در فعل ( یَدْعُونَ ) است .‏

سوره دخان آیه 56
‏متن آیه : ‏
‏ لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان هرگز در آنجا مرگی جز همان مرگ نخستین ( که در دنیا چشیده‌اند و بعد از آن زنده شده‌اند ) نخواهند چشید ، و خداوند آنان را از عذاب دوزخ به دور و محفوظ داشته است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْمَوْتَةَ الأُولی‌ » : مراد مرگ بعد از فرا رسیدن اجل در دنیا است .‏

سوره دخان آیه 57
‏متن آیه : ‏
‏ فَضْلاً مِّن رَّبِّکَ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏همه اینها فضل و بخششی از سوی پروردگار تو است . این رستگاری و خوشبختی بزرگی است ( که شامل حال پرهیزگاران می‌شود ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَضْلاً » : مفعول‌له ، و یا مفعول‌مطلق فعل محذوفی‌است . فَضَّلَهُمْ فَضْلاً .‏

سوره دخان آیه 58
‏متن آیه : ‏
‏ فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما قرآن را به زبان تو ( که عربی است نازل و ) آسان کرده‌ایم تا آنان ( آن رابفهمند و بیاموزند و ) پند گیرند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسَّرْنَاهُ » : ( نگا : قمر / 17 و 22 و 32 و 40 ) « بِلِسَانِکَ » : ( نگا : مریم‌ / 97 ) .‏

سوره دخان آیه 59
‏متن آیه : ‏
‏ فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏تو منتظر ( وعده‌های الهی در زمینه پیروزی بر کفّار ، و منتظر مجازات دردناک الهی درباره این قوم لجوج و ستمگر ) باش که آنان منتظر ( ناکامی تو و شکست دعوت تو ) هستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِرْتَقِبْ » : بنگر و منتظر باش . « مُرْتَقِبُونَ » : منتظران و نگرندگان ( نگا : سجده‌ / 30 ، طور / 30 و 31 )‏