تفسیر سورۀ قارعه مکّی و 11 آیه است

سورۀ قارعه مکّی و 11 آیه است

بسم الله الرّحمن الرّحیم

(الْقَارِعَةُ (١)مَا الْقَارِعَةُ (٢)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ (٣)یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ (٤)وَتَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (٥)فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ (٦)فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٧)وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ (٨)فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ (٩)وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ (١٠)نَارٌ حَامِیَةٌ )(١١)

قارعه‌:  قیامت  است‌،  بسان  طامّه‌،  صاخّه‌،  حاقّه‌،  و  غاشیه ... قارعه‌ که  به  معنی‌ کوبنده  است‌،‌ کوبیدن  و  نواختن  را  پیام  می‌دهد.  قیامت  با  هول  و  هراس  خود  دلها  را  می‏کوبد.

سراسر  این  سوره  در  باره  این ‌کوبنده  و  حقیقت  آن  و  چیزهائی  است ‌که  در  آن  روی  می‌دهد  و  بدان  منتهی  می شود ... این  سوره  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  را  نشان  می‌دهد.

صحنه‌ای‌ که  در  اینجا  نشان  داده  می‌شود  صحنۀ  هول  و  هراسی  است ‌که  آثار  آن  مردمان  و کوه‌ها  را  در  بر  می‌گیرد.  مردمان  در  سایه‌روشن  آن  کوچک  و  ناچیز  می‌نمایند  هر چند  که  فراوانند.  چه  آنان‌:

(کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ) (٤)

همچو پروانگان پراکنده ( در اینجا و آنجا حیران و سرگردان‌)  می‌گردند.

آنان  انگار  به  پرواز  در می‌آیند  و  پنهان  می‌گردند  بسان  حیران  و  ویلان  پروانگانی ‌که  در  خطر  مرگ  بیفتند  و  ندانند  چه ‌کاری  برای  خود  بکنند  و کدام  راه  را  در  پیش  بگیرند،  و  بدون  هدف  بدین  سو  و  آن  سو  بدوند  و  بروند! کوه‌هائی‌ که  ثابت  و  استوار  بودند  و  به  ژرفاهای  زمین  فرورفته  بودند،  هم  اینک  بسان  پشم  حلّاجی  شده  درآمده‌اند  و  بادها  آنها  را  پرت  می‌کنند،  و  نسیمها  آنها  را  بازیچۀ  دست  خود  می‌سازند !  قیامت  را  قارعه‌،  یعنی  کوبنده  نامیدن  بخشی  از  هماهنگی  به  تصویر کشیدن  است‌.  سایه‌روشنی‌ که  واژۀ  قارعه  می‌اندازد،  و  طنین  و  آوائی‌ که  همۀ حروف  این  واژه  در  آن  شرکت  دارد،  هماهنگ  با  آثار  قارعۀ  قیامت  در  مردمان  و  همچنین  در  کوه‌ها  است‌.  قارعه  به  دل  و  ذهن‌،  پیام  خود  را  می‌دهد  تا  زمینه  را  آماده  سازد  برای  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزائی ‌که  صحنه  بدانها  منتهی  می‌گردد!

*

(الْقَارِعَةُ (١)مَا الْقَارِعَةُ (٢)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ) (٣)

بلای  بزرگ!  بلای  بزرگ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!  تو  چه  می‌دانی  بلای  بزرگ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!.

یزدان  سبحان  این  سوره  را  با  تک‌واژه‌ای  می‌آغازد که  انگار گلولۀ  آتشینی  است‌:

(الْقَارِعَةُ ) بلای‌بزرگ‌!.

بدون  هیچ‌ گونه  خبری  و هیچ ‌گونه  صفتی ... تا  بدین  وسیله  این  تک‌واژه‌،  با  سایه‌روشن  و  با  آوای  خیر  پیام  طنین‌انداز  و  هراسناک  خویش  را  برساند.

سپس  با  پرش  خوفناکی  بر  آن  پیرو  می‌زند:

(مَا الْقَارِعَةُ) (٢)

بلای  بزرگ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!.

قارعه  چیز  خوفناک  پیچیده‌ای  است ‌که  ترس  و  هراس  برمی‌انگیزد  و  مایۀ  پرسش  می‌گردد.

آن‌ گاه  پرسشی  به میان  می‌کشد که  بیانگر  مجهول  و  ناشناخته  ماندن  است‌:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ) (٣)

تو  چه  می‌دانی  بلای  بزرگ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!.  قارعه  بزرگتر  از  آن  است  که  درک  و  فهم  انسان  بدان  برسد  و  آن  را  احاطه‌ کند،  و  اصلاً  بتوان  تصوّرش‌ کرد!  آن  گاه  پاسخ  داده  می‌شود،  امّا  پاسخ  از  چیزهائی  سخن  می‌گوید  که  در  آن  روی  می‌دهند،  نه  این‌ که  ماهیّت  قارعه  را  برملا  دارد  و  روشن‌ گرداند.  چه  ماهیّت  قارعه  -‌همان‌ گونه‌ که  قبلاً گفتیم  -  فراتر  از  درک  و  فهم  و  تصـوّر  انسان  است‌:

(یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ (٤)وَتَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ) (٥)

روزی  است  که  مردمان‌،  همـچو  پروانگان  پراکنده  (‌در  اینـجا  و  آنجا  حیران  و  سرگردان‌)  مـی‌کردند.  و  کوه‌ها  همسان  چشم  رنگارنگ  حلّاجی  شده  می‌شوند.

این  صحنۀ  نخستین  قارعه‌،  یعنی  قیامت  است‌.  صحنه‌ای  است ‌که  دلها  از  هراس  آن  بسان  پرتوها  بال  و  پر  می‌کشند  و  از  میان  می‌روند.  بندبند  بدن  از  آن  سخت  به  لرزه  می‌افتد.  شنونده  احساس  می‌کند  انگار  هر چیزی‌ که  در  دنیا  بدان  متوسّل  و  متّکی  می‌شده  است  در  پیرامون  او گرد  و  غباری  گردیده  است  و  در  هوا  پراکنده  شده است! آن‌ گاه  از  خاتمۀ  مردمان  و  فرجام  جملگی  ایشان  سخن  می‌رود:

(فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ (٦)فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٧)وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ (٨)فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ (٩)وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ (١٠)نَارٌ حَامِیَةٌ9 (١١)

کسی  که  ترازوی  (‌حسنات  و  نیکیهای‌)  او  سنگین  باشد،  او  در  زندگی  رضایت‌بخشی  بسر  می‌برد.  و  امّا  کسی  که  ترازوی  (‌حسنات  و  نیکیهای‌)  او  سبک  شود،  مادر  (‌مهربان‌)  او،  پرتگاه  (‌ژرف  دوزخ‌)  است  (‌و  برای  در  آغوش  کشیدن  او،  دهان  خود  را  به  سویش  باز  کرده  است‌)‌.  تو  چه  می‌دانی‌،  پرتگاه  دوزخ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!  آتش  بزرگ  بسیار  گرم  و  سوزانی  است‌.

سنگین  شدن  ترازو  یا  سنجیده‌ها،  و  سبک ‌گردیدن  ترازو  یا  سنجیده‌ها،  به  ما  تفهیم  می‌کند که  در  پیشگاه  خدا  چیزهائی  ارزش  دارند،  و  چیزهائی  بی‌ارزش  بشمار  می‌آیند.  این  مفهوم  تعبیر  قرآنی  به  طور کلّی  است‌،  و  مراد  خداوند  از کلمات  خودش  می‌باشد  -  خدا  داناتر  است  و  بهتر  می‌داند  -‌ ورود  به  جدال  و  ستیز  عقلی  و  لفظی  برانگیخته  پیرامون  این  تعبیرات‌،  بـی‌مهری  در  برداشت  قرآنی  است‌،  و  یاوه سرائی  و  هرزه‌درائی  در  حقّ  قرآن  و  اسلام  است ‌که  از  عدم  توجّه  حقیقی  و  عدم  اهتمام  راستین  به  قرآن  و  اسلام  سرچشمه  می‌گیرد.

 (فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ) (٦)

کسـی  کـه  ترازوی  (‌حسنات  و  نیکیهای‌)  او  سنگین  باشد  ...  .

سنگین  باشد  برابر  ارزیابی  و  معیار  خدا ...

(فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ )(٧)

او  در  زندگی  رضایت‌بخشی  بسر  می‌برد.

مختصر  و کوتاه  آن  را  می‌گوید  و  شرح  و  بسط  نمی‌دهد.  سخن  مختصر  و کوتاهی که  سایه ‌روشنهای  رضا  و  خشنودی  را  به  حس  و  شعور  می‌افکند.  رضا  و  خشنودی  هم  خوشایندترین  نعمتها  و  لذّت ‌بخش‌ترین  آنها  است‌.

(وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ )(٨)

و  امّا  کسی  که  ترازوی  (‌حسنات  و  نیکیهای‌)  او  سبک  شود  ...  . 

ترازوی ‌او  برابر  ارزیابی  و  معیار  خدا  سبک  شود.

(فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ) (٩)

مادر  (‌مهربان‌)  او،  پرتگاه  (‌ژرف  دوزخ‌)  است  (‌و  برای  در  آغوش  کشیدن  او،  دهان  خود  را  به  سویش  باز  کرده  است‌)‌.

مادر،  برگشتگاه‌ کودک‌،  و  پناهگـاه  او  است‌.  برگشتگاه  آن  چنان  کسانی  و  پناهگاه  ایشان  در  آن  روز  پرتگاه  ژرف  دوزخ  است‌)  در  این  تعبـیر،  زیبائی  و  لطافت  آشکار  و  پدیداری‌،  و  هماهنگی  و  همآوائی  ویژه‌ای  است‌.  در  این  تعبیر،  همچنین  پیچیدگی  است‌.  این  پیچیدگی زمینه‌ را  برای ‌روشنگری  بعد  از خود  آماده  می‌کند،  و  این  زمینه‌سازی  و روشنگری‌،  برژرفای  تأثیر  هدف  می‌افزاید:

(وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ) (١٠)

تو  چه  می‌دانی‌،  پرتگاه  دوزخ  چیست  و  چگونه  است‌؟‌!.

پرسش  برای  افزایش  ابهام،  و  به  هول  و  هراس  افکندن  بیشتر  است‌.  این  شیوه  در  قرآن  مشهور و  مشهود  است‌.  همچون  پرسشی‌ کار  را  از  حدود  و  ثغور  تصوّر انسان‌،  و  از دائرۀ  درک  و  فهم  او،  بالاترو  فراتر می‌برد!  بعد  از  آن‌،  پاسخ  درمی‌رسد.  انگار  این  پاسخ‌،  طنین  فریاد  واپسین  است‌:

(نَارٌ حَامِیَةٌ )(١١)

آتش  بزرگ  بسیار  گرم  و  سوزانی  است‌.

این  آتش‌،  مادر کسی  است‌ که  ترازوی  حسنات  و  نیکیهای  او  سبک  می‌گردد !  مادر  او  است‌،  مادری‌ که  همچون ‌کسی  به  سوی  او  برمی‏گردد  و  در  دامن  او  پناه  می‌گیرد! در آغوش ‌مادر،  امن ‌و امان  و آرامش  و  آسایش  است‌.  امّا  این  چنین ‌کسی  در  آغوش  این  چنین  مادری  چه  چیز  می‌یابد؟ ...   آنچه  در آغوش  این  چنین  مادری  می‏‎یابد  پرتگاه  است‌.  آتش  سوزان  است‌!!  این‌،  ناگهانی  رویاروی  شدن  با  سخنی  است‌ که  حقیقت  تلخ  و  سختی  را  به  تصویر  می‌کشد!

*