سورة الشورى

سورة الشورى - سورة 42 - عدد آیاتها 53

بسم الله الرحمن الرحیم

1. حم

2. عسق

3. کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

4. لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ

5. تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ

6. وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ

7. وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ

8. وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ

9. أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

10. وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ

11. فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الأَنْعَامِ أَزْوَاجًا یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ

12. لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

13. شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاء وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ

14. وَمَا تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ

15. فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ

16. وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ

17. اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ

18. یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ

19. اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاء وَهُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ

20. مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ

21. أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ

22. تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ

23. ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ

24. أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

25. وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ

26. وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ

27. وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ

28. وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ

29. وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاء قَدِیرٌ

30. وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ

31. وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ

32. وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالأَعْلامِ

33. إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ

34. أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ

35. وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ

36. فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ

37. وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ

38. وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ

39. وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ

40. وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ

41. وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ

42. إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ

43. وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الأُمُورِ

44. وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِیٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ

45. وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ

46. وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ

47. اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ

48. فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا إِنْ عَلَیْکَ إِلاَّ الْبَلاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الإِنسَانَ کَفُورٌ

49. لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاء یَهَبُ لِمَنْ یَشَاء إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَن یَشَاء الذُّکُورَ

50. أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَانًا وَإِنَاثًا وَیَجْعَلُ مَن یَشَاء عَقِیمًا إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ

51. وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ

52. وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلا الإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ

53. صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأُمُورُ

سورة شوری

به نام الله بخشندة مهربان

حم (حا. میم). ﴿1﴾عسق (عین. سین. قاف). ﴿2﴾ این گونه الله پیروزمند حکیم به سوی تو و پیامبرانی که پیش از تو بودند، وحی می‌کند ([1]). ﴿3﴾ آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و او بلند مرتبۀ بزرگ است. ﴿4﴾ نزدیک است که آسمان‌ها (بخاطر عظمت الهی) بر فراز یکدیگر شکافته (و متلاشی) شوند، و فرشتگان به ستایش پروردگار‌شان تسبیح می‌گویند، و برای کسانی‌که در زمین هستند آمرزش می‌طلبند، آگاه باش، همانا الله آمرزندۀ مهربان است. ﴿5﴾ و کسانی‌که جز او دوستان (و سرپرستانی) گرفته‌اند، الله بر آن‌ها نگهبان (و مراقب) است، و تو (ای پیامبر) بر آن‌ها متعهد (و مسئول) نیستی. ﴿6﴾ و این چنین قرآنی عربی به تو وحی کردیم تا «ام القری» (= مکه) و کسانی را که پیرامون آن هستند هشدار دهی، و از روز جمع شدن (= روز قیامت) که در آن شک و تردیدی نیست، بترسانی، (که در آن روز) گروهی در بهشت، و گروهی در آتش سوزانند! ﴿7﴾ و اگر الله می‌خواست یقیناً (همة) آن‌ها را یک امت قرار می‌داد، و لیکن هرکس را که بخواهد در رحمتش داخل می‌کند، و برای ستمکاران هیج یار و یاوری نیست. ﴿8﴾ آیا آن‌ها جز او دوستانی (برای خود) بر گزیده‌اند؟ در حالی‌که الله فقط کارساز (و دوست حقیقی) است، و اوست که مردگان را زنده می‌کند، و اوست که بر هر چیزی تواناست. ﴿9﴾ و در هر چیزی که در آن اختلاف کنید، پس حکم (و داوری) آن با الله است، این الله، پروردگار من است. بر او توکل کردم، و به (سوی) او باز می‌گردم.﴿10﴾(او) آفرینندۀ آسمان‌ها و زمین است، و از خودتان برای شما همسرانی قرار داد، و (نیز) جفت‌هایی از چهار پایان (آفرید) شما را بدین (و سیله) افزون می‌کند، هیچ چیز همانند او نیست، و او شنوای بیناست. ﴿11﴾ کلید‌های آسمان‌ها و زمین از آن اوست، روزی هر که را بخواهد گسترش می‌دهد، و (برای هر کس که بخواهد) تنگ می‌گیرد، به درستى که او به همه چیز داناست. ﴿12﴾ دینی را برای شما تشریع کرد، از همان گونه که به نوح توصیه کرده بود، و از آنچه بر تو وحی کرده‌ایم، و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کرده‌ایم ([2])، که دین را بر پا دارید و در آن فرقه فرقه نشوید، بر مشرکان گران است، آنچه شما آن‌ها را بدان دعوت می‌کنید. الله هر که را بخواهد بر می‌گزیند، و هر که به سوی او باز گردد، هدایت می‌کند. ﴿13﴾ آن‌ها  پراکنده نشدند مگر بعد از آنکه علم (و دانش) به سراغ‌شان آمد (و کاملاً آگاهی یافتند، آن هم) از روی حسادت در میان خود (بود) و اگر فرمانی پیش از این از جانب پروردگارت صادر نشده بود، (که آن‌ها) را تا زمانی معین (مهلت) داده است، یقیناً در میان آن‌ها داوری می‌شد، و بی‌گمان کسانی‌که بعد از آن‌ها وارث کتاب شده‌اند، در بارۀ آن سخت در شک و تردیدند، (و نسبت به آن بد‌بینند). ﴿14﴾ پس به این (دین) دعوت کن، و همان‌گونه  که مأمور شده‌ای پایداری (و استقامت) ورز، و از هوی و هوس‌های آنان پیروی مکن، و بگو: «به هر کتابی که الله نازل کرده است، ایمان آورده‌ام، و مأمورم در میان شما به عدالت رفتار کنم، الله پروردگار ما، و پروردگار شماست، (نتیجۀ) اعمال ما از آنِ ما، و (نتیجۀ) اعمال شما از آنِ شماست، بین ما و شما هیچ جدال (و خصومتی) نیست، الله ما و شما را (دریک‌‌جا) گرد می‌آورد، و بازگشت (همه) به سوی اوست». ﴿15﴾ وکسانی‌که در (بارۀ) الله محاجه می‌کنند، پس از آنکه (فرمان) او پذیرفته شد، دلیل‌شان نزد پروردگار‌شان باطل (و بی‌اساس) است، و خشم (الله) بر آن‌هاست. و عذاب شدیدی برای آن‌هاست. ﴿16﴾ الله کسی است که کتاب و میزان را به حق نازل کرد، و تو چه می‌دانی شاید قیامت نزدیک باشد! ﴿17﴾ کسانی‌که به آن ایمان ندارند، در (رسیدن) آن شتاب می‌کنند، و کسانی‌که ایمان آورده‌اند (پیوسته) ازآن بیمناکند، و می‌دانند که آن حق است، آگاه باشید، بی‌گمان کسانی‌که در (بارۀ) قیامت جدال می‌کنند، در گمراهی دور و دراز هستند. ﴿18﴾ الله نسبت به بندگانش لطیف (و مهربان) است، هر کس را بخواهد روزی می‌دهد، و او توانای پیروزمنداست. ﴿19﴾ کسی‌که کِشت آخرت را بخواهد، در کشت او (برکت می‌دهیم، و) می‌افزاییم، و کسی‌که کشت دنیا را بخواهد، از آن به او می‌دهیم،و او در آخرت هیچ (نصیب و) بهرة ندارد. ﴿20﴾ آیا (مشرکان) معبودانی دارند که بدون اجازۀ الله آیینی برای آن‌ها مقرر داشته‌اند؟! و اگر و عدۀ فیصله بخش (سابق، در تأخیر عذاب‌شان) نبود، یقیناً در میان آن‌ها داوری می‌شد، و بی‌گمان برای ستمکاران عذابی دردناک است. ﴿21﴾ (در روز قیامت) ستمکاران را می‌بینی که از آنچه به دست آورده‌اند، بیمناکند، و (کیفر) آن به آن‌ها خواهد رسید. و کسانی‌که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند در باغ‌های بهشتند، و هرچه بخواهند نزد پروردگار‌شان برای آن‌ها (مهیا) است. این همان فضل (و بخشش) بزرگ است. ﴿22﴾   این همان چیزی است که الله بندگانش را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند، به آن مژده می‌دهد. بگو: «من بر (رساندن) آن هیچ پاداشی از شما در خواست نمی‌کنم، جز محبت خویشاوندی، (که بجای آورید)» ([3]). و هرکس که نیکی کند، بر نیکی‌اش می‌افزاییم، بی‌گمان الله آمرزندۀ قدر شناس است. ﴿23﴾ آیا می‌گویند: «(پیامبر) بر الله دروغ بسته است؟!» پس اگر الله بخواهد بر قلب تو مهر می‌زند، و الله باطل را محو می‌کند، و حق را با سخنان خویش محقق (و پا برجا) می‌سازد، بی‌گمان او به راز سینه‌ها آگاه است. ﴿24﴾ و او کسی است که از بندگانش توبه می‌پذیرد، و از بدی‌ها در می‌گذرد، و آنچه را انجام می‌دهید می‌داند([4]). ﴿25﴾ (دعای) کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، اجابت می‌کند، و از فضل (و کرم) خویش آنان را افزون می‌دهد، و برای کافران، عذاب شدیدی است. ﴿26﴾ و اگر الله روزی را برای بندگانش فراخ (و گشاده) می‌گرداند، یقیناً در زمین فساد می‌کردند، و لکن به‌اندازة که بخواهد نازل می‌کند، بی‌گمان او به بندگانش دانای بیناست. ﴿27﴾ و او کسی است که باران (سودمند) را پس از آنکه نا‌‌‌‌‌‌‌امید شدند، نازل می‌کند، و رحمت خود را می‌گستراند، و اوکارساز ستوده است. ﴿28﴾ و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین است، و آنچه از جنبدگان که در آن دو پراکنده است. و او هرگاه بخواهد، بر گرد آوری آن‌ها تواناست. ﴿29﴾ و هر مصیبتی که به شما رسد، به خاطر کارهایی است که انجام داده‌اید، و (الله) از بسیاری (گناهان) در می‌گذرد. ﴿30﴾ و شما هرگز در زمین عاجز کننده نیستید (و نمی توانید از او بگریزید) و شما را غیر از الله، هیچ یار و یاوری نیست. ﴿31﴾  واز نشانه‌های او کشتی‌هایی است که همچون کوه در دریا روانند. ﴿32﴾ اگر بخواهد باد را (از حرکت) باز می‌دارد، پس کشتی‌ها بر پشت آن (دریا) بی حرکت بمانند، بی‌گمان در این نشانه‌هایی برای هر صبر کنندۀ شکر‌‌‌‌‌‌‌گزاری است. ﴿33﴾ یا (اگر بخواهد) آن‌ها (= سرنشینان کشتی) را به خاطر اعمال‌شان نابود (و غرق) می‌سازد، و از بسیاری (گناهان) در می‌گذرد. ﴿34﴾ و (تا) کسانی‌که در آیات ما مجادله می‌کنند، بدانند که هیچ گریزگاهی ندارند. ﴿35﴾ پس آنچه به شما داده است، متاع زود گذر زندگی دنیاست، و آنچه نزد الله است برای کسانی‌که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند بهتر و پایدار‌تر است. ﴿36﴾ و (همان) کسانی‌که از گناهان بزرگ ([5]) و زشتی‌ها اجتناب می‌کنند، و هنگامی‌که خشمگین شوند، گذشت می‌کنند. ﴿37﴾ و کسانی‌که (دعوت) پروردگارشان را اجابت کردند، و نماز را بر پا می‌دارند، و کارهای‌شان بین آنان به (صورت) مشورت است، و از آنچه به آن‌ها روزی داده‌ایم. (در راه الله) انفاق می‌کنند. ﴿38﴾ و کسانی‌که چون ستمی به آن‌ها برسد، انتقام می‌گیرند. ﴿39﴾ و جزایی بدی، بدیی است همانند آن، پس هر کس که در گذرد، و اصلاح (و آشتی) کند، پاداشش بر الله است، بی‌گمان او ستمکاران را دوست ندارد. ﴿40﴾ و کسی‌که پس از ستمی که بر او رفته است، انتقام بگیرد، پس اینانند که هیچ راه (ملامتی) بر آنان نیست. ﴿41﴾ تنها راه (ملامت) بر کسانی است که به مردم ستم می‌کنند، و در زمین به ناحق سرکشی (و ستم) می‌کنند، اینانند که برایشان  عذابی دردناک است. ﴿42﴾ و کسی‌که شکیبایی کند، و در گذرد، بی‌گمان این از کارهای سترگ (پسندیده) است. ﴿43﴾ و کسی را که الله گمراه کند، پس بعد از او برایش هیچ ولی (و کارسازی) نیست، و ستمکاران را (روز قیامت) می‌بینی که چون عذاب (الهی) را مشاهده کنند، می‌گویند: «آیا هیچ راهی به سوی بازگشت وجود دارد؟!». ﴿44﴾ و آن‌ها را می‌بینی که بر آن (= آتش) عرضه می‌شوند، که از شدت خواری خاشعند، از گوشۀ چشم نیم گشوده، نگاه می‌کنند، و کسانی‌که ایمان آورده‌اند می‌گویند: «بی‌گمان زیانکاران کسانی هستند که در روز قیامت خود و خانوادة خویش را به زیان افکندند». آگاه باشید که ستمکاران در عذابی دایم خواهند بود. ﴿45﴾ و آن‌ها جز الله، یاورانی ندارند، که یاری‌شان کنند، و کسی را که الله گمراه سازد، پس برایش هیچ راه (نجاتی) نیست. ﴿46﴾ (دعوت) پروردگار‌تان را اجابت کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که از (جانب) الله (راه) بازگشتی در آن نیست، در آن روز پناهی نخواهید داشت، و هیچ مدافعی (و راه انکاری) ندارید. ﴿47﴾ پس (ای پیامبر) اگر (مشرکان اعراض کنند، (نگران نباش)، ما تو را نگهبان بر آن‌ها نفرستاده‌ایم، بر (عهدة) تو جز تبلیغ (رسالت) نیست، و ما چون رحمتی از سوی خود به انسان بچشانیم، به آن شاد می‌شود، و اگر به خاطر کار‌هایی که انجام داده‌اند بلایی به آن‌ها برسد، پس (به ناسپاسی می‌پردازند) بی‌گمان انسان بسیار نا سپاس است. ﴿48﴾ فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن الله است، هر چه را بخواهد می‌آفریند، به هر کس بخواهد دختر می‌بخشد، و به هرکس بخواهد پسر می‌بخشد. ﴿49﴾ یا پسر و دختر ـ هر دو ـ با هم می‌دهد، و هرکس را که بخواهد عقیم می‌گرداند، بی‌گمان او دانای قادر است. ﴿50﴾ و برای هیچ بشری (ممکن) نیست که الله با او سخن بگوید، مگر با وحی یا از پس پرده یا رسولی بفرستد که به فرمان او (= الله) آنچه را بخواهد (به او) وحی کند، بی‌گمان او بلند مرتبة حکیم است. ﴿51﴾و این‌گونه بر تو (ای پیامبر) روحی (= قرآن کریم) را به فرمان خود وحی کردیم، تو (پیش از این) نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست، ولی ما آن را نوری قرار دادیم، با آن هر کس از بندگان‌مان را که بخواهیم، هدایت می‌کنیم، و مسلماً تو (ای پیامبر) به راه راست هدایت می‌کنی. ﴿52﴾ راه الهی که آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، آگاه باشید، که (همة) کار‌ها به سوی الله باز می‌گردد. ﴿53﴾

---

([1])- ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها روایت می‌کند که حارث بن هشام از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پرسید و گفت: ای رسول الله! وحی چگونه بر تو نازل می‌گردد؟ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «گاهی مانند صدای زنگ (بصورت زمزمه) نازل می‌شود، و این، سخت‌ترین نوع آن است، و پس از فرا گرفتن وحی، این کیفیت تمام می‌شود، گاهی هم فرشتۀ وحی بصورت انسان می‌آید و با من سخن می‌گوید، و من گفته‌هایش را حفظ می‌کنم». ام المؤمنین عایشه می‌گوید: در فصل زمستان و شدت سرما، هنگامی وحی تمام می‌شد، می‌دیدم که از پیشانی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عرق می‌چکد. (صحیح بخاری 2 و صحیح مسلم 2333).

([2])- رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «انبیاء برادرانی هستند که از یک پدر و چند مادر متولد شده‌اند، که دین آنها یکی است».

(صحیح بخاری 3443).

([3])- عبد الله بن عباس رضی الله عنه می‌گوید: هیچ تیرة از قریش نبود، مگر اینکه با رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نسبت خویشاوندی داشت، پس رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «از شما چیزی جز ادا کردن حق خویشاوندی که میان من و شما است، نمی‌خواهم». (صحیح بخاری 4818).

([4])- رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: «به الله سوگند، من در روز بیش از هفتاد بار از الله طلب مغفرت می‌کنم و به سوی او توبه می‌نمایم».

(صحیح بخاری 6307).

([5])- گناهان کبیره و بزرگ، مانند: شرک، نافرمانی پدر و مادر، قتل، دزدی، زنا، گواهی دروغ ... (به سوره انعام آیه 151 ـ 152 رجوع کنید).

تفسیر سوره‌ی ‌شوری آیه‌ی 24-1

فی  ظلال  القرآن

جزء  بیست  و  پنجم 

سوره  شوری‌،  سوره  زخرف‌،  سوره  دخان  و  سوره  جاثیه 

سوره‌ی ‌شوری آیه‌ی 24-1

سوره ‌شوری  مکی  و  ٥٣  آیه  است

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

حم (1) عسق (2) کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (3) لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (4) تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (5) وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ (6) وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ (7) وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ (8) أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (9) وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ (10)‏ فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ (11) لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (12) شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ (13) وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ (14) فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ (15)‏ وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ (16) اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ (17) یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ (18) اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ العَزِیزُ (19) مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ (20) أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (21) تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ (22)‏ ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ (23) أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (24)

 این  سوره  بسان  همه  سوره‌های  مکی‌،  به  مساله  عقیده  می‌پردازد.  ولیکن  به  شیوه  ویژه‌ای  بر  حقیقت  وحی  و  رسالت  تکیه  می‌کند،  تا  بدانجاکه  درست  خواهد  بود  گفته  شود:  این  سوره‌،  محور  اصلی  و  بنیادینی  است‌که  سراسر  سوره  بدان  مرتبط  می‌گردد  و  پیوند  می‌خورد،  و  بقیه  موضوعات  دیگر  این  سوره  تابع  و  پیرو  این  حقیقت  اصلی  و  بنیادین  هستند.

این  به  جای  خود،  این  سوره  از  حقیقت  وحدانیت  به  طور  گسترده  سخن  می‌راند،  و  از  زوایای‌گوناگون  وحدانیت  را  مورد  بررسی  قرار  می‌دهد.  هم  بدان  سان  از  حقیقت  قیامت  و  ایمان  به  آن  سخن  می‌گوید.  یاد  آخرت  و  صحنه‌های  آن  در  موارد  زیادی  از  سوره  بـه  میان  می‌آید.  همچنین  این  سوره  صفات  مومنان  و  اخلاقی  را  بیان  می‌داردکه  مسلمانان  در  پرتو  آن  اخلاق  از  دیگران  جدا  می‌گردند  و  ممتاز  می‌شوند.  از  دیگر  سو  به  مساله  رزق  و  روزی  می‌پردازد،  و  آن  را  از  لحاظ  فراوانی  و  فراخی  و  کمی  وکاستی  ورانداز  می‌کند،  و  صفت  انسان  را  در  وقت  داشتن  و  نداشتن  و  تندرستی  و  بیماری  و  خوشی  و  ناخوشی  مطرح  می‌سازد.

با  وجود  همه  اینها  حقیقت  وحی  و  رسالت‌،  و  آنچه  بدان  مربوط  است‌،  پیوسته  در  محیط  سوره  حقیقت  برجسته‌ای  می‌ماند،  و  سوره  را  به  قالب  خود  می‌زند  و  بر  آن  سایه  می‌اندازد.  انگار  سائر  موضوعهای  دیگر  برای  تقویت  و  تاکید  این  حقیقت  برجسته  به  میان  آورده  می‌شوند. 

روند  سوره  در  راه  عرضه  این  حقیقت  پیش  می‌رود،  و  موضوعهای  دیگر  همراه  آن  را  مطرح  می‌سازد  و  با  شیوه‌ای  بدانها  می‌پردازدکه  تدبر  و  تفکر  و  ملاحظه  و  نگرش  بیشتری  را  می‌طلبد.  این  حقیقت  از  زوایـا  و  جوانب‌گوناگونی  مورد  بررسی  قرار  می‌گیرد.  برخی  از  این  زوایا  و  جوانب  با  نرخ  دیگری  از  زوایا  و  جوانب  آن  جدائی  پیدا  می‌کند  با  ذکر  چند  آیاتی‌که  صحبت  می‌کند  از  وحدانیت  آفریدگار،  یـا  وحدانیت  روزی‌دهنده  و  روزی‌رسان‌،  یا  وحدانیت‌گرداننده  و  فرمانروای  دلها،  و  یا  وحدانیت  حاکم  و  دگرگونساز  سرنوشت‌،  و  .  .  .گذشته  از  این‌،  سخن  از  حقیقت  وحی  و  رسالت  می‌رود،  و  از  آن  به  بیان  وحدانیت  وحی‌کننده  سبحان،  و  وحدت  عقیده‌،  و  وحدت  برنامه  و  راه‌،  و  سرانجام  به  وحدت  رهبری  و  رهنمود  بشریت  در  سایه  عقیده  می‌پردازد.  بدین  خاطر  خط  سیر  وحدانیت‌،  برجسته  و  آشکار  با  معانی  و  مفاهیم‌گوناگون  و  سایه‌روشنهای  جوراجور  و  پیامهای  مختلف ‌که  دارد،  از  فراسوی  جملگی  موضوعهای  سوره‌،  در  درون  انسان  شکل  می‌بندد  و  ترسیم  می‌شود  .  .  .  برخی  از  مثالهای  سوره  را  چکیده‌وار  بیان  می‌داریم‌،  پیش  از  آن‌که  به  شرح  و  تفصیل  بپردازیم‌:

این  سوره  با  حروف  مقطعه‌:  (‌حا.  میم‌.  عین‌.  سین‌.  قاف‌)  می‌آغازد.  به  دنبال  آن  می‌آید:

(کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

خدای  نیرومند  و  فرزانه‌،  به  تو  و  به  کسانی  که  پیش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  این  چنین  (‌معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است‌)  وحی  می‌کند.  (‌سرچشمه  وحی  همه  جا  و  همه  وقت  یکی  است  که  پروردگار  جهان  است‌،  و  محتوای  وحی  نیز  در  اصول  و  کلیات  برای  جملگی  پیغمبران  یکی  است‌)‌. (‌شوری/3) 

در  اینجا  وحدت  سرچشمه  وحی  در  میان  پیشینیان  و  پسینیان  بیان  می‌گردد:

(إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ)  ٠

به  تو  و  به  کسانی  که  پیش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند. (شوری/٣) 

آن‌گاه  روند  قرآنی  به  بیان  صفت  خداوند  نیرومند  و  فرزانه  می‌پردازد:

(لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ)  ٠

آنچه  در  آسمانها  و  آنحه  در  زمین  است‌،  از  آن  خدا  است‌،  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.  (شوری/4) 

با  این  آیه‌،  وحدانیت  مالک  و  صاحب  همه  چیزهائی  بیان  می‌شودکه  در  آسمانها  و  زمین  موجود  است‌.  همچنین  بیان  می‌گرددکه  تنها  و  تنها  او  است‌که  والامقام  و  بزرگوار  و  چیره  بر  همه  چیز  و  توانا  در  همه‌کار  است‌.  آن‌گاه  دیگر  بار  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  حال  و  وضع  جهان  هستی  را  در  برابر  مساله  ایمان  به  مالک  و  صاحب  یگانه‌،  و  در  مقابل  شرکی  بیان  می‌داردکه  برخی  از  مردمان  با  اعتقاد  بدان  از  مسیر  منحرف  می‌گردند:

 (تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ .وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ)‌.

 (‌خدا  که  مالکیت  عالم  هستی  از  آن  او  است‌،  به  قدری  عظیم  است  که‌)  آسمانها  (‌با  همه  عظمتی  که  دارند)  نزدیک  است  (‌در  برابر  جلالت  و  عظمت  او  کرنش‌کنان‌)  از  بالا  درهم  بشکافند،  و  فرشتگان  (‌با  همه  قدرتی  که  دارند  دائماً)  به  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارشان  مشغول  و  برای  کسانی  که  در  زمین  هستند  درخواست  آمرزش  می‌کنند.  هان‌!  (‌ای  انسان  غافل  از  اطاعت  آسمانها  و  افلاک  و  عبادت  فرشتگان  پاک‌،  بدان  که‌)  یزدان  آمرزگار  و  مهربان  است‌.  (‌اکر  از  سر  صدق  سر  بندگی  بر  آستانه  او  بگذاری  و  دست  دعا  به  سویش  بـرداری‌،  با  عالم  علوی  همآوا  شده‌ای‌،  و  قلم  عفو  الهی  بر  گناهانت  کشیده  می‌شود)‌.  افرادی  که  جز  خدا  (‌کسانی  و  چیزهای  دیگری  را)  مددکار  و  یاور  خود  می‏‎گیرند،  خداوند  مراقب  ایشان  است  (‌و  اقوال  و  افعال  آنان  را  زیر  نظر  دارد  و  حساب  گفتار  و  کردارشان  را  نگاه  می‌دارد  و  در  موقع  خود  کیفر  لازم  را  بدیشان  می‌دهد)  و  تو  مامور  و  مسوول  حسابرسی  و  پائیدن  کار  و  بار  آنان  نیستی‌.  (‌بلکه  بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)‌. (‌شوری‌/5-6)

  ناگهان  متوجه  می‌شویم‌که  سراسر  جهان  هستی  مساله  ایمان  و  شرک  را  می‌نگرند  و  بدان  سرگرمند،  تا  بدانجا  که  آسمانها  اندکی  مانده  است  ازکجروی  و  انحراف  برخی  از  سرنشینان  زمین  تکه  تکه  شـوند  و  از  هم  نباشند.  در  همان  حال  فرشتگان  برای  همه  سـرنشینان  زمین  طلب  آمرزش  می‌کنند  از  این‌کار  زشتی‌که  برخی  از  منحرفان  مرتکب  آن  می‌شوند!

روند  قرآنی  پس  از  این  چرخش  وگردش  بـه  حقیقت  نخستین  برمی‌گردد:

(وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ).  

 این  چنین  (‌روشن  و  گویا)  قرآن  بزرگواری  را  که  به  زبان  عربی  است  به  تو  وحی  می‌کنیم  تا  اهل  مکه  و  دور  و  بر  آن  را  (‌از  خشم  خدا  و  عذاب  دوزخ‌)  بترسانی  و  (‌همه  مردمان  را)  از  روز  گردهمائی  (‌قیامت‌)  که  شک  و  تردیدی  در  وقوع  آن  نیست  بیم  دهی‌.  (‌در  آن  روز،  مردمان  دو  گروه  بیش  نیستند)  گروهی  در  بهشت  بسر  می‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  دوزخ‌.  (‌شو‌ری‌/7)

 آن‌گاه  این  بخش  را  پیگری  می‌کند:

« فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ »‌.

گروهی  در  بهشت  بسر  می‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  دوزخ‌.   (‌شو‌ری‌/٧)

 بیان  می‌دارد  که  اگـر  خدا  می‌خواست  آنان  را  ملت  یگانه‌ای  می‌کرد،  ولیکن  مشیت  و  اراده خدا  بر  آن  قرار  گرفته  است  و  مقتضی  این  بوده  است  - ‌برابر  علم  و  حکمتی‌که  دارد  -‌ هرکس  را  بخواهد  غرق  رحمت  خود  گرداند:

« وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ  »  .

و  کافران  (‌در  قیامت‌)  نه  دوستی  دارند  و  نه  یاوری‌. (‌شوری/8) 

همچنین  مقرر  می‌داردکه  ولی  تنها  خدا  است  و  بس‌:

 (وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ )  .

 او  مردگان  را  زنده  می‏‎گرداند  و  او  بر  همه  چیز  توانا  است‌. (‌شو‌ری‌/٩) 

بدین  خاطر  به  حقیقت  نخستین  باز  می‌گرددکه  حقیقت  وحی  و  رسالت  است‌،  و  مقرر  می‌دارد که  داور  هر  چیزی  که  انسانها  درباره  آن  اخلاف  داشته  باشند،  خداوندگاری  است  که  این  قرآن  را  نازل  کرده  است  تا  مردمان  در  هر  اختلافی  بدان  مراجعه  نمایند:

(وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ)  .

در  هر  چیزی  که  اختلاف  داشته  باشید،  داوری  آن  به  خدا  واگذ‌ار  می‏‎گردد  (‌و  کتاب  قرآن  قانون  دادگاه  یزدان  است  و  در  پرتو  آن  کشمکشها  باید  فیصله  پیدا  کند)‌.  چنین  داوری  خدا  است  که  پروردگار  من  است  ومن  بدو  پشت  می‌بندم‌،  (‌و  برای  قضاوت  در  منازعات‌،  و  رفع  اختلافات‌،  و  حل  مشکلات‌)  به  (‌کتاب‌)  او  مراجعه  می‌کنم‌.   (‌شو‌ری‌/  10) 

همراه  با  ربوبیت،  به  وحدانیت  آفریدگار،  و  به  یگانگی  ذات  او،  و  به  وحدانیت  متصرف  در  مقدورات  آسمانها  و  زمین‌،  و  در  افزایش  وکاهش  روزی‌،  ادامه  می‌دهد،  و  به  علم  و  آگاهی  یزدان  از  هر  چیز  جهان  می‌پردازد:

(فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ .لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )  .

او  آفرییندة  آسمانها  و  زمین  است‌.  او  شما  را  به  صورت  مرد  و  زن‌،  و  چهارپایان  را  به  شکل  نر  و  ماده  درآورده  است  و  بدین  وسیله  بر  آفرینش  شما  (‌انسانها  و  تولید  و  تکثیر  نسل  حیوانها)  می‌افزاید.  هیح  چیزی  همانند  خدا  نیست  (‌و  نه  او  در  ذات  و  صفات  به  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  می‌ماند،  و  نه  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  در  ذات  و  صفات  بدو  می‌ماند)  و  او  شنوا  و  بینا  است  (‌و  پیوسته  بر  کارگاه  جهان  نظارت  می‌نماید،  و  از  جمله  زاد  و  ولد  انسانها  و  حیوانها  را  می‌پاید)‌.  کلیدهای  آسمانها  و  زمین  در  دست  او  است‌.  برای  هرکس  کـه  بخواهد  روزی  را  فراوان  و  یا  کم  می‏‎گرداند.  او  از  همه  چیز  کاملاً  آگاه  است‌.  (‌شـوری‌/11و12) 

آن‌گاه  به  حقیقت  نخستین  برمی‌گردد:

( شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ . وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ . فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ  .  .  .»‌.  الخ  .  .  .  ) 

خداوند  آئینی  را  برای  شما  (‌مومنان‌)  بیان  داشته  و  روشن  نموده  است  که ان  را  به  نوح  توصیه  کرده  است  و  ما  آن  را  به  تو  وحی  و  به  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  سفارش  نموده‌ایم  (‌به  همه  آنان  سفارش  کرده‌ایم  که  اصول‌)  دین  را  پابرجا  دارید  و  در  آن  تفرقه  نکنید  و  اختلاف  نورزید.  این  چیزی  که  شما  مشرکان  را  بدان  می‌خوانید  (‌که  پابرجا  داشتن  اصول  و  ارکان  دین  است‌)  بر  مشـرکان  سخت  گران  می‌آید.  خداوند  هرکه  را  بخواهد  برای  این  دین  برمی‏گزیند  و  هرکه  (‌از  دشمنانگی  با  دین  دست  بکشد  و)  به  سوی  آن  برگردد،  بدان  رهنمودش  می‏‎گرداند.  (‌پیروان  پیغمبران  پیشین‌،  در  باره  دین‌)  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نشده‌اند  (‌و  راه  اختلاف  درپیش  نگرفته‌اند)  مگر  بعد  از  علم  و  آگاهی  (‌از  برنامه  و  اصول  و  ارکان  دین  و  پی  بردن  به  حقانیت  آئین‌)‌.  و  ایـن  تفرقه‌جوئی  تنها  به  خاطر  ستمگری  و  کجروی  در  میان  خودشان  بوده  است‌.  اگر  فرمانی  از  سوی  پروردگارت  صادر  نشده  بود  که  آنان  تا  سرآمد  معینی  (‌که  قیامت  است‌،  زنده  و  آزاد)  باشند،  میانشان  (‌با  مجازات  و  نـابودی‌)  داوری  می‌کردید.  آنانی  که  (‌در  روزگار  تو  اهل  کتاب  بشمارند  و)  کتابهای  آسـمانی  بعد  از  گذشتگان  به  دستشان  رسیده  است‌،  در  باره  آن  دچار  شک  و  گمان  توام  با  بدبینی  و  سوء  ظن  شده‌اند.  (‌و  الا  اگر  به  کتابهای  خود  ایمان  کامل  داشتند  پی  می‌بردند  که  تو  حقیقتاً فرستاده  خدائی‌)‌.  تو  نیز  مردمان  را  به  سوی  آن  (‌آئین  واحد  الهی  دعوت  کن  که  اسلام  است‌)  و  آن  گونه  که  به  تو  فرمان  داده  شده  است  (‌بر  دعوت  مردمان  به  دین  یـزدان  ماندگار  باش  و  در  این  راه‌)  ایستادگی  کن  و  از  خواستها  و  هوسهای  ایشان  پیروی  مکن‌،  و  بگو:  من  به  هر  کتابی  که  از  سوی  خدا  نازل  شده  باشد  ایمان  دارم‌.

 تا  آخر  .  .  .    (‌شو‌ری‌/13-١٥)

 بدین  شیوه  و  بر  این  روال‌،  این  سوره  به  پیش  می‌رود  و  این  حقیقت  را  نشان  می‌دهد،  حقیقتی‌که  با  همچون  فضائی  احاطه  گردیده  است‌،  و  این‌گونه  پیجوئیها  را  ردیف  می‌کند  و  پیاپی  می‌آورد،  پیجوئیهائی‌که  به  مسائل  بعدی  عقیده  مربوط  می‌گردد،  و  در  عین  حال  برای  حقیقت  نخستینی  ضبط  و  ثبت  می‌شوندکه  انگار  موضوع  اصلی  سوره  است‌.

این  شیوه  کاملاً  در  این  درس  اول  سوره  آشکار  و  پدیدار  است‌.  چه  خواننده  بعد  از  هرچند  آیتی‌،  با  حقیقت  وحی  و  رسالت  در  زاویه‌ای  از  زوایای  وحی  و  رسالت  رویاروی  می‌شود.

و  امّا  درس  دوم‌که  بقیه  این  سوره  را  تشکیل  می‌دهد،  با  عرضه‌کردن  برخی  از  نشانه‌های  شناخت  یزدان  درکار  و  بار:  افزایش  و  کاهش  روزی‌،  بارش  باران  در  پـرتو  مرحمت  ایزد  منان‌،  آفرینش  آسمانها  و  زمین‌،  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  جاندار  و  جنبنده  است‌،  وکشتیهای  کوه‌پیکری‌که  پر  ازکالاها  در  دل  دریاها  حرکت  می‌کنند.  از  بیان  این  نشانه‌ها  می‌پردازد  و  به  بیان  صفات  مومنان  می‌پردازد،  صفاتی  که  مومنان  را  منحصر  و  ممتاز  می‌گرداند  وگروه  آنان  را  از  دیگران  جدا  می‌سازد.  سپس  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  را  پیش  چشم  می‌دارد  که  در  آن‌،  حال  و  وضع  ستمگران  جلوه‌گر  می‌آید،  در  آن  هنگام‌که  عذاب  را  مشاهده  می‌کنند:

«  یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ . وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ »‌.

  خواهند  گفت‌:  (‌پروردگارا)  آیا  راهی  برای  برگشت  (‌به  جهان  و  جبران  گذشته‌ها)  وجود  دارد؟  آنان  را  خواهی  دید  که  (‌به  کنار  آتش  برده  می‌شوند  و)  به  آتش  نموده  می‌شوند،  در  حالی  که  بر  اثر  مذلت  و  خواری  کز  کرده‌اند  و  زیرچشمی  مخفیانه  (‌به  آتش‌)  می‌نگرند!.  (شوری/44و45) 

برتری  مومنان  را  در  آن  روز  نشان  می‌دهد،  و  موقعیت  مشخص  ایشان  را  در  برابر  حال  و  احوال  ستمگران  ییش  چشم  می‌دارد:

(وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ) .

(‌در  این  هنگام‌)  مومنان  می‌گویند:  واقعاً  زیانکاران  کسانیند  که  در  روز  قیامت  (‌سرمایه  گرانبهای  وجود)  خود  را  و  اهل  و  عیال  خود  را  از  دست  داده  باشند!  هان‌!  (‌ای  مردمان‌!  همه  بدانید  که  از  این  به  بعد)  ستمگران  کفرپیشه  در  عذاب  دائم  خواهند  بود.    (‌شوری/45) 

در  سایه  این  صحنه‌،  مردمان  را  فرامی‌خواندکه  خویشتن  از  همچون  موقعیتی  برهانند  پیش  از  آن‌که  فرصت  از  دست  برود  و  مدت  عمر  به  سر  رسد:

«اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ » 

هرچه  زودتر  مخلصانه  فرمان  پروردگار  خود  را  پذیرا  گردید،  پیش  از  آن  که  روزی  (‌قیامت  نام‌)  فرارسد  که  خدا  هرگز  آن  را  برنمی‌گرداند.  در  آن  روز  نه  پناهگاهی  دارید  و  نه  اصلاً  می‌توانید  (‌بعد از گواهی دادن نامه اعمال و  فرشتگان و اندامهای بدن‌، کارهای خود را)  انکار  کنید.  (شوری/47)

 آن‌گاه  به  حقیقت  نخستین  سـوره  برمی‏گردد  وگوشه‌ای  از  گوشه‌های  آن  را  بررسی  می‌کند،  حقیقت  وحی  و  رسالت‌:

(فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ ).

اگر  (‌مشرکان  از  پذیرش  دعوت  تو)  رویگردان  شدند  (‌باک  مدار  و  غمگین  مباش‌)  چرا  که  ما  تو  را  به  عنوان  مراقب  و  مواظب (‌کردار  و  رفتار) ایشان نفرستاده‌ایم‌.بر تو پیام  باشد و بس ... (‌شوری/48) 

روند  سوره  تا  پایان  سوره  به  پیش  می‌رود  و  بدون  واسطه  یا  با  واسطه  بر  این  محور  می‌چرخد.  قالب  پیگیری  و  پیجوئی  در  میان  هر  اشاره‌ای  با  اشاره  دیگری  راکه  بدین  حقیقت  می‌شود  مصون  و  محفوظ  می‌دارد  تا  بدان‌گاه‌که  در  پایان  سوره  این  بیان  در  باره  وحی  و  رسالت در میرسد:

( وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ . وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ . صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ).

هیچ  انسانی  را  نسزد  که  خدا  با  او  سخن  بگوید،  مگر  از  طریق  وحی  (‌به  قلب‌،  به  گونه  الهام  در  بیداری‌،  و  یا  خواب  در  غیر  بیداری‌)  یا  از  پس  پرده‌ای  (‌از  موانع  طبیعی‌)  و  یا  این  که  خداوند  قاصدی  را  (‌به  نام  جبرئیل‌)  بفرستد  و  او  به  فرمان  آفریدگار  آنچه  را  می‌خواهد  (‌به  پیغمبران‌)  وحی  کند.  وی  والا  و  کاربجا  است‌.  همانگونه  که  به  پیغمبران  پیشین  وحی  کرده‌ایم‌،  به  تـو  نیز  به  فرمان  خود  جان  را  وحی  کرده‌ایم  (‌که  قرآن  نام  دارد  و  مایه  حیات  دلها  است‌.  پیش  از  وحی‌)  تو  که  نمی‌دانستی  کتاب  چیست  و  ایمان  کدام‌،  ولیکن  ما  قرآن  را  نور  عظیمی  نموده‌ایم  که  در  پرتو  آن  هرکس  از  بندگان  خویش  را  بخواهیم  هدایت  می‌بخشیم‌.  تو  قطعاً  (‌مردمان  را  با  این  قرآن‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌سازی‌،  راه  خدائی  که  متعلق  بدو  است  همه  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  هان‌!  همه  کارها  به  خدا  بازمی‏گردد  (‌و  هر  کاری  تحت  نظارت  دقیق  او  و  با  اطلاع  و  اجازه  او  انجام  می‌پذیرد،  و  هر  چیزی  بدو  مربوط  است‌)‌.   (‌شو‌ری‌51-53)

 گذشته  از  این  در  پرتو  تکیه  بر  حقیقت  وحی  و  رسالت  در  روندکلی  سوره‌،  هدف  ویژه‌ای  برای  عرضه  سوره  بدین  روال  و  منوال‌،  و  با  این  پیاپی  قرارگرفتن  و  به  دنبال  یکدیگر  آمدن‌،  نمودار  و  پدیدار  می‌آید.  این  هدف‌،  تعیین  رهبری  تازه  برای  مژده  داده‌شدگان  است‌، 

رهبری‌ای‌که  مجسم  و  جلوه‌گر  است  در  رسالت  واپسین‌،  و  در  پیغمبر  این  رسالت  و  آئین‌،  و  در  امّت  مسلمانی‌که  از  برنامه  استوار  و  پایدار  و  ماندگار  پیغمبر  خود  پیروی  می‌کند.  نخستین  اشاره  در  سرآغاز  این  سوره  فرامی‌رسد:

(کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)  .

خداوند  نیرومند  و  فرزانه‌،  به  تو  و  به  کسانی  که  پیش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  این  چنین  (‌معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است‌)  وحی  می‌کند.  (‌سرچشمه  وحی  همه  جا  و  همه  وقت  یکی  است  که  پروردگار  جهان  است‌،  و  محتوای  وحـی  نیز  در  اصول  و  کلیات  برای  جملگی  پیغمبران  یکی  است‌)‌.

تا  این  اشاره  بیان  دارد  خدا  است‌که  همه  رسالتها  را  به  همه  پیامبران  وحی  می‌کند،  و  واپسین  رسالت  امتداد  و  ادامه  کاری  است  که  از  دیرباز  مقرر  و  مستمر  بوده  است‌.

دومین  اشاره  پس  از  اندکی  فرامی‌رسد:   

(  وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا)  ٠

این  چنین  (‌روشن  و  گویا)  قرآن  بزرگواری  را  که  به  زبان  عربی  است  به  تو  وحی  می‌کنیم  تا  اهل  مکه  و  دور  و  بر  آن  را  (‌از  خشم  خدا  و  عذاب  دوزخ‌)  بترسانی‌.

این  اشاره  هم‌،  مرکز  رهبری  تازه‌ای  را  بیان  و  مقرر  می‌داردکه  بعداً  بدان  اشاره  می‌گردد.

در  اشاره  سوم‌،  یزدان  سحان  وحدت  و  یگان  رسالت  را  بیان  می‌فرماید  بعد  از  آن‌که  در  اشاره  وحدت  و  یگان  مصدر  و  سرچشمه  را  مقرر  فرموده  است  و  مشخص  فرموده  است‌:

( شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ)‌.    

خداوند  آئینی  را  برای  شما  (‌مومنان‌)  بیان  داشته  و  روشن  نموده  است  که  آن  را  به  نوح  توصیه  کرده  است  و  ما  آن  را  به  تو  وحی  و  به  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  سفارش  نموده‌ایم‌.  (‌به  همه  آنان  سفارش  کرده‌ایم  که  اصول‌)  دین  را  پابرجـا  دارید  و  در  آن  تفرقه  نکنید  و  اختلاف  نورزید.

 این  اشاره  به  پیش  می‌رود  و  بیان  می‌داردکه  این  تفرقه  با  وجود  این  توصیه  روی  داده  است‌،  آن  هم  نه  این‌که  پیروان  آن  پیغمبران  بزرگ  نداشته  باشند،  بلکه  از  روی  علم  و  آگاهی  راه  تفرقه  در  پیش‌گرفته‌اند  و  دسته  دسته  و  گروه  گروه  گشته‌اند:

« وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ »  ٠

(‌پیروان  پیغمبران  پیشین‌،  در  باره  دین‌)  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نشده‌اند  (‌و  راه  اختلاف  در  پیش  نگرفته‌اند)  مگر  بعد  از  علم  و  آگاهی  (‌از  برنامه  و  اصول  و  ارکان  دین  و  بی  بردن  به  حقانیت  آئین‌)‌.  و  این  تفرقه‌جوئی  تنها  به  خاطر  ستمگری  و  کجروی  در  میان  خودشان  بوده  است‌.

باز  هم  این  اشاره  به  پیش  می‌رود  و  حال  و  احوال‌کسانی  را  بیان  می‌داردکه  پیش  از  همچون  کسانی  تفرقه‌جو  آمده‌اند  و  پای  به  جهان  گذاشته‌اند:

« وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ قُرِیبٍ »‌.

آنانی‌که  (‌در  روزگار  تو  اهل‌کتاب  بشمارند  و)‌کتابهای  آسمانی  بعد  ازگذشتگان  به  دستشان  رسیده  است‌،  درباره  آنها  دچار  شک  وگمان  توام  با  بدبینی  و  سوء‌ظن  شده‌اند  (‌والا  اگر  به‌کتابهای  خود  ایمان‌کامل  داشتند،  پی  می‌بردندکه  تو  حقیقةً  فرستاده  خدایی‌.

در  این  حد  و  مرز،  روشن  می‌گرددکه  انسانها  به  هرج  و  مرج  افتاده‌اند  و  دچار  شک  وگمان‌گردیده‌اند،  و  رهبری  راهیابی  برایشان  نمانده  است‌،  رهبری  راهیابی  که  بر  برنامه  ثابت  و  استواری  پابرجا  و  ماندگار  باشد  .  .  .  آخر  رسالت  آسمان‌،  رسالتی  که  انسانها  را  رهبری  می‌کند،  در  میان  پیروان  خود  دچار  تفرقه  و  اختلاف  گردیده  است‌.  و  آنان‌که  بعد  از  ایشان  آمده‌اند  و  پای  به  جهان  گذاشته‌اند  با  شک  و  تردید  آن  رسالت  را  دریافت  داشته‌اند،  شک  و  تردیدی‌که  با رهبری راهیاب سازگار نیست و راست و درست در نمی‌آید.

بدین  خاطر  یزدان  سبحان  نمایندگی  واپسین  رسالت‌،  و  نماینده  حامل  این  رسالت  برای  این  رهبری  را  اعلان  و  اعلام  می‌فرماید:     

(  فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ  ... )...الخ...

تو  نیز  مردمان  را  به  سوی  آن  (‌آئین  واحد  الهی  دعوت  کن  که  اسلام  است‌)  و  آن  گونه  که  به  تو  فرمان  داده  شده  است  (‌بر  دعوت  مردمان  به  دین  یزدان  ماندگار  باش  و  در  این  راه‌)  ایستادگی  کن  و  از  خـواستها  و  هوسهای  ایشان  پیروی  مکن‌،  و  بگو:  من  به  هر  کتابی  که  از  سوی  خدا  نازل  شده  باشد  ایمان  دارم‌،  و  به  مـن  دستور  داده  شده  است  که  در  میان  شما  دادگری  کنم‌.  خدا  پروردگار  ما  و  پروردگار  شما  است  ...  ...  (‌تاآخر)  ...

بدین  خاطر  صفت‌گروه  مومنین  متمایز  به  میان  می‌آید،  گروهی  که  دارای  سرشت  ویژه‌ای  در  روند  این  سوره  است  -  و  در  درس  دوم  ذکر  می‌گردد  -  صفت  این‌گروه  چنان  است‌که  رهبری  انسانها  را  برابر  آن  برنامه  استوار  و  پایدار  و  راست  و  درست‌،  به  دست  می‌گیرد.

در  پرتو  این  حقیقت‌،  روند  سوره  و  موضوعهای  اصلی  و  موضوعهای  دیگر  در  این  سوره  دارای  هدف  روشن  و  پدیدار  و  رویکرد  معین  و  آشکار  مـی‌گردد.  پیگری  مفصل  این  روند،  بر  روشنی  و  آشکاری  این  امر  می‌افزاید.

*

(حم . عسق . کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ .لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ . تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ . وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ)  .  

حا.میم‌.  عین‌.  سین‌.  قاف‌.  خدای  نیرومند  و  فرزانه‌،  به  تو  و  به  کسانی  که  پیش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  این  چنین  (‌معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است‌)  وحی  می‌کند.  (‌سرچشمه  وحی  همه  جا  وهمه  وقت  یکی  است  که  پروردگار  جهان  است‌،  و  محتوای  وحی  نیز  در  اصول  و  کلیات  برای  جملگی  پیغمبران  یکی  است‌)‌.  آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌،  از  آن  خدا  است‌،  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.  (‌خدا  که  مالکیت  عالم  هستی  از  آن  او  است‌،  به  قدری  عظیم  است  که‌)  آسمانها  (‌با  همه  عظمتی  که  دارند)  نزدیک  است  (‌در  برابر  جلالت  و  عظمت  او  کرنش‌کنان‌)  از  بالا  درهم  بشکافند.  و  فرشتگان  (‌با  همه  قدرتی  که  دارند  دائماً‌)  به  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارشان  مشغول  و  برای  کسانی  که  در  زمین  هستند  درخواست  آمرزش  می‌کنند.  هان‌!  (‌ای  انسان  غافل  از  اطاعت  آسمانها  و  افلاک  و  عبادت  فرشتگان  پاک‌!  بدان  که‌)  یزدان  آمرزگار  و  مهربان  است‌.  (‌اگر  از  سر  صدق  سر  بندگی  بر  آستانه  او  بگذاری  و  دست  دعا  به  سویش  برداری‌،  با  عالم  علوی  همآوا  شده‌ای‌،  و  قلم  عفو  الهی  بر  گناهانت  کشیده  می‌شود)‌.  افرادی  کـه  جز  خدا  (‌کسانی  و  چیزهای  دیگری  را)  مددکار  و  یاور  خود  می‏‎گیرند،  خداوند  مراقب  ایشان  است  (‌و  اقوال  و  افعال  آنان  را  زیر  نظر  دارد  و  حساب  گفتار  و  کردارشان  را  نگاه  می‌دارد  و  در  موقع  خود  کیفر  لازم  را  بـدیشان  مـی‌دهد)  و  تـو  مامور  و  مسـوول  حسابرسی  و  پائیدن  کار  و  بار  آنان  نیستی‌.  (‌بلکه  بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)‌.

تاکنون  از  حروف  مقطعه  اوائل  سوره‌ها،  به  اندازه‌کافی  سخن  رفته  است‌.  حروف  مقطعه  در  اینجا  در  سرآغاز  این  سوره  نیز  ذکر  می‌گردد،  و  به  دنبال  آنها  این  فرموده  خداوند  بزرگوار  می‌آید:

«کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ »  ٠

خدای  نیرومند  و  فرزانه‌،  به  تو  و  به  کسانی  که  پیش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  این  چنین  (‌معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است‌)  وحی  می‏‎کند.  (‌سرچشمه  وحی  همه  جا  و  همه  وقت  یکی  است  که  پروردگار  جهان  است‌،  و  محتوای  وحی  نیز  در  اصول  و  کلیات  برای  جملگی  پیغمبران  یکی  است‌)‌.

یعنی  همسان  آن‌،  و  بر  این  منوال  و  روال‌،  و  به  همین  شیوه  و  طریقه‌،  به  تو  وحی  می‌گردد  و  به‌کسانی‌که  پیش  از  تو  بوده‌اند  وحی  گردیده  است‌.  وحی  کلمه‌ها  و  واژه‌ها  و  عبارتهائی  است  که  از  همین  حرفهائی  ساخته  شده  است‌که  مردم  آنها  را می‌شناسند  و  درک  و  فهمشان  می‌کنند  و  معانی  و  مفاهیمشان  را  می‌دانند،  امّا  با  این  وجود  نمی‌توانند  از  آن  حرفهائی‌که  می‌شناسند  همچو‌ن  این  آیات  را  بسازند  و  ارائه  د‌هند.

از  دیگر  سو  یگانگی  وحی،  و  یگانگی  سرچشمه  وحی  بیان  می‌شودکه  خداوند  چیره  وکاربجا  است‌.  وحی‌کننده  یزدان  سبحان  است  و  وحی  بدیشان  شده  پیغمبران  در  طول  روزگارانند.  وحی  از  لحاظ  اصل  و  بنیاد  یکی  است  هرچندکه  ییغمبران‌گوناگون  بوده‌اند  و  زمانها  مختلف  بوده  است‌:

( إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ ).

به  تو  و  به  کسانی  که  پپش  از  تو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  (‌این  چنین  معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است  وحی  می‌کـند)‌.

این  داستانی  است  که  سرآغاز  آن  بسی  دور  است‌،  و  ریشه  در  پیچها  و  لابلاهای  زمان  دارد.  زنجیره  آن  دارای  حلقه‌های  بیشماری  است‌.  حلقه‌های  آن  هم  تو  در  تو  و  درهم  تنیده  است‌.  دارای  برنامه‌ای  است‌که  هرچند  شاخه‌ها  و  فروع  آن‌گوناگون  است  از  ارکان  و  اصول  ثابت  و  استواری  برخوردار  است‌.

این  حقیقت  -  بدین  منوال  و  بر  این  روال  -‌ وقتی‌که  در  دلها  و  درونهای  مومنان  جایگزین  می‌گردد،  مومنان  را  با  اصالت  و  ثبات  چیزی‌که  بر  آن  هستند،  و  با  یگانگی  سرچشمه  و  وحدت  راه  و  روش  آن  آشنا  مـی‌سازد،  و  ایشان  را  با  سرچشمه  این  وحی،  سخت  مرتبط  می‌کند  و  محکم  و  استوار  می‌بندد:

«اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ »  ٠

خدای  نیرومند  و  فرزانه‌.

همچنین  مومنان  را  با  خویشاوندی  و  قرابتی  آشنا  می‌گرداند  که  میان  آنان  و  میان  سائر  مومنان‌،  یعنی  پیروان  وحی  در  هر  زمان  و  در  هر  مکانی  است‌.  بـه  مومنان  تفهیم  می‌کند  که  این  خانواده  ایشان  است  که  ریشه  در  ژرفاهای  تاریخ  دارد،  و  رگه‌ها  و  ریشه‌های  آن  در  دره‌های  زمان  لمیده  است‌،  و  همه  و  همه  در  نهایت  به  خدا  می‌رسند  و  می‌پیوندند،  و  در  خدا  جملگی  همدیگر  را  ملاقات  می‌کنند.  خدا  «‌عـزیز»  و  چیره  است‌.  او  نیرومند  و  توانا  و  «‌حکیم‌»  وکاربجا  است‌.  برابر  حکمت  و  صلاحدید  خود  به  هرکس‌که  بخواهد  آنچه  راکه  بخواهد  وحی  می‌کند  و  پیام  می‌دهد.  پس  چرا  از  این  برنامه  الهی  یگانه  و  استوارکناره‌گیری  می‌کنند  و  به  راه‌های  متفرقه  و  پراکنده‌ای  می‌کرایند  که  به  خدا  منتهی  نمی‌شوند،  و  سرچشمه‌ای  برای  آنها  شناخته  نمی‌شود،  و  رویکرد  هدفداری  و  استواری  ندارند؟!

روند  قرآنی  در  ذکر  صفات  خداوندی  به  پیش  میرود  که  به  جملگی  پیغمبران  وحی  فرستاده  است‌.  مقرر  می‌دارد  که  صاحب  یگانه  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است  او  است‌،  و  تنها  او  والا  و  بزرگوار  است‌:

« لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ».    

آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌،  از  آن  خدا  است‌،  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.

در  بسیاری  از  اوقات  انسانها  گول  می‌خورند  و  گمان  می‌برندکه  صاحب  و  مالک  چیزی  هستند،  همین‌که  می‏بینند  آنان  چیزهائی  را  در  دستهایشان  می‏یابند  و  می‌بینندکه  آن  چیزها  مسخر  آنان  و  در  دسترسشان  قرار  دارد  و  از  آن  سود  می‏‎برند  و  استفاده  می‌کنند،  و  در  راه  کاری‌که  می‌خواهند  آن  چیزها  را  مورد  بهره برداری  قرار  می‌دهند.  امّا  این  ملک  حقیقی  بشمار  نمی‌آید.  بلکه  ملک  حقیقی  متعلق  به  خدا  است‌،  خدائی‌که  پدیدار  می‏‎گرداند  و  نابود  می‌نماید،  و  زندگی  می‏بخشد  و  می‌میراند،  و  می‌تواند  به  مردمان  آنچه  بخواهد  بدهد،  و  ایشان  را  از  آنچه  بخواهد  محروم‌کند،  و  هرچه  راکه  در  دسترس  آنان  و  مورد  بهره‌برداری  ایشان  است  از  دستشان  بگیرد  و  بیرون  بیاورد،  و  در  دسترسشان  قرار  دهد  و  به  دستشان  بسپارد  هرچه  راکه  خود  بخواهد،  عوض  آنچه  از  دسترسشان  بیرون  آورده  است  و  از  دستشان‌گرفته  است  .  .  .  ملک  حقیقی  متعلق  به  خدائی  است‌که  بر  سرشت  اشیاء  فرمان  می‌راند  و  سرشت  اشیاء  را  برابر  قانون  و  سنت  منتخب  و  برگزیده  می‌گرداند،  و  سرشت  اشیاء  فرمان  ببرد  و  اطاعت‌کند  و  بگردد  و  بچرخد  مطابق  آن  قانون  و  سنتی‌که  یزدان  نهاده  است  و  مقرر  داشته  است‌.  بدین  اعتبار  هرچه‌که  در  آسمانها  و  هرچه  در  زمین  است  متعلق  به  «‌خدا»  است  وکسی  جز  او  در  آن  شرکت  ندارد.

« وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ».    

او  والا  و  بزرگوار  است‌.

او  تنها  مالک  نیست  و  بس،  بلکه  او  مالک  خود  بالائی  و  والائی  و  بزرگ  و  سترگی  است‌.  بالائی  و  والائی  و  بزرگ  و  سترگی‌ای‌که  همه  چیز  با  مقایسه  بدان  پائین  و  ناچیز  است‌.

هروقت  این  حقیقت  در  دلها  و  درونها  واقعاً  جایگزین  گردد،  مردمان  می‌دانند  در  چیزی  که  برای  خود  می‌خواهند،  چه  خیرو  خوبی  و  چه  رزق  و  روزی  و  چه  کسب  وکار  باشد،  به‌کجا  رو  می‌کنند.  چه  هرچه  در  آسمانها  و  هرچه  در  زمین  است  متعلق  به  خدا  است‌،  و  مالک‌کسی  است‌که  عطاء‌کردن  و  بخشیدن  در  دست  او  باشد.گذشته  از  این‌،  خدا:  (والا  و  بزرگوار)  است‌،  والا  و  بزرگواری‌که  هرکه  دست  درخواست  به  سـویش  برداردکوچک  و  حقیر  و  پست  و  ناچیز  نمی‌گردد،  بسان  کسی‌که  دست  درخواست  به  سوی  آفریده‌ها  دراز  می‌کند،  در  حالی‌که  آفریده‌ها  نه  والا  و  نه  بزرگوارند.  آنگاه  نمادی  از  اختصاص  مالکیت  یزدان  در  جـهان‌،  و  تعلق  علو  و  عظمت  به  ایزد  منان  را  نشان  می‌دهدکه  در  سکوت  آسمانها  جلوه‌گر  می‌آید،  آسمانهائی  که  از  شکو‌همندی  عظمتی  که  از  آفریدگار  خود  درمی‌یابند  نزدیک  است  از  همدیگر  پراکنده  گردند  و  فروپاشند  و  نیز  از  مشاهده‌کجروی  و  انحراف  برخی  ازکسانی‌که  در  زمین  بسر  می‏‎برند  و  از  مسیر  آسمانها  دور  می‌افتند  و به  کژراهه  می‌افتند.  همچنین  این  اختصاص  مالکیت  یزدان  در  جهان‌،  و  تعلق  علو  و  عظمت  به  ایزد  منان  در  حرکت  فرشتگان  جلوه‌گر  می‌آید،  فرشتگانی‌که  به  حمد  و  ثنای  پروردگار  خود  می‌پردازند،  و  برای  سرنشینان  زمین‌طلب  آمرزش  می‌کنند،  آمرزش‌کجروی  و  انحرافی  که  می‌ورزند  و  سرکشی  و  گردن‌کشی‌ای  که  نشان  می‌دهند:

(  تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)  .

(‌خدا  که  مالکیت  عالم  هستی  از  آن  او  است‌،  به  قدری  عظیم  است  که‌)  آسمانها  (‌با  همه  عظمتی  که  دارند)  نزدیک  است  (‌در  برابر  جلالت  و  عظمت  او  کرنش‌کنان‌)  از  بالا  درهم  بشکافند،  و  فرشتگان  (‌با  همه  قدرتی  که  دارند  دائماً)  بـه  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارشان  مشغول  و  برای  کسانی  که  در  زمین  هستند  درخواست  آمرزش  می‌کنند.  هان‌!  (‌ای  انسـان  غافل  از  اطاعت  آسمانها  و  افلاک  و  عبادت  فرشتگان  پاک‌!  بدان  که‌)  یزدان  آمرزگار  و  مهربان  است‌.  (‌اگر  از  سر  صدق  سر  بندگی  بر  آستانه  او  بگذاری  و  دست  دعا  به  سویش  برداری‌،  با  عالم  علوی  همآوا  شده‌ای‌،  و  قلم  عفو  الهی  بر  گناهانت  کشیده  می‌شود)‌.

آسمانها  آن  آفریده‌های  بزرگ  و  سترگ  وحشت‌انگیزی  هستندکه  بر  فراز  سر  خود  آنها  را  می‌نگریم  وقتی‌که  بر  روی  این  زمین  قرار  داریم‌،  و  جز  چیزهای  اندکی  از  گوشه کوچکی  از  آنها  را  نمی‌دانیم‌.  تا  به  امروز  به  برخی  از  چیزهائی‌کـه  در  آسمانها  هستند  پی  برده‌ایم  و  دانسته‌ایم  که  حدود  صد  هزار  میلیون  کهکشان  وجود  دارد. [1]  در  هرکهکشانی  حدود  صد  هزار  میلیون  خورشید  وجود  دارد  خورشیدهای  همچون  خورشید  ما،  و  حجم  خورشید  ما  بیش  از  یک  میلیون  برابر  حجم  زمین‌کوچک  ما  است‌!  این‌کهکشانهائی  که  ما  توانسته‌ایم  در  رصدخانه‌های  کوچک  خود  آنها  را  رصد  کنیم  و  زیر  نظر  بداریم  در  فضای  آسمان  پراکنده‌اند،  و  فاصله  آنها  از  یکدیگر  بسیار  فراخ  وگشاد  است‌،  و  صدها  هزار  و  میلیونها  میلیون  سال  نوری  تخمین  زده  می‌شود.  یعنی  با  سرعت  نور  سنجیده  می‌شود،  و  نور  در  هر  ثانیه  ١٦٨٠٠٠  مایل  سرعت  دارد!

این  آسمانهائی  که  گوشه  کوچک  محدودی  از  آنها  را  شناختیم‌،  نزدیک  است  از  بالا  درهم  بشکافند  و  متلاشی  گردند  .  .  .  از  ترس  خدا  و  به  خاطر  عظمت  و  والائی  او،  و  همچنین  به  سبب  ترس  از  انحراف  وکجروی  برخی  از  اهالی  زمین‌،  و  ترس  از  این‌که  چنان  منحرفان  و  کجروانی  همچون  والائی  و  عظمتی  را  فراموش  می‌کنند،  والائی  و  عظمتی‌که  سراسر  جهان  هستی  آن  را  احساس  می‌کنند  و  از  آن  بر  خود  می‌لرزند  و  به  تکان  درمی‌آیند،  و  نزدیک  می‌گردد  از  بالاترین  نقطه  موجود  در  آن  درز  بردارند  و  پاره  پاره‌گردند!

(وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ ).

فرشتگان  (‌بـا  همه قدرتی  که  دارند  دائـماً)  به  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارشان  مشغول  و  برای  کسانی  که  در  زمین  هستند  درخواست  آمرزش  می‌کنند.

فرشتگان  پرستشگران  و  مطیعان  مطلق  هستند.  لذا  سزاوارتـرین  آفریدگان  برای  آرامش  و  اطمینان  می‏‎باشند.  ولیکن  آنان  پیوسته  به  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارشان  می‌پردازند،  چرا  که  والائی  و  عظمت  او  را  لمس  می‌کنند  و  پیش  چشم  می‌دارند،  و  ازکوتاهی  و  قصور  در  حمد  و  ثنا  و  طاعت  و  عبادت  خود  هراس  دارند.  در  صورتی‌که  ساکنان  مقصر  و  ضعیف  زمین  منکر  چنین  والائی  و  عظمتی  می‌گردند  و  راه  انحراف  در  پیش  می‌گیرند  وکژراهه  می‌روند.  فرشتگان  از  این  بابت  هم  از  خشم  خدا  می‌ترسند،  و  پیوسته  برای  ساکنان  زمین  درخواست  آمرزش  می‌کنند،  آمرزش  نافرمانی  و  کوتاهی  و  بزه  وگناهی‌که  از  انسانها  سر  می‌زند.  جائز  است  که  مقصود  درخواست  آمرزش  فرشتگان  برای  کسانی  باشدکه  مومن  هستند،  همان‌گونه‌که  در  سوره  غافر  آمده  است‌:

( الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا)  .

 آنان  که  بردارندگان  عرش  خدایند  و  آنان  که  گرداگرد  آنند  به  سپاس  و  ستایش  پروردگارشان  سرگرمند  و  بدو  ایمان  دارند  و  برای  مومنان  طلب  آمرزش  می‏‎کنند.  (غافر/7)  

در  این  حالت  پدید  می‌آیدکه  چه  اندازه  فرشتگان  از  هر  منیت  وگناهی  به  هراس  می‌افتند،  منیت  وگناهی  که  در  زمین  رخ  می‌دهد،  حتی  مـیت  وگناهی‌که  از  مومنان  سر  می‌زند.  می‌توان  تصورکردکه  فرشتگان  چه  اندازه  از  منیت  وگناه  انسانها  به  هراس  می‌افتند  و  از  پروردگارشان  طلب  آمرزش  می‌کنند،  در  حالی  که  آنان  بر  اثر  احساس  والائی  و  عظمت  خدا،  و  به  هراس  افتادن  از  هر  معصیت  وگناهی‌که  در  ملک  و  مملکت  خدا  روی  می‌دهد،  و  برای  درخواست  مغفرت  و  مرحمت  یزدان  مهربان،  و  محض  امید  دسترسی  به  مغفرت  و  مرحمت  ایزد  سبحان‌،  به  تسبیح  و  تقدیس  خداوند  منان  می‌پردازند:

« الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ »  .

هان‌!  (‌ای  انسان  غافل  از  اطاعت  آسمانها  و  افلاک  و  عبادت  فرشتگان  پاک‌!  بدان  که‌)  یزدان  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

خداوند  عزت  و  حکمت‌،  و  علو  و  عظمت‌،  و  مغفرت  و  مرحمت  را  یکجاگرد  مـی‌آورد  .  .  .  بندگان  پروردگارشان  را  با  صفات‌گوناگونش  می‌شناسند.

در  پایان  این  بخش  -  بعد  از  بیان  چند  صفاتی  و  تاثیر  آنها  در  سراسر  جهان  هستی  -  به  ذکرکسانی  می‌پردازد  که  بجز  خدا  ولی  و  مددکار  و  یاور  می‌گیرند.  روشن  است‌که  در  جهان  جز  خدا  ولی  و  مددکار  و  یاوری  نیست‌.  پیغمـبر  خدا  (ص)  ازکارهائی  که  دیگران  می‌کنند  معاف  و  غیر  مسـوول  می‌گردد.  ـ  پیغمبر  (ص)  مامور  و  مسوول  حسابرسی  و  پائیدن‌کار  و  بار  مردمان  محسوب  نمی‌شود.  تنها  خدا  است‌که  مراقب  اعمال  و  پاینده  اقوال  انسانها  است‌،  و  او  ایشان  را  بسنده  است‌:

«  وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ  » .

 افرادی  کـه  جز  خـدا  (‌کسانی  و  چیزهای  دیگری  را)  مددکار  و  یاور  خود  می‏‎گیرند،  خداوند  مراقب  ایشان  است  (‌و  اقوال  و  افعال  آنان  را  زیر  نظر  دارد  و  حساب  گفتار  و  کردارشان  را  نگاه  می‌دارد  و  در  موقع  خود  کیفر  ‌لازم  را  بدیشان  مـی‌دهد)  و  تو  مامور  و  مسـوول  حسابرسی  و  پائیدن  کار  و  بار  آنان  نیستی‌.  (‌بلکه  بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)‌.

چهره  این  افراد  پلشت  و  بدبخت  و  هلاک  شده‌،  در  برابر  چشم  درون  جلوه‌گر  می‌آید،  در  حالی‌که  دارند  جز  خدا  را  یار  و  یاور  و  ولی  و  مددرسان  می‌گیرند.  کسی‌که  و  چیزی‌که  بدان  چنگ  می‌زنند  هیچ  و  پوچ  بشمارند  و  انگار  دستشان  خالی  است  و  باد  در  دست  دارند.  جزگرد  و  غبار  چیزی  در  میان  نیست‌!  تـصویر  ناهمگون  و  بدشگو‌ن  ایشان  بر  صفحه  دل  ظاهر  می‌گردد،  در  حـالی  که  ناچیزی  خودشان  و  ناچیزی  اولیائی  که  بجز  خدا  برگرفته‌اند  و  بدانها  معتقد  شده‌اند  هویدا  و  پیدا  است‌.  خدا  مراقب  ایشان  است  و  آنان  را  زیر  نظر  دارد.  ایشان  ضعـف  وکوچک  هستند  و  در  دست  قدرت  خدا  گرفتارند.  و  امّا  پیغمبر  (ص)  و  مومنان  همراه  او،  لازم  نیست  درباره  همچون  کسانی  بیندیشند  و  بدانان  توجه  کنند  و  اهمّیت  بدهند.  خدا  به  جای  ایشان  بـه  حال  مشرکان  می‌رسد.

بایدکه  این  حقیقت  در  دلهای  مومنان  جایگزین  شود  تا  از  این  سو  و  از  این  بابت  دلهایشان  در  تمام  اوضاع  و  در  جمیع  احوال  بیارامد  و  آرامش  به  هم  رساند،  چه  کسانی  که  بجز  خدا  اولیاء  و  فریادرسانانی  برمی‌گزینند،  ممکن  است  صاحبان  سلطه  و  قدرت  ظاهری  در  زمین  باشند،  یا  دارندگان  سلطه  و  قدرت  ظاهری  در  زمین  نباشند.  در  حالت  نخستین  دلهای  مومنان  می‌آرامد  چون  کار  و  بار  صاحبان  سلطه  و  قدرت  ظاهری  را  حقیر  و  ناچیز  می‌شمارد  -‌ هر  اندازه  هم  جبروت  و  عظمت  نشان  دهند  -  مادام  که  سلطه  و  قدرتی  که  دارند  از  خدا  دریافت  ندارند.  خدا  ایشان  را  زیر  نظر  می‌دارد،  و  از  هر  سو  ایشان  را  احاطه  می‌کند  و  آنان  را  در  محاصره  دارد.  سراسر  جهان  هستی  پیرامون  آنان  به  خدا  ایمان  دارد،  و  تنها  ایشان  منحرف  و  ناهماهنگ  باکل‌کائنات  هستند،  درست  بسان  نغمه  ناساز  و  ناموزونی‌که  در  میان  آواها  و  نواهای  همصدا  و  هماهنگی  بلندگردد  و  ناتراشیده  و  ناخراشیده  شنیده  شود.  در  حالت  دوم  نیز  دلهای  مومنان  می‌آرامد،  چون  گناهی  بر  مومنان  نیست  در  این‌که  کسانی  جز  خدا  را  فریادرس  و  مددکار  خویش  می‌انگارند  و  ولی  و  یاورشان  می‌دانند.  چرا  که  مومنان  وکیل  و  مسوول  کسانی  نیستند  که  از  مسیر  آفریدگان  جهان  منحرف  می‌شوند  وکژراهه  می‌روند.  تنها  وظیفه  مومنان  پند  و  اندرز  دادن  و  تبلیغ  فمان  یزدان  است‌.  خدا  است  که  بر  دلهای  بندگان  مسلط  است  و  مراقب  ایشان  است‌.

بدین  خاطر  مومنان  راستای  راه  خود  را  در  پیش  می‌گیرند  و  به  راه  خود  ادامه  می‌دهند.  مطمئن  هستندکه  راهشان  راهی  است‌که  در  پرتو  وحی  خدا  تعیین  شده  است  و  یک  راست  به  خدا  می‌رسد  ومنتهی  به  خشنودی  او  می‌شود.  دیگر  زیان  و  ضرری  متوجه  آنان  نمی‌گردد  از  این‌که  منحرفان  از  راستای  راه  خدا  منحرف  می‌شوند  و  بـه‌کژراهه  می‌روند،  ایـن  انحراف  و  کژراهه‌روی  هرچه  و  هرگونه‌که  باشد  .  .  .

*

سپس  روند  قرآنی  به  سوی  حقیقت  نخستین  برمی‌گردد: 

(  وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ . وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ . أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ  )‌.  

این  چنین  (‌روشن  و  گویا)  قرآن  بزرگواری  را  که  به  زبان  عربی  است  به  تووحی‌می‌کنیم  تا  اهل  مکه  ودورو  بر  آن  را  (‌از  خشم  خدا  و  عذاب  دوزخ‌)  بترسانی  و  (‌همه  مردمان  را)  از  روز  گردهمائی  (‌قیامت‌)  که  شک  و  تردیدی  در  وقـوع  آن  نیست  بیم  دهی‌.  (‌درآن  روز،  مردمان  دو  گروه  بیش  نیستند)  گروهی  در  بهشت  بسر  می‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  دوزخ‌.  اگر  خدا  می‌خواست  همه  مردمان  را  یک  دین  و  یک  آئین  می‌کرد  (‌وبه  جملگی  ایشان  یک  نوع  طرز  تفکر  می‌داد  و  به  یک  راه  رهبری  می‌نمود)  امّا  خدا  (‌به  انسـانها  آزادی  داده  است  تا  در  پرتوآن  راه  یزدان  یا  راه  شیطان  را  برگزینند،  وبراثر  این  انتخاب  به  بهشت  یا  به  دوزخ  روند  .  .  .  او)  هرکه  را  بخواهد  وارد  عذاب  خود  می‏‎گرداند  که  کافرانند)  و  کافران  (‌در  قیامت‌)  نه  دوستی  دارند  و  نه  یاوری‌.  (‌چنین  ستمگران  کفرپپشه‌ای  خدا  را  به  سرپرستی  نمی‌گیرند)  و  بلکه  جز  او  را  به  سرپرستی  گرفته‌اند،  در  صورتی  که  سرپرست  او  است  و  او  مردگان  را  زنده  می‏‎گرداند  و  او  بر همه چیز توانا است .

(  وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً ...). 

این  چنین  (‌روشن  و  گویا)  قرآن  بزرگواری  را  که  به  زبان  عربی  است  به  تو  وحی  می‌کنیم  ...  .

این  طرف  از  حقیقت  وحی  را  بر  آن  طرف  عطف  می‌کند  که  سوره  را  بدان  آغازیده  است‌.  مناسبت  موجود  در  اینجا  میان  حروف  مقطعه  و  میان  عربی  بودن  قـرآن‌،  مناسبت  ظاهر  و  آشکاری  است‌.  چه  این  حروف  عربی  آنان‌،  و  این  هم  قرآن  عربی  ایشان  است‌.  خدا  وحی  خود  را  با  این  شکل  عربی  فرو  فرستاده  است  تا  وحی هدف  مشخص  و  معلوم  خود  را  حاصل  و  پیاده‌کند:

(لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا)  ٠

تا  اهل  مکه  و  دور  وبرآن  را  (‌از  خشم  خدا  و  عذاب  دوزخ‌)‌بترسانی‌.

«‌ام  القری‌»  مکه  مکرمه  است‌.  مکرم  و  معزز  است  به  سبب  وجود  بیت‌الله  آزاد  و  رها  و  قدیمی  وگرامی  در  آنجا.  خدا  چنین  خواسته  است  که  بیت  الله  و  آبادیهای  دور  و  بر  آن‌،  جایگاه  نزول  این  رسالت  واپسین‌گردند،  و  قرآن  را  به  زبان‌های  عربی  آنجا  نازل‌کـرده  است  به  خاطرکاری  که  خـود  می‌داند  و  اراده  می‌فرماید:

(  الله‌أ‌علم‌ُ حیث  یجعل  رسالته  )  .

خداوند  بهتر  می‌داند  کـه  (‌چه  کسی  را  بـرای  پیامبری  انتخاب  و)  رسالت  خویش  را  به  چه  کسی  حواله  می‌دارد. (‌انعام‌/124)

 امروز  ما  وقتی‌که  از  فراسوی  رخدادها  و  پیجوبیها،  و  از  فراسوی  شرائط  و  ظروف  و  مقتضیات  می‌نگریم‌،  و  بعد  از  آن‌که  این  دعوت  مسیری  را  پیموده  است‌که  پیموده  است‌،  و  در  این  ـ  سیر  نتائجی  را  به  بار  آورده  است  که  به  بار  آورده  است  .  .  .  وقتـی‌که  ما  امروز  این‌گونه  می‌نگریم  و  چنین  نگاهی  می‌اند‌ازیم‌،  گوشه‌ای  از  حکمت  خدا  درگزینش  این  قطعه  از  زمین  را  درک  و  فهم  می‌کنیم‌،  و  متوجه  می‌گردیم‌که  چرا  در  آن  زمان  همچون  مکانی  مقر  این  واپسین  رسالت  آسمانی  می‌گردد،  رسالتی‌که  برای  همه  انسانها  آمده  است‌،  و  جهانی  بودن  آن  از  همان  روزهای  نخستین  پیدا  و  هویدا  بوده  است‌.

سرزمین  آبادان  آن  روزی  -  زمان  پیدایش  این  واپسین  رسالت  -‌ تقریباً  چهار  امپراتوری  آن  را  میان  خود  تقسبم  کرده  بودند:  امپراتوری  رومانی‌که  اروپا  و  بخشی  از  آسیا  و  آفریقا  را  در  تصرف  داشت‌.  امپراتوری  ایرانی‌که  بر  بخش  بزرگی  از  آسیا  و  آفریقا  سلطه  و  قدرت  داشت‌.  امپراتوری  هندی‌.  امپراتوری  چینی‌.  امپراتوریهای  هند  و  چین  تقریبا  محدود  به  سرزمینهای  خود  بودند  و  عقائد  خویش  را  داشتند  و  با  ارتباطات  سیاسی  و  پیوندهای  دیگر  خویشتن  مـی‌ساختند.  این  گوشه‌گیری  امپراتوریهای  هند  و  چین  باعث‌گردیده  بودکه  امپراتوریهای  رومانی  و  ایرانی  دارای  نفوذ  حقیقی  در  زندگانی  مردمان  و  تغییرات  و  تحولات  ایشان‌گردند.  آئینهای  آسمانی  پیش  از  اسلام‌،  یعنی  آئینهای  یهودی  و  مسیحی‌،  کارشان  بدانجا  کشیده  بود  که  به  شکلی  از  اشکال  زیر  نفوذ  دو  امپراتوری  رومانی  و  ایرانی  قـرار  گیرند.  به‌گونه‌ای‌که  در  حقیقت  دولت  بر  آئینهای  یهودی  و  مسیحی  سلطه  و  قدرت  داشت  و  آنها  بر  دولت  سلطه  و  قدرت  نداشتند!گذشته  از  این‌،  آئین  یهودی  و  آئین  مسیحی  به  انحراف  و  فسادگرفتار  آمده  بودند.  آئین  یهودیت  دفعه‌ای  شکار  فشار  رومانیان  گردید،  و  دفعه‌ای  شکار  ایرانیان  شد.  به  هر  حال  درکره  زمین  برای  یهودیت‌،  سلطه  و  قدرت  قابل  ذکری  باقی  نماند.  کار  یهودیت  - به  سبب  عوامل‌گوناگون  -  بدانجاکشید  که  یک  آئین  محدود  به  بنی‌اسرائیل‌گردید،  و  هیچ  امیدی  و  هیچ  رغبتی  برایش  نماند  در  این‌که  ملتهای  دیگری  را  به  زیر  بال  و  پر  خود  بکشند.

و  امّا  مسیحیت  در  سایه  دولت  رومانی  رشد  و  نمو  پیدا  کرد،  دولتی‌که  هنگام  تولد  مسیح(ع)  بر  فلسطین  و  سوریه  و  مصر  و  بر  سائر  مناطقی  سلطه  و  قدرت  داشت  که  مسیحیت  نـهانی  در  آنجاها  رونق‌گرفته  بود.  مسیحیت  پنهان  می‌گردید  از  دید  تاخت  و  تاز  سختی‌که  امپراتوری  رومانی  بر  آن  می‏‎برد  و  بـه‌گونه زشت  و  پلشتی  بر  عقیده  جدید  می‌تاخت  و  فشار  وارد  می‌ساخت‌.  در  خلال  یورشها  و  فشارهای  سخت  آن  امپراتوری‌،  کشت  وکشتارها  به  راه  افتاد  و  ده‌ها  هزار  نفر  به  نحو  سنگین‌دلانه  آشکاری  جان  خود  را  از  دست  دادند.  وقتی‌که  روزگار  فشار  و  خـفقان  رومانی  بسر  رسید،  و  امپراتوری  رومانی  مسیحیت  را  پذیرفت‌، 

همراه  با  این  پذیرش‌،  افسانه‌های  بت‌پرستانه  رومانی  به  آئین  مسیحیت  وارد  شد،  و  مباحث  فلسفی  بت‌پرستانه  یونانی  نیز  بدان  راه  یافت‌،  و  مسیحیت  قالب  و  شکلی  به  خودگرفت‌که  برای  آئین  مسیحیت  بیگانه  و  غریب  بود.  دیگر  آئین  مسیحیت  آسمانی  پیشین  برجای  نماند.  از  دیگر  سو  دولت  امپراتوری  رومانی  مطابق  سرشتی‌که  داشت  خیلی  از  آئین  مسیحیت  تاثیر  نپذیرفت‌،  و  بلکه  چیره  بر  آئین  مسیحیت‌گردید،  و  عقیده  مسیحیت  اصلاً  بر  آن  غلبه  نکرد  و  فرمانروا  نشد.گذشته  از  همه  اینها  مذهبهای  متعدد  مسیحیت  با  یکدیگر  به‌کشمکش  و  نزاع  پرداختند  و  جنگ  همه‌جاگیری  درگرفت‌،  جنگی‌که  مسیحیت  را  پراکنده‌کرد  و  از  هم  پاشید،  و  نزدیک  بود  که  دولت  را  نیز  به  طورکلی  پراکنده‌کند  و  از  هم  پاشد.  این  جنگ  و  جدال‌،  مخالفان  مذهب  رسمی  دولت  را  به  فشار  و  خفقان  زشت  و  پلشتی‌گرفتار  ساخت‌.  هم  اینان  و  هم  آنان  هر  دو  دسته  به  طور  یکسان  از  حقیقت  مسیحیت  منحرف  شده  بودند.

در  این  زمان  اسلام  سررسید.  اسلام  آمد  تا  انسانها  را  به  طورکلی  از  فروپاشی‌،  فشار  و  زور،  و  جاهلیت‌کور  در  همه  مکانهای  معمور  و  آباد  برهاند  و  به  راستای  راه  راست  آسمانی  برگرداند.  اسلام  آمد  تا  زندگی  بشریت  را  بپاید  و  مراقبت  نماید،  و  بشریت  را  در  راه  منتهی  به  خدا  در  پرتو  هدایت  و  نور  رهنمود  و  رهنمون‌کند.  هیچ  چاره‌ای  نبود  از  این‌که  اسلام  بیاید  و  چیره  شود  و  فرمانروائی  نماید  تا  این‌کوچ  بزرگ  و  انتقال  سترگ  را  در  زندگانی  انسانها  پیاده‌کند  و  تحقق  بخشد.  چاره‌ای  جز  این  نبودکه  میبایستی  اسلام  این‌کوچ  و  انتقال  خود  را  از  سرزمین  آزادی  بیاغارد،  سرزمینی  که  هیچ  امپراتوری  از  آن  دست  امپراتوریها،  سلطه  و  قدرتی  در  آنجا  نداشته  باشد،  و  پیش  از  آن‌که  قدرت  و  شوکتی  ا‌ز  سوی  امپراتوریها  بر  آنجا  حکو‌مت‌کند  و  چیره‌گردد،  رشد  و  نمو  و  ترقی  و  تعالی  پیداکند  و  آزادانه  ببالد  و  هیچ  نیروی  خارجی  برسرشت  آن  تسلط  پیدا  نکند  و  چیره  نشود.  بلکه  اسلام  درآنجا  بر  خویشتن  و  برکسانی  چیره‌گردد.  جزیرة العرب‌،  و  به‌ویژه  مکه  و  پیرامون  آن‌،  در  آن  روزگار  شایسته‌ترین  مکان  روی  زمـین  برای 

بالیدن  و  پرورش  یافتن  اسلام  بود.  شایسته‌ترین  نقطه‌ای  بودکه  اسلام  از  آنجا  می‌توانست  کوچ  جهانی  خود  را  بیاغازد،  کوچ  جهانی‌ای  که  از  همان  لحظه  اول  به  خاطر  آن  آمده  بود.

در  جزیرة‌العرب  حکو‌مت  منظم  و  مرتبی  نبود،  حکو‌متی  که  دارای  قوانین  و  مقررات  و  سپاهیان  و  پاسبانان  و  سلطه  و  قدرت  فراگیری  در  آنجا  باشد  و  در  برابر  عقیده  جدید  ایستادگی‌کند  و  برزمد  با  سلطه  و  قدرتی‌که  دارد،  و  مردمان  دقیقاً  از  آن  فرمان  ببرند  و  اطاعت‌کنند،  بدان‌گونه‌که  در  امپراتوریهای  چهارگانه  چنین  بود.

همچنین  در  جزیرة‌العرب  آئین  ثابت  و  استواری  نبودکه  دارای  روشها  و  منشها  و  نشانه‌های  روشن  خط  سیر  باشد.  آئینی‌که  در  آنجا  بود  بت‌پرستی  پراکنده  جاهلیت‌،  و  باورها  و  پرستشهای‌گوناگون  و  جوراجور  بود  و  بس.  عربها  خداگونه‌های  مختلفی  از  فرشتگان  و  جنیان  و  ستارگان  و  بتها  داشتند،  هرچندکه‌کعبه  و  قریش  از  سلطه  و  قدرت  دینی  همگانی  در  جزیرة‌العرب  برخوردار  بودند،  ولی  این  سلطه  و  قدرت‌،  سلطه  و  قدرت  استوار  و  محکمی  نبودکه  بتواند  در  برابر  دین  جدید  بایستد  و  منظم  و  مرتب  پایداری‌کند  و  برزمد.  اگر  به  خاطر  مصالح  اقتصادی  و  اوضاع  و  احوال  خاص  روساء  و  سران  قریش  نبود،  رو  در  روی  اسلام  این  اندازه  هم  مقاومت  نمی‌کردند  و  سرسختی  نشان  نمی‌دادند.  آنان  می‌دانستند  که  در  عقائدشان  چه  اندازه  پریشانی  و  تزلزل  و  نابسامانی  وجود  دارد.

نابسامانی  و  پریشانی  نظام  سیاسی  جزیرة العرب  همراه  با  نابسامانی  و  پریشانی  نظام  دینی‌،  بهترین  شرائط  و  ظروفی  بود  که  دین  جدید  در  آن  می‌توانست  پابرجا  شود  و  آزاد  از  هرگونه  سلطه  و  قدرتی  باشدکه  با  سرشت  این  آئین  نمی‌ساخت  و  در  دوران  رشد  و  بالندگیش  بر  آن  می‌تاخت‌.

در  میان  این  نابسامانی  و  پریشانی‌،  اوضاع  اجتماعی  موجود  در  جزیرةالعرب  نیز  درکار  حمایت  از  رشد  و  نمو  و  بالندگی  دعوت  جدید،  ارزش  خود  را  داشت‌.  نظام  قبیله‌گری  حاکم  بود.  عشیره  مقام  و  ارج  خود  را  در  این  نظام  داشت‌.  هنگامی‌که  محمّد  (ص)دعوت  خویش  را  شروع‌کرد  شمشیرهای  بنی‌هاشم  را  برای  حمایت  از  خود  دید.  هماهنگی  قبیله‌گری  را  فرصت  مناسبی  یافت‌.  زیرا  عشائر  می‌ترسیدند  بر  ضد  بنی‏هاشم  به  خاطر  حمایت  از  محمّد  (ص) ‌جنگی  را  به  راه  اندازند،  هرچند  بنی‏هاشم  بر  آئین  او  نبودند.  بلکه  عشائر  می‌ترسیدند  بر  کسانی  بشورند  و  دست  تعدی  درازکنندکه  در  میان  آنان  افراد  اندکی  بودند  که  در  ابتدای  دعوت  اسلامی  مسلمان  شده  بودند  و  خاندان  و  قوم  و  قبیله‌ای  داشتند.  از  اذیت  و  آزار  ایشان  و  از  ادب  کردن  و  تنبیه  آنان  خودداری  می‌کردند  به  خاطر  خود  خاندان  و  قوم  و  قبیله‌ای  که  داشتند.  بندگانی  که  به  خاطر  اسلامشان  شکنجه  و  آزار  می‌دیدند  تنها  شکنجه  و  آزارشان  از  سوی  صاحبان  و  سرورانشان  روا  دیده  می‌شد.  بدین  خاطر  ابوبکر  (رض)  این  بندگان  را  می‌خرید  و  آزادشان  می‌کرد.  بدین‌گونه  از  اذیت  و  آزار  رهائی  می‌یافتند،  و  از  برگشت  از  آئین  اسلام  نجات  پیدا  می‌نمودند  .  .  .  پیدا  است‌که  این  حال  و  وضع  چه  امتیازی  برای  رشد  و  نمو  و  بالندگی  و  پیشرفت  دین  جدید  در  بر  داشته  است‌.

افزون  بر  اینها،  خود  صفات  ملت  عرب‌،  از  قبیل  دلیری  و  آزادگی  و  بزرگمنشی‌،  به  پذیرش  وگسترش  دین  اسلام  کمک  کرد.  چه  این  صفات‌،  استعدادها  و  آمادگیهای  ضروری  و  مورد  نیاز  برای  قبول  عقیده  جدید  و  برعهده  گرفتن  مشکلات  و  مـعضلات  و  اقدام  به  تکالیف  و  وظائف  آن  است‌.

جزیرة‌العرب  در  آن  روز  و  روزگار  مزرعه  آماده  و  خوبی  برای  دانه‌های  نهضت  و  قیام  بود.  جزیرة‌العرب  موج  می‌زد  از  لیاقتها  و  شایستگیها  و  استعدادها  و  شخصیتهانی‌که  آماده  پذیره  رفتن  و  در  آغوش‌گرفتن  این  نهضت  و  جنبش  اندوخته در دل غیب بودند.جزیرة العرب  لبریز  از  تجربه‌های  معین  بشری  بود،  تجربه‌هائی  که  حاصل  کوچها  و  مسافرتهای  عربها  به  اطراف  و  نواحی  امپراتوریهای  شاهان  ایران  و  شاهان  روم  بود.  مشهورترین‌کوچها  و  مسافرتها،‌کوچها  و  مسافرتهای  زمستانی  به  جنوب‌،  وکوچها  و  مسافرتهای  تابستانی  به  شمال  بود،  دوکوچ  و  مسافرتی‌که  در  قرآن  در  این  فرموده  خداوند  متعال  ذکرگردیده  است‌:

(لإیلاف قریش إیلافهم رحلة الشتاء والصیف . فلیعبدوا رب هذا البیت ,الذی أطعمهم من جوع و آمنهم من خوف)

  بـه  خاطر  انس  و  الفت  قریش‌.  بـه  خاطر  انس  و  الفت  ایشان  به  کوچ  زمستانه  و  تابستانه  (‌بازرگانی  به  سوی  یمن  در  زمستان  و  به  سوی  شام  در  تابستان‌)‌.  بایستی  خداوندگار  این  خانه  (‌خدا،  کعبه‌)  را  بپرستند  (‌که  این  امن  و  امنیت  را  در  طول  راه  و  در  شهرها  و  کشورهای  پر  از  کشمکش  و  ستم  و  جنگ  و  غارت‌،  برای  ایشان  فراهـم  آورده  است‌)‌.  خداوندگاری  که  از  گرسنگی  ایشان  را  رهانیده  است  و  خوراکشان  داده  است‌،  و  آنان  را  از  خوف  و  هراس  (‌راهزنان  قبائل  در  راه‌ها،  و  ستمگران  و  قلدران  در  شهرها  و  کشورها،  رهائی  بخشیده  است  و)  ایمن  ساخته  است‌.   (‌سوره  قریش‌)

اسباب  و  علل  زیادی  دست  به  دست  هم  داده  بود  تا  این  پشتوانه  ستبر  و  فراوان  تجربه‌ها  با  آمادگی‌کامل  محیط  یکجا  جمع  شود،  و  دریچه‌های  سینه‌ها  برای  استقبال  از  این  وظیفه  بزرگ  بازگردد،  وظیفه  بزرگی‌که  جزیره‌العرب  برای  آن  برگزیده  شده  بود.  هنگامی‌که  اسلام  آمد  از  همه  این  پشتوانه  استفاده‌کرد،  و  این  نیروی  اندوخته  را  رهنمود  نمود،  نیروی  اندوخته‌ای‌که  گنجینه‌های  آن  برای  گشودن  آماده  می‌گردید.  خدا  آن  گنجینه‌ها  را  باکلید  اسلام  بازکرد،  و  آنها  را  پشتوانه  و  اندوخته  اسلام  کرد.  چه‌بسا  این  برخی  از  چیزهائی  است  که  برای  ما  وجود  این  جمع  مردان  بزرگ  صحابه  را  در  نسل  نخستین  تفسیر  می‌کند،  نسل  نخستینی‌که  در  زمان  حیات  پیغمبر  (ص)  می‌زیستند،  امثال‌:  ابوبکر،  عمر،  عثمان‌،  علی‌،  حمزه‌،  عتاس‌،  ابـوعبیده‌،  سعد  پسر  ابی‌وقاص‌،  خالد  پسر  ولید،  سعد  پسر  معاذ،  ابوایوب  انصاری‌،  و  جز  آنان  از  زمره  آن‌گروهی‌که  اسلام  را  دریافتند،  و  با  آغوش  باز  پذیره  آن  رفتند  و  پرچم  آن  را  بر  دوش‌کشیدند،  و  در  پرتو  اسلام  بالیدند  و  بزرگ  گردیدند  و  شایسته  و  بایسته  شدند.  به  هر  حال  با  خود  دانه‌های  خوب  و  ارزشمندی  برای  رشد  و  نمو  وکمال  برداشتند.

اینجا  جای  شرح  و  بسط  توصیف  آمادگی  جزیرة‌العرب  برای  حمل  رسالت  جدید،  و  حفظ  و  حمایت  رشد  و  نمو  رسالت  جدید،  و  توان  حفاظت  و  صیانت  خود  وکسان  پیرامونش  نیست‌،  شرح  و  بسط  چیزهائی‌که  بیانگر  برخی  از  اسباب  و  علل‌گزینش  آنجا  به  عنوان  گهواره  عقیده  جدید  است‌،  عقیده  جدیدی‌که  برای  جملگی  انسانها  آمده  است‌،  اسباب  و  عللی  که  می‌رسانند  چرا  مخصوصاً  این  خانه  برگزیده  شده  است  تا  پرچمدار  این  رسالت  (ص)  از  اهالی  آنجا  باشد.  اگر  شرح  و  بسط  لازم  را  بدهیم  به  طول  می‌انجامد.  همچون  شرح  و  بسطی‌کتاب  جداگانه  ویژه‌ای  را  می‏طلبد.  برای  ما  این  اشاره‌گذرا  به  حکمت  نهان  یزدان  بس  است‌،  حکمتی‌که  تدبر  و  تفکر  برخی  از  اطراف  و  نواحی  آن  را  بیان  می‌دارد  هر  زمان‌که  تجربه‌های  بشری  فراخی‌گیرد  و  قوانین  و  سنن  حیات  را  درک  و  فهم‌کند.

بدین  خاطر  این  قرآن  به  زبان  عربی  آمده  است  تا  مکه  و  پیرامون  آنجا  را  بیم  دهد.  هنگامی‌که  جزیرة‌العرب  از  جاهلیت  بیرون  آمد  و  به  اسلام  تن  درداد،  و  سراسر  آنجا  دربست  متعلق  به  اسلام‌گردید،  جزیرةالعرب  پرچم  اسلام  را  برداشت  و  آن  را  به  شرق  و  غرب  برد،  و  رسالت  جدید  و  نظام  انسانی  استوار  بر  پایه  آن  را  به  جملگی  انسانها  تقدیم‌کرد،  همان‌گونه‌که  سرشت  جهانی  این  رسالت  بود.  کسانی‌که  پرچم  این  آئین  را  برداشته  بودند  شایسته‌ترین  آفریدگان  یزدان  برای  برداشتن  این  پرچم  و  با  خود  بردن  آن  بودند.  چنین  شایستگانی  این  پرچم  را  از  شایسته‌ترین  مکان  روی  زمین  برای  ییدایش  و  بالندگی  این  رسالت‌،  بر  دوش‌گذاشتند  و  با  خود  بردند.

تـصادفی  نیست‌که  پیغمبر (ص)  زندگی  می‌کند  و  زنده  می‌ماند  تا  جزیره‌العرب  دربست  از  آن  اسلام  می‌گردد،  و  این‌گهواره  عقیده‌که  آگاهانه  برای  این  عقیده  برگزیده  شده  است  خالصانه  متعلق  به  اسلام  می‌شود.  از  دیگر  سو  آگاهانه  زبان  عربی  برای  همچون  عقیده‌ای  انتخاب  گردیده  است‌،  زبانی  که  شایان  رساندن  پیام  اسلام  به  اقطار  و  اکناف  سراسرکره  زمین  است‌.  زبان  عربی  به  پختگی‌کامل  خود  رسیده  بود،  و  سزاوار  حمل  این  دعوت  و  بردن  آن  به  اقطار  و  اکناف‌کره  زمین‌گردیده  بود.  اگر  زبان  عربی  زبان  مرده‌ای  می‏بود  یا  هستی  ناتمام  و  سرشت  ناقصی  می‌داشت‌،  اولاً  سزاوار  حمل  این  رسالت  نمی‏بود،  و  ثانیاً  سزاوار  حمل  این  رسالت  به  خارج  از  جزیرة‌العرب  نمی‌شد  .  .  .  زبان  عربی  بسان  گویندگان  آن‌،  و  بسان  محیط  آن‌،  شایسته‌ترین  زبان  برای  این  رخداد  بزرگ  جهانی  بود.

بدین  منوال  زنجیره  درازی  از  هماهنگیها  و  همآوائیهای  برگزیده  برای  این  رسالت  پدیدار  مـی‌آید  و  دست  به  دست  یکدیگر  می‌دهد.  اگر  پژوهشگر  بنگرد  و  روی  به  اندیشیدن  در  باره  حکمت  خدا  و  انتخاب  او  و  مصداق  فرموده  او آورد:

(الله أعلم حیث یجعل رسالته)

خداوند  بهتر  می‌داند  که  (‌چه  کسـی  را  بـرای  پیامبری  انتخاب  و)  رسالت  خویش  را  به  چه  کسـی  حواله  می‌دارد.     (‌انعام/‌124) 

( لتنذر أم القرى ومن حولها , وتنذر یوم الجمع لا ریب فیه , فریق فی الجنة وفریق فی السعیر)

 تا  اهل  مکه  و  دور  و  بر  آن  را  (‌از  خشم  خدا  و  عذاب  دوزخ‌)  بترسانی  و  (‌همه  مردمان  را)  از  روز  گردهمائی  (‌قیامت‌)  که  شک  و  تردیدی  در  وفوع  آن  نیست  بیم  دهی‌.  (‌در  آن  روز،  مردمان  دو  گروه  بیش  نیستند)  گروهی  در  بهشت  بسر  می‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  دوزخ‌.

بیم  دادن  بزرگتر  و  سخت‌تر  و  دارای  تکرار  بیشتر  در  قرآن‌،  بیم  دادن  از  روز  همایش  همگان  در  قیامت  است‌،  آن  روزی‌که  خداوند  همة  مردمانی  راگرد  می‌آوردکه  در  روزگاران  دور  و  دراز  و  در  مکانهای‌گوناگون  و  جوراجور  بوده‌اند  و  پراکنده  گردیده‌اند،  تا  دیگر  باره  از  نو  ایشان  را  تقسیم‌بندی  کند:

(فریق فی الجنة وفریق فی السعیر) .

گروهی  در  بهشت  بسر  مـی‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  د‌وزخ‌.

این  هم  برحسب  عملی  است‌که  ایشان  در  سرای  کار  و  در  مدت  زمان  زندگی  خود  در  دنیا  کرده‌اند.

(وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ)‌.    

اگر  خدا  می‌خواست‌،  همه  مردمان  را  یک  دین  و  یک  آئین  می‌کرد  (‌و  به  جملگی  ایشان  یک  نوع  طرز  تفکر  می‌داد  و  به  یک  راه  رهبری  می‌نمود)  امّا  خدا  (‌به  انسانها  آزادی  داده  است  تا  در  پرتو  آن  راه  یزدان  یا  راه  شیطان  را  برگزینند،  و  براثر  این  انتخاب  به  بهشت  یا  به  دوزخ  روند  .  .  .  او)‌هرکه  را  بخواهد  غرق  رحمت  خود  می‌کند  (‌که  مومنانند،  و  هرکه  را  بخواهد  وارد  عذاب  خود  می‏‎گرداند  که  کافرانند)  و  کافران  (‌در  قیامت‌)  نه  دوستی  دارند  و  نه  یاوری‌.

اگر  خدا  می‌خواست  انسانها  را  بر  سرشت  دیگری  می‌آفرید  و  رفتار  و  روند  ایشان  را  متحد  می‌ساخت‌.  در  نتیجه  فرجام  و  سرنوشت  آنان  یکسان  می‌گردید.  یا  همگان  به  بهشت  می‌رفتند،  و  یا  جمـلگی  به  آتش  دوزخ  درمی‌افتادند.  ولی  یزدان  سبحان  انسانها  را  برای  انجام  وظیفه‌ای  آفریده  است‌.  انسـانها  را  برای  جانشینی  و  خلافت  در  این  زمین  درست‌کرده  است  و  هستی  بخشیده  است‌.  از  جمله  مقتضیات  این  جانشینی  و  خلافت‌،  بدانگونه  که  خدا  خواسته  است‌،  این  است  که  انسانها  دارای  استعدادها  و  آمادگیهای  خاص  جنس  خود  باشند،  استعدادها  و  آمادگیهائی‌که  ایشان  را  از  فرشتگان  و  از  شیاطین  و  از  آفریده‌های  دیگر  خدا  جدا  می‌سازد،  و  سرشت  جداگانه  منحصر  به  فردی  و  دارای  مسیر  واحدی  بدیشان  عطاء  می‌کند.  استعدادها  و  آمادگیهائی  یزدان  به  مردمان  داده  است  که  دسته‌ای  با  آن  استعدادها  و  آمادگیها  پرواز  می‌کنند  و  با  همراهی  و  همگامی  با  آنها  به  سوی  هدایت  و  نور  و  عمل  صالح  بال  و  پر  می‌کشند،  وگروهی  به  سبب  آنها  و  باآنها  به  سوی‌گمراهی  و  تاری  و  عمل  بد  می‌روند  و  می‌دوند!  هر  دسته  و  گروهی  از  آنان  موافق  با  احتمالی  از  احتمالات  جایگزین  در  سرشت  هستی  این  آفریده  انسان  نام  راه  را  طی  می‌کند،  و  به  پایان  و  فرجام  مقرر  و  معین  برای  این  راه  طی  شده  می‌رسد:

(فریق فی الجنة وفریق فی السعیر) .

گروهی  در  بهشت  بسر  مـی‌برند  و  دسته‌ای  در  آتش  دوزخ‌.

همچنین‌:

(  یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ)‌.    

 (‌خدا  به  انسانها  آزادی  داده  است‌،  تا  در  پرتو  آن  راه  یزدان  یا  راه  شیطان  را  برگزینند،  و  بر  اثر  این  انتخـاب‌،  به  بهشت  یا  به  دوزخ  روند  .  .  .  او)  هرکه  را  بخواهد  غرق  رحمت  خود  می‌کند  (‌که  مومنانند،  و  هرکه  را  بخـواهد  وارد  عذاب  خود  می‏‎گرداند  که  کافرانند)  و  کافران  (‌در  قیامت‌)  نه  دوستی  دارند  و  نه  یاوری‌.

اولیاء  و  یاورانی  را  که‌کافران  و  مشـرکان  بجز  خدا  برمی‌گزیدند،  در  این  صورت  اصل  و  اساس  و  حقیقت  و  وجودی  نداشته‌اند.

آن‌گاه  روند  قر‌آنی  برمی‌گردد  و  به‌گونه  سوال  استنکاری‌می‌پرسد:  .

(أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء ؟  )  .

یا  انگار  جز  خدا  اولیاء  و  یاورانی  برگرفته‌اند؟‌.

تا  پس  از  این  پرسش  انکاری  مقرّر  فرمایدکه  تنها  خدا  وی  و  یاور  است  و  بس.  خدا  است‌که  قدرت  و  توانائیش  جلوه‌گر  و  پدیدار  می آید  در  زنده  گرداندن  مردگان‌.  زنده  گرداندن  مردگان  کاری  است  که  قدرت  و  توانائی  منحصر  به  فرد،  در  روشن‌ترین  و  برجسته‌ترین  نماد  خود،  هویدا  و  پیدا  و  آشکار  و  نمودار  می‌گردد:

 «  فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى »‌.

در  صورتی  که  ولی  و  یاور  خدا  است  و  بس‌،  و  او  است  که  مردگان  را  زنده  می‏‎گرداند.

آن‌گاه  جولانگاه  قدرت  را  تعمیم  می‌دهد  و  فراگیر  می‌کند  و  حقیقت  فرگیر  وهمه‌جاگستر  آن  را  در  همه  چیز  و  بر  همه  چیز  جسته  نشان  می‌دهد،  حقیقتی‌که  به  حدود  و  ثغور،  محدود  و  منحصر  نمی‌گردد:

(  وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)  .

او  بر  همه  چیز  توانا  است‌.

*

آن‌گاه  به  سوی  حقیقت  نخستین  برمی‏گردد  تا  بیان‌کند  و  روشن  نماید  جهتی  راکه  در  هرگونه  اختلافی  بدان  مراجعه  می‌شود  و  برگشت  انجام  می‌پذیرد.  چنین  جهتی  این  وحی  است‌،  وحی‌ای‌که  از  سوی  خدا  آمده  است  و  دربرگیرنده  فرمان  و  حکم  خدا  است‌،  تا  دیگر  برای  هوای  دگرگون  شونده  و  آرزوی  تغییر پذیر  تاثیری  در  زندگی  نماند  بعد  از  آن‌که  این  برنامه  راست  و  درست  و  پابرجا  و  استوار  الهی  شرف  نزول  پیدا  کرده  است  و  به انسانها  ارمغان  شده  است‌:

(وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ (10)‏ فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ (11) لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ) ٠

در  هر  چیزی  که  اختلاف  داشته  باشید،  داوری  آن  به  خدا  واگذ‌ار  می‏‎گردد  (‌و  کتاب  قرآن  قانون  دادگاه  یزدان  است  و  در  پرتو  آن  کشمکشها  باید  فیصله  پیدا  کند)‌.  چنین  داوری  خدا  است  که  پروردگار  من  است  و  من  بدو  پشت  می‌بندم‌،  (‌و  برای  قضاوت  در  منازعات‌،  و  رفع  اختلافات‌،  و  حل  مشکلات‌)  به  (‌کتاب‌)  او  مراجعه  می‌کنم‌.  اوآفریننده  آسمانها  و  زمین  است‌.  اوشما  را  به  صورت  مرد  و  زن‌،  و  چهارپایان  را  به  شکل  نر  و  ماده  درآورده  است  و  بدین  وسیله  برآفرییش  شما  (‌انسانها  و  تولید  و  تکثیر  نسل  حیوانها)  می‌افزاید.  هیچ چیزی  همانند  خدا  نیست  (‌و  نه  او  در  ذات  و  صفات  به  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  می‌ماند،  و  نه  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  در  ذات  و  صفات  بدو  می‌ماند)  و  او  شنوا  و  بینا  است  (‌و  پیوسته  بر  کارگاه  جهان  نظارت  می‌نماید،  و  از  جمله  زاد  و  ولد  انسانها  و  حیوانها  را  می‌پاید)‌.  کلیدهای  آسمانها  و  زمین  در  دست  او  است‌.  برای  هرکس  که  بخواهد  روزی  را  فراوان  و  یا  کم  می‏‎گرداند.  او  از  همه  چیز  کاملا  آگاه  است‌.

شیوه بیان  و  ذکر  این  حقائق‌،  و  ییاپی  آمدن  و  جمع  شدن  آنها  در  این  بند  به‌گونه  شگفتی  است‌.  به‌گونه‌ای  است  که  شایان  تدبر  و  تفکر  است‌.  چه  ارتباط  نهان  و  نمایان  میان  اجزاء  و  بخشهای  آن‌،  ارتباط  لطیف  و  دقیقی  است‌.  دستور  می‌رسد  هر  اختلافی‌که  میان  مردمان  درمی‌گیرد  باید  به  خدا  واگذارگردد  و  بدو  ارجاع  شود:

(  وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ  )  ٠

در  هر  چیزی  که  اختلاف  داشته  باشید،  داوری  آن  به  خدا  واگذار  می‏‎گردد  (‌و  کتاب  قرآن  قانون  دادگاه  یزدان  است  و  در  پرتو  آن  کشمکشها  باید  فیصله  پیدا  کند)‌.

  خدا  داوری  و  حکم  قاطعانه  خود  را  در  این  قرآن  نازل  کرده  است‌،  و  سخن  فیصله‌بخش  خویش  در  باره‌کار  و  بار  دنیا  و  آخرت  فرموده  است‌،  و  برای  مردمان  برنامه  زندگی  فردی  وگروهی  و  نظام  زندگانی  و  همزیستی  و  حکو‌متی  و  سیاستمداری  و  اخلاق  و  روش  و  منش  ایشان  را  انتخاب  و  اختیار  نموده  است‌.  همه  اینها  را  برایشان  به  تمام  وکمال  وکافی  و  وافی  بیان‌کرده  است  و  توضیح  داده  است‌.  خداوند  این  قرآن  را  قانون  شامل  و  فراگیر  زندگی  انسانها  نموده  است‌،  قانونی‌که  فراتر  و  فراخ‌تر  و  فرگیرتر  از  قوانین  داوری  و  فرمانروائی  است‌.  لذا  هرگاه  مردمان  درکاری  یا  رویکردی  اختلاف  ورزیدند  بایدکه  به  داوری  و  فرمان  یزدان  مراجعه‌کنند،  داوری  و  فرمانی  که  در  قرآن  پیام  ایزد  منان  به  پیغمبر(ص) حاضر  و  آماده  است‌.  خدای  سبحان  قرآن  را  نازل  فرموده  است  تا  زندگی  بر  پایه  و  بنیاد  آن  استوار  و  برقرارگردد.

به  دنبال  بیان  این  حقیقت‌،‌گفتار  پیغمبر  (ص)  را  می‌آورد،  گفتاری  که  بیانگر  تسلیم  همه  کار  و  بارش  به  خدا،  و  برگشت‌کامل  و  توبه  شامل  او  به  سوی  پروردگارش  است‌:   

«  ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ ».

چنین  داوری  خدا  است  که  پروردگار  من  است  و  من  بدو  پشت  می‌بندم‌،  (‌و  برای  قضاوت  در  منازعات‌،  و  رفع  اختلافات‌،  و  حل  مشکلات‌)  به  (‌کتاب‌)  او  مراجعه  می‌کنم‌. 

این  برگشت  و  مراجعه‌،  و  آن  توکل  و  پشت  بستن،  و  آن  اقرار  و  اعتراف  از  زبان  پیغمبر  خدا (ص) در  جایگاه  روانی  خود  و  مناسب  با  پیرو  بر  چنان  حقیقتی  می‌آید  ...  آهای‌»  این  پیغمبر  آفریدگار  و  نبی‌کردگار  است  که  گواهی  می‌دهد  یزدان  پروردگار  او  است‌،  و  او  تنها  بر  پروردگارش  تکیه  و  توکل  می‌کند،  و  او  تنها  به  سوی  پروردگارش  برمی‌گردد  و  مراجعت  می‌کند  نه  به  سوی  غیر  پروردگارش‌.  پس  مردمان  در  این  صورت  چگونه  به  سوی  غیر  خدا  مراجعه  می‌کنند  و  برای  رفع  و  رجوع  مشکلات  به  سوی  دیگران  می‌روند  وقتی‌که  درکاری  ازکارها  اختلاف  پیدا  می‌کنند  و  داوری  را  از  ایشان  می‌طلبند،  در  حالی‌که  پیغمبر  هدایت  یافته‌،  داوری  را  به  سوی  جز  او  نمی‌برد؟!  سزاوار  است  مردمان  داوری  را  به  سوی  سخن  فیصله‌بخش  یزدان  ببرند  و  برابر  آن  بیایند  و  بروند  و  رفتارکنند،  و  لحظه‌ای  در  اینجا  یا  در  آنجا  از  آن  روی  نگردانند.  آخر  چگونه  مردمان  در  کاری  ازکارهایشان  به  سوئی  جز  سوی  خدا  روی  می‌کنند  و  روی  می‌آورند،  در  حالی‌که  پیغمبر  هدایت  یافته  تنها  بر  خدا  تکیه  و  توکل  می‌فرماید،  و  فقط  بدو  مراجعت  می‌کند  و  به  سوی  او  برمی‏گردد،  هرچندکه  خدا  پروردگار  او  و  سرپرست  و  عهده‌دارکار  او  و  حافظ  او  و  راهنمای  او  به  هر  جا  و  به  هر  سوئی  است‌که  انتخاب  می‌کند  و  برمی‏گزیند؟

استقرار  این  حقیقت  در  دل  و  درون  مومن‌،  راه  را  برای  او  روشن  و  منور  می‌گرداند  و  نشانه‌ها  و  علائم‌راه  را  برایش  مشخص  و  معین  و  پیدا  و  هویدا  می‌نماید.  این  است‌که  نه  در  اینجا  و  نه  در  آنجا  از  راستای  راه  منصرف  و  منحرف  نمی‌گردد.  در  پیمودن  راهی  که  در  پیش‌گرفته  است  بدو  اطمینان  می‌دهد،  وگامهایش  را  در  قدمگاه‌های  خط  سیری‌که  دارد  قرص  و  محکم  می‌نماید.  این  است  که  مومن  نه‌گرفتار  شک  و  تردید  می‌شود  و  نه  درنگ  می‌ورزد  و  نه  سرگردان  و  ویلان  می‌گردد.  استقرار  این  حقیقت  در  دل  و  درون  مومن‌،  به  مومن  می‌فهماندکه  خدا  حافظ  و  نگاهدار  او  است‌،  و  گامهایش  را  در  این  رویکرد  و  جهت‌،  راست  و  استوار  می‌نماید.  پیغمبر  هدایت  یافته  همین  راه  را  به  سوی  خدا  طی  می‌کند  و  به  همین  راه  می‌رود.

استقرار  این  حقیقت  در  دل  و  درون  مومن‌،  آگاهی  او  را  در  باره  برنامه  و  راهش  بالا  می‌برد.  این  است‌که  او  برنامة  دیگری  یا  راهی  را  نمی‌یابدکه  درست  باشد  بدان  رو  نماید  و  آن  را  طی‌کند.  اصلاً  احساس  نمی‌کندکه  داوری  و  حکمی  جز  سخن  خدا  و  فرمان  او  وجود  دارد  تا  بدان  در  وقت  اختلاف  مراجعه  شود.  در  حالی‌که  می‏‎بیند  که  پیغمبر  هدایت  یافته  به  سوی  پروردگارش  برمی‌گردد  و  مراجعت  می‌کند،  پروردگاری‌که  این  برنامه  را  مقرر 

فرموده  است  و  این  فرمان  را  رانده  است  و  این‌گونه  داوری  نموده  است‌.

آن‌گاه  بار  دیگر  با  چیزی  پیرو  می‌زندکه  استقرار  و  تمکین  بیشتری  بدین  حقیقت  می‌بخشد:

 (فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ).

او  آفریننده  آسمانها  و  زمین  است‌.  او  شما  را  به  صورت  مرد  و  زن‌،  و  چهارپایان  را  به  شکل  نر  و  ماده  درآورده  است  و  بدین  وسیله  بر  آفرینش  شما  (‌انسانها  و  تولید  و  تکثیر  نسل  حیوانها)  می‌افزاید.  هیج  چیزی  همانند  خدا  نیست  (‌و  نه  او  در  ذات  و  صفات  به  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  می‌ماند،  و  نه  چیزی  از  چیزهای  آسمان  و  زمین  در  ذات  و  صفات  بدو  می‌ماند)  و  او  شنوا  و  بینا  است  (‌و  پیوسته  بر  کارگاه  جهان  نظارت  می‌نماید،  و  از  جمله  زاد  و  ولد  انسانها  و  حیوانها  را  می‌پاید)‌.

خدا  این  قرآن  را  نازل  کرده  است  تا  داوری  آن  فیصله‌بخش  در  هر  چیزی  باشد  که  مردمان  در  آن  اختلاف  پیدا  می‌کنند  .  .  .  خدا  است‌که‌:

(فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ)  ٠

او  آفریننده  آسمانها  و  زمین  است‌.

خدا  گرداننده  آسمانها  و  زمین  و  چرخاننده  امور  آنها  است‌.  قانونی‌که  بر  آسمان  و  زمین  فرمان  می‌رانـد،  داوری  فیصله‌بخش  او  است‌که  در  باره  هر  چیز  آسمان  و  زمین  است‌.  امور  و  شوون  زندگی  و  بندگان  جز  بخشی  ازکار  و  بار  آسمانها  و  زمین  نیست‌.  داوری  خدا  راجع  به  امور  و  شوون  آسمانها  و  زمین‌،  داوری‌ای  است  که  میان  زندگی  مردمان  و  زندگی  این  جهان  عریض  و  طویل  هماهنگی  برقرار  می‌سازد،  تا  در  امن  و  امان  با  جهانی  زندگی‌کنند  که  ایشان  را  فرگرفته  است‌،  همان  جهانی‌که  خدا  بدون  هرگونه  انبازی  در  باره  امور  و  شوون  آن  داوری  می‌کند  و  فرمان  می‌راند.  خداوندی  که  باید  به  فرمانش‌گردن  نهند  و  به  داوریش  برگردند  در  هر  چیزی‌که  در  آن  اختلاف  پیدا  بکنند،  آفریننده  مردمان  است‌،  آفریننده‌ای  که  اندامهای  ایشان  را  هماهنگ  کرده  است  و  سر  و  سامان  بخشیده  است  و  آنها  را  به  یکدیگر  پیوند  داده  است‌:

«جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً »‌.

او  شما  را  به  صورت  مرد  و  زن  آفریده  است‌.

خدا  زندگی  شما  را  از  پایه  و  اساس‌،  نظم  و  نظام  بخشیده  است‌.  خدا  داناتر  و  آگاه‌تر  از  چیزی  است  که  برای  زندگی  خوب  است‌،  و  از  چیزی‌که  زندگی  بدان  خوب  می‌گردد  و  راست  و  درست  می‌شود.  خدا  است‌که  زندگی  شما  را  به  جریان  انداخته  است  مطابق  قاعده  آفرینشی‌که  آن  را  برای  جملگی  زندگان  برگزیده  است‌: 

«  وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً »  ٠

و  چهارپایان  رابه  شکل  نر  و  ماده  آفریده  است‌.

وحدتی  در  هستی  بخشیدن  و  پدید  آوردن  است‌که  دال  بر  یگانگی  روش  و  منش  و  اراده  و  مشیت‌،  وگواه  بر  تدبیر  و  تقدیر  منظور  و  مقصود  آن  است  .  .  .  خدا  است  که  شما  را  و  چهارپایان  را  به‌گونه‌ای  آفریده  است‌که  تولید  نسل  و  تکثیر  مثل  و  تداوم  وجودی  دارید  برابر  برنامه  و  شیوه‌ای‌که  برایتان  قرار  داده  شده  است  و  پدیدارگردیده  است‌.  خدا  منحصر  به  فرد  است‌.  هیچ  کدام  از  آفریده‌های  خدا  منحصر  به  فرد  نیست‌.  چیزی  از  آفریدگان  درگستره  جهان  همگون  یزدان  سبحان  نمی‌باشد:

(لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ )‌.

هیح  چیزی  همانند  او  نیست‌.

فطرت  انسان  گواه  بر  این  مساله  است‌،  و  آشکارا  آن  را  فریاد  می‌دارد.  آفریننده  اشیاء  چیزی  از  این  اشیاء  همسان  او  نیست‌،  اشیائی  که  همه  و  همه  آفریده‌های  او  هستند  .  .  .  بدین  خاطر  همگان  هنگامی‌که  درکاری  با  یکدیگر  اختلاف  پیدا  می‌کنند  باید  به  فرمان  و  داوری  خدا  برگردند  وگردن  نهند،  و  نباید  به  فرمان  و  داوری  کسی  جز  او  مراجعه‌کنند  وگوش  بدهند.  چراکه  کسی  همگون  و  همتای  او  نیست  تا  بتوان  هنگام  اختلاف  مرجع  دیگری  یافت  و  به  سویش  شتافت‌.

هرچند  که  یزدان  سبحان‌:

«  لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ »  ٠

هیح  چیزی  همانند  او  نیست‌.

با  وجود  این  اختلاف‌کامل‌،  پیوند  میان  او  و  میان  آنچه  آفریده  است  بریده  و  منقطع  نیست‌.  او  می‌شنود  و  می‌بیند:

(  وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ).

او  شنوا  و  بینا  است  (‌و  پیوسته  بر  کارگاه  جهان  نظارت  می‌نماید)‌.

خدا  همچون  شنوا  و  بینا  فرمان  می‌دهد  و  داوری  می‌نماید.  گذشته  از  این‌،  وقتی  که  فرمان  می‌دهد  و  داوری  مـی‌نماید  در  باره  چیزی‌که  مردمان  در  آن  اختلاف  پیدا  می‌کنند،  فرمان  و  داوری  او  یگانه  فرمان  و  داوری  فیصله‌بخش  است‌.  این  امر  بر  بنیاد  این  حقیقت  استوار  و  پایدار  است‌که  همه ‌کلیدهای  آسمانها  و  زمین  در  دست  او  قرار  دارد  از  آن  زمان‌که  آنها  را  نخستین‌بار  از  نیستی  به  هستی  آورده  است  و  خلعت  وجود  بخشیده  است  و  برای  آنها  قانونی  را  وضع  فرموده  است‌که  آنها  را  می‌گرداند  و  می‌چرخاند  و  اداره  می‌کند:

(  لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ)  .

کلیدهای  آسمانها  و  زمین  در  دست  او  است‌.

مردمان  نیز  برخی  از  چیزهائی  هستندکه  در  آسمانها  و  زمین  موجودند.  پس ‌کلیدهای  ایشان  بدو  واگذار  است  و  قاضی  و  فرمانده  آنان  او  است  و  بس.

گذشته  از  این  هم‌،  خدا  است  که  عـهده‌دار  کار  و  بار  روزی  مردمان  است  چه  درکاستن  و  چه  در  افزودن‌.  این  هم  بخشی  از  عهده‌داری‌کلیدهای  آسمانها  و  زمین  است‌:

(یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ  )  .

برای  هرکس  که  بخواهد  روزی  را  فـراوان  و  یا  کم  می‏‎گرداند.

خدا  روزی‌رسان  ایشان  و  محافظ  و  عهده‌دار  امور  آنان  و  خوراک‌دهنده  و  آب‌دهنده  همگان  است‌.  پس  در  این  صورت  در  باره  چیزی‌که  در  آن  اختلاف  پیدا  می‌کنند  بجز  او  به  چه  کسی  مراجعه  می‌کنند  تا  در  میانشان  داوری  کند؟  مردمان  باید  به  روزی‌رسان  و  محافظ  جهان  و  ضامن  ارزاق  همگان  و  اداره‌کننده  کیهان  رو  کنند،  آن  خدائی‌که  با  علم  و  حکمت  و  تدبیر  و  تقدیر  خود  همه  چیز  را  می‌پاید  و  رو  به  راه  می‌نماید:

(إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)  .

او  از  همه  چیز  کاملاً  آگاه  است‌.

آن  کس  که  از  هر  چیزکاملاً  آگاه  است  او  باید  فرمان  براند  و  داوری  نماید.  و  او  است‌که  فرمانش  دادگرانه  و  داوریش  عادلانه  است‌،  فرمان  دادگرانه  و  داوری  عادلانه‌ای  که  فیصله‌بخش  اختلافات  مردمان  است‌.  بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  معانی  و  مفاهیم  با  این  دقت  ظریف  و  لطیف  و  شـگفت  و  شگرف‌،  ذکر  می‌گردد  و  همآوا  می‌شود،  تا  بر  تارهای  دلهای  انسانها  نغمه‌ای  بعد  از  نغمه‌ای  را  سازکند  و  بنوازد،  بدان  اندازه  که  آهنگ  کمال  می‏‎یابد  و  نوای  هماهنگ  ژرفی  طنین‌انداز  می‌شود.

*

سپس  به  حقیقت  نخستین  برمی‌گردد:

(شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ .وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ .فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ . وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ)  .   

خداوند  آئـینی  را  برای  شما  (‌مومنان‌)  بیان  داشته  و  روشن  نموده  است  که  آن  را  به  نوح  توصیه  کرده  است  وما  آن  را  به  تو  وحی  و  به  ابراهیم  وموسی  و  عیسی  سفارش  نموده‌ایم  (‌به  همه  آنان  سفارش  کرده‌ایم  که  اصول‌)  دین  را  پابرجا  دارید  و  در  آن  تفرقه  نکنید  و  اختلاف  نورزید.  این  چیزی  که  شما  مشرکان  را  بدان  می‌خوانید  (‌که  پابرجا  داشتن  اصول  و  ارکان  دین  است‌)  بر  مشرکان  سخت  گران  می‌آید.  خـداوند  هرکه  را  بخواهد  برای  این  دین  برمی‏گزیند  و  هرکه  (‌از  دشمنانگی  با  دین  دست  بکشد  و)  به  سوی  آن  برگردد،  بدان  رهنمودش  می‏‎گرداند.  (‌پیروان  پیغمبران  پیشین‌،  در  باره  دین‌)  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نشده‌اند  (‌و  راه  اختلاف  در  پیش  نگرفته‌اند)  مگر  بعد  از  علم  وآگاهی  (‌از  برنامه  و  اصول  و  ارکان  دین  و  پی  بردن  به  حقانیت  آئین‌)‌.  و  این  تفرقه‌جوئی  تنها  به  خاطر  ستمگری  و  کجروی  در  میان  خودشان  بوده  است‌.  اگر  فرمانی  از  سوی  پروردگارت  صادر  نشده  بود  که  آنان  تا  سرآمد  معینی  (‌که  قیامت  است‌،  زنده  و  آزاد)  باشند،  میانشان  (‌با  مجازات  و  نابودی‌)  داوری  می‌گردید.  آنانی  که  (‌در  روزگار  تو  اهل  کتاب  بشمارند  و)  کتابهای  آسمانی  بعد  از  گذشتگان  به  دستشان  رسیده  است‌،  در  باره  آن  دچار  شک  و  گمان  توام  با  بدبینی  و  سوء  ظن  شده‌اند.  (‌و  الا  اگر  به  کتابهای  خود  ایمان  کامل  داشتند  ـ  می‌بردند  که  تو  حقیقتاً  فرستاده  خدائـی‌)‌.  تو  نیز  مردمان  را  به  سوی  آن  (‌آئین  واحد  الهی  دعوت  کن  که  اسلام  است‌)  و  آن  گونه  که  به  تو  فـرمان  داده  شده  است  (‌بر  دعوت  مردمان  بـه  دین  یزدان  ماندگار  باش  و  در  این  راه‌)  ایستادگی  کن  و  از  خواستها  و  هوسهای  ایشان  پیروی  مکن‌،  و  بگو:  من  به  هر  کتابی  که  از  سوی  خدا  نازل  شده  باشد  ایمان  دارم‌،  و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  در  میان  شما  دادگری  کنم‌.  خدا  پروردگار  ما  و  پروردگار  شما  است‌.  اعمال  ما  از  آن  ما  است  (‌نه  از  آن  شما)  و  اعمال  شما  از  آن  شما  است  (‌نه  از  آن  ما،  و  هر  کسی  در  مقابل  کارهایش  مسوول  است‌)‌.  میان  ما  و  شما  خصومت  و  مجادله‌ای  نیست  (‌چرا  که  حق  را  بیان  و  آشکار  کردم  و  از  این  به  بعد  نیازی  به  جدال  و  استدلال  نمی‌باشد)‌.  خداوند  (‌سرانجـام  در  قیامت  در  یکجا)  ما  را  جمع  خواهد  کرد،  و  بازگشت  (‌همه  در  آن  روز،  برای  داوری  و  حساب  و  کتاب‌)  به  سوی  او  است  (‌و  هر  کسی  آن  درود  عاقبت  کار  که  کشت‌)‌.  کسانی  که  در  باره  (‌دین‌)  خدا  به  مخاصمه  و  مجادله  می‌پردازند  و  (‌علیه  آن‌)  دلیل  و  برهان  (‌بی‌اساس  و  پوسیده‌)  ذکر  می‌کنند،  آن  هم  زمانی  که  (‌به  سبب  وضوح  و  روشنی‌،  از  سوی  مردم‌)  پذیرفته  شده  است‌،  خصومت  آنان  بیهوده  و  دلائل  و  براهین  ایشان  در  پیشگاه  پروردگارشان  باطل  و  ناپذیرفتنی  است‌،  و  خشم  شدید  (‌خدا  در  قیامت‌)  گریبانگیرشان  می‏‎گردد  و  عذاب  سختی  خواهند  داشت‌. 

در  سرآغاز  سوره  آمده  است‌:

(کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)  .

خدای‌نیرومند  وفرزانه‌،  به  تو و به  کسانی  که  پیش  ازتو  (‌پیغمبر)  بوده‌اند  این  چنین  (‌معانی  و  مقاصدی  که  در  این  سوره  است‌)  وحی  می‌کند.  (‌سرچشمه  وحی  همه  جا  و  همه  وقت  یکی  است  که  پروردگار  جهان  است‌،  و  محتوای  وحی  نیز  در  اصول  و  کلیات  برای  جملگی  پیغمبران  یکی  است‌)‌.    (‌شو‌ری‌/٣) 

این  هم  اشاره  مجمل  و  مختصری  به  یگانگی  سرچشمه‌،  و  یگانگی  برنامه،  و  یگانگی  رویکرد  است‌.  اکنون  نیز  این  اشاره  را  شرح  و  بسط  می‌دهد،  و  بیان  مـی‌دارد  چیزی‌که  یزدان  برای  مسلمانان  قانون  و  شریعت  فرموده  است‌،  به  طور  عام  همان  چیزی  است‌که  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  را  بدان  سفارش  نموده  است‌.  این  چیز  هم  این  است‌که  آئین  یگانه  خدا  را  پابرجاکنند  و  آن  را  پاس  بدارند،  و  در  آن  تفرقه  و  اختلاف  نورزند.  بر  این  اشاره  مجمل  و  مختصر،  نتائج  و  پیامدهای  آن  را  مترتب  مـی‌دارد،  که  عبارت  است  از  وجوب  ثبات  و  لزوم  استقامت  بر  راستای  برنامه  راست  و  درست  الهی‌،  بدون  توجه  به  هواها  و  هوسهای  کسانی‌که  راه  اختلاف  در  پیش  می‌گیرند  و  خریداران  بازار  بی‌رونق  تفرقه  هستند.  دیگر  این‌که  این  آئین  روشن  و  راست  و  درست‌،  چیره  می‌شود  و  پیروز  می‌گردد،  و  دلیل  و  برهان‌کسانی  قلم  بطلان  می‌خوردکه  در  باره  خدا  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند.  منکر‌ان  خدا  را  باید  از  خشم  و  عذاب  شدید  و  سخت  خدا  بیم  داد  و  به  هراس  انداخت‌.

در  این  بند  نیز  بسان  بند  پیشین  آن‌،  به‌گونه  چشمگیری  پیوست  و  هماهنگی  جلوه‌گر  و  نمایان  است‌:

(شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ )  .

خداوند  آئینی  را  برای  شما  (‌مومنان‌)  بیان  داشته  و  روشن  نموده  است  که  آن  را  به  نوح  توصیه  کرده  است  و  ما  آن  را  به  تو  وحی  و  به  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  سفارش  نموده‌ایم  (‌به  همة  آنان  سفارش  کرده‌ایم  که  اصول‌)  دین  را  پابرجا  دارید  و  در  آن  تفرقه  نکنید  و  اختلاف  نورزید.

بدین  وسیله  حقیقتی  را  بیان  و  مقرر  می‌داردکه  ما  در  سرآغاز  سوره  به  طور  مشروح  بدان  پرداختیم‌،  و  آن  حقیقت  اصل  واحد،  و  پیدایش  و  نشانی  است‌که  ریشه  در  ژرفاهای  زمان  دارد.  بدین  حقیقت‌،  پرتوی  می‌افکند  که  این  پرتو  در  حس  و  شعور  مومن  تاثیر  ظریف  و  لطیفی  دارد.  مومن  به  گذشتگان  و  پیشینیان  خود  می‌نگردکه  دارند  راه  دور  و  درازی  را  می‌پیمایند  و  سپری  می‌نمایند.  ناگهان  متوجه  می‌گردد  که  کاروانیان  پیاپی  همدیگر  این  راه  دور  و  دراز،  این  بزرگوارانند:  نوح‌،  ابراهیم،  موسی‌،  عیسی‌،  و  محمّد  -  صلوات  الله  و  سلامه  علیهم ‌اجمعین  .  .  .  متوجه  می‌شودکه  خودش  نیز  دنباله‌رو  این‌کاروان  بزرگ  و  سترگ  است‌،  و  در  خط  سیر  این  چنین  بزرگوارانی  حرکت  می‌کند  و  راه  ایشان  را  می‌سپرد»  این  است  با  خوشی  و  شادی  این  راه  را  طی  می‌کند  و  سر  از  پا  نمی‌شناسد،  هرچندکه  در  این  راه  خارها  و  رنجها  ببیند،  و  از  نعمتهای  بیشماری  بی‌بهره  و  محروم  شود.  آخر  او  با  رفیقان  و  راهروان  این  کاروان  بزرگوار  حرکت  می‌کند،  بزرگوار  در  پیشگاه  خدای  دادار)  کاروانی  که  از  بامداد  تاریخ  حرکت  کرده  است‌،  و  در  پیشگاه  یزدان  و  همة  جهان  عزیز  وگرامی  است!  گذشته  از  اینها،  بیان  صلح  و  صفای  ژرفی  است‌که  میان  معتقدان  به  آئین  یگانه  یزدان  برقرار  است‌،  آن  کسانی  دارای  شریعت  ثابت  و  راه  واحد  می‏‎باشند،  و  اختلاف  و  دشمنان  در  میانشان  نیست‌،  و  خویشاوندی  محکم  و  متینی  را  در  میان  خویشتن  احساس  می‌کنند،  خویشاوند  محکم  و  متینی‌که  ایشان  را  به  همکاری  و  همیاری  و  تفهیم  و  تفاهم  فرامی‌خواند،  و  آنان  را  ندا  درمی‌دهد  که  حال  را  باگذشته،  وگذشته  را  با  حال‌،  پیوند  دهند،  و  همه  با  هم  راه  را  بسپرند  و  طی  طریق‌کنند.

وقتی  که  آئینی  که  خدا  برای  مسلمانان  و  باورمندان  به  محمّد  (ص)  پدید  آورده  است  همان  آئینی  است‌که  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  را  بدان  سفارش  فرموده  است‌،  پس  پیروان  موسی  و  پیروان  عیسی  بر  سر  چه  چـیز  با  یکدیگر  می‌جنگند؟  بر  سر  چه  چیز  پیروان  مذهبهای  گوناگون  مسیحی  با  یکدیگر  می‌رزمند؟  پیروان  موسی  و  عیسی  بر  سر  چه  چیز  با  پیروان  محمّد  به  جنگ  و  جدال  بـرمی‌خیزند؟  مشرکانی  که  گمان  می‏‎برند  پیروان  آئین  ابراهیم  هستند  بر  سر  چه  چیز  با  مسلمانان  می‌جنگد؟  چرا  همگی  با  یکدیگر  متحد  نمی‌شوند  و  زیر  پرچم  یگانه‌ای  نمی‌ایستند  که  واپسین  پیغمبرشان  آن  را  برداشته  است  و  با  خود  حمل‌کرده  است‌؟  توصیه  و  سفارش  یگانه‌ای‌که  برای  همگان  است  و  شرف  صدور  از  جانب  خداوند  غفور  پیداکرده  است‌،  این  است‌.

«أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ »‌.

دین  را  پابرجا  دارید  و  در  آن  تفرقه  نکنید  و  اختلاف  نورزید.

بایدکه  دین  را  پابرجا  دارند،  و  به  تکالیف  و  وظائف  آن  برخیزند،  و  از  آن  منحرف  نشوند  وکج  نروند،  و  در  یک  صف  زیر  پرچمش  بایستند،  آن  پرچمی‌که  یگانه  پرچم  است‌،  و  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  -‌صلوات  الله  علیهم  -  آن  پرچم  یگانه  را  پیاپی  برافراشته‌انـد  و  بر  دوش  کشیده‌اند،  تا  بدانجاکه  این  پرچم  یگانه  به  دست  محمّد  (ص)  در  روزگار  واپسین  رسیده  است‌.

ولیکن  مشرکان  مکه  و  پیرامون  آنجاکه  گمان  می‌بردند  بر  آئین  ابراهیم  هستند  با  دعوت  قدیم  جدید،  موضعگیری  دیگری  داشتند:   .

(کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ )

این  چیزی  که  شما  مشرکان  را  بدان  مـی‌خوانید  (‌که  پابرجا  داشتن  اصول  و  ارکان  دین  است‌)  بر  مشرکان  سخت  گران  می‌آید.

بر  مشرکان  سخت  گران  می‌آیدکه  از  میان  ایشان  وحی  بر  محمّد  (ص)  نازل‌گردد.  آنان  می‌خواستند  که  وحی  نازل  شود:

(على رجل من القریتین عظیم)

بر  مرد  بزرگواری  از  یکی  از  دو  شهر  (‌مکه  و  طائف‌)‌.  (‌زخر‌ف‌/  ١  ٣) 

یعنی  بر  مرد  صاحب  سلطه  و  قدرت  از  میان  بزرگانشان  نازل  می‌شد.  صفات  شخصی  محمّد  (ص)‌که  به  اعتراف  خودشان  صادق  و  امین  بود،  و  حسب  و  نسب  او  که  از  خاندان  متوسط  قریش  بود،  همه  اینها  از  دیدگاه  ایشان  سزاوار  این  نبود  که  محمّد  (ص)  سرور  و  آقای  صاحب  قدرت  و  شوکت  قبیله‌ای‌گردد!

بر  آنان  سخت‌گران  می‌آمدکه  سلطه  و  قدرت  دینی  ایشان  به  پایان  آید  با  به  پایان  آمدن  روزگار  بت‌پرستی  و  افسانه‌هائی‌که  همچون  سلطه  و  قدرتی  بر  آنها  استوار  و  پایدار  بود،  و  مصالح  اقتصادی  و  شخصی  ایشان  در  گرو  آنها  بود.  این  بود  با  چنگ  و  دندان  به  شرک  چسبیدند،  و  برایشان  سخت‌گران  آمدکه  یگانه‌پرستی  و  توحید  خالص  و  واضحی  را  بپذیرندکه  پیغمبر  (ص)  آنان  را  به  سوی  آن  فرامی‌خواند.

برای  ایشان  سخت  گران  می‌آمد  که  گفته  شود:  پدرانشان  که  بر  شرک  مرده‌اند  برگمراهی  و  بر  جاهلیت  مرده‌اند.  این  بودکه  به  حماقت  و  نادانی  چنگ  زدند،  و  عزت  بزهکارانه  و  غرورگناه  ایشان  را  فراگرفت‌،  وکبریا  و  نخوت  دروغین  آنان  را  به  انجام  گناه  بیشترکشاند.  این  را  برگزیدندکه  خویشتن  را  به  دوزخ  اندازند،  و  به  پدرانشان  انگ  و  ننگ  گمراه  مردن  زده  نشود.

قرآن  بر  این  موضعگریشان  پیرو  می‌زند،  بدین‌گونه‌که  خدا  است‌که  برمی‌گزیند  و  انتخاب  می‌کند  هرکه  راکه  بخواهد،  و  خدا  است‌که  رهنمود  و  رهنمون  می‌کندکسی  راکه  ازگریزندگان  و  رمندگان  بخواهد  و  رغبت  نماید  خود  را  درکنف  حمایت  او  دارد،  و  به  سوی  سایه‌اش  رود  و  خواهان  لطف  و  مرحمتش  شود:

(اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ).

 خداوند  هرکه  را  بخواهد  برای  این  دین  برمی‏گزیند  و  هرکه  (‌از  دشمنانگی  با  دین  دست  بکشد  و)  به  سوی  آن  برگردد،  بدان  رهنمودش  می‏‎گرداند.

آن‌گاه  برمی‏گردد  به  سوی  موقعیتی‌که  پیروان  پیغمبران  داشتند،  پیغمبرانی  که  آئین  یگانه‌ای  برای  اقوام  خود  آوردند،  ولی  پیروانشان  گروه  گروه  و  دسته  دسته  گردیدند:

« وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ »‌.

(‌پیروان  پیغمبران  پیشین‌،  در  باره  دین‌)  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نشده‌اند  (‌و  راه  اختلاف  درپیش  نگرفته‌اند)  مگر  بعد  از  علم  و  آگاهی  (‌از  برنامه  و  اصول  و  ارکان  دین  و  پی  بردن  به  حقانیت  آئین‌)  و  این  تفرقه‌جوئی  تنها  به  خاطر  ستمگری  و  کجروی  در  میان  خودشان  بوده  است‌.  اگر  فرمانی  از  سوی  پروردگارت  صادر  نشده  بود  که  آنان  تا  سرآمد  معینی  (‌که  قیامت  است‌،  زنده  و  آزاد)  باشند،  میانشان  (‌با  مجازات  و  نابودی‌)  داوری  می‌گردید.  آنانی  که  (‌در  روزگار  تو  اهل  کتاب  بشمارند  و)  کتابهای  آسمانی  بعد  از  گذشتگان  به  دستشان  رسیده  است‌،  در  باره  آن  دچار  شک  و  گمان  توام  با  بدبینی  و  سوء  ظن  شده‌اند.  (‌و  الا  اگر  به  کتابهای  خود  ایمان  کامل  داشتند  پی  می‌بردند  که  تو  حقیقتا  فرستاده  خدائی‌»‌.

آنان  از  روی  نادانی  تفرقه  پیدا  نکرده‌اند  و  پراکنده  نشده‌اند.  ایشان  تفرقه  پیدا  نکرده‌اند  و  پراکنده  نشده‌اند  بدان  جهت  که  آنان  اصل  یگانه‌ای  را  نشناخته‌اند  که  ایشان  را  به  یکدیگر  پیوند  و  ارتباط  می‌دهد،  و  میان  پیغمبرانشان  و  معتقداتشان  پیوند  و  ارتباط  برقرار  می‌سازد.  بلکه  آنان  تفرقه  پیدا  کرده‌اند  و  پراکنده  گردیده‌اند  پس  از  آن‌که  دانش  و  آگاهی  بدیشان  رسیده  است‌.  این  تفرقه‌جوئی  تنها  به  خاطر  ستمگری  وکجروی  در  میان  خودشان  بوده  است‌،  و  از  ستمگری  در  حق  حقیقت  و  همچنین  در  حق  خویشتن  برخاسته  است  و  نشات  گرفته  است‌.  تفرقه  پیدا  کرده‌اند  و  اختلاف  ورزیده‌اند  تحت  تاثیر  هواها  و  هوسهای  ستمگرانه  و  کجروانه  و  سرکشانه‌ای  که  داشته‌اند.  تفرقه  پیدا  کرده‌اند  و  پراکنده‌گردیده‌اند  بدون  استناد  به  سبب  و  علتی‌که  از  عقیده  صحیح  و  برنامه  درست  برخاسته  باشد.  اگر  آنان  مخلص  عقیده  خودشان  میبودند،  و  از  برنامه  خودشان  پیروی  می‌کردند،  تفرقه  پیدا  نمی‌نمودند  و  پراکنده  نمی‌گردیدند.

آنان  سزاوار  این  بودند  که  یزدان  هرچه  زودتر  در  این  جهان  ایشان  را  به  عذاب  گرفتارگرداند،  به  خاطر  ستمگری  و  ظلمی‌که  ناشی  از  این  تفرقه  پیداکردن  و  تفرقه  انداختن  است‌.  ولی  خداوند  سبحان  ایشان  را  تا  سررسید  عمر  مهلت  و  فرصت  می‌دهد،  به  خاطر  فرمانی  که  از  سوی  خدا  صادرگردیده  است  و  حکمت  و  فلسفه‌ای  را  دربر  داشته  است  و  آن  حکـمت  و  فلسفه  مراد  و منظور  ایزد  سبحان  بوده  است‌:   .

(وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ)‌.    

اگر  فرمانی  از  سوی  پروردگارت  صادر  نشده  بود  که  آنان  تا  سرآمد  معینی  (‌که  قیامت  است‌،  زنـده  و  آزاد)  باشند،  میانشان  داوری  می‌گردید.

آن  وقت  حق  تحقق  پیدا  می‌کرد  و  پیاده  می‌شد،  و  باطل  پوچ  می‌گردید  و  قلم  بطلان  می‌خورد،  و  در  همین  دنیا  کار  پایان  می‌گرفت  و  خاتمه  پیدا  می‌کرد.  ولی  ایشان  تا  وقت  معلوم  و  زمان  مشخص‌که  قیامت  است  مهلت  و  فرصت  داده  می‌شوند.

و  امّا  نسلهائی‌که‌کتاب  را  به  ارث  برده‌اند  بعد  از  آن  کسانی  که  تفرقه  پیدا  کرده‌اند  و  تفرقه  انداخته‌اند  از  پیروان  هر  پیغمبری  که  بوده‌اند،  عقیده  خود  را  وکتاب  خود  را  بدون  یقین  قاطع  و  اطمینان  کامل  دریافت  داشته‌اند.  زیرا  اختلافات  پیشین  انگیزه‌ای  گردیده  است  که  چیزی  را  با  تعیین  و  اطمینان  دریافت  ندارند.  علت  دیگر  عدم  یقین  و  اطمینان  ایشان‌،  شک  و  تردید  وگنگی  و  پیچیدگی  و  حیران  و  ویلان  شدن  در  میان  مذاهب  گوناگون  و  اختلافات  جوراجور  است‌:

(وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ)  .  

آنانی  که  (‌در  روزگار  تو  اهل  کتاب  بشمارند  و)  کتابهای  آسمانی  بعد  از  گذ‌شتگان  به  دستشان  رسیده  است‌،  در  باره  آن  دچار  شک  و  گمان  توام  با  بدبینی  و  سـوء  ظن  شده‌اند.  (‌و  الا  اگر  به  کتابهای  خود  ایمان  کامل  داشتند،  پی  می‌بردند  که  تو  حقیقتاً  فرستاده  خدائی‌)‌.

عقیده  که  این‌گونه  نمی‌شود.  چه  عقیده  صخره‌سنگ  سختی  است  و  مومن  بر  آن  می‌ایستد.  زمین  پیرامون  او  به  جنبش  و  تکان  درمی‌افتد  ولی  او  بالای  صخره  سنگ 

سختی‌که  نمی‌جنبد  و  تکان  نمی‌خورد  ثابت‌قدم  و  راست‌قامت  می‌ایستد.  عقیده  ستاره‌ای  است  که  راهنما  و  ثابت  بالای  افق  است‌.  شخص  مومن  در  میان  بارانها  و  طوفانها  وگردبادها  بدان  ستاره  چشم  مـی‌دوزد.  این  است‌که‌گمراه  نمی‌گردد  و  منحرف  نمی‌شود.  امّا  وقتی  که  عقیده  خودش  دچار  شک  و  تردید  و  انگیزه  ظن  و  گمان  می‌گردد،  دیگر  در  دل  و  درون  پیرو  آن  عقیده  هیچ  گونه  ثبات  و  ماندگاری  بر  چیزی  و  پرکاری  نمی‌ماند،  و  در  رویکرد  و  جهتی  استقرار  نمی‌پذیرد،  و  در  مسـیر  و  طریقی  اطمینان  پیدا  نمی‌کند  و  نمی‌آرامد.

عقیده  آمده  است  تا  پیروانش  راه  خود  را  بشناسند  و  رویکرد  خویش  را  بدانند،  راه  و  رویکردی‌که  به  سوی  خدا  می‌روند.  انسانها  را  بدون  درک  و  تردید  و  سرگشتگی  به  دنبال  خود  بکشند  و  راه  ببرند.  اگر  پیروان  عقیده‌،  خودشان  دچار  شک  و  تردید  باشند،  آنان  شایسته  و  بایسته  رهنمود  و  رهبری‌کسی  نیستند.  آخـر  آنان  خودشان  سرگردان  و  ویلانند.  آن  زمان‌که  این  آئین  جدید  آمد،  حال  و  وضع  پیروان  پیغمبران  چنین  بود.  استاد  ابوالحسن  ندوی  هندی  درکتاب  خود  به  نام  «‌ماذا  خسر  العالم  بانحطاط  المسلمین‌)  می‌گوید:

«‌ادیان  بزرگ  نخجیر  بیکارگان  و  بی‌مایگان  و  یاوه‌سرایان  گردید،  و  بازیچه  دست  تحریف‌پیشگان  و  منافقان  شد.  تا  بدانجا  ادیان  بزرگ،  روح  و  شکل  و  قالب  و  محتوای  خود  را  از  دست  داد،‌که  اگر  یاران  نخستین  و  پیروان  پیشین  آن  ادیان  زنده  می‌گردیدند  ادیان  خود  را  نمی‌شناختند.  مراکز  تمدن  و  فرهنگ  و  فرماندهی  و  سیاستمداری‌،  نمایشگاه  هرج  و  مرج‌،  فروپاشی  اخلاقی‌،  نابسامانی  فرمانروائی‌،  بدی  نظم  و  نظام  حکومتی‌،  و  ظلم  و  زور  حاکمان  و  فرماندهان‌گردید.  ادیان  بزرگ  سر  به  لاک  خود  فرو  بردند  و  جز  به  خویشتن  نپرداختند.  برای  جهان  و  جهانیان  رسالت  و  پیامی  با  خود  برنداشتند،  و  برای  ملتها  دعوت  و  فراخوانی  بـه  همراه  نیاوردند.  از  لحاظ  معنویات  فقیر  و  تهیدست  شدند،  و  سرچشمه‌های  زندگی  آنها  خشک  گردیدند.  هیچ  آبشخور  زلالی  از  دین  آسمانی‌،  و  هیچ  قانون  درستی  از  قوانین  یزدانی‌،  به  همراه  نداشتند،  و  حتی  هیچ  نظم  و  نظام  ثابت  و  استواری  از  حکم  و  فرمان  بشری  هم  با  آنها  نبود  و  نماند»‌.[2]   

نویسنده  اروپائی  «‌«‌ج‌.  هـ  .  دنیسون‌»‌)  درکتاب  خودش  (العواطف  کاساس  للحضارة‌»‌‌ [3]  می‌گوید:

«‌در  دو  قرن  پنجم  و  ششم‌،  جهان  متمدن  بر  لبه  هرج  و  مرجی  قرارگرفته  بودکه  هرآن  فرو  ریزد  و  فروپاشد.  زیرا  عقائدی‌که  برای  پابرجائی  تمدن‌کمک  می‌کردند  فروریخته  بودند  و  داشتند  سقوط  می‌کردند.  چیز  قابل  توجهی  هم  در  میان  نبودکه  بتواند  جای  عقائد  را  بگیرد  و  جایگاه  آنها  را  پرکند.  در  آن  هنگام  تمدن  بزرگ‌که  ساختار  آن  مرهون  چهار  هزار  سال  زحمت  و  تلاش  بود،  داشت  از  هم  می‌پاشید  و  فرو  می‌ریخت‌.  بشریت  دیگر  باره  داشت  به  هرج  و  مرجی  برمی‌گشت‌که  درگذشته‌ها  دچار  آن  بوده  است‌.  زیرا  قبیله‌ها  و  عشیره‌ها  به  جان  هم  افتاده  بودند  و  به  ثبت  وکشتار  دست  یازیده  بودند.  نه  قانونی  در  میان  بود  و  نه  نظامی‌.  دستورات  و  مقرراتی  هم‌که  مسیحیت  آنها  را  به  میان  آورده  بود،  تنها  تفرقه  می‌آفرید  و  باعث  سقوط  و  نابودی  می‌گردید،  به  جای  این‌که  اتحاد  و  اتفاق  بیافریند  و  نظم  و  نظام  به  ارمغان  بیاورد.  تمدن  بسان  درخت  بزرگ  وگـشن  و  پر  شاخ  و  برگی  بر  سراسر  جهان  سایه  افکنده  بود.  بر  جای  خود  ایستاده  بود  و  می‌نالید،  چون  مرگ  به  تمام  اند‌امهای  پیکره‌اش  خزیده  بود  .  .  .  در  میان  این  نمادهای  تباهی  و  فساد  فراگیر  و  همه‌جاگستر،  مردی  متولد  شدکه  سراسر  جهان  را  متحد  و  متفق‌کرد»  .  .  .  مرادش  محمّد  (ص) است‌.

از  آنجاکه  پیروان  پیغمبران  تفرقه  پیداکرده  بود  -  بعد  از  آن‌که  علم  و  آگاهی  بدیشان  رسیده  بود  -‌ و  بدان  خاطر  که‌کسانی‌که  پس  از  ایشان‌کتاب  را  به  ارث  برده  بودند،  دچار  شک  و  تردید  شگفت  و  شگرفی  شده  بودند،  بدین  جهت  و  بدان  جهت‌،  و  بدان  سبب  هم‌که  مرکز  رهبری  بشریت  خـالی  بود  از  پیشوای  پابرجا  و  مطمئن  و  معتقدی‌که  راه  خود  را  به  سوی  خدا  بشناسد،  یزدان  جهان  محمّد  (ص)  را  برانگیخت  و  پیامبرکرد،  و  بدو  دستور  فرمودکه  مردمان  را  به  سوی  آئین  یزدان  دعوت  کند،  و  برکار  دعوت  خود  پیوسته  استوار  و  پایدار  بماند،  و  -  هواها  و  هوسها  و  خواستها  و  آرزوهای  سرگیجه‌آور  پیرامون  خود  و  پیرامون  دعوت  روشن  و  راست  و  درست  خود،  توجه  نکند  وگوش  فرا  ندارد،  و  تجدید  ایمان  را  با  دعوت  یگانه‌ای  اعلان  و  اعلام  دارد  که  خداوند  آن  را  برای  جملگی  پیغمبران  مقرر  و  معین  داشته  است  و  برنامه  جملگی  ایشان‌بوده  است‌:

(فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیر)  .  

تو  نیز  مردمان  را  به  سوی  آن  (‌آئین  واحد  الهی  دعـوت  کن  که  اسلام  است‌)  و  آن‌گونه  که  به  تو  فرمان  داده  شده  است  (‌بر  دعوت  مردمان  به  دین  یزدان  ماندگار  باش  و  در  این  راه‌)  ایستادگی  کن  و  از  خواستها  و  هوسهای  ایشان  پیروی  مکن‌،  و  بگو:  من  به  هر  کتابی  که  ازسوی  خدا  نازل  شده  باشد  ایمان  دارم‌،  و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  در  میان  شما  دادگری  کنم‌.  خدا  پروردگار  ما  و  پروردگارشما  است‌.  اعمال  ما  از  آن  ما  است  (‌نه  از  آن  شما)  واعمال  شما  از  آن‌شما  است  (‌نه  از  آن  ما،  وهر  کسی  در  مقابل  کارهایش  مسوول  است‌)‌.  میان  ما  و  شما  خصومت  و  مجادله‌ای  نیست  (‌چرا  که  حق  را  بیان  و  آشکار  کردم  و  از  این  به  بعد  نیازی  به  جدال  و  استدلال  نمی‌باشد)‌.  خداوند  (‌سرانجام  در  قیامت  در  یکجا)  ما  را  جمع  خواهد  کرد،  و  بازگشت  (‌همه  درآن  روز،  برای  داوری  و  حساب  و  کتاب‌)  به  سوی  او  است  (‌و  هر  کسی  آن  درود  عاقبت  کار  که  کشت‌)‌.

این  رهبری  تازه‌ای  برای  جملگی  انسانها  است‌.  رهبری  دوراندیشانه‌ای  است‌که  بر  راستای  برنامه  روشنی  و  باوراستواری  قراردارد.  با  بینش  وآگاهی  مردمان  را  به  سوی  یزدان  می‌خواند،  و  بدون  کم‌ترین  کـجی  و  کژی  و  انحرافی  سر  بر  خط  فرمان  یزدان  می‌نهد  و  می‌رود.  خود  را  به  دور  می‌دارد  از  هواها  و  آرزوهای  پریشانی‌که  در  اینجا  و  در  آنجا  به  غوغا  درمی‌آیند  و  هو  و  جنجال  می‌آفرینند.  رهبری‌ای  است  که  یگانگی  رسالت  و  یگانگی‌کتاب  و  یگانگی  برنامه  و  راه  را  اعلان  و  اعلام  می‌کند.  رهبری‌ای  است‌که  ایمان  را  به  اصل  ثابت  و  یگانه  خود  برمی‌گرداند،  و  جملگی  انسانها  را  بدان  اصل  یگانه  برگشت  می‌دهد:

(وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَاب )  .

و  بگو:  من  به  هر  کتابی  که  از  سوی  خدا  نازل  شده  باشد  ایمان  دارم‌.

گذشته  از  این‌،  این  رهبری  والائی  و  نگاهبانی  ناشی  از  حق  و  حقیقت  و  عدل  و  عدالت  را  به  ارمغان  می‌آورد:

 (  وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ ‌ ) .

و  بـه  من  دستور  داده  شده  است  که  در  میان  شما  دادگری  کنم‌.

این  رهبری  دارای  سلطه  و  قدرت  است  و  عدل  و  عدالت  را  در  زمین  میان  همگان  اعلان  و  اعلام  می‌دارد.  (‌این  سخنان  وقتی  زده  می‌شودکه  دعوت  هنوز  در  مکه  است  و  میان  دره‌های  مکه  محصور  و  محدود  است‌،  و  خود  این  دعوت  و  پیروان  آن  تحت  فشار  و  رنج  و  آزارند.  ولیکن  سرشت  این  دعوت‌که  حفاظت  و  حمایت  و  شمول  و  فراگیری  است  آشکارا  پدیدار  و  نمودار  است‌)  .  .  .  این  رهبری  ربوبیت  یگانه  را  اعلان  و  اعلام  می‌دارد:

(اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ)  .

خدا  پروردگار  ما  و  پروردگار  شما  است‌.

مسوولیت  فردی  و  شخصی  را  اعلان  و  اعلام  می‌دارد:

(لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ ).

اعمال  ما  از  آن  ما  است  (‌نه  از  آن  شما)  و  اعمال  شما  از  آن  شما  است  (‌نه  از  آن  ما،  و  هر  کسی  در  مقابل  کارهایش  مسوول  است‌)‌.

پایان  جنگ  و  جدال  را  با  سخنان  فیصله‌بخش  اعلان  و  اعلام  می‌دارد:

(لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ )‌. 

میان  ما  و  شما  خصومت  و  مجادله‌ای  نیست  (‌چرا  که  حق  را  بیان  و  آشکار  کردم  و  از  این  به  بعد  نیازی  به  جدال  و  استدلال  نمی‌باشد)‌.

کار  و  بار  را  یکسره  به  خدا  واگذار  می‌کند،  خدائی‌که  فرمان  قاطعانه  و  سخن  نهائی  از  آن  او  است‌:

(اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ ).

خداوند  (‌سرانجام  در  قیامت  در  یکجا)  ما  را  جمـع  خواهد  کـرد،  و  بازگشت  (‌همه  در  آن  روز،  برای  داوری  و  حساب  و  کتاب‌)  به  سوی  او  است  (‌و  هر  کسی  آن  درود  عاقبت  کار  که  کشت‌)‌.

این  یک  آیه‌،  از  سرشت  این  واپسین  رسالت‌،  پـرده  برمی‏دارد  در  بندهای  دارای  فاصله‌های  کوتاه  خود،  بندهائی‌که  این  چنین  جامع  و  قاطع  و  دقیق  ذکرگردیده  است‌.  این  رسالت  رسالتی  است‌که  آمده  است  تـا  راه  خود  را  بسپرد  و  جلو  برود  بدون  این‌که  از  هواها  و  خواستهای  مردمان  متاثر  بشود.  آمده  است  تا  حفاظت  و  حمایت‌کند  و  دادگری  را  در  زمین  تحقق  بخشد  و  پیاده  نماید.  آمده  است  تا  راه  را  به  سوی  خدا  یک  راه‌کند،  همان‌گونه‌که  راه  به  سوی  خدا  در  حقیقت  خود  همین  گونه  است‌،  و  در  طول  دوران  رسالتها  هم  همین‌گونه  یگانه  و  بکتا  بوده  است‌.

بعد  از  روشن  شدن  مساله  بدین  نحو  و  بدین‌گونه‌،  و  بعد  از  پاسخگو‌ئی  و  لبیک‌گوئی‌گروه  مومنان  به  یزدان  سبحان  بدین  شکل  و  بدین  شیوه‌،  جدال  و  ستیز  مجادله‌کنندگان  و  ستیزه‌جویان  راجع  بـه  آئین  یزدان‌،  زشت  و  پلشت  می‌نماید  و  شایسته  تـوجه  و  بایسته اهمّیت  نمی‌باشد،  و  دلیل  و  حجت  ایشان  باطل  و  پوچ  درمی‌آید  و  مردود  و  نامقبول  میشود،  و  سخنانشان  در  این  راستا  هیچ‌گونه  ارج  و  ارزشی  نخواهد  داشت‌،  و  حساب  وکتابی  برای‌گفته‌هایشان  نباید  بازکرد.  این  بند  با  فرموده  فیصله‌بخشی  در  باره  کار  و  بارشان  پایان  می‌پذیرد،  و  ایشان  به  تهدید  شدید  یزدان  جهان  واگذار  می‌گردند  و  حواله  می‌شوند:

وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ)

عذابٌ  شدیدٌ ).

کسانی  که  در  باره‌ی  (‌دین‌)  خدا  به  مخاصمه  و  مجادله  می‌پردازند  و  (‌علیه  آن‌)  دلیل  و  برهان  (‌بی‌اساس  و  پوسیده‌)  ذکر  می‌کنند،  آن  هم  زمانی  که  (‌به  سبب  وضوح  و  روشنی‌،  از  سوی  مردم‌)  پذیرفته  شده  است‌،  خصومت  آنان  بیـهوده  و  دلائل  و  براهین  ایشان  در  پیشگاه  پروردگارشان  باطل  و  ناپذیرفتنی  است‌،  و  خشم  شدید  (‌خدا  در  قیامت‌)  گریبانگیرشان  می‏‎گردد  و  عذاب  سختی  خواهند  داشت‌.

کسی‌که  دلیل  و  برهان  او  در  نزد  پروردگارش  باطل  و  ناپذیرفتنی  قلمداد  شود  در  اصل  هیچ‌گونه  دلیل  و  برهانی  و  سلطه  و  شوکتی  ندارد.  به  دنبال  شکست  و  بطالت  در  زمین‌،  خشم  تند  و  عذاب  سخت  در  آخرت  است‌.  این  هم  سزا  و  جزائی  است‌که  مناسب  با  لجاجت  بیهوده  و  پافشاری  نادرستی  است  که  به  دنبال  پذیرش  و  پاسخگوئی  دلهای  مخلص  دیگران  انجام  می‌گیرد،  و  سزا  و  جزائی  است  که  پادافره  جدال  و  ستیز کینه‌توزانه‌ای  است‌که  بعد  از  وضوح  و  روشنی  حق‌،  صریح  و  آشکار  به  میان  می‌آید  و  دیدار  می‌نماید.

آنگاه  حرخش  و گـردش  تازه‌ای  با  حقیقت  نخستین صورت  می‌پذیرد:

اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ (17) یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ (18) اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ العَزِیزُ (19) مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ (20)

خدا  است  که  کتاب  (‌قرآن‌)  را  نازل  کرده  است  که  مشتمل  بر  حق  و  حقیقت  است  (‌و  جنبه‌ی  ذهنی  و  پنداری  ندارد،  و  در  قرآن‌،  برای  ارزیابی  ارزشها،  ضوابط  و  قواعد)  و  معیار  و  میزان  ایجاد  کرده  است‌.  تو  چه  می‌دانی‌،  شاید  قیامت  نزدیک  باشد  (‌و  هرچه  زودتر  به  حساب  همگان رسیدگی  شود)‌.  کسانی  که  به  قیامت  ایمان  ندارند،  در  فرارسیدن  آن  شتاب  می‌ورزند  (‌و  مسخره‌کنان  بیان  می‌دارند:  این  قیامتی  که  شما  میگوئید،  کی  خواهد  آمد؟‌)‌.  و  امّا  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند،  به  سبب  (‌اعتقاد  به  وقوع‌)  آن  در  خوف  و  هراسند  و  می‌دانند  که  قیامت  حق  است  (‌و  چه  دیر  و  چه  زود  قطعاً  فرا می‌رسد)‌.  هان‌!  مسلمّاً  کسانی  که  نسبت  به  قیامت  شک  و  تردید  دارند  و  (‌تمسخرکنان  در  باره‌ی  آن‌)  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند،  در  گمراهی  سخت  ژرف  و  بسیار  دور  (‌از  راستای  راه  رستگاری‌)  قـرار  دارند.  خداونـد  نسبت  به  بندگانش  بسیار  لطف  و  مـرحمت  دارد،  و  به  هرکس  که  خود  بخواهد  روزی  می‌رساند  (‌و  بدو  نعمت  فراوان  می‌دهد  و  خوبی  می‌کند)‌،  و  او  نیرومند  و  چیره  است  (‌و  قادر  بر  انجام  هر  کاری‌،  و  وفای  به  عهدها  و  وعده‌های  خویش  است‌.  گروهی  برای  آخرت  کشت  می‌کنند  و  گروهی  برای  دنیا)‌.  هرکس  که  کشت  آخرت  را  بخواهد،  به  کشت  او  فزونی  و  برکت  می‌دهیم‌،  و  هرکس  کـه  کشت  دنیا  را  بخواهد،  مقداری  از  دنیا  بدو  می‌دهیم‌،  و  دیگر  در  آخرت  کم‌ترین  بهره‌ای  ندارد.

خدا  است ‌که ‌کتاب  را  فرو  فرستاده  است‌،‌ کتابی‌که  مشتمل  بر  حق  و  حقیقت  است‌.  خدا  است‌ که  دادگری  را  وضع‌ کرده  است  و  مقرر  فرموده  است‌.  خدا  این ‌کتاب  قرآن  نام  را  قاضی  و  داور  در  چیزهائی ‌کرده  است ‌که  صاحبان  عقائد گذشته‌،  و  آراء  و  نظریه‌های  همه‌ی  مردمان  در  حال  و  آینده‌،  در  باره  آنها  اختلاف  داشته  و  خواهند  داشت‌.  خداوند  شرائع  و  قوانین  خود  را  بر  دادگر‌ی  و  عدالت  در  داوری  استوار  و  پایدار  فرموده  است‌،  دادگری  و  عدالت  دقیقی‌ که  انگار  ترازوی  راست  و  درستی  است  و  ارزشها  و  معیارها  بدان  سنجیده  می‌گردد،  و  حقو‌ق  بدان  ارزیابی  می‌شود،  و  اعمال  و  افعال  بدان  برکشیده  می‌شود.

روند  سخن  از  این  حقیقت‌که  حقیقت‌ کتاب  نازل  شده‌ی  مشتمل  بر  حق  و  عدل  است‌،  منتقل  می‌شو‌د  به  ذکر  و  یاد  قیامت‌،  و  مناسبتی‌ که  میان  این  و  آن  است‌.  چه  قیامت  میعادگاه  قضاوت  و  داوری  دادگرانه  و  سخن  فیصله‌بخش است‌.  قیامت  جزو  غیب  است‌. کسی  چه  می‌داند  چه  بسا هرچه  زودتر در  رسد:

(وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ )

تو  چه  می‌دانی‌،  شاید  قیامت  نزدیک  باشد  (‌و  هرچه  زودتر  به  حساب  همگان  رسیدگی  شود) ‌.

مردمان  غافل  از  قیامت  هستند،  در  حالی‌که  قیامت  بدیشان  نزدیک  است‌.  هنگام  فرارسیدن  قیامت‌،  حساب  و کتاب  از  روی  حقیقت  و  عدالت  صورت  می‌پذیرد،  حقیقت  و  عدالتی‌که  چیزی  در  آن  نادیده گرفته  نمی‌شود  و  هدر نمی‌رود.

روند  سخن‌،  موضعگیری  مومنان  و  موضعگیری غیرمومنان  را  در  قبال  قیامت  به  تـو پر  می‌کشد:

( یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ )

کسانی  که  به  قیامت  ایمان  ندارند،  در  فرارسیدن‌ آن  شتاب  می‌ورزند  (‌و  مسخره‌کنان  بیان  می‌دارند:  این  قیامتی  که  شما  میگوئید،  کی  خواهد آمد؟‌)‌.  و امّا  کسانی  که  ایمان  آورده‌انذ،  به  سبب  (‌اعتقاد  به‌ وقوع‌) ‌آن  در  خوف  و  هراسند  و می‌دانند  که  قیامت  حق  است  (‌و  چه  دیر  و  چه  زود  قطعاً  فرا می‌رسد).

کسانی‌ که  به  قیامت  ایمان  ندارند،  دلهایشان  هول  و  هراس  قیامت  را  احساس  نمی‌کند،  و  چیزی  را  نمی‌توانند  برآورد کنند  و  پیش  چشم  دارند که  در  قیامت  منتظر  ایشان  است‌.  این  است  جای  تعجب  نیست  اگر  آنان  در  فـرا رسیدن  قیامت‌ شتاب  بورزند و بیشرمی ‌و  یاوه‌سرائی  بکنند.  زیرا  ایشان  از  وضع  قیامت  در  پس  پرده‌اند  و چیزی  از آن  درک  و فهم ‌نمی‌کنند،  و ناآگاه ‌و  نفهم  هستند.  ولی ‌کسانی‌ که  ایمان  آورده‌اند  در  فرارسیدن  قیامت ‌گمانی  به  خو‌د  راه  نمی‌دهند  و  بد‌ان  یقین ‌کامل  دارند.  این  است‌که  آنان  می‌ترسند  و  می‌هراسند،  و  لرزان  و  بیمناک  در  انتظار  فرارسیدن  قیامت  بسر  می‏‎برند.  آخر آنان  می‌دانند  وقتی‌ که  قیامت  فرا می‌رسد  قیامت  چگونه  است  و  چه  چیز  در  آن  روی  می‌دهد  و  می‌شود.

قیامت  حق  است‌.  مومنان  می‌دانند که  قیامت  حق  است‌. 

میان  مومنان  و  میان  حـق  پیوند  و  ارتباط  است‌،  این  است  که  می‌دانند  قیامت  چیست  و  آن  وقت  چه  می‌شود که  قیامت‌ ‌برپا  می‌شود.

أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ

هان‌!  مسلمّاً  کسانی  که  نسبت  به  قیامت  شک  و  تردید  دارند،  در  گمراهی  سخت  ژرف  و  بسـیار  دور  (‌از  راستای  راه  رستکاری‌)  قرار  دارند.

در گمراهی  فرورفته‌اند  و  به  ژرفاهای  آن  رسیده‌اند.  دیگر  مشکل  است‌که  از  این‌گمراهی  ژرف  برگردند  و  به  در  آ‌یند.

روند  سوره  از  سخن  در  باره  آخرت  و  ترس  و هراس  از  آن‌،  یا  یاوه‌سرائی  و  بیشرمی  در  حق  آن‌،  منتقل  می‌شود  به  رزق  و  روزی‌ای ‌که  خدا  با  آن  بر  بندگان  خویش  می‌بخشاید  و  بزرگواری  می‌فرماید:

(اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ العَزِیزُ)

خداوند  نسبت  به  بندگانش  بسیار  لطف  و  مرحمت  دارد،  و  به  هرکس  که  خود  بخواهد  روزی  مـی‌رساند  (‌و  بدو  نعمت  فراوان  می‌دهد  و  خوبی  می‌کند)‌،  و  او  نیرومند  و  چیره  است  (‌و  قادر  بر  انجام  هر  کاری‌،  و  وفای  به  عهدها  و  وعده‌های  خویش  است)‌‌.

در  ظاهر  امر،  میان  این  حقیقت  و  آن  حقیقت‌،  فاصله  بسیار  است  و مناسبت  دور  بشمار است‌،  ولیکن  هنگامی  که  آیه‌ی  زیر  خوانده  می‌شود،  فاصله  نزدیک  و  مناسبت  استوار است‌:

(مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ)

(‌گروهی  برای  آخرت  کشت  مـی‌کنند،  و  گروهی  برای  دنیا)‌.  هرکس  که  کشت  آخرت  را  بخواهد،  به  کشت  او  فزونی  و  برکت  می‌دهیم‌،  و  هرکس  که  کشت  دنیا  را  بخواهد،  مقداری  از  دنیا  بدو  می‌دهیم‌،  و  دیگر  در  آخرت  کم‌ترین  بهره‌ای  ندارد.

خداوند  دارای  لطف  و  مرحمت  بسیار  در  حق  بندگان  خود  است‌.  هرکه  را  بخواهد  رزق  و  روزی  می‌دهد.  به  خوب  و  بد،  و  به  مومن  و کافر  رزق  و  روزی  عطاء  می‌فرماید.  این  بندگان،  ناتوان‌تر  از  آن  هستندکه  بتوانند  به  خویشتن‌ کم‌ترین  رزق  و  روزی  برسانند.  خدا  بدیشان  زندگی  بخشیده  است  و  جان  به  پیکرشان  دمیده  است‌،  و  اسباب  و  ابزار  اولیه‌ی  زندگی  را  برایشان  تضمین  کرده  است  و  عهده‌دار  آن گردیده  است‌.  اگر  خدا  رزق  و  روزی  خود  را  از کافر  و  فاسق  و  بدکار  و  بزهکار  بازدارد،  آنان  نمی‌توانند  به  خویشتن  رزق  و  روزی  رسانند  و  از گرسنگی  و  برهنگی  و  تشنگی‌،  و  از  درماندگی  دستیابی  به  اسباب  و  ابزار  اولیه‌ی  زندگی  می‌میرند،  و  حکمت  خدا  در  زنده  نگاه  داشتن  آنان  و  دادن  فرصت  بدیشان  برای  این‌که  در  زندگی  دنیا کاری  بکنند که  در  آخرت  به  نفع  یا  به  زیانشان گرفته  شـود  تحقق  نمی‌یابد  و  پیاده  نمی‌شود.  بدین  سبب  رزق  و  روزی  را  از  دائره‌ی  خوبی  و  بدی  و  ایمان  و کفر  خارج  کرده  است‌،  و  آن  را  آویزه‌ی  اسباب  موصول  به  اوضاع  زندگی  عمومی‌،  و  مربوط  به  استعدادهای  خصوصی  نـموده  است‌،  و  آن  را  وسیله‌ی  آزمایش  و  آزمون ‌کرده  است‌.  به  مرد‌مان  برابر  توفیق  یا  عـدم  توفیق  در  آن  امتحان‌،  در  روز  قیامت  جزا  و  سزا  می‌دهد.

گذشته  از  این‌،  آخرت  را  مزرعه  و  دنیا  را  نیز  مزرعه  کرده  است‌.  هرکس‌که  مزرعه‌ی  آخرت  را  می‌خواهد  در  آن  به‌کار  می‌پر‌دازد،  و  خدا  مزرعه‌ی  او  را  فزونی  می‏بخشد،  و  برابر  ‌نیتی‌که  دارد  در  آن  بدو کمک  می‌کند  و  یاریش  می‌نماید،  و  طبق  عملی که  در  آن  انجام  مـی‌دهد  به  مزرعه‌اش  برکت  می‏بخشد.  همراه  با  مزرعه‌ی  آخرت  خدا  در  همین  دنیا  رزق  و  روزی  مقرر  او  را  می‌رساند  و  از  چیزی  از  آن  محروم  و  بی‌بهره  نمی‌شود.  بلکه  این  رزق  و  روزی‌ای‌که  در  زمین  بدو  داده  می‌شود  چه‌بسا  نسبت  بدو  خود  همان  مزرعه‌ی  آخرت  باشد،  وقتی‌که  در  ثمربخشی  و  بهره‌وری  و  اداره‌کردن  آن  و  لذت  بردن  و  استفاده ‌کردن  از  آن‌،  و  بذل  و  بخشش  از  آن‌،  خدا  را  در  مد  نظر داشته  باشد  ... کسی  هم‌که  مزرعه‌ی  دنیا  را  بخواهد،  خدا کالای  دنیا  را  بدان  اندازه ‌که  رزق  و  روزی  مقرر  او  است  بدو  می‌رساند  و  از  چیزی  از  آن  محروم  و  بی‌بهره  نمی‌گردد.  ولیکن  در  آخرت  نصیب  و  بهره‌ای  نخواهد  داشت‌.  چه  او  در  مزرعه‌ی  آخرت‌کاری  نکرده  است  تا  منتظر  چنان  نصیب  و  بهره‌ای  باشد.

نگاهی  به  خواستاران  مزرعه‌ی  دنیا  و  خواستاران  مزرعه‌ی  آخرت‌،  پرده  از  حماقت  و  نادانی  آن ‌کسی  برمی‌دارد که  مزرعه‌ی  دنیا  را  می‌خواهد.  چه  خدا  لطف  می‌فرماید  و  رزق  و  روزی  دنیا  را  بدینان  و  بدانان  عطاء  می‌کند.  هر  دسته‌ای  از  ایشان  نصیب  و  بهره  خود  را  از  مزرعه‌ی  دنیا  دارد  مطابق  قسمـت  مقرری‌که  در  علم  خدا  برای  آنان  تعیین  گردیده  است‌.  آنگاه  مزرعه‌ی  آخرت  تنها  برای  کسانی  می‌ماند که  خواستار  آن  بوده‌اند  و  در  راه  آن‌کار  کرده‌اند.

در  میان  خواستاران  مزرعه‌ی  آخرت‌،  ثروتمندان  و  فقیران  را  می‌یابیم‌،  مطابق  با  اسباب  رزق  و  روزی متعلق  به  اوضاع  و  احوال  عمومی‌،  و  مطابق  با  استعدادها  و  آمادگیهای  خصوصی‌.  حال  و  وضع  خواستاران  مزرعه‌ی  آخرت  را  درست  به  همین  شکلی  می‌یابیـم‌.  در  این  زمین  هیچ‌گو‌نه  اختلافی  میان  دوگروه  در  امر  مساله‌ی  رزق  و  روزی  نیست‌.  بلکه  اختلاف  و  امتیاز  در  آنجا  پدیدار  می‌آید.  این‌کدام  احمقی  است‌که  مزرعه‌ی  آخرت  را  رها  سازد،  در  صورتی‌که  رهاسازی  مزرعه‌ی  آخرت  چیزی  از  کار  و  بار  این  زندگی  را  تغییر  نمی‌دهد؟‌ا

در  نهایت‌، ‌کار  و  بار  به  حق  و  حقیقت  و  معیار  و  مقیاس  مرتبط  می‏‎گردد  و  پیوند  می‌خورد،  حق  وحقیقت  و  معیار  و  مقیاسی‌ که ‌کتاب  از  سوی  خدا  توام  با  آنها  نازل  گردیده  است‌.  تاثیر  حق  و  حقیقت  و  دادگری  و  عدالت‌،  در  تعیین  مقدار  رزق  و  روزی  جملگی  زندگان،  و  در  افزایش  مزرعه‌ی  آخرت  برای  کسانی‌که  آن  را  بخواهند،  و  در  محروم  شدن  و  بی‌بهره‌ گردیدن ‌کسانی‌که  مزرعه‌ی  دنیا  را  به  جای  مزرعه‌ی  آخـرت  در  روز  سزا  و  جزا  می‌خواهند،  پدیدار  و  آشکار  است‌.

*

از  اینجا  به  بعد  چرخش  وگردش  دیگری  پیرامون  حقیقت  نخستین  می‌آغازد:

(أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (21) تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ (22)‏ ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُور) ‌.

شاید  آنان  انبازها  و  معبودهائی  دارند  که  برای  ایشان  دینی  را  پدید  آورده‌اند  که  خدا  بدان  اجازه  نداده  است  (‌و  از  آن  بی‌خبر  است‌؟‌)‌.  اگر  این  سخن  قاطعانه  و  داورانه‌ی  (‌خدا،  مبنی  بر  مهلت  کافران  و  تاخیر  قیامت  تا  وقت  معین  آن‌)  نبود،  میانشان  (‌با  اهلاک  کافران  و  ابقاء  مومنان‌)  داوری  می‌کردید  (‌و  دستور  عذاب  دنیوی  یا  اخروی  صادر  می‌کشت  و  مجالی  بـه  کافران  نمی‌داد.  در  عین  حال  آنان  نباید  این  حقیقت  را  فراموش  کنند  که‌)  قطعاً  ستمگران  عذاب  دردناکی  دارند.  ستمکاران  (‌کفرپیشه‌)  را  (‌در  روز  قیامت‌)  خواهی  دید  که  از  (‌کیفر)  کارهائی  که  کرده‌اند  سخت  بیمناکند،  ولی  (‌عذاب  و  عقاب‌)  آن  حتماً  ایشان  را  فرو  می‏‎گیرد،  و  کسانی  را  خواهی  دید  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شـایسته  کرده‌اند،  در  باغهای بهشت  بسر  می‌برند  و  هرچه  بخواهند  نزد  پروردگارشان  برایشان  فراهم  است‌.  واقعاً  فضل  بزرگ  و  لطف  سترگ  این  است‌.  این  همان  چیزی  است  که  خداوند  بندگان  خود  را  بدان  نوید  می‌دهد،  بندگانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  کرده‌اند.  بگو:  در  برابر  آن  (‌همه  نعمت  که  در  پرتو  دعوت  اسلام  به  شما  خواهد  رسید)  از  شما  پاداش  و  مزدی  نمی‌خواهم  جز  عشق  و  علاقه‌ی  نزدیکی  (‌به  خدا)  را  (‌که  سود  آن  هم  عائد  خودتان  میگردد)‌.  هرکس  کار  نیکی  انجام  دهد،  بر  نیکی  عمل  او  می‌افزائیم  (‌و  دست  کم  یک  خوبی  را  ده  خوبی  بشمار  می‌آوریم‌)‌.  خداوند  آمرزگار  و  شکرگزار  است  (‌و  گناهان  بندگان  را  می‌بخشد  و  کارهای  خوبشان  را  به  بهترین  وجه  پاداش  می‌دهد).

در  بند  پیشین  مقرر  فرمودکه  خدا  آنچه  را که  برای  ملت  مسلمان  تعیین‌کرده  است  و  شریعت  نموده  است  همان  چیزی  است‌که  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  را  بدان  سفارش‌کرده  است‌،  و  همان  چیزی  است  که  به  محمّد صلی الله علیه و سلم   فرموده  است‌.  در  این  بند  نیز  به  صورت  یک  پرسش  استنکاری  از  چیزی  سوال  می‌کند  که  آنان  بدان  مشغول گردیده‌اند و  بر  آن  بوده‌اند.  می‌پرسد:  این  چه‌کسی  است‌که  برای  ایشان  آئینی  را  مقرر  داشته  است‌که  خدا  آن  را  برایشان  مقرر  نفرموده  است‌،  و  آن  چیز  مخالف  آئینی  است‌که  خدا  آن  را  در  تمام  رسالتها  و  قانونها  مقرر  و  معین  داشته  است  از  آن  زمان‌که  نبوتها  و  قانونگذاریها  آغازیده  است؟

(أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ؟)

شاید  آنان  انبازها  و  معبودهائی  دارند  که  برای  ایشان  دینی  را  پدید  آورده‌اند  که  خدا  بدان  اجازه  نداده  است  (‌و  از  آن  بی‌خبر  است‌؟)‌.

هیچ‌کسی  از  آفریدگان  خدا  را  نسزد  -‌هرکه  باشد  -‌آئین  و  شریعتی  را  مقرر  داردکه  یزدان  آن  را  مقرر  نفرموده  باشد  و  بدان  اجازه  نداده  است‌.  جه  تنها  و  تنها  خدا  است  که  حق  تعیین  آئین  و  بیان  شریعت  برای  بندگانش  را  دارد.  از  آنجاکه  یزدان  سبحان  سراسر  هستی  را  از  نیستی  پدید  آورده  است‌،  و  خدا  است‌که  با  قوانین‌کلی  و  بزرگی‌که  برای  جهان  برگزیده  است‌،  دنیا  را  اداره  می‌کند  و  امور آن  را  راه  می‏‎برد،  فقط  او  حق  تعیین  آئین  و  شریعت  را  دارد  و  بس.  زندگی  انسانها  جز  سپر  کوچکی  درگردونه‌ی  این  جهان  بزرگ  بشمار  نمی‌آید.  بدین  لحاظ  لازم  است‌که  بر  زندگی  انسانها  شریعت  و  قانونی  فرمان  براند  و  حاکم‌گردد،  شریعت  و  قانونی‌که  با  آن  قوانین‌کلی  و  بزرگ  همگام  و  همراه  باشد.  این  امر  هم  تحقق  پیدا  نمی‌کند  و  حاصل  نمی‌شود  مگر  زمانی‌که  محیط  بر  آن  قوانین  برای  زندگی  انسانها  قانون  بنگارد  و  آئین  وضع‌کند.  جای  جدال  و  ستیز  نیست‌که  همه‌ی  کسان  بجز  یزدان  سبحان  از  همچون  احاطه‌ای  ناتوانند  و  محیط  بر  آن  قوانین‌کلی  و  بزرگ  نبوده  و  نیستند.  لذا 

وضع  آئین  و  شریعت  برای  زندگی  انسانها  با  وجود  چنین‌کوتاهی  و  قصوری  مورد  اعتماد  نیست  و  اطمینان  و را  نشاید.

با  وجود  روشنی  این  حقیقت  تا  سرحد  بداهت‌،  بسیاری  از  مردمان  در  باره  آن  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند،  و  یا  این‌که  بدان  قانع  نمی‌شوند  و  بسنده  نمی‌کنند.  آنان  به  خو‌د  جرات  می‌دهند  که  قانونگذاری  را  از  چیزی  جدای  از  شریعت  و  آئین  خدا  بطلبند،  به‌گمان  این‌که  ایشان  برای  ملتهای  خود  خیر  و  خوبی  می‌خواهند،  و  نیک  و  پسندیده  را  برمی‌گزینند،  و  میان  شرائط  و  ظروف  و  میان  قوانین  و  مقرراتی‌که  خودشان  وضع  می‌کنند  و  مقرر  می‌دارند،  توافق  و  سازش  برقرار  می‌سازند!  انگار  آنان  از  یزدان  جهان  داناتر  و  کاربجاترند!  گوئی  ایشان  انبازها  و  معبودهائی  بجز  خدا  دارند  و  برایشان  قوانین  و  مقررات  وضع  می‌نمایند،  قوانین  و  مقرراتـی  که  خدا  بدان  اجازه  نداده  است‌!  بدتر  و  بدبیارتر  از  همچون  کسانی  وجود  ندارد،  و  جز  ایشان‌کسی  جرات  چنین  جسارت  و  بی‌آزرمی  در  برابر  خدا  به  خود  نمی‌دهد!  یزدان  جهان  برای  مردمان  چیزی  را  مقرر  می‌دارد  و  آن  را  آئین  و  شریعتشان  می‌فرماید که  می‌داند  با  سرشتشان  و  فطرتشان‌،  و  با  سرشت  و  فطرت  دنیائی‌که  در  آن  زندگی  می‌کنند،  هماهنگ  و  سازگار  است‌.  بدین  خاطر  برای  انسانها  نهایت  تعاون  و  همکاریشان  با  یکدیگر  و  در  میان  همدیگر  را  تضمین  و  تامین  می‌کند  و  آن  را  تحقق  می‏بخشد  و  پیاده  می‌نماید.گذشته  از  این‌،  نهایت  تعاون  و  همکاری  را  با  نیروهای  بزرگ  جهانی  پدیدار  و  برقرار  می‌گرداند.  خداوند  در  آئین  و  شریعت  خود  اصول  و  ارکانی  را  مقرر  فرموده  است‌،  و  تنها  به  انسانها  حق  استنباط  مقررات  جزئی  را  واگذار  نـموده  است‌،  مقرراتی‌که  با  نیازمندیهای  زندگی  نوین‌،  تجدید  و  تازه  و  نو  می‌گردند،  آن  هم  در  حدود  و  ثغور  برنامه ‌کلی  و  قوانین  و  مقررات  عمومی  و  بس.  هر  وقت  انسانها  در  چیزی  از  این  امور  اختلاف  پیداکردند  آن  را  به  خدا  حواله  می‌دهند،  و  آ‌ن  را  بدان  اصول  و  ارکان ‌کلی‌ که  خدا  آنها  را  تعیین  و  تبیین  فرموده  است  برمی‌گردانند  و  می‌سنجند  و  ارزیابی  می‌کنند،  تا  بدین  وسیله  اصول  و  ارکان  دین  خدا  ترازویی  باشدکه  انسانها  همه‌ی  مقررات  جزئی  و  همه‌ی  تطبیقات  را  با  آن  برکشند  و  بسنجند.  بدین  روال  و  منوال‌،  سرچشمه‌ی  قانونگذاری  یکی  و  متحد  و  متفق  می‌شود،  و  حاکمیت  و  قضاوت  از  آن  خدای  یگانه  می‌گردد.  خدا  بهترین  حاکمان  و  داوران  است‌.  جز  این  برنامه  هرچه  باشد  بر  شریعت  خدا  و  بر  آئین  او  شوریدن  است‌،  و  علم  طغیان  برافراشتن  بر  ضد  دین  و  شریعتی  است‌که  خدا  آن  را به  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  و  محمّد  -‌علیهم  الصلاه‌ و  السـلام‌-  توصیه  و  سفارش  فرموده  است‌:

(وَلَوْلَا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ) .  

اگر  سخن  قاطعانه  و  داورانه‌ی  (‌خدا،  مبنی  بر  مهلت  کافران  و  تاخیر  قیامت  تا  وقت  معین  آن‌)  نبود،  میانشان  (‌با  اهلاک  کافران  و  ابقاء  مومنان‌)  داوری  مـی‌گردید  (‌و  دستور  عذاب  دنـیوی  یا  اخروی  صادر  می‌گشت  و  مجار  به  کافران  نمی‌داد.

خداوند  بزرگوارگفتار  قاطعانه  و  دادگرانه‌ی  خود  را  فرموده  است  و  در  پرتو  آن  ایشان  را  تا  روز  عدالت  و  قضاوت  قیامت  مهلت  و  فرصت  داده  است‌.  اگر  این  فرموده  و  وعده  نبود،  خدا  در  میانشان  داوری  می‌کرد  و  کار  را  به  پایان  می‏‎برد،  بدین  شیوه‌که  مخالفان  شریعت  و  آئین  خود  را  نابود  می‌کرد،  مخالفانی‌که  آئین  و  شریعتی  را  برای  خود  برمی‌گزینند  و  در  پیـش  می‌گیرند که  جدای  از  آئین  و  شریعت  یزدان  است‌.  آنان  را  به‌ کیفر کارشان  هرچه  زودتر  می‏‎گرفت  و  جزا  و  سزای  فوری  ایشان  را  می‌داد.  ولیکن  خدا  ایشان  را  تا  روز  جزا  و  سزای  قیامت  وا می‌گذارد  و  مهلت  و  فرصت  عطاء  می‌فرماید.

 (وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).  

قطعاً  ستمگران  عذاب  دردناکی  دارند.

این  عذاب  دردناکی‌که  منتظر  ایشان  است‌کیفر  و  سزای  ستمگری  آنان  است‌.  آیا  ستمگری  و  ظلمی  بالاتر  از  مخالفت‌کردن  با  آئین  و  شریعتی  است‌که  خدا  آن  را  مقرر  فرموده  است‌؟  آیا  ستمگری  و  ظلمی  بالاتر  از  کناره‌گیری  از  آئین  و  شریعت  یزدان‌،  وگرائیدن  به  آئین  و  شریعت  دیگران  است‌؟

بدین  خاطر  است‌که  یزدان  چنین  ستمگرانی  را  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  نشان  می‌دهد.  بدانگونه  نشانشان  می‌دهدکه  دارند  از  عذاب  می‌ترسند  و  می‌لرزند،  در  حالی‌که  قبل  از  آن  در  جـهان  نمی‌ترسیدند  و  نمی‌لرزیدند.  بلکه  در  فرارسیدن  عذاب  شتاب  می‌ورزیدند  وعجله  می‌کردند  و  بیشرمی  و  پرروئی  می‌نمـودند:

(تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ ).

ستمکاران  (‌کفرپیشه‌)  را  (‌در  روز  قیامت‌)  خواهی  دید  که  از  (‌کیفر)  کارهائی  که  کرده‌اند  سخت  بیمناکند،  ولی  (‌عذاب  و  عقاب‌)  آن  حتماً  ایشان  را  فرو  می‏‎گیرد.

تعبیر  شگفت  قرآنی  ترس  ایشان  را  «‌ مِمَّا کَسَبُوا :  از  چیزهائی‌که  به  دست  آورده‌انـد  و  ازکارهائی‌که  کرده‌اند»  بشمار  آورده  است‌.  انکار  آنچه‌که  به  دست  آورده‌اند  وکاری  که  کرده‌اند  غو‌ل  خوفناکی  است‌،  و  ایشان  آن  غو‌ل  را  فرا چنگ  آورده‌اند  و  آن  را  با  دستهای  خو‌دشان  ساخته‌اند  و  بدان  شادمان  بوده‌اند!  ولی  امروز  آنان  ازاین  غول  می‌ترسند  ومی‌لرزند.

( وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ  ).

وآن  (‌غول  عذاب  و  عقاب‌)  بر  ایشان  فرومی‌افتد  (‌و  بدیشان  می‌رسد  و  ایشان  را  فرامی‌گیرد)‌.

انگار  آنچه  را  که  کسب  کرده‌اند  و  فراچنگ  آورده‌اند،  خو‌د  آن  به  عذاب  و  عقابی  تبدیل گردیده  است‌که  نجات  از  آن  ممکن  نیست‌،  و  آن  قطعاً ‌گریبانگیرشان  میگردد!  در  صحنه‌ی  دیگری‌،  مومنان  را  خـواهیم  یافت‌،  آن‌کسانی  که  ازامروز  می‌ترسیدند  و  از آن  ترس  و  هراس  داشتند.  ایشان  را  در  امن  و  امان  و  سلامت  و  صحت  و  خوشی  و رفاه  می‌یابیم‌:

 (وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ (22)‏ ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ).  

وکسانی  را  خواهد  دید  که  ایمان  آورده‌اند  وکارهای شایسته  کرده‌اند،  در  باغهای  بهشت  بسر  می‌برند  و  هرچه  بخواهند  نزد  پروردگارشان  برایشان  فراهم  است‌.  واقعاً  فضل  بزرگ  و  لطف  سترگ  این  است‌.  این  همان  چیزی‌است‌که  خداوند بندگان  خود را بدان ‌نوید می‌دهد،  بندگانی  که  ایمان ‌آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  کرده‌اند.

این  تعبیر  سراسر  آن  از  خوشی  و  رفاه  موج  می‌زند،  و  سایه‌های  شادی  و  شادمانی  ترسیم  می‌کند:

  (فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ).

در  باغهای  بهشت‌.

(لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ).  

هرچه  بخواهند  نزد  پروردگارشان  برایشان  فراهم  است‌.

بدون  هرگونه  حدودی  و  قیودی‌.

(ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ).

واقعاً‌فضل  بزرگ‌ و لطف  سترگ  این  است‌.   

(ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خداوند  بندگان  خود  را  بـدان نوید  می‌دهد.

در  این  صورت‌،  مژده‌ی  حاضر  و  آماده‌ای  است‌،  به  مصـداق  مژد‌ه‌ای ‌که  قبلا گذشت‌.  سایه‌ی  مژده  در  اینجا  مناسب‌ترین  سایه‌ها  است‌.

در  لابلای  صحنه‌ی  این  نعمت  دلربا  و  خوشایند  و  زیبا  و  آراسته  و  سایه‌دار  و پیراسته‌،  به  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم   ‌تلقین  می‌کند  و  پیام  می‌دهدکه  بدانان  بگوید:  او  در  برابر  هدایت  و  رهنمود  و  رهنمونی‌که  ایشان  را  به  این  نعمت  می‌رساند،  و  آنان  را  از  آن  عذاب  دردناک  می‌رهاند،  انتظار  هیچ‌گو‌نه  مزد  و  چشم‌داشتی  از  ایشان  ندارد.  تنها  و  تنها  آنچه  او  از  ایشان  خو‌استار  است  مودت  و  محبت  خو‌یشاوندی  آنان  در  حـق  او  است  و  بس.  این  مزد  او  را بس  است‌:

(قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ (23)).   

بگو:  در برابر آن‌(‌همه  نعمت  که  در  پرتو  دعوت  اسـلام  به  شما  خواهد  رسید)  از  شما  پاداش  و  مزدی  نمی‌خواهم  جز  عشق  و  علاقه‌ی  نزدیکی  (‌به  خدا)  را  (‌که  سود  آن  هم  عائد  خودتان  می‌گردد)‌.  هرکس  صار  نیکی  انجام  دهد،  بر  نیکی  عمل  او  می‌افزائیم  (‌و  دست  کم  یک  خوبی  را  ده  خوبی  بشمارمی‌آوریم‌)‌.  خداوند آمرزگار  و  شکرگزار  است  (‌و  گناهان  بندگان  را  می‌بخشد  و  کارهای  خوبشان  را  به  بهترین  وجه  پاداش  می‌دهد)‌.  معنائی‌که  بدان  اشاره‌کردم‌،  و  آن  این‌که  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم   از  ایشان  پاداش  و  مزدی  را  درخواست  نــمی‌کند  و  نمی‌خواهد.  بلکه  چیزی‌که  او  را  به  رساندن  پیام  آسمـانی  بدیشان  وامی‌دارد  مودت  و  محبت  خویشاوندی  است‌.  پیغمبر  خدا  صلی الله علیه و سلم    با  هر  تیره‌ای  از  تیره‌های  قریش  خویشی  و  خویشاوندی  داشت‌.  تلاش  می‌فرمود  با  هدایتی‌که  به  همراه  دارد  ایشان  را  رهنمود  و  رهنــمون ‌کند،  و  خیر  و  صلاح  را  نصیب  آنان  سازد  تا  این  مودت  و  محبت  خویشاوندی  راکه  در  حق  ایشان  داشت  تحقق  بخشد  و  این  احساس  را  ارضاء‌کند،  و  این  پاداش  و  مزد  او  بود  و  بس!

 این  معنانی  است‌که  بر  دل  و  درونم  پرتو  افکنده  است  آن  زمان‌که  این  تعبیر  قرآنی  را  در  مواردی  مطالعه  می‌کرده‌ام ‌که  در  آنجاها  همـچون  تعبیری  به  میان  آمده  است‌.  تفسیر  منقول  از  ابن‌عباس  -  رضی‌الله ‌عنهما  -  را  در  اینجا  ذکر  می‌کنم  چون  در  صحیح  بخاری  آمده  است‌:  بخاری‌گفته  است‌:  محمّد  پسر  بشار،  و  محمّد  پسر  جعفر،  و  شعبه  از  عبدالملک  پسر  میسره‌،  برایمان  روایت  کرده‌اند.  میسره‌گفته  است‌:  از  طاووس  شنیدم‌که  از  زبان  ابن  عباس  -  رضی‌الله‌عنهما  -  نقل  می‌کرد که  او  در  باره     فرموده  خدا‌وند  بزرگوار  (إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى ) پرسش  نموده  است‌.  سعید  پسر  جبیرگفته  است‌:  (‌مراد  از  خویشاوندی  آل  محمّد صلی الله علیه و سلم    است‌.  ابن  عباس  گفت‌:  شتاب  کردی‌.  پیغمبر   صلی الله علیه و سلم   تیره‌ای  از  تیره‌های  قریش  نبود  مگر  این‌که  با  ایشان  قرابت  و  خویشی  داشت‌.  ادامه  داد  و  گفت‌:  مراد  این  است‌:  مگر  خویشاوندی  و  قرابتی  را  پیوند  دهید  و  صله‌ی  رحمی  را  به  جای  آورید که  میان  من  و  شما  است)‌‌.

بنابراین  معنی  چنین  خواهد  بود:  مگر  این‌که  برای  مراعات  قرابت  و  خویشاوندی  اذیت  و  آزار  خود  را  بازگیرید،  و گوش  فرا دهید  و  نرمش  داشته  باشید  در  حق  چیزی‌که  شما  را  به  سوی  آن  رهنمود  و رهنمون  می‌کنم‌.  این  پاداش  و  مزدی  است‌که  از  شما  درخواست  می‌کنم  و بس.

تفسیر  ابن  عباس  -‌رضی‌الله ‌عنهما  -‌از  تفسیر  سعید  پـسر  جبیر رضی الله عنه  به  حقیقت  نزدیک‌تر  است‌،  ولیکن  من  هنوز  که  هنوز  است  معتقد  بدان  معنی  هستم  و  به‌گمانـم  به  مـقصود  نزدیک‌تر  و  رساتر  است  .  .  .  خدا  هـم  آگاه‌تر  از  ما  به  معنی  و  مفهوم  واقعی  است‌.[4]

به  هر  حال  یزدان  جهان  به  مردمان  تذکر  می‌دهد  -‌در  جلو  صحنه‌ی  باغهای  بهشت  و  مژده‌ها  -‌که  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم   در  برابر  چیزی  از  اینها  از  ایشان  پاداش  و  مزدی  نمی‌خواهد،  هرچندکه  دلالان  و  راهنمایان  در  برابر  چیزهای  بسیارکوچک‌تر  و  ناچیزتر  از  اینها  پاداش  و  مزدکلانی  دریافت  می‌دارند!  ولیکن  فضل  یزدان  سبحان  در  حق  بندگان  بر  آن  است‌که  با  ایشان  حساب  و کتاب  تجارت  و  بازرگانی  را  نداشته  باشد،  و  حساب  وکتاب  عدل  و  عدالت  را  نیز  مراعات  نفرماید،  بلکه  حساب  و  کتاب  بخشندگی  و  بزرگواری  را  با  ایشان  ملحوظ  نماید:   

 ( وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً).  

هرکس  کار  نیکی  انـجام  دهد،  بر  نیکی  عمل  او  می‌افزائیم  (‌و  دست  کم  یک  خوبی  را  ده  خوبی  بشمار  می‌آوریم‌)‌.  تنها  مساله‌ی  دریافت  نکردن  پاداش  و  مزد  نیست‌.  بلکه  افزایش  و  فزونی  و  لطف  وکرم  نیز  در  میان  و  بر  سر  آن  است  .  .  .گذشته  از  همه‌ی  اینها  مغفرت  و  آمرزش  و  شکر  و  سپاس  هم  وجود  دارد:

 (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ).  

خداوند  آمرزگار  و  شکرگزار  است  (‌و  گناهان  بندگان  رامی‌بخشد  و  کارهای  خوبشان  را  به  بهترین  وجه  پاداش می‌دهد).

خداوند  می‌بخشاید  و  می‌آمرزد. گذ‌شته  از  این‌،  خداوند  شکرگزاری  هم  می‌کند ...  شکر  چه‌کسی  را  می‌گوید؟  شکر  بندگان  خود  را  می‏‎گوید.  در  حالی‌که  خودش  به  بندگانش  توفیق  نیکی  و  نیک‌کاری  را  داده  است‌.گذشته  از  این‌،  خدا  حسنات  و  خوبیهایشان  را  فزونی  می‏بخشد،  و  سیبات  و  بدیهایشان  را  می‌آمرزد  و  مورد  عفو  قرار  می‌دهد.  افزون  بر  ایـن  و  بر  آن‌،  از  ایشان  هم  سپاسگزاری  می‌کند ...  وای  چه  فضل  و فیضی‌ که  انسان  از  ورانداز کردن  آن  درمانده  و  ناتوان  است‌،  چه  رسد  به  این‌که  شکر  آن  را  بتواند  و  سپاس  آن  را  به  تمام  وکمـال به انجام  برساند!

 آن گاه  به  سوی  سخن  از  آن  حقیقت  نخستین  برمی‌گردد: (أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (24)   

آیا  می‌گویند:  (‌محمد)  بر  خدا  دروغ  و  افتراء  بسته  است  (‌و  خدا  بدو  چیزی  وحی  نکرده  است  و  زائیده‌ی  اندیشه‌ی  خود  را  به  او  نسبت  داده  است‌؟‌)‌.  اگر  خدا  بخواهد  بر  دل  تومهر  می‌نهد  (‌و  قدرت  حفظ  آیات  خود  را  از  تو  می‌گیرد)‌.  خداوند  با  سخنان  (‌قرآنـی‌)  خود  باطل  را  از  میان  برمی‌دارد و  حق‌را  پابرجا  می‌دارد.  مسلمّاً‌ او  بسیار  آگاه  از  همه‌ی  چیزهائی  است  که  در  درون  سینه‌ها  است‌.

در  اینجا  به  واپسین  شبهه‌ای  می‌پردازدکه  موضعگیری  خود  را  با  آن  در  برابر  وحی  آسمان  تعلیل  و  توجیه  می‌کردند،  آن  وحی‌ که  از  سرچشمه  و  سرشت  و  هدف  آن  در  چرخشها  و گردشهای‌گذشته  سخن  به  میان  آورده  ا‌ست‌:

 (  أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً؟).  

آیا  میگویند:  (‌محمّد)  بر  خدا  دروغ  و  افتراء  بسته  است  (‌و  خدا  بدو  چیزی  وحی  نکرده  است  و  زائیده‌ی  اندیشه‌ی  خود  را  به  او  نسبت  داده  است‌؟‌).

آیا  آنان  به  همین  خاطر  محمّد  صلی الله علیه و سلم  ‌را  تـصدیق  نمی‌کنند؟  به  همین  خاطرکه  ایشان‌گمان  می‏‎برند  بدو  وحی  نگردیده  است‌،  و  از  سوی  خدا  چیزی  بدو  نرسیده  است‌؟

ولی  این  سخن  پذیرفتنی  نیست‌.  چه  خداکسی  را  رها  نمی‌سازد  بیاید  و  ادعاء ‌کند که  خدا  بدو  وحی‌ کرده  است  و  پیام  داده  است‌،  در  حالی‌که  بدو  چیزی  وحی  نشده  باشد.  خدا  می‌تواند  بر  دل  محمد  صلی الله علیه و سلم  مهر  نهد،  و  دیگر  نتواند  زبان  به  قرآنی  بسان  این  قرآن  بگشاید  و  آن  را  قرائت  و  بیان  نماید.  خدا  می‌تواند  پرده  از  باطلی  برداردکه  او  ادعای  آن  را  دارد،  و  اصلا  باطل  را  محو  کند  و  اثری  از  آن  برجای نگذارد،  و  حق  را  به  دنبال  آن  نمایان  گرداند  و  استوار  و  پایدارش  نماید:

 (فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ ).  

اگر  خدا  بخواهد  بر  دل  تو  مهر  می‌نهد  (‌و  قدرت  حفظ  آیات  خود  را  از  تو  می‌گیرد)‌.  خداوند  با  سخنان  (‌قرآنی‌)  خود  باطل  را  از  میان  برمی‌دارد  و  حق  را  پابرجا  می‌دارد.

بر  خداوند  چیزی  نهان  نبوده  است  از  آنچه  در  دل  محمّد  صلی الله علیه و سلم   درگشت  وگذار  بوده  است  پیش  از  این  که  آن  را  بگو‌ید:

 (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ).  

مسلماً  او  بسیار  آگاه  از  همه‌ی  چیزهائی  است  که  در  درون  سینه‌ها  است‌.

پس  این  شبهه‌،  بیجا  و  بی‌اساس  است‌،  و  ادعائی  است‌که  مخالف  است  با  علم  و آگاهی خدا  از  رازها  و  نهانیها،  و  با  قدرت  خدا  بر  انجام  هرچه‌که  بخواهد  و  اراده  فرماید،  و  با  قانون  و  سنت  خدا  در  ماندگار کردن  حق  و  از  میان  بردن  باطل...  در  این  صورت  این  وحی  و  پـیام  حق  است‌،  وگفتار  محمّد  صلی الله علیه و سلم    راست  و  درست  است‌.  آنچه  افتراء  است  و  به  ناروا  از  زبان  خداگفته  می‌شود،  جز  پوچ  و  ستم  و گمراهی  نیست  .  .  .  بدین‌وسیله  موقتاً  سخن  از  وحی  به  پایان  می‌آید،  و به  دنبال  این  قرار  و  مدار  ایشان  را  به  چرخش  وگردش  دیگری  می‏‎برد. 

 

---

 [1] تاکنون  ١٢٣  میلیارد کهکشان ‌کشف  گردیده  است‌.  (‌مترجم‌)   

 [2] صفحه  ٢٢  چاپ  دوم‌. 

[3]  ترجمه EMOTION  AS  THE  BASIS  OF  CIVLISATION. 

[4]  ‌به  نظر  اینجانب  معنی  (إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى)    چنین  است‌:  مگر  شور و  شوق‌ تقرب‌ به  خدا  با  انجام  حسنات‌ و  دوری ‌از  سیئات‌.  یعنی  آنچه‌از  شما  می‌خواهم  در  پیش گرفتن  راه  خدا  است  (‌نگا:  فرقان/57) .  (‌مترجم)‌

تفسیر سوره‌ی شوری آیه‌ی 53-25

سوره‌ی شوری آیه‌ی 53-25

وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ (25) وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ (26) وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ (27) وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ (28) وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ (29) وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ (30) وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ (31)‏ وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ (32) إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (33) أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ (34) وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ (35) فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (36) وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ (37) وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ (38) وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ (39) وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (40) وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ (41) إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ (42) وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43) وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِیٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ (44)‏ وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ (45) وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ (46) اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ (47) فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ (48) لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثاً وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ (49) أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَاناً وَإِنَاثاً وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ (50) وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ (51)‏ وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (52) صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ (53)  

این  بخش  دوم  سوره‌،  سخن  از  دلائل  ایمان  می‌گوید،  دلائل  موجود  در  جهان  درون  و  در  جهان  بیرون.  همچنین  سخن  می‏‎گوید  از  آثار  قدرتی‌که  پدیدار  در  چیزهائی  است  که  مردمان  را  احاطه  کرده‌اند  و  پیرامون  ایشـان  پخش  و  پراکنده‌اند.  و  از  چیزهائی  سخن  می‌گویدکه  مستقیماً  به  زندگی  و  زندگانی  انسانها  مربوط  هستند.  از  صفات  مومنان  صحبت  می‌کند،  صفاتی‌که‌گروه  مومنان  را  از  دیگران  جدا  و  مشخص  می‌گرداند  .  .  .  این  هم  به  دنبال  سخن  از  وحی  و  رسالت  از  زوایای‌گوناگون  در  بخش  نـخستین  است  .  .  .  آن‌گاه  در  پایان  سوره  برمی‏گردد  به  سخن‌گفتن  از  سرشت  وحی  و  راه  و  روش  و  روند  و  روال  آن‌.  میان  این  دو  بخش  هم  پیوند  آشکار و  پدیدار  است‌.  چه  آنها  دو  راه  به  سوی  دل  انسانند،  و  این ‌دو راه  به ‌وسیله‌ی  وحی  و ایمان  به‌دل  می‌رسند  و  می‌پیوندند.

  وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ (25) وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ (26) وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ (27)  

تنها  خدا  است  که  توبه  را  از  بندگانش  می‌پذیرد،  و  گناهان  را  می‌بخشد،  و  آنچـه  را  انجام  می‌دهید  می‌داند.  و  دعا  و  درخواست  کسانی  را  اجابت  می‌کند  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسـته  کرده‌اند،  و  ازفضل  خود  بدیشان  بیشتر(‌از  آن  چیزهائی  که  درخواست  نموده‌اند  و  به  فکرشان  نیامده  است‌)  عطاء  می‌کند.  امّا  کافران  (‌به  جای  لطف  و  احسان  یزدان‌)  عذاب  سخت  و  شدیدی  دارند.  اگر  خداوند  رزق  و روزی‌ را  برای  همه‌ی  بندگانش  (‌بدان  گونه  که  خودشان  می‌خواهند)  توسعه  و  گسترش  دهد،  قطعاً  در  زمین  سرکشی  و  ستمگری  می‌کنند  ولذا  بدان  اندازه  که  خود  می‌خواهد  روزی  را  می‌رساند،  چرا  که  او  بندگانش  را  می‌بیند  و  با  (‌اوضاع  و  احوال‌)  ایشان  کاملا  آشنا  است‌.

این  پسوده  درمی‌رسد  بعد  از  آنچه گذشت  از  صحنه‌ی  ستـمگرانی‌که  می‌ترسیدند  و  بر  خود  می‌لرزیدند،  ترس  و  لرزی‌که  داشتند  از  دست‌کارهائی‌که‌کرده  بودند  و  فراچنگ  آورده  بودند،  وکیفرکارها  و  سزای  فراچنگ  آورده‌ها  داشت‌ گریبانگیرشان  می‌شد  و  بر  ایشان  می‌تاخت‌.  و  به  دنبال  آن  صحنه کسانی‌که  ایمان  آورده  بودند  و  به  پاداش  آن  در  باغهای  بهشت  بودند.  همچنین  به  دنبال  نفی  هرگونه  شبهه‌ای  از  صدق  و  صداقت  پیغمبر  خدا  صلی الله علیه و سلم  در  چیزهائی‌که  از  سوی  خدا  بدیشان  می‌رساند  و  پیام  می‌داد.  و  به  دنبال  بیان  علم  و  اطلاعی  که  خدا  از  رازها  و  رمزهای  سینه‌ها  و  نهانیها  و  پنهانیهای 

درون  مرد‌مان  دارد. 

این  پسوده  در  می‌رسد  تا  تشویق  و  ترغیب  بکندکسی  راکه  می‌خواهد  توبه  بکند  و  ازگمـراهی‌ای  برگردد که  در  آن  است‌،  پیش  از  این‌که  خدا  فرمان  نهائی  را  صادر  کند  و  واپسین  داوری  را  انجام  دهد.  خدا  دو  لنگه‌ی  در  توبه  راکاملا  باز  می‌کند.  چه  خدا  توبه  ایشان  را  می‌پذیرد،  و  بدیهایشان  وگناهانشان  را  نیز  می بخشد  و  از  آنها  صرف  نظر  می‌فرماید.  دیگر  انگیزه‌ای  برای  ناامید  شدن  و  بر  بزهکـاریها  و  نافرمانیها  پای  فشردن  نـمی‌ماند،  و  نباید  از  بزهکاریها  و  نافرمانیهائی  ترسید  و  هراسیدکه  قبلا  بوده‌اند  و  صورت‌گرفته‌اند.  خدا  می‌داند  و  اطلاع  داردکه  چه  می‌کنند.  خدا  توبه  راست  و  درست  را  می‌شناسد  و  می‌داند  و  آن  را  می‌پذیرد.  همچنین  آگاه  و  مطلع  از  بدیها  و پلشتیهائی  هم  هست‌که  درگذشته  صورت  پذیرفته‌اند،  و  آنها  را  عفو  می‌نماید  و  می‌بخشاید.

در  لابلای  این  پسوده  به  جزای  مومنان  و  سزای  کافران  برمی گردد.کسانی‌که  ایمان  آورده‌اند  و کارهای  خوب  و  پسندیده  انجام  داده‌اند  و  دعو‌ت  و  فراخوانی  پروردگار  خو‌د  را  استجابت  می‌کنند  و  می‌پذیرند.  خدا  هم  بر  فضل  و  فیض  خود  در  حق  ایشان  می‌افزاید.

 ( وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ ).  

و  اما  کافران  (‌به  جـای  لطف  و  احسان  یزدان‌)  عذاب  سخت  و  شدیدی  دارند.

درگاه  توبه  و  بازگشت  برای  نجات  و  رهائی  از  این  عذاب  شدید،  و  دریافت  فضل  و  فیض  خدا  باز  است‌.  چه  هرکس  که  توبه  کند  و  از  بزهکاریها  دست  بردارد،  همچون  فضل  و  فیضی  را  بهره  خود  می‏‎گرداند.

فضل  و  لطف  خدا  درآخرت  بدون  حساب  وکتاب  و  افزون  از  شمار  است‌.  در  آنجا  فضل  وکرم  خدا  حدود  و  قیودی  ندارد.  ولی  در  دنیا  رزق  و  روزی  خدا  برای  بندگانش  مقید  و  محدود  است‌،  به  خاطر  آنچه  یزدان  سبحان  از  بندگان  خود  می‌داند.  خدا  می‌داندکه  انسانها  در  این  زمین  تاب  فضل  وکرم  بدون  حدود  و  قیود  را ندارند،  و  به  صلاح  ایشان  نیست  درگاه  فضل  و  فیض  نامحدود  یزدان  برایشان  باز  شود.

 (وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ (27)  

اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  برای  همه‌ی  بندگانش  (‌بدان  گونه  که  خودشان  می‌خواهند)  توسعه  و  گسترش  دهد،  قطعاً  در  زمین  سرکشی  و  ستمگری  می‌کنند  و  لذا  بدان  اندازه  که  خود  می‌خواهد  روزی  را  می‌رساند.  چرا  که  او  بندگانش  را  می‌بیند  و  با  (‌اوضاع  و  احوال‌)  ایشان  کاملا  آشنا  است‌.

این  سخن  بیانگر  این  واقعیت  است‌که  آنچه  در  این  جهان  ارزاق  و  انعام  است  -  هر  اندازه  هم  زیاد  و  فراوان  باشد  -‌نسبت  بدانچه  از  فضل  و  فیض‌گسترده  و  فراخ  در  آخرت  است‌،‌کم  و  اندک  و  ناچیز  است‌.  خداوند  می‌داند  که  این  بندگان  انسان  نامش‌،  تاب  و  توان  دارائی  و  ثروتمندی  را  ندارند  مگر  به  اندازه‌ی  لازم‌.  اگر  خدا  رزق  و  روزی  را  برایشان گسترده  و  فراخ‌ کند  بدان‌گونه‌که  در  آخرت  چنین  می‌کند،  مردمان  سرکشی  و  ستمگری  در  پیش  می‏‎گیرند.  چرا که  مردمان ‌کوچک‌تر  از  آن  هستند  که  بتوانند  توازن  و  هماهنگی  را  مراعات  و  محفوظ  دارند.  انسانها  ضعیف  هستند  تحمّل  قدرت  و  ثروت  را  جز  به  اندازه‌ی  لازم  ندارند.  خدا  کاملا  بندگان  خود  را  می‏‎بیند  و  از  اوضاع  و  احوالشان  بسی  مطلع  و  آگاه  است‌.  بدین  خاطر  رزق  و  روزی  ایشان  را  در  این  زمین  مقدر  و  مشخص  و  محدود  و  مقید  فرموده  است‌،  بدان  اندازه‌که  تاب  و  توان  آن  را  دارند.  فضل  فراوان  و  فیض  فراخ  خود  را  نگاه  داشته  است  برای‌کسانی‌که  در  این  زمین  پیروز  و  موفق  می‌گردند،  و  در  امتحان  قبول  می‌شوند،  و  سالم  و  در  امن  و  امان  پای  به  سرای  باقی  می‌گذارند  تا  فضل  و  فیض  خدا  را  دریافت  دارند،  فضل  و  فیضی‌که  بدون  حدود  و  قیود  برایشان  ذخیره  گردیده  است  و  اندوخته  شده  است‌.

 (وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ (28)

و  او  است  که  باران  را  می‌باراند  بعد  از  آن  که  (‌مردمان  از  بـارش  آن‌)  ناامید  می‌کردند،  و  رحمت  خود  را  می‌گستراند  (‌و  دامنه‌ی  باران  را  به  اینـجا  و  آنجا  می‌کشاند  و  فراگیرش  می‌گرداند)‌.  او  سرپرست  ستوده‌ی  (‌بندگان  و  عهده‌دار  پسندیده‌ی  کارهای  ایشان‌)  است‌.

این  هم  پسوده‌ی  دیگری  است‌.  این  پسوده  نیز  مردمان  را  به‌گوشه‌ای  از  فضل  وکرم  یزدان  بر  بندگانش  در  زمین‌،  تذکر  می‌دهد.  آن  بندگانی‌که  باران  از  ایشان  بریده  است  و  مدتها  است  برایشان  نباریده  است‌.  عاجز  و  درمانده  در  برابر  آب‌،  یعنی  اولین  وسیله‌ی  حیات  مانده‌اند  و  راه  به  جائی  نبرده‌اند  .  .  .  یاس  و  نومیدی  بدیشان  دست  داده  است‌.  در  این  هنگام  خدا  باران  را  برایشان  می‌باراند،  و  با  باران  یاری  وکمکشان  می‌کند  و  به  مددشان  می‌رسد.  زمین  زنده  می‌گردد،  وگیاهان  خشکیده  سبز  و  خرم  می‌شوند،  و  دانه‌ها  می‌رویند،  وگیاهان  سر  بر  می‌زنند  و  رقص‌ گلزار  درمی‌گیرد.  هوا  صاف  و  لطیف  می‌شود.  زندگی  موج  می‌زند  و  به  پیکرها  می‌دود.  سرور  و  شادمانی  خیز  برمی‏دارد  و  گره‌ها  از  پیشانیها  باز  می‌شود.  دلها  می‌گشاید.  امیدها  مـی‌جنبد.  آرزوها  می‌شکفد  و  شاداب  می‌گردد  و  جوش  و  خروش  برمی‏دارد  .  .  .  فاصله‌ی  میان  ناامیدی  مردمان  و  رحمت  یزدان  جز  لحظاتی  به  درازا  نمی‌کشد.  در  این  لحظات  چند،  درهای  رحـمت  می‏‎گشاید،  و  درهای  آسمان  با  ریزش  و  شور  شور  آب  باران  باز  می‌شود.

 ( وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ).

او  سرپرست  ستوده‌ی  (‌بندگان  و  عهده‌دار  پسندیده‌ی  کارهای  ایشان‌)  است‌.

او  مددکار  و  یاور  و  ضامن  و  سرپرستی  است‌که  ذات  و  صفاتش  ستوده  و  پسندیده  است‌.

واژه‌ای  که  در  این  مناسبت  برای  باران  برگزیده  شده  است‌،  لفظ  (‌غیث‌)  است  .  .  .  غیث‌که  به معنی  باران  است‌،  سایه  روشن  (‌‌غوث‌)  را  القاء  می‌کندکه  به  معنی  فریادرسی  و  یاری  است‌.  جرقه‌ای  از  پاسخگوئی  به  درمانده‌ی  در  تنگنا  و  اندوه  پرتوانداز  می‌شود.

 ( وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ).  

و  رحمت  خود  را  می‌گستراند  (‌و  دامنه‌ی  باران  را  به  اینجا  و  آنجا  می‌کشاند  و  فراگیرش  می گرداند).

سایه‌روشنهای  تری  و  تازگی  و  خرمی  و  امید  و  شادی  و  شادابی‌ای  می‌افکند  که  عملا  از  باز  شد‌ن  و  شگفتن  گیاهان  در  زمین‌،  و  انتظار  میوه‌ها  بر  شاخه‌ها،  پدیدار  و  نمودار  می‌گردد.  صحنه‌ای  نیست‌که  بسان  بارش  باران  پس  از  خشکی‌زمین‌،  حس  و  شعور  را  آرامش  بخشد،  و  اعصاب  را  آرام‌کند،  و  دل  و  درون  را  شادی  بیفزاید  و  فرحناک  نماید.  صحنه‌ای  نیست  که  ناراحتیها  و  غمهای  دل  را  برباید  و  رنجها  و  خستگیهای  درون  را  بزداید،  بسان  صحنه‌ی  زمینی  که  پس  از  باران‌گیاهان  آن  برمی‌دمند  و  غنچه  وگل  می‌کنند،  و  سبزه‌زارها  و  گلزارها  پس  از  خشکیدن  زمین  سر  در  هم  می‌نهند  و  بر  یکدیگر  می‌پیچند  و  بالا  و  بالاتر  می‌روند.

 *

 ( وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ (29) وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ (30) وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ (31)‏  

برخی  از  نشانه‌های  (‌پـی  بردن  به  خدا  و  قدرت‌)  او،  آفرینش  آسمانها  و  زمین  و  همه‌ی  جنبندگانی  است  که  در  آن  دو  پدیدار  و  پراکـنده  کرده  است‌،  و  او  هر  وقت  که  بخواهد  می‌تواند  آنها  را  گرد  آورد.  آنچه  از  مصائب  و  بلا  به  شما  می‌رسد،  به  خاطر  کارهائی  است  که  خود  کرده‌اید.  تازه  خداوند  از  بسیاری  (‌از  کارهای  شما)  گذشت  می‌کند  (‌که  شما  از  آنها  توبه  نموده‌اید  و  یا  با  کارهای  نیک  آنها  را  از  نامه‌ی  اعمال  زدوده  و  پاک  کرده‌اید)‌.  شما  هرگز  نمی‌توانید  (‌از  چنگال  قدرت  خدا)  در  زمین  (‌فرار  کنید  و  خدای  را  از  دستیابی  به  خود)  ناتوان  سازید،  و  سوای  خدا  هیچ گونه  سرپرست  و  یاوری  ندارید  (‌تا  به  کمک  شما  بشتابند  و  شما  را  از  مصائب  و  بلایای  نازله  برهانند).

این  نشانه‌ی  جهانی‌که  در  جلو  دیدگان  پدیدار  و  آشکار  است‌،  ایستا  و  برپا  است  و  خـودش‌گواه  بر  آن  چیزی  است‌که  وحی  آمده  است  تا  بر  آن‌گواهی  دهد.  ولیکن  مردمان  در  باره‌اش به  شک  و  تردید  افتاده‌اند،  و  در  تاویل  و  تفسیرش  اختلاف  ورزیده‌اند.  نشانه‌ی  آسمانها  و  زمین‌،  جای  مجادله  و  ستیز  و  شک  و  تردید  نیست‌.  این  نشانه‌،  در  رسائی  مفهوم  خود  قاطع  و  قطعی  است‌.  با  فطرت  به  زبان  فطرت  سخن  می‌گوید.  مجادله‌کننده  و  ستیزه‌گری‌که  درکار  مباحثه  و  مناظره‌ی  خود  جدی  باشد،  در  باره  آن  به  جدال  و  ستیز  نمی‌پردازد.  این  نشانه  گواهی  می‌دهدکه‌کسی‌که  آن  را  آفریده  است‌،  و  آن  را  نظم  و  نظام  بخشیده  است‌،  و  آن  را  اراده‌کرده  است  و  راه  برده  است‌،  انسان  نیست‌،  و  آفریده‌ی  دیگری  هـم  از  آفریده‌های  یزدان  نیست‌.  گریزی  و گزیری  جز  اعتراف  و  اقرار  به  پدیدآورنده‌ی  گرداننده‌ی  اداره‌کننده  وجود  ندارد.  چه  سترگی  و  بزرگی  هراس‌انگیز  آن‌،  و  هماهنگی  و  همآوائی  دقیق  آن‌،  و  نظم  و  نظام  ییوسته  و  همیشه‌ی  آن‌،  و  وحدت  قوانین  و  سنن  ثابت  و  پایدار  آن‌،  از  لحاظ  عقل  و  منطق  همه  و  همه  قابل  تفسیرو  توجیه  نیستند  مگر  با  معتقد  شدن  به  این‌که  خدائی  در  میان  است‌که  آنها  را  آفریده  است  و  رو  به  راه  و  اداره‌کرده  است  و  سر  و  سامان  بخشیده  است‌.  فطرت  بدون  واسطه‌،  منطق  این  جهان  را  دریافت  می‌دارد،  و  جهان  را  درک  و  فهم  می‌کند،  و  بدین  منطق  و  شناخت  اعتماد  و  اطمینان  دارد  و  بدان  می‌آرامد،  پیش  از  این‌که  یک‌کلمه  هم  خارج  از  خود  بشنود  و  استماع کند!

 (وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ). ‌   

و  همه‌ی  جنبندگانی  است  که  در  آن  دو  پدیدار  و  پراکنده  کرده  است‌.

حیات  در  همین  زمین  و  بس  -‌چه  رسد  به  حیاتهای  دیگری‌که  در  آسمانها  است  و  ما  از  آنها  چیزی  نمی‌دانیم  -  نشانه‌ی  دیگری  از  نشانه‌های  شناخت  خدا  است‌.  حیات  رازی  است‌که‌کسی  به  سرشت  آن  پی نبرده  است‌،  چه  رسد به  این‌که  از  پیدایش  آن  سر  درآورد  و  اطلاع  پیدا  کند.  حیات  راز  پیچیده‌ای  است  و  کسی  نمی‌داند  ازکجا  آمده  است‌،  و  چگونه  آمده  است‌،  و  چگونه  به  تن  زنده‌ها  می‌خزد  و  به  پیکره‌ی  آنها  می‌دود!  همه‌ی  تلاشها  وکوششهائی‌که  در  راه  پژوهش  سرچشمه‌ی  این  راز  یا  سرشت  آن  شده  است  هدر  رفته  است  و  پرده‌ها  بر  آن  فروهشته‌گردیده  است  و  درها  بر  روی  آن  بسته  مانده  است‌،  و  پژوهشها  جملگی  محدود  و  منحصر  به  تغییر  و  تحول  زنده‌ها  - بعـد  از  پیدایش  حیات  -‌و  انواع  و  اقسام  و  وظائف  آنها  شده  است‌.  در  این  دائـره‌ی  تنگ  و  دیدنی  هم  آراء  و  نظریات‌،  مختلف  و  جوراجور  است‌.  امّا  آن  رازی‌که  در  پس  پرده  است  راز  نهاتی  مانده  است  و  چشمی  بدان  نگاهی  نمی‌اندازد  و  آن  را  نمی‏بیند،  و  عقل  و  شعوری  بدان  دسترسی  پیدا  نمی‌کند  ...  این  راز  به  خدا  واگذار  است‌،  و  جز  اوکسی  آن  را  درک  و  فهم  نمی‌نماید  و  بدان  پی  نمی‌برد.

این  زنده‌هائی‌که  در  هر  مکانی  پخش  و  پراکنده‌اند،  چه  بر  سطح  زمین  و  چه  در  لابلاها  ولایه‌ها  و  چینهای  آن‌،  و  چه  آنهائی‌که  در  ژرفاهای  دریا  و  در  اقطار  فضا  هستند  -‌تصور  زنده‌های  دیگر  موجود  در  آسمان  را  رهاکن  -  همه‌ی  این  زنده‌هائی‌که  پخش  و  پراکنده‌اند  و  انسان  جز  مقدار کمی  از  آنها  را  نمی‌شناسد،  و  با  وسائل  و  ابزار  محدودی‌که  دارد  جز  اطلاع  اندکی‌که  معلوم  همگان  است  راجع  بدانها  به  دست  نمی‌آورد  و  از  راز  و  رمز  آنها  سر  درنمی‌آورد.  این  زنده‌هائی  که  در  آسمانها  و  زمین  می‌جنبند  و  می‌خزند،  خداوند  هر  زمان ‌که  بخواهد  آنها  را گرد  می‌آورد.  حتی  یکی  از  آنها  هم  به  در  نمی‌رود  و  غائب  نمی‌شود!

آدمیزادگان  درمانده  و  ناتوانند  از  این  که  دسته‌ای  از  پرندگان  اهلی  راگرد  آورند  وقتی‌که  از  قفسهایشان  می‌پرند،  یاگروهی  از  زنبوران  عسل  را  جمع آوری‌کنند  زمانی‌که  ازکندوهایشان  پرواز  نمایند  و  پراکنده  شوند!  دسته‌هائی  از  پرندگان‌که  تعدادشان  را  جز  خدا  نمی‌داند،  دسته‌هائی  از  زنبوران  عسل  و  مورچگان  و  چیزهائی بسان  آنها  که  تعدادشان  را  جز  خدا  نمی‌داند،  دسته‌هائی  از  حشرات  و  پشه‌ها  و  مگسها  و  میکروبهائی‌که  جاهای  آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند،  دسته‌هائی  از  ماهیها  و  حیوانات  دریائی‌ای  که  تعداد  آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند،  گله‌هائی  از  چهارپایان  اهلی  و  حیوانات  غیر  اهلی  چرنده  و  پراکنده  در  هر  مکانی‌،  و گروه‌هائی  از  انسانهائی  در  زمین  در  اینجا  و  آنجا  پراکنده‌اند  .  .  .  به  اضافه‌ی  آفریده‌هائی  که  تعدادشان  از  اینها  بیشتر  و  مکان  آنها  پنهان‌تر  است  و  آفریدگان  خدایند،  همه  و  همه‌ی  آنها  را  آفریدگار  جهان  هر  وقت‌که  بخواهد  جمع آوری  می‌کند  و  گرد  می‌آ‌ورد.

میان  پخش‌کردن  آنها  در  آسمانها  و  زمین  و گرد  آوردن  آنها  فاصله‌ای  جزگفتن  یک  کلمه  نیست‌که  شرف  صدور  پیدا  می‌کند  و  پخش  و  جمع  آنها  صورت  می‌گیرد.  تعبیر  سخن  به  شیوه‌ی  قرآنی  میان  صحنه‌ی  پخش  کردن  و  صحنه ‌گردآوری  نمودن  را  در  یک  لحظه  مقابل  همدیگر  قرار  می‌دهد.  دل  این  دو  صحنه‌ی  هراسناک  را  مشاهده  می‌کند  پیش  از  این‌که  زبان  از  خواندن  یک  آیه‌ی  کوتاه  قرآن  بپردازد !

در  سایه‌ی  این  دو  صحنه‌،  برایشان  سخن  می‌گوید  از  جزا  و  سزای  مقداری  از  آنچه  کرده‌اند  نه  از  همه‌ی  چیزهائی‌که  انجام  داده‌اند،  جزا  و  سزائی  که  در  همین  دنیا  گریبانگیرشان  می‌شود.  زیرا  یزدان  در  این  جهان  در  برابر  همه‌ی  کارهائی  که  مردمان  کرده‌اند  جزا  و  سزایشان  نمی‌دهد.  بلکه  از  بسیاری  ازکارهایشان  صرف  نظر  می‌کند  و  مورد  عفوشان  قرار  می‌دهد.  عجز  و  ناتوانیشان  را  به  تصویر  می‌کشد  و  بدان  تذکرشان  می‌دهد.  آنان  جز  دسته‌ها  وگروه‌های  کوچکی  در  جهان  بزرگ  زندگان  نیستند‌:

(وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ (30) وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ (31)‏‌ 

آ‌نچه  از  مصائب  و  بلا  به  شما  می‌رسد،  به  خاطر  کارهائی  است  که  خود  کرده‌اید.  تازه  خداوند  ازبسیاری  (‌از  کارهای  شما)  گذشت  می‌کند  (‌که  شما  از  آنها  توبه  نموده‌اید  و  یا  با  کارهای  نیک  آنها  را  از  نامه‌ی  اعمال  زدوده  و  پاک  کرده‌اید)‌.  شما  هرگز  نمی‌توانید  (‌از  چنگال  قدرت  خدا)‌در  زمین  (‌فرار  کنید  و  خـدای  را  از  دستیابی  به  خود)  ناتوان  سازید،  و  سوای  خدا  هیچ‌گونه  سرپرست  و  یاوری  ندارید  (‌تا  به  کمک  شما  بشتابند  و  شما  را  از  مصائب  و  بلایای  نازله  برهانند) .

در  آیه‌ی  نخستین‌،  عدالت  خدا  جلوه‌گر  می‌شود،  و  رحمـت  او  در  حق  این  انسان  ضعیف  روشن  و  آشکار  می‏‎گردد.  هر  مصیبتی‌که گریبانگیر  انسان  می‌شود  به  سبب‌کاری  است‌که  خود  انسان  آن  را  انجام  داده  است‌.  ولی  یزدان  مهربان  انسان  را  در  برابر همه‌کارهائی‌که‌کرده  است  گرفتار  نـمـی‌فرماید.  چراکه  خدا  ضعف  انسان  را  می‌داند،  و  مطلع  از  انگیزه‌ها  و  دافعه‌ها  و  جاذبه‌هائی  است‌که  فطرت  اورا  تشکیل  می‌دهند  و  در  بسیاری  از اوقات  بر  او  چیره  و  غالب  می‌آیند.  این  است‌که  ایزد  سبحان  در  پرتو  رحمت  و  عطو‌فت  و  بزرگواری  و  بخشایشی‌که  دارد  از  بسیاری  ازگناهان  انسان  صرف  نظر  می‌فرماید  و  آنها  را  عفو  می‌نماید.

در  آیه‌ی  دوم‌،  ضعف  انسان  جلوه‌گر  می شود.  او  نمی‌تواند  در  زمین  خدا  را  از  دستیابی  به  خود  درمانده  سازد.  او  بجز  خدا  سرپرست  و  یاور  و کمک‌کننده‌ای  ندارد.  پس  به‌کجا  می‌رود  وکجا  را  داردکه  بدانجا  برود؟  او  تنها  باید  به  سرپرست  و  یاور  و کمک‌کننده‌ی  خود  پناه  ببردکه  ایزد  سبحان  و  دادار  مهربان  است‌.

*

 وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ (32) إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (33) أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ (34) وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ (35)  .

از  جمله‌ی  نشانه‌های  (‌شناخت  خدا  و  قدرت‌)  او  کشتیهائی  است  همچون  کوه‌ها  که  بر  صفحه‌ی  دریاها  به  حرکت  درمی‌آیند.  اگر  خداوند  بخواهد  باد  را  از  وزیدن  می‌اندازد  و  کشتیها  بر  روی  دریاها  متوقف  می‌گردند.  قطعاً  در  این  (‌حرکت  بادها،  جریان  کشتیها،  آفرینش  دریاها  بدین  وسعت  و  ویژگیهای  آبها،  و  نظم  و  نظامی  که  بر  امور  حکمفرما  است‌)  دلائل  روشنی  (‌بر  وجود  خدا)  است  برای  هـرکس  که  بسیار  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشد.  یا  اگر  بخواهد  کشتیها  را  به  خاطر  کارهائی  که  سرنشینان  آنها  مرتکب  شده‌اند،  نابود  می‌سازد،  و  از  بسیاری  گذشت  می‌کند  (‌و  مردمان  زیادی  را  می‌بخشد  و  از  مجازات  برکنار  می‌دارد.  خداوند  چنین  می‌کند  تا  مومنان  عبرت  گیرند)  و  تا  کافرانی  که  به  مخالفت  آیات  برمی‌خیزند  و  آنها  را  نمی‌پذیرند  بدانند  که  هیچ  گریزگاه  و  پناهگاهی  (‌از  دست  عذاب  خدا)  ندارند  (‌و  پیوسته  در  دسترس  قدرت  او  هستند) ‌.

کشتیهائی‌که  همچون ‌کوه‌هایند  و  در  دریاها به  حرکت  درمی‌آیند،  نشانه‌ی  دیگری  از  نشانه‌های  خدا  هستند،  نشانه‌ای ‌که  جلو  چشمها  حاضر  و  آماده  است  و  دید‌ه  می‌شود.  نشانه‌ای  است‌که  بر  نشانه‌های  دیگری  استوار  و  پایدار  می‌گردد که  همه‌ی  آنها  جای  ستیز  نیست  از  زمره‌ی  ساختارهای  خدایند.  این  دریا  را  چه‌کسی  پدید  آورده  است‌؟‌کیست  چه  انسان  و  چه  غیر  انسان‌،  همچون  ادعائی  را  داشته  باشد؟  چه‌کسی  این  ویژگیها  را  به  دریا  داده  است‌،  ویژگیهائی  از  قبیل‌:  تراکم  و  ژرفی  و  فراخی‌،  تاکشتیهای  بزرگ  و  سترگ  را  بر  روی  خود  بردارد؟  چه  کسی  مو‌اد  خام  این‌کشتیها  را  آفریده  است  و  بدین  مواد  ویژگیهای  خود  را  داده  است  و کاری ‌کرده  است‌که  بر  سطح  آبها  بمانند  و  شناور  شوند؟  این  بـادهائی‌که  کشتیهای  آن  چنانی  را که  در  آن  زمان  برای  مخاطبان  این  قرآن  معلوم  بود،  و  نیروهای  دیگری  جز  بادها  را  در  این  زمان‌،  از  قبیل‌:  بخار  یا  اتم  یا  چیزهای  دیگری‌که  از  این  به  بعدکشف  می‌شوند،  چه‌کسی  پدید  آورده  است  و  به  نیرو  و  انرژی  در  این  جهان  تبدیل‌کرده  است‌،  نیرو  و  انرژی‌ای  کـه‌کشتیهای  کوه‌پیکر  را  به  حرکت  درمی‌آورند؟

(إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ ).

  اگر  خداوند  بخواهد  باد  را  از  وزیدن  می‌اندازد  و  کشتیها  بر  روی  دریاها  متوقف  می‌گردند.

این  بادها  گاهی  از  وزیدن  می‌مانند،  در نتیجه  این  کشتیهای ‌کوه پیکر  از  حرکت  می‌ایستند.  انگار  قالب  تهی  می‌کنند  و  حیات  به  ترک  آنها  می‌گوید!

  إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (33).  

 قطعا  در  این  (‌حرکت  بادها،  جریان  کشتیها،  آفرینش  دریاها  بدین  وسعت  و  ویژگیهای  آبها،  و  نظم  و  نظامی  که  بر  امور  حکمفرما  است‌)  دلائل  روشنی  (‌بر  وجود  خدا)  است  بـرای  هرکس  که  بسیار  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشد.

هم  در  حرکت‌کردن  و  هم  از  حرکت  باز  ایستادن‌کشتیها  به  طو‌ر  یکسان  دلائل  روشنی  و  نشانه‌های  واضـحی  است  برای  هرکس‌که  شکیبا  و  سپاسگزار  باشد.  صبر  و  شکیبائی  و  شکر  و  سپاسگزاری  اغلب  در  قرآن  همراه  با  یکدیگر  ذکر  می‌شوند.  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  بلا  و  مصیبت  و  نـاخوشیها،  و  شکر  و  سپاس  نعمتها  و  خوشیهائی‌که  پیش  می‌آید،  و  بدین  وسیله  خدا  انسان  را  امتحان  می‌نماید،  صبر  و  ش‌کر،  پایگاه  شخص  مو‌من  در  وقت  زیان  و  ضرر  و  ناخوشی،  و  در  روزگار  داشتن  و  دارائی‌و  سلامت  و  خوشی  است‌.

 (أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا).    

یا  اگر  بخواهد  کشتیها  را  به  خاطر  کارهائی  که  سرنشینان  آنها  مرتکب  شده‌اند،  نابود  می‌سازد.

کشتیها  را  درهم  می‌شکند  یا  آنها  را  غرق  می‌کند  به  سبب‌گناهان  و  بزهکاریهائی‌که  مردمان  مرتکب  می‌شوند،  و  به  علت  سرکشیها  و  نافرمانیها  و مخالفتهائی  که  آنان  با  ایمانی  می‌ورزند که  جمـلگی  آفریدگان  -  بجز  برخی  از  آدمیزادگان  -  بدان  متدین  و  بر  آن  هستند!

(وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ).  

و  از  بسیاری  گذشت  می‌کند  (‌و  مردمان  زیادی  را  می‌بخشد  و  از  مجازاتهای  بسیاری  از  گناهان  ایشان  صرف  نظر  می‌کند) .

یزدان  مردمان  را  در  برابر  همه‌ گناهانی‌که  مرتکب  می‌شوند  گرفتار  نمی‌کند  و کیفرشان  نـمی‌دهد.  بلکه  بزرگواری  می‌فرماید  و  از  بسیاری  از  بزهکاریهایشان  صرف  نظر  می‌کند  و  عفوشان  می‌نماید.

 ( وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ (35) .

(خداوند  چنین  می‌کند  تا  مومنان  عبرت  گیرند)  و  تا  کافرانی  که  به  مخالفت  آیات  برمی‌خیزند  وآنها  را  نمی‌پذیرند  بدانند  که  هیچ  گریزگاه  و  پناهگاهی  (‌از  دست  عذاب  خدا)  ندارند  (‌و  پیوسته  در  دسترس  قدرت  اویند)‌.  اگر  خدا  بخواهد  ایشان  را  در  برابر  عذاب  خود  شق  و  رق  نگاه  می‌دارد،  وکشتیهایشان  را  درهم  می‏شکند  و  نابود  می‌نماید،  و  آنان  راه  نجاتی  پیدا  نمی‌کنند!

بدین  منوال  یزدان  سبحان  به  مردمان  می‌فهماندکه  هرچه  از  دارائیها  وکالاهای  زندگی  این  دنیا  دارند،  همه  در  معرض  نیستی  و  نابودی  هستند.  هیچ  چیزی  ثابت  و  برجای  نمی‌ماند  مگر  پیوند  و  ارتباط  مطمئن  و  مورد  اعتمادی‌که  مردمان  با  یزدان  دارند.

*

سپس‌گام  دیگری  را  به  جلو  برمی دارد،  و  مردمان  را  مطلع  می‌نمایدکه  هرچه  در  این  زمین  از  اولاد  و  اموال  و  غیره  بدیشان  داده  شده  است  موقت  و گذرا  است  و  در  وقت  مشخص  از  زندگی  این  دنیا  رخت  سفر  برمی‌بندد  و  می کو‌چد.  چیزهای  ارزشمند  باقی  و  جاویدی‌که  خدا  آنها  را  برای‌کسانی  می‌اندوزد  و  ذخیره  می‌کندکه  ایمان  می‌آورند  و  بر  پروردگارشان  توکل  می‌نماید،  در  حقیقت  قیمتی  و  دارای  ارج  و  بهایند.  آنگاه  ادامه  می‌دهد  و  روند  سخن  را  به  درازا  مـی‌کشاند  و  صفات  همچون  مومنانی  را  مشخص  و  معین  می‌نماید،  به‌گونه‌ای ‌که  ایشان  را  از  دیگران  ممتاز  و  جدا  می‌سازد،  و  آنان  را  به  عنوان  ملتی‌که  دارای  ویژگیها  و  نشانه‌های  خاص  خو‌د  است  معرفی  می‌گرداند:

 (فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (36) وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ (37) وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ (38) وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ (39) وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (40) وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ (41) إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ (42) وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43)

آنچه  به  شما  داده  شده  است‌،  متاع  (‌زودگذ‌ر  و  فناپذیر)  زندگی  دنیا  است  (‌و  در  اصل  برق  جهان‌،  شعله‌ای  در  برابر  باد،  حبابی  بر  سطح  آب‌،  و  غباری  در  مسیر  طوفان  است‌)‌.  ولی  آنچه  (‌از  پاداشها  و  مواهبی  که‌)  نزد  خدا  است  بهتر  و  پایدارتر  برای  کسانی  است  که  ایمان  آورده  باشند  و  بر  پروردگارشان  توکل  کرده  باشند.  و  کسانیند  که  از  گناهان  بزرگ،  و  اعمال  بسیار  زشت  و  ناپسند  می‌پرهیزند،  و  هنگامی  که  خشمناک  می‌کردند  (‌زمام  اختیار  از  دست  نمی‌دهند  و  پرت  و  پلا  نمی‏‎گویند  و  آلوده‌ی  گناه  نمی‌شوند،  و  بلکه  نفس  خود  را  مهار  می‌کنند  و  به  خشم  آورندگان  را)  می‌بخشند.  و  کسانیند  که  دعوت  پروردگارشان  را  پاسخ  می‌گویند،  و  نـماز  را  چنان  که  باید  می‌خوانتد،  و  کارشان  به  شیوه‌ی  رایزنی  و  بر  پایه‌ی  مشورت  با  یکدیگر  است‌،  و  از  چیزهائی  که  بدیشان  داده‌ایم  (‌در  کارهای  خیر)  صرف  می‌کنند.  و  کسانیند  که  اگر  ستمی  بدیشان  شد،  خـویشتن  را  یاری  می‌دهند  (‌و  زیر  بار  ظلم  نمی‌روند.  ولی  از  آنجا  که  یاری  کردن  نباید  از  مسیر  مساوات  و  عدالت  خارج  شود  و  به  انتقامجوئی  و  کینه‌توزی  و  تجاوز  از  حذ  منتهی  گردد،  باید  توجه  داشته  باشند  که‌)  کیفر  هر  بدی‌،  کیفری  همسان  آن  است‌.  اگر  کسی  (‌به  هنگام  قدرت‌،  برای  هدایت  گمراهان  و  استحکام  پیوندهای  اجتماعی  از  بدکار)  گذ‌شت  کند  (‌و  میان  خود  و  میان  او)  صلح  و  صفا  به  راه  اندازد،  پاداش  چنین  کسی  با  خدا  است‌.  خداوند 

قطعاً  ظالمان  را  دوست  نمی‌دارد.  بر  کسانی  که  پس  از  ستمی  که  بر  آنان  رفته  است  انتقام  می‏‎گیرند،  (‌و  برابر  تعدی  و  ظلمی  که  بدیشان  شده  است‌،  خصم  را  سرکوب  می‌سازند)  عتاب  و  عقابی  نیست‌.  بلکه  عتاب  و  عقاب  متوجه  کسانی  است  که  به  مـردم  ستم  می‌کنند  و  در  زمین  به  ناحق  سرکشی  می‌آغازند.  چنین  کسانی  دارای  عذاب  دردآور  و  دردناکی  هستند.  کسی  که  (‌در  برابر  ظلم  دیگران‌)  شکیبائی  کند  و  (‌زمام  اختیار  را  از  دست  ندهد،  و  بـا  وجود  قدرت‌،  از  ستمگر)  درگذرد  (‌ولی  بداند  که  این  عمل  باعث  گستاخی  ظالم  نمی‏گردد،  این  کار  او)  از  زمره‌ی  کارهائی  است  که  باید  برآن  عزم  را  جزم  کرد  و  بر  آن  ماندگار  شد.

در  این  سوره  قبلاگذشت‌که  قرآن  حالت  بشری  را  به  تصـویر  می‌کشد،  بدان‌گاه‌که  اشاره  می‌کند  به‌کسانی  از  اهل‌کتاب‌که  اختلاف  ورزیده‌اند  و  تفرقه  در  پیش  گرفته‌اند،  بعد  از  آن  که  علم  و  آگاهی  پیدا  کرده‌اند.  اختلاف  و  تفرقه‌ی  ایشان  هم  به  سبب‌ ظلم  و  ستم  بوده  است  نه  به  علت  جهل  و  نادانی  و  ناآگاهی  ازکتابی‌که  خدا  برایشان  نازل  فرموده  است‌،  و  نه  به  علت  عدم  اطلاع  آنان  از  برنامه  ثابت  و  استواری  که  از  روزگار  نوح  تا  به  روزگارابراهیم  و  موسی  و  عیسی  -‌علیـهـم  صلوات  الله  -  ادامه  داشته  است  و  بردوام  بوده  است‌.  قرآن  همچنین  اشاره  می‌کند  به  این‌که‌کسانی  پس  از  چنان  اشخاصی  که  اختلاف  ورزید‌ه‌اند  و  راه  تفرقه  پوئیده‌اند،‌کتاب  را  به  ارث  برده‌اند  ولی  بدان  یقین  و  اطمینان  نداشته‌اند  و  نسبت  بدان  در  شک  و  تردید  ژرفی  عمر  خود  را  سرکرده‌اند.

وقتی‌که  اهل‌کتاب  و  پیروان  ادیان  آسمانی  و  دنباله‌روان  پیغمبران  الهی  -  صلوات  الله  علـیهـم  -  این  چنین  بوده  باشند،  کسانی  که  از  پیغمبری  پیروی  نکرده‌اند  و  به  کتابی  ایمان  نداشته‌اند  معلوم  است  چه  اندازه‌گمراه‌تر  و  کورتر  بوده‌اند،  و  از  اهل‌کتاب  حال  و  وضع  بدتر  و  زشت‌تری  داشته‌اند.

بدین  خاطر  انسانها  نیاز  به  رهبری  راهیاب  و  راهنما داشتند  که  ایشان  را  از  این  جاهلیت  کوری  برهاند،  جاهلیت‌کوری‌که  در  آن  فرو  رفته  بودند،  و  دست  ایشان  را  بگیرد  و  بـه  دستاویز  بس  محکمی  برساند،  و  گامهایشان  را  به  راهی  رهنمودکندکه  به  خدا  می‌رسد،  خدائی‌که  پروردگار  آنان  و  پروردگار  همه‌ی  این  هستی  است‌.

خدا کتاب  را  بر  بنده‌اش  محمّد  صلی الله علیه و سلم    نازل  فرمود،‌کتاب  قرآن  نامی‌که  به  زبان  عربی  است‌،  تا  مردمان  مکه  و  کسان  پیرامون  آن  را  بترساند  و  بیمناک  از  عذاب  آفریدگار  جهان  گرداند.  در  این  کتاب  همان  آئین  و  شریعتی  را گنجاند که  آن  را  قبلا  به  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  سفارش  فرموده  است‌،  تا  حلقه‌های  زنجیره  دعوت  را  به  یکدیگر  متصل  و  درهم  تنیده  گرداند،  دعوتی  که  از  بامداد  تاریخ  شروع گردیده  است  و  زنجیره‌ی  آن  طنین‌انداز  و  بـه  درازا  کشیده  است‌.  همچنین  این  قرآن  آمده  است  تا  برنامه  دعوت  و  راه  آن  و  هدف  آن  را  وحدت  بخشد  و  یکی‌گرداند،  وگروه  مسلمانی  را  پدیدار  و  نمودار  نمایدکه  محافظ  دین  خدا  و  راهنمای  انسانها  به  سوی  خدا  باشند،  و  وجود  این  دعوت  را  تحقق  بخشند  و  پیاده‌کنند  بدان  سان‌که  خدا  اراده  فرموده  است‌،  و  به  شکلی‌که  خدا  پسندیده  است  و  از  آن  خشنود  است‌.

در  اینجا  و  در  این  آیه‌ها  ویژگیهای  آن ‌گروهــی  را  به  تصویر  می‌کشدکه  آن  را  شکل  می‏بخشد  و  متمایز  می‏‎گرداند.  هرچندکه  این  آیه‌ها  مکی  است‌،  و  پیش  از  پیدایش  دولت  اسلامی  در  مدینه  نازل  شده  است‌،  ما  می‌بینیم‌که  در  این  آیه‌ها  صفتی  از  صفات  مسلمانان  این  چنین  گردیده  است‌:

 (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ).  

کارشان  به  شیوه‌ی  رایزنی  و  بر  پایه‌ی  مشورت  با  یکدیگراست‌. 

این  امر  الهام  می‌داردکه  کار  شوری  در  زندگی  مسلمانان  ژرف‌تر  و  مهم‌تر  از  این  است‌که  سیستم  اسلامی  فقط  یک  نظام  سیاسی  باشد  و  بس‌.  چه  شوری  قالب  اساسی  و  پیکره‌ی  اصلی  جملگی  گر‌وه  مسلمانان  است‌.کار  و  بارگروهی  ایشان  بر  شوری  استوار  و  پایدار  می‌گردد.  آن  گاه  ازگروه  به  دولت  سرایت  می‌کند.  یعنی  مسلمانان  هم‌گروه  آنان  و  هم  دولت  ایشان  بر  پایه‌ی  شوری  استوار  و  برقرار  می‌گردد.  طبیعی  است  شوری  وجه  تمایزگروه  مسلمانان  است  و  ایشان  را  از  دیگران  مستقل  می‌گرداند.  صفت  دیگری  از  صفات  گروه  مسلمانان  این  است‌:

 (وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ (39) .  

و  کسانیند  که  اگر  ستمی  بدیشان  شد،  خویشتن  را  یاری  می‌دهند  (‌و  زیر  بار  ظلم  نمی‌روند).

هرچند  فرمانی‌که  در  مکه  به  مسلمانان  داده  شده  بود  این  بودکه  صبر  وشکیبائی‌کنند  و  دشمنی  و  تعدی  را  با  دشمنی  و  تعدی  پاسخ  نگویند،  تا  آن‌گاه‌که  در  مدینه  فرمان  دیگری  درمی‌رسد  و  بعد  از  هجرت  بد‌یشان  اجازه‌ی  جنگ  داده  می‌شود  وگفته  می‌شود:

 (أذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا ، وإن الله على نصرهم لقدیر).  

اجازه‌ی  (‌دفاع  از  خود)  به  کسانی  داده  می‌شود  که  به  آنان  جنگ  (‌تحمیل‌)  می‏‎گردد.  چرا  که  بدیشان  ستم  رفته  است  (‌و  آنان  مدتهای  طولانی  در  برابر  ظلم  ظالمان  شکیبائی  ورزیده‌اند  و  خون  دل  خورده‌اند)  و  خداوند  توانا  است  بر  این  که  ایشان  را  پیروز  کند. (‌حج/39)

 در  اینجا  این  صفت  در  آیات  مکی  ذکر  می‌شود،  بدانگاه  که  قرآن  در  صدد  این  است‌که  قالب  و  پیکره ‌گروه  مسلمانان  را  به  تصـویر  بکشد.  این  امر  اشاره  دارد به این  که  پیروزی  بر  ظلم  و  ستم  صفت  ثابت  بنیادینی  است‌،  و  فرمان  نخستین  به  دست  نگاه  داشتن  و  شکیبائی‌کردن‌،  یک  دستور استثنائی  و  مربوط  به  شرائـط  و  ظروف  مشخـی  است‌.  از  آنجاکه  اینجا  جای  بیان  صفات  اساسی  گروه  مسلمانان  است‌،  از  میان  اینگونه  صفات  این  صفت  اساسی  ثابت  همیشگی  ذکر گردیده  است‌،  هر چند که  این  آیات  مکی  هستند،  و  هنوز که  هنوز  است  شیوه‌ی  پیروزی  بر  تـجاوز  و  تعدی  و  پاسخ به  جنگ  با 

زبان  جنگ‌،  بیان  نگردیده  است‌،  ودستور  آن  شرف  صدور  پیدا  نکرده  است‌.

ذکر  این  صفات  جداساز  هیئت‌گروه  مسلمانان  از  دیگران‌،‌گروه  مسلمانانی‌که  برای  رهبری  بشریت  و  اخراج  انسانها  از  تاریکی  جاهلیت  و  رهنمـود  و  رهنـمون  ایشان  به  سوی  نور  اسلام‌،‌ذکر این  صفات  در یک  سوره‌ی  مکی‌،  آن  هم  پیش  از  آن ‌که  رهبری  عملی  عـملا  در  دست  ایشان  باشد،  جای  تامّل  و  تدبر  است‌.  اینها  صفاتی  هستندکه  لازم  است  قبلا برپا  و  برجا  شوند  و  در  میان‌گروه  مسلمانان  تحقق  پیدا کنند  و  پیاده  شـوند  تا  گروه  مسلمانان  در  پرتو  آنها  سزاوار رهبری  عملی  کردند.  بدین  خاطر  لازم  است‌که  بسیار  در  باره  آنها  بیندیشیم.  این  صفتها کدامـهایند؟  حقیقت  آنهاکدام  و  چیست؟  ارزش  آنها  در  زندگی  جملگی  انسانها  چه  اندازه  و  چیست؟

این  صفتها:  ایمان،  توکل‌،  دوری  ازگناهان  بزرگ  و  زشتیها  و  پلشتیها،  بخشیدن  هنگام  خشـمگین گردیدن‌،  اطاعت  فرمان  یزدان‌،  نماز  خواندن‌،  شوری  و  رایزنی  در  همه‌کارها،  بذل  و  بخشش  از  آنچه  خدا  عطاء  فرموده  است‌،  پیروزی  و  غلبه  بر  ظلم  و  زور،  عفو  وگذشت‌،  اصلاح  حال  خود  ودیگران‌،  و  صبر  وشکیبائی  و  استقامت  است‌.

حقیقت  این  صفتها  و  ارزش  آنهاکدام  است‌؟  زیبا  است  این  امر  را  روشن گردانیم‌،  در  حالی‌که  داریم  چنین  صفاتی  را  در  روند  قرآنی  بـ‌رسی  و  وارسی  می‌نمائیم‌.  مرد‌مان  جلوتر از وی  ثابت  و  استوار  الهی  مـی‌ایستند،  ترازوئی‌که  حقیقت  ارزشها  بدان  سنجیده  و  ارزیابی  می‏‎گردد،  چه  ارزشـهای  زوال‌پذیر  وگذرا  و  چه  ارزشهای  فناناپذیر  و  برجا.  تاکار  و  بار  در  دلها  و  درونهایشان  به  هم‌نیامیزد  وشفاف  و روشن  پدیدار  گردد.  چه  اگر کار و  بار  در دلها  و درونها  به  هم  بیامیزد  و  شفاف  و روشن  پدیدار نیاید،  همه  چیز در سنجش  و  ارزیابی  ایشان  مختل  می‌گردد  و  خلل  می‌پذیرد.  قرآن  این  ترازو  را  دیباچه  بیان  صفات‌گروه  مسلمانان می‏‎گرداند:

 (فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى).  

آنچـه  به  شما  داده  شده  است‌،  متاع  (‌زودگذر  و  فناپذیر)  زندگی  دنیا  است  (‌و  در  اصل  برق  جهان‌،  شعله‌ای  در  برابر  باد،  حبابی  برسطح‌آب‌،  و  غباری  در  مسیر  طوفان  است‌)‌.  ولی  آنچـه  (‌از  پاداشها  و مواهبی  که‌)  نزد  خدا  است  بهتر  و  پایدارتر  است‌.

در  این  زمین‌کالاهای  دلربای  پرزرق  و  برقی  است‌.  روزیها،  فرزندان‌،  شهوات‌،  لذائذ،  جاه  وجلال‌،  سلطه  و  قدرت‌،  مقام  و  مرتبت  است‌.  دردنیا  نعمتهائی  است‌که  خداوندآنها  را  از روی  لطف ‌و از  سر بخشندکی  به  بندگان  خود  داده  است‌.  خداوند  این  نعمتها  را  آویزه ‌گناه  ورزیدن  و  نافرمانی‌ کردن‌،  یا  آویزه‌ی  عبادت  نمودن  و  فرمان  بردن،  در  زندگی  این  جهان  نفرموده  است‌.  هرچند  که  به  نعمت  مطیع  و  فرمانبردار- ‌هرچند  هم‌کم  و  اندک  باشد  -‌برکت  می‌دهد  و  بر  آن  می‌افزاید،  و  از  نعمت  سرکش  و  نافرمانبردار  -‌هرچند  هم  زیاد  داشته  باشد  -  برکت  را  برمی‏دارد  و  از  آن  بکاهد.

به  هرحال  هیچ  یک  ازاینها  ارج  و  بهای  ثابت  و  پایداری  نیست‌.  بلکه  هریک  از  اینها کالای ‌گذرائی  است‌.  دارای  مدت  زمان  محدودی  است‌.  نه  از  مدت  زمان  خود  فراتر  می‌رود،  و  نه  از  زمان  معین  آن ‌کاسته  می‌شود.  وجو‌د  نعمت  در  دست  این  یا  آن‌،  نه  دلیل  بزرگو‌اری  وکرامت‌،  و  نه  دلیل‌کو‌چکی  و  حقارت  در  پیشگاه  خدا  است‌،  و نه  نشانه‌ی  خشنودی  ونه  نشانه‌ی  خشم  خدا  است‌.  بلکه  نعمت  وکالائی  است  و  بس‌:

 (وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى).  

آنچه  (‌از  پاداشها  و  مواهبی  که‌)  نزد  خدا  است  بهتر  و  پایدارتر  است‌.

آنچه  در  پیشگاه  خدا  می‌ماند  بهتر،  و  دارای  مدت  طولانی‌تری  است‌.  متاع  و  نعمت  دنیا  اندک  و  ناچیز  است  وقتی‌که  با  چیزی  سنجیده  می‌شودکه  در  پیش  خدا  است‌.  و  دارای  روزهای  محدودی  است  و  سر رسید مشخصی  دارد وقتی ‌که  با  لطـف  و  فـیض  فـراوان  و  جوشان  و  ریزان  یزدان  مقایسه  می‏‎گردد.  برای  فرد  درازترین  مدت  ماندگاری  نعـمـت‌،  مدت  زمان  عمراو  است‌.  برای  بشریت  هم  درازترین  مدت  ماندگاری  نعمت‌،  مدت  زمان  عمرانسانها  است‌.  مدت  زمان  عمر  این  جهان  فرد  یا  بشریت  وقتی‌که  با  روزگاران  آن  جهان  یزدان  مقایسه  و  سنجیده  می‏‎گردد،  لحظه‌ای  یاکم‌تر  از  لحظه‌ای  بشمار  می‌آید.

بعد  از  بیان  این  حقیقت‌،  به  ذکر  صفات  مومنانی  می‌پردازدکه  خدا  برای  آنان  چیزی  را  ذخیره  و  اندوخته  می‌نمایدکه  بهتر  و  ماندگارتر  برایشان  است‌.

این  صفات  با  صفت  ایمان  می‌آغازد:

 (وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا).  

آنچه  (‌از  پاداشها  و  مواهبی  که‌)  نزد  خدا  است  بهتر  و  پایدارتر  برای  کسانی  است  که  ایمان  آورده  باشند.

 ارزش  ایمـان  است‌که  ایمان  شناخت  حقیقت  نخستینی  است‌که  شناخت  صحیحی  در  باره  چیزی  درگستره‌ی  این  هستی  جز  از  راه  آن  در  دل  و  درون  انسانها  جایگزین  و  مستقر  نمی‏گردد.  از  راه  ایمان  به  خدا،  درک  و  فـهم  حقیقت  این  هستی  میسر  می‌شود.  بعد  از  درک  و  فـهم  این  حقیقت  است‌که  انسان  می‌تواند  با  جهان  همساز  و  همراه  شود  و  بده  و  بستان  نماید.  زیرا  او  سرشت  جهان  را  و  همچنین  قوانین  آن  را  می‌شناسد،  قوانینی‌که  بر  جهان  حاکم  و  فرمانروا  است‌.  بدین  خاطر  شخص  مومن  حرکت  خود  را  با  حرکت  این‌هستی  بزرگ،  هماهنگ  و  همآوا  می‏‎گرداند،  و  از  قوانین‌کلی  منحرف  نگردد،  و  با  این  هماهنگ  و همآوائی  خوشبخت  می‌شود،  و  همراه  با  سراسرهستـی به سوی  آفریدگار  هستی،  با  اطاعت  و  تسلیم  و  در  امن  و  امان‌،  حرکت  می‌کند  و  می‌رود.  این  صفت‌،  برای  هر  انسانی  لازم  است‌،  ولی  این  صفت  برای  گروهی‌که  انسانها  را به  سوی  آفریدگار  هستی  رهبری  و  رهنمود  می‌کنند  لازم‌تر  است‌.

ارزش  ایمان‌،  همچنین  آرامش  دل  و درون‌،  و  یقین  و  اعتماد  بر  راه‌،  و  حیران  و  سرگردان  نشدن‌،  و  ترس  و هراس  نداشتن  است‌.  این  صفتها  برای  هر  انسانی  در  کوچ  و  سـفرش  بر  این  ستاره  لازم  است‌.  ولیکن  این  صفتها  برای  رهبر  و  راهنمائی‌که  پای  در  راه  می‌نهد  و  راه  را  مـی‌سپرد،  و  انسـانها  را  در  ایـن  راه  رهنمود  و  رهنـمون  می‌کند،  لازم‌تر  است‌.

ارزش  ایمان‌،  نجات  از  هواها  و  هـوسها  و  اغراض و  مصالح  شخصی  و  فراچنگ  آوردن  غنیمتها  است‌.  چرا که  دل  آویزه‌ی  هدفی  بالاتر  و  والاتر  از  ذات  انسان  بگردد،  و  انسان  احساس  مـی‌کند که  هیچ  چیزی  متعلق  بدو  و  از  آن  او  نیست  و  از  خود  چیزی  و  اختیاری  ندارد.  بلکه  هرچه  هست  دعوت  به  سوی  خدا  است‌،  و  انسان  د‌ر  این  کار کارگر  خدا  است‌!  این  احساس  لازم‌ترین  چیز  برای  کسی  است‌که  وظیفه  رهبری  و  راهنمائی  بدو  واگذار  می‏‎گردد  تا  زمانی‌که  دسته‌ها  و گروه‌های گریزان  و  گریز پا  پشت‌کردند،  و  رفتند،  یا  در  راه  دعوت  شکنجه  و  اذیت  و  آزار  دید،  مایوس  و  ناامید  نگردد،  و  زمانی‌که  دسته‌ها  وگروه‌ها  دعوت  او  را  پـذیرفتند  و  بدان  لبیک  گفتند  و گردن  نهادند،  مـغرور  نشود  وگول  نخو‌رد.  چه  او  کارگر  خدا  است  و  بس.

گروه  نخستین  و  پیشتاز  مسلمانان  ایمان‌کاملی  آوردند،  ایمان‌کاملی‌که  در  دلها  و  درونها  و  اخلاق  و  رفتار  و  روش  ایشان  تاثیر  شگفتی‌ گذاشت‌.  تصویر  ایـمـان  در  دل  و  درون  انسانها  راکد  و  مبهم گردیده  بود.  تا  بدانجا که  تاثیر  خود  را  در  اخلاق  و  رفتار  مردمان  از  دست  داده  بود.  زمانی‌که  اسلام  آمدتصویر  ایمان  را  زنده  و  موثر  وکارآ  بدیدار  و  آشکارکرد،  به‌گونه‌ای ‌که  این‌گروه  در  پـرتو  آن  شایسته‌ی  رهبری  و  راهنمائی‌ گردیدند،  رهبری  و  راهنمائی‌ای‌ که  بر  عهده گرفته  بودند.

استاد  ابوالحسن  ندوی  درکتاب  خود  (ماذا  خسر  العالم  بانحطاط  المسلمین‌)  در  باره  چنین  ایـمانی  میگوید:  (‌گره  بزرگ  -گره‌کفر  و  شرک  -‌بازگردید،  و  با  باز  شدن  آن  همه گره‌های  دیگر  باز  شدند.  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم  با  ایشان  جهاد  اول  را  انجام  داد،  و  در  پرتو  آن  به  جهاد  دیگری  برای ‌هر امر و  نهی  نیاز پیدا  نکرد.  اسلام  بر جاهلیت  در  پیکار  نخستین‌،  پیروز گردید.  به  دنبال  آن‌،  در  هر  پیکاری  پیروزی  نصیب  او گردید.  همگان  با  دلها  و  اندامها  و  جانهایشان  به  صلح  و  صفا  درآمدند  و  اسلام  را  پذیرفتند.  بعد  از  آن  با  پیغمبر   صلی الله علیه و سلم  دشمنی  نکردند،  بعد  از  آن‌که  هدایت  برایشان  روشن  و  پدیدارگردید.  هیچ‌ گونه  ناراحتی  و  رنجشی  در  دلها  و  درونهایشان  در  برابر  چیزی ‌که  بدان  دستور  می‌داد  و  داوری  می‌کرد  و  مقرر  می‌فرمود  وجود  نداشت‌.  هیچگونه  اختیاری  برای  خود  قائل  نمی‌شدند  بعد  از  آن ‌که  پیغمبر صلی الله علیه و سلم    امر  و  نهی  می‌فرمود  و  به  چیزی  دستور  انجام  دادن  یا  دستور  انجام  ندادن  صادر  می‌کرد...[1]

(تا  بدانجا که  بهره  شیطان  در  دلها  و  درونهایشان  نماند،  بلکه  بهره‌ای  از  وجودشان  برای  خودشان  هم  باقی  نماند.  از  خویشتن  حق  را  به  تمام  و کمال  می‏گرفتند  همانگونه  که  از  دیگران  حق  را  به  تمام  و کمال  می‏گرفتند.  یعنی  با  خود  و  با  دیگران  یکسان  معامله ‌کردند  و  انصاف  نمو‌دند  و  دادگری ‌کردند.  در  این  جهان  مردان  آن  جهان  شدند.  در  امروز  انسانهای  فردا گردیدند.  بلا  و  مصیبتی  ایشان  را  به  جزع  و  فزع  و  ناله  و  افغان  نمی‌انداخت‌.  نعمتی  ایشان  را  سرمست  و  مغرور  نمی‌کرد.  فقر  و  فاقه‌ای  آنان  را  به  خود  مشغول  نمی‌داشت  و  از  خود  بی‏خبر  نمی‌کرد.  دارائـی  و  ثروتی  ایشان  را  به  طغیان  و  سرکشی  نمی‌اند‌اخت‌.  بازرگانی  و  تجارتی  آنان  را  غافل  و  بی‏خبر  نمی‌کرد.  قوت  و  قدرتی  ایشان  را  بازیچه‌ی  دست  خویش  نمی‌نمود  و  سبک  از  جایشان  برنمی‌کند.  خـواهان  برتری‌جوئی  و  تباهی  در  زمین  نبودند.  برای  مردمان  ترازوی  راست  و  درستی  شدند.  دادگرانه  رفتار  می‌کردند.  برای  خداگواهی  می‌دادند  هرچند  بر  ضد  خـودشان  یا  پدر  و  مادرشان  و  یا  خویشاوندانش  می‏بود  ...  نواحی  و  اطراف  زمین  از  ایشان  فرمانبرداری  و  اطاعت‌کردند،  و  پناهگاه  انسانها  شدند،  و  محافظان  و  نگهبانان  جهان‌،  و  دعوت‌کنندگان  مردمان  به  سوی  دین  یزدان‌ گردیدند  .  .  .)[2].

در  باره  تاثیر  ایمان  درست  در  اخلاق  و  آرزوها  می‌گوید:

(مردمان  عرب  و  عجم  در  زندگی  جاهلیت  بسر  می‏بردند.  در  زندگی  خود  برای  چیزهائی  سجده  می‏بردند  که  به  خاطر  ایشان  و  برای  استفاده‌ی  ایشان  آفریده  شده  بود  و  تحت  اراده  و  عملکردشان  بود.  شخص  مطیع  و  نیکوکار  به  جائزه‌ای  دست  نمی‌یافت‌،  و  شخص  سرکش  و  بزهکار  عقوبتی  نمی‌دید.  امر  به  معروفی  و  نهی  از  منکری  در  میان  نبود.  دینداری  و  دین‌باوری‌،  سطحی  و  در  زند‌گیشان‌ کم‌رنگ  بود.  دینداری  و  دین‌باوری  سلطه  و  قدرتی  بر  جانها  و  دلها  و  درونهایشان  نداشت‌،  و  تاثیری  بر  اخلاق  و  اجتماعشان  نمیگذاشت‌.  به  خدا  ایمان  داشتند  به  عنوان  آفریدگاری  که ‌کار  خود  را  به  پایان  برده  وگوشه گیری ‌کرده  و  از  مملکت  خود  دست‌کشیده  و کار  و  بار  جهان  را  به  برخی  از  مردمان  واگذاشته  است‌که  خلعت  خداوندگاری  و  ربوبیت  به  تن  ایشان‌کرده  است‌.

آنان  زمام  امور  را  به  دست‌گرفته‌اند،  و  اداره‌ی  مـملکت  را  و  چرخاندن  وگرداندن ‌کار  و  بار  آن  را  و  پخش  ارزاق  و  تقسیم  روزیها  را  و  سائر  چیزهای  دیگری ‌که  مصالح  حکو‌مت  منظم  آنها  را  می‏طلبد،  عهده‌دار  شده‌اند  و  به  دست  گرفته‌اند.  ایمان  ایشان  به  یزدان  بیش  از  شناخت  تاریخی  نبود.  ایمانشان  به  خدا،  و  نسبت  دادن  آفرینش  آسمانها  و  زمین  به  خدا،  فرقی  با  پاسخ  دانش‌آموزی  از  دانش‌آموزان  درس  تاریخ  نداشت‌،  دانش‌آموزی‌ که  بدو  گفته  می‌شود:  چه  کسی  این ‌کاخ  باستانی  را  ساخته  است‌؟  دانش‌آموز  نام  شاهــی  از  شاهان  پیشین  را  می‏‎برد،  بدون  این ‌که  از آن  شاه  بترسد  و  برایش‌ کرنش  ببرد  .  .  .  دین  آنان  خالی  از  خشوع  و  خضوع  برای  خدا،  و  خالی  از  بـه‌کمک  طلبیدن  و  یاری  خواستن  از  او  بود.  نمی‌دانستند  چه  چیزهائی  ایشان  را  در  پیشگاه  یزدان  عزیز  و  محبوب  می‏‎گرداند.  شناخت  ایشان  از  یزدان  شناخت‌گنگ  و  پیچیده‌،  و  نارسا  و کوتاه  و  مجمل  بود.  بهگو‌نه‌ای  بودکه  در  دلها  و  درونهایشان  هیبت  و  وقار  و  محبت  و  مودتی  برنمی‌انگیخت  .  .  .  عربها  وکسانی‌که  اسلام  آوردند  و  مسلمان‌گردیدند  از  این  شناخت  بیمارگونه  پیچیده  مرده‌،  به  شناخت  ژرف  روشن  روانی  رسیدند،  شناختی  بر  جان  و  روان  و  دل  و  درون  و  همه‌ی  اندامها  سلطه  و  قدرت  داشت‌،  و  بر  اخلاق  و  اجتماع  تاثیرگذاشت‌،  و  بر  زندگی  و  آنچه  بد‌ان  مربوط  و  مرتبط  بود  سیطره  پیدا کرد  و  چیره  شد.  به  خدائی  ایمان  پـیدا کردند که  دارای  اسمـاء  حسنی  و  نامهای  زیبا،  و  دارای  صفات  و  خصال  والا  و  بالا  بود.  ایمان  آوردند  به  پروردگار  جهانیان‌،  بخشنده  مهربان،  مالک  روز  سزا  و  جزا،  فرمانروا  و  فمانفرما،  پاک  و  منزه‌،  بی‏عیب  و  نقص‌،  امنیت  بخشنده  و  امان‌دهنده‌،  محافظ  و  مراقب‌،  قدرتمند  و  چیره،  شکو‌همند  و  دارای  جبروت،  والامقام  و  فرازمند،  طراح  هستی  و  اندازه گیرنده‌ی  اشیاء  درکمیت  وکیفیت  لازم‌،  آفریدگار  جهان  از  نیستی‌،  صورتگر  و  شکل‌دهنده‌ی  جهان  بدین‌گونه  که  هست‌،  حکیم  وکاربجا،  آمرزگار  و  بخشایشگر،  بسیار  دوستدار  و  بامحبت‌،  بس  رووف  و  مهربان،  دارای  مرحمت  و  لطف  بی‌شمار،  خدائی‌که  آفریدن  و  فرمان  دادن  از  آن  او  است‌،  خدائی  که  فرماندهی  بزرگ  همه  چیز  را  در  دست  دارد  و  ملک  فراخ ‌کائنات  و  حکو‌مت  مطلقه  از  آن  او  است‌،  و  او  است  که  پـناه  می‌دهد  هرکه  راکه  بخواهد  وکسی  را  نمی‌توان  از  عذاب  او  پناه  داد  .  .  .  و  سائر  صفات  و  خصالی‌که  در  قرآن  راجع  به  یزدان  آمده  است‌.  خدا  است‌که  با  بهشت  پاداش  می‌دهد،  و  با  دوزخ  عذاب  و  عقاب  می‌رساند.  برای  هرکه  بخواهد  روزی  را  فراخ  می‏‎گرداند  و  برای  هرکه  بخواهد  روزی  را  کم  می‌نمــاید.  از  نهانیهای  آسمانها  و  زمین  آگاه  است‌.  از  دزدانه  نگاه‌کردن  چشمها  مطلع  است‌،  و  می‌داند  آنچه  راکه  سینه‌ها  در  خود  نهان  می‌دارند،  و  سائر  قدرتها  و  تصرفها  و آگاهیهائی‌که  در  قرآن  ذکرگردیده  است  ...  با  همچون  ایمان  فراخ  و  ژرف  و  روشن  و  آشکاری  دلها  و درونهایشان  سخت دگرگو‌ن  شد  و  تغییر  و  تحول  شگفتی  پیداکرد.  هرگاه  کسی  به  خدا  ایمان  می‌آورد  وگواهی  می‌داد  و  می‌پذیرفت  جز  خدا  معبودی  نیست‌.  زندگیش  زیر  و  رو  می‌گردید.  ایمان  به  ژرفاهای  درونش  می‌خزید  و  به  تمام  رگ‏ها  و  احساسات  و  ادراکاتش  سرک  می‌کشید،  و  بسان  جان  و  روان  و  خون  درکالبدش  حرکت  می‌کرد،  و  میکروبهای  جاهلیت  و  ریشه‌های  آن  را  می‌کشد  و  می‌کند،  و  با  جوش  و  خروش  خود  خرد  و  دل  را  فرامی‌گرفت‌،  و  از  او  شخص  دیگری  را  می‌ساخت‌،  شخصی‌ که  زیبایی‏‏ها  ایمان  و  یقین  و  صبر  و  شجاعت  از  او  به  ظهور  می‌رسید  و  جلوه‌گر  می‌گردید،  و  افعال  و  اخلاق  خارق‌العاده‌ای  از  او  سر  بر  می‌زد که  عقل  و  فلسفه  و  تاریخ  اخلاق  را  حیران  و  ویلان  می‌کرد،  و  هنوز  که  هنوز  است  جای  حیرت  و  دهشت  است  و  جای  حیرت  و  دهشت  می‌ماند،  و  دانش  از  تعلیل  و  توجیه  آن  با  چیزی  جز  ایمـان ‌کاملا  ژرف‌،  حیران  مانده  است  و  حیران  می‌ماند».[3]

«این  ایمان  مدرسه‌ی  اخلاقی  و  تربیت  روانی  بود،  مدرسه‌ای‌که  به  شاگردان  خود  فضائل  اخلاقی  دیکته  می‌کرد،  از  قبیل‌:  اراده‌ی  استوار  و  نیروی  نفسانی‌،  و  از  خود  حساب‌گرفتن  و  داد  ستاندن‌.  ایمان  نیرومندترین  بازدارنده‌ای  است  که  تاریخ  اخلاق  و  علم  روانشناسی  در  باره  لغزشهای  اخلاقی  و  اشتباه‌های  بشری  سـراغ  دارد.  زمانی‌که  تندی  و  تیزی  حیوانی  در  وقتی  از  اوقات  سرکشی  و  طغیان  می‌کند،  و  انسان  دچار  اشتباه  و  لغزشی  می‌شود،  بدان گاه ‌که  چشمی  او  را  نمی‏باید،  و  دست  قانون  بدو  نمی‌رسد،  همچون  ایمانی  تبدیل  به  نفس  لوامه‌ی  سختگیری  می‏‎گردد،  و  درفش  گزنده‌ای  برای  دل  و  درون  می‌شود،  و  شبح  هراس‌انگیزی  می‏‎گردد،  به  گو‌نه‌ای ‌که  انسان  آسوده  و  آسوده  خاطر  نمی‌ماند  مگر  زمانی‌که  در  برابر  قانون  به‌ گناه  خود  اعتراف  و  اقرار  می‌کند،  و  خود  را  تسلیم  عقوبت  شدید  و کیفر  سخت  می‌سازد)  و  آن  عقوبت  و کیفر  را  آرام  و  آسوده  تحمّل  می‌نماید،  تا  بدین‌وسیله  خویشتن  را  از  خشم  خدا  و  شکنجه  و  آزار  آخرت  باز رهاند).[4]

(... این  چنین  ایمانی  پاسبان  امانتداری  و  پاکدامنی  و  بزرگواری  انسان  بود.  به  نفس  خـود توانائی  آن  را  می‌داد  که  در رویاروئی  با  حرصها  و  آزها  و  طوفانهای  مو‌اج  شهوتهای ‌جاروکننده‌،  هنگامی‏‎که  تنها  و  دور  از  چشم  دیگران  است  وکسی  او  را  نمی‏بیند،  و  بدان گاه ‌که  دارای  قدرت  و  قوت  وسلطه  و  شوکت ‌و  نفو‌ذ  است  و  ازکسی  نمی‌ترسد،  خویشتندار  و  پاک  و پاکیزه  بماند  و  به  لجنزار  بزه  و گناه  نیفتد  و فرو نرود  .  .  .  درتاریخ  فتوحات  اسلامی  مسائلی  از پاکی  و پارسائی  در  غنیمت‌،  و  تحویل  امانت  به  صاحبان  امانت‌،  و  اخلاص  با  خدا،  پیش  آمده  است  و رخ  داده  است‌ که  تاریخ  انسانها  ناتوان  از  نظائر  آن بو‌ده  و  هست‌.  این  هم  جز نتیجه‌ی  رسوخ  ایمان‌،  و  خدای  را  حاضر  و  ناظر  دیدن‌،  و  او  را  در  هر  جائی  و  در  هر  مکانی‌ آگاه  و  آماده  یافتن  و  مطلع  دانستن‌،  نبوده  و  نمی‌باشد».[5]

«‌مسلمانان  قبل  از  همچون  ایمانی  در هرج  و  مرج  بسر  می‏بردند،  هرج  و  مرج  در افعال  و  اخلاق  و  رفتار و  کردار  و  دریافتن  و  رهاکردن  و  سیاست  و  اجتماع‌.  از  سلطه  وقدرتی  پیروی  نمی کر‌دند،  و  به  نظام  و  سیستمی  اعتراف  نـمی‌نمــودند  و گردن  نـمی‌نهادند.  راه  و  روشی  را  نـمی‌پـذیرفتند  و  خط  سیر  واحدی  را  نمی‌پیمو‌دند.  هـرگونه‌که  دلهایشان  مـی‌خواست  می‌زیستند  و  می‌رفتند.کورکورانه  براسب  سرکش  هوا  وهو‌س  سوار  می‌شدند  و  می‌نشستند.کو‌رکورانه  دست  و  پا  می‌زدند  وکام  برمی‌داشتند.  امّا  پس  از  اسلام‌ آوردن‌،‌اکنون  به چهاردیواری  ایمان  و  عـبـودیت  درآمده‌انـد  و  از  آنجا  بیرون  نـمی‌روند.  به  خدا  ایمان  آورده‌اند  و  حکـومت‌ و  فرمانروائی  و  امر  و  نهی  را  از  آن  او  می‌دانند.  خـویشتن  را  رعیت  و  بنده  و  مطیع  مطلق  مـی‌شمارند.  زمام  اختیارشان  به  دست  خدا  سپرده‌اند،  و  خویشتن  راکاملا  تسلیم  فرمان  الهی‌کرده‌اند.  بارهای  سنگین‌گناهان  را  بر 

زمین‌ گذاشته‌اند  و  به  ترک  آنها گفـته‌اند.  از  هواها  و  آرزوها  و  خـودخواهیهای  خویشتن  پیراسته‌اند  و  به  در  آمده‌اند،  و  بندگانی  شده‌اند که  نه  مالی  و  نه  نفسی  دارنـد‌،  و  در  زندگی ‌کم‌ترین  تصرف  و  تملکی  نـمی‌ورزند  و  ندارند مگر آنچه‌که  خدا آن  را  پسندد  و  بدان  اجازه  دهد.  نه  می‏‎جنگند  و  نه  صلح  و  سازشی  در  پیش  می‏‎گیرند  مگر  با  اجازه‌ی  خدا.  نه  راضی  و  خشنود  می‌شوند،  و  نه  خشم  می‏‎گیرند  و  خشـمگین  می‌گردند،  و  نه  می‏‎بخشند  و خرج  می‌کنند،  و  نه  دست  باز  می‌دارند  و  خرج‌ نمی کنند ‌و نه ‌صله‌ی  رحمی  بجای‌می‌آورند، ‌و نه  از  خویشاوندان  و  دیگران  می‏‎برند،  مگر  با  اجازه‌ی  خدا  و  طبق  فرمان  خدا».[6]

این‌ هـمـان  ایمانی  است‌که  این ‌آیه  بدان  اشاره‌می‌کند،  بدان  هنـگام ‌که گروهی  را  توصیف  می‌نـمایدکه  با  این  عقیده  برای  رهبری  و  رهنمون  انسانها  برگزیده  شده  است‌.  ازمقتضیات  این  ایمان‌،  توکل‌کردن  بر  خدا  و  پـشت  بستن  بدو است‌. ولی‌ قرآن ‌این  صفت‌ را جداگانه  ذکر  می‌کند  و  بدان  توجه  و  اهمّیت  می‌دهد:

 (وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).  

و  بر  پروردگارشان  توکل  می‌کنند.

این  تقدیم  و  تاخیر  در  ترکیب ‌بند  جمله  مـی‌رساند  توکل  باید  تنها  بر  پروردگارشان  باشد  و  بس.  دیگر  نباید  بر  غیر  خدا  توکل‌کرد  و پشت   بست.  ایمان  به  خدا  مقتضی  توکل  بر  او  است  نه  برکس  و  چیزدیگری‌.  ایـن  هم  توحید  و  یکتاپرستی  است  در  نخستین  شکل  از  اشکالی  که  دارد.  مومن‌،  به  خدا  و به  صفات‌ او ایمان  می‌آورد،  و  یقین  داردکه‌کسی  در  سراسر  ایـن  هستی‌کاری  را  و  چیزی  را  نمی‌تواند  بکند  مگر با  مشیت‌ و  اراده ‌او، ‌و  در  سراسر  این  هستی‌کاری  نـمی‌شود  و  چیزی  رخ  نمی‌دهد  و  به  وقوع  نمی‌پیوندد  مگر  با  اذن  و  اجازه‌ی  او.  بدین  خاطر  مومن‌تنها  بدو توکل  می‌کند  و  پشت  می‌بندد  و  بس.  و  در  انجام‌کاری  یا  در  انجام  ندادن‌کاری  جز  به  خدا  توجه  نمی‌نماید  و  رو  نمی‌کند.

این  احساس  برای  هرکسی  ضروری  و  لازم  است‌،  تا  سربلند  بایستد  و  سر  خود  را  جز  برای  خدا  خم  نکند  و  جز  برای  او کرنش  نبرد.  دلش  به  هنگام  زیان  و  ضرر  و  بلا  و  مصیبت  برجای  بماند،  و  در  خوشی  و  شادی  و  ثروتمندی،  خوشحال  و  شادمان  باشد،  و  نعمت  و  دارائی  و  تنگدستی  و  بی‌چیزی  او  را  از  جای  برنکند  و  از  مسیر  منحرف  نسازد  .  .  .  امّا  همچون  احساسی  برای  رهبر  و  پیشوا  سخت  ضروری  و  بسیار  لازم  است‌،  رهبر  و  پیشوائی ‌که  مسوولیت  رهنمود  و  رهنمون  راه  را  بر  عهده  دارد.

 (وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ ).   

 و  کسانیند  که  از  گناهان  بزرگ،  و  اعمال  بسیار  زشت  و ناپسند  می‌پرهیزند.

پاکی  دل‌،  و  پاکی  رفتار  ازگناهان  بزرگ،  و  از  اعمال  بسیار  زشت  و  ناپسند،  اثری  از  آثار  ایمان  صحیح  است‌،  و  ضرورتی  از  ضرورتهای  رهبری  راهیاب  و  پیشوائی  والا  است‌.  دلی  بر  صفای  ایمان  و  پاکی  آن  ماندگار  نــمی‌ماند که  به‌گناهان  بزرگ  و  اعمال  زشت  و  ناپسند  اقدام‌کند  و  از  آنها  دوری  نگزیند  و  اجتـناب  نکند.  دلی  هم‌که  صفای  ایمان  از  آن  جدا گردد  و  بزهکاریها  آن  را  آلوده  سازد  و  نور  آن  را  از  میان  ببرد،  شایسته  و  بایسته  رهبری  و  پیشوائی  نیست‌.

ایـمـان  احساس  باریک  و  نازک  دلهای‌گروه  مومنان  را  بالا  برد،  تا  بـدان  درجه  و  پله‌ای  رسیدند که ‌گلچینهای  پیشین[7]  بدان  اشاره  کردند.  درجه  و  پله‌ای‌که  گروه  نخستین  و  پیشتاز  اسلام  را  سزاوار  رهبری  انسانها  ساخت‌،  رهبری‌ای  که  نه  پیش  از  آنان  سابقه‌ای  داشته  است  و  نه  بعد  از آنان  به‌ گرد  آن  می‌رسند.  ولی  این  رهبری  بسان  تیری  بودکه  به  سوی  ستاره‌ای  پرتاب  شود  و  بدان  اشاره  رود  تا  هرکس‌که بخو‌اهد  در گیر و  دار  شهوات  با  آن  رهنمود  و  رهنمون  و  راهیاب‌گردد!  یزدان  ضعف  این  آفریده  انسان  نام  را  می‌داند.  این  است که  برای  او  حد و  مرزی  را  تعیین  می‌کند  تا  چون  بدان  برسد  شایان  رهبری  بشود،  و  با  آن  بتواند  به  چیزی  دسترسی  پیدا کندکه  در  پیشگاه  خدا  است‌.  این  حد  و  مرز،  دوری  و  اجتناب  از گناهان  بزرگ  و  اعمال  بسیار  زشت  و  ناپـسند  است‌،  نه‌ گناهان ‌کوچک  و  لغزشهای  ناچیز.  رحمت  خدا  شامل  چنین گناهان ‌کو‌چکی  بگردد  که  از  انسان  سر  مـی‌زنند،  زیرا  خدا  آگاه‌تر  و  داناتر  از  هر  کسی  نسبت  به  تاب  و  توانی  است‌که  انسان  دارد.  این  هم  فضل  و  لطف  و  بزرگواری  و  مهری  است‌ که  یزدان  نسبت  بدین  انسان  دارد.  اینها  باید  انسان  را  بر  آن  دارد  که  از  یزدان  خجالت  بکشد.  چه  بزرگواری  و  بخشندگی  او  انسان  را  شرمنده  می‌سازد،  و  عفو  و گذشت  او  در  دل  انسان  ارجـمـند  و  بزرگ،  معنی  حیا  و  شرم  را  می‌انگیزد.

( وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ).  

و  هنگامی  که  خشمناک  می‌گردند  (‌زمام  اختیار  از  دست  نمی‌دهند  و  پرت  و  پلا  نمی‌گویند  و  آلوده  گناه  نمی‌شوند،  وبلکه  نفس  خود  را  مهار می‌کنند  وبه  خشم  آورندگان  را)  می‌بخشند.

این  صفت  بعد  از  اشاره‌ی  نهان  به  بزرگواری  و  بخشندگی  یزدان  با  انسان  نسبت  به گناهان  و  لغزشهای  او،  به  میان  می‌آید،‌و  بزرگواری ‌و  بخشندگی ‌و  عفو گذشت  را  در  میان  انسانها  عزیز  و گرامی  می‌کند،  و  صفت  مومنان  را  چنین  قرار  می‌دهد:  آنان  هنگامی‏‎که  خشمناک  می‌گردند  می‏‎بخشند  وگذشت  می‌کنند.

بزرگواری  اسلام  با  خود  انسان  دیگر  باره  جلوه‌گر  مـی‌آید.  اسلام  انسان  را  وادار  به کاری  نمی‌کند که  فراتر  از  تاب  و  توان  او  باشد.  خدا  می‌داندکه  خشم  یک  واکنش  بشری  است  و  از فطرت  او  برمی جوشد.  خشم  به  طورکلی  شر  و  بد  نیست‌.  چه  خشم گرفتن  برای  خدا  و  دین  او  و  عدل  وداد،  خشم  مطلوب  و  مقتولی  است  و  در  آن  خیر  و  خوبی  است‌.  بدین  خاطر  یزدان  مهربان  خشم  را  از  پایه  و  اساس  حرام  نــمی‌سازد  و  آن  را گناه  و  لغزش  نمی‌سازد.  بلکه  وجود  خشم  را  در  فطرت  و  سرشت  انسان به  رسمیت  می‌شناسد  و  بدان  اعتراف  می‌فرماید.  این  است‌که  یزدان  سبحان  انسان  را  از  حیرت  و  ویلانی  و  پریشانی  و  تفرقه‌ای‌که  او  در  میان  فطرت  خود  و کار  و  بار آئین  خود  پیدا  می‌کند  معاف  می‌دارد.  ولی  در  عین  حال  انسان  را  رهبری  و  رهنمود  و  رهنمون  می‌کند  به  این‌که  بر  خشم  خود  غالب  آید  و  چیره گردد،  و  عفو  و  گذشت  داشته  باشد  و  صرف  نظرکند.  همچون  صفتی  را  هم  برای  انسان  صفت  والائی  از  صفات  دوست  داشتنی  ایمان  می‌شمارد.  گذشته  از  این‌،  از  پیغمبر  خدا  صلی الله علیه و سلم   خشم  دیده  شده  است‌.  ولی  آن  حضرت  هرگز  برای  خود  خشمگین  نگردیده  است‌،  بلکه  برای  خدا  خشـناک  شده  است‌،  و  زمانی ‌که  خشم‌گرفته  است  چیزی  در  برابر  خشم  او  برجای  نمانده  است  و  تاب  استقامت  نداشته  است‌.  ولیکن  این  درجه  و  پله‌ی  آن  نفس  محمّدی  بزرگوار  والا  است‌،  و  خدا  نفسهای  مومنان  را  بدان  وادار  و  مکلف  نمی‌سازد،  هرچند که  آن  را  در  نظرشان  می‌آراید  و  عزیز  و گرامی  جلوه گرش  می‌فرماید.  بلکه  این  را  برای  مومنان  بس  می‌داند  و  پسندیده  می‌شمارد  که  هنگام  خشمگین  شدن  ببخشایند  وگذشت  نـمایند.  در  وقت  قدرت  عفو  روا  دارند،  و  در  زمان  چیرگی و  برتری  بر  احساس  انتقام  غلبه‌کنند  و  والا گردند،  مادام ‌که ‌کار  و  بار  مربوط به  خودشان  و  در  محدوده‌ی  دائره‌ی  شخصیت  متعلق  به  افراد  و  اشخاص  باشد.

(  وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ ).    

و  کسانیند  که  دعوت  پروردگارشان  را  پاسخ  می‏‎گویند.  موانع  و  عوائقی  را  از  سر  راه  برمی‌دارندکه  میان  ایشان  و  میان  پـروردگارشان  باشد.  موانع  و  عوائق  نهان  در  درونشان  را کنار  می‌زنند  و  برطرف  می‌کنندکه  نگذارد  وصول  حاصل  شود  و  رسیدن  به  قرب  خدا  دست  دهد.  میان  نفس  و  پروردگار  نفس‌،  موانع  و  عوائـقی  جز  برخاسته  از  خود  نفـس  پدیدار  و  نمودار  نمی‌گردد.  مواضع  و  عوائق  از  شهوتها  وکششها  و  جهشها  برپا  و  جا  می‌شود.  موانع  و  عوائق  از  خود  نفس  برمی‌جوشد 

و  از  خودآرایـی  و  خودخواهی  سر  بر  می‌زند.  وقتی‌که  نفس  از  همه‌ی  اینها  بپالاید  و  رهائی  یابد  راه  به  سوی  پروردگارش  را  پیدا  می‌کند،  راهی‌که  باز  و  فراخ  است  و  به  خدا  منتهی  می‌شود. آن  وقت  است  نفس  انسان  بدون  هرگونه  موانع  و  عوائق  پاسخ  می‌گوید.  با  تمام  وجودش  پاسخ  می‌دهد  و  پذیرای  فرمان  یزدان  می‌گردد.  در  برابر  هر  وظیفه  و  تکلیفی  به  وسیله‌ی  بازدارنده  و  مانعی  از  هوا  و  هو‌س  نمی‌ایستد،  هو‌ا  و  هوسی‌که  از  او  جلوگیری  می‌کند  و  او  را  از  راه  بازمی‌دارد  .  .  .  این  امر  به  طور  عام  پاسخگوئی  بشمار  است  و  لبیک  به  فرمان  ایزد  دادار  است  .  .  .  آن‌گاه  برخی  از  این  پاسخگو‌ئیها  و  لبی گوئیها  را  شرح  و  بسط  می‌دهد:

 (وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ).

و  نماز  را  چنان  که  باید  می‌خوانند.

نماز  در  این  آئین  دارای  منزلت  والا  و  مرتبت  بالائی  است‌.  بدین  خاطر  نماز  به  دنبال  پایه‌ی  نخستین  و  رکن  اول  این  دین  ذکر  می‌شود،  پایه  و  رکنی‌که  گواهی  دادن  بدین  گونه  است‌:  جز  خدای  معبودی  نیست  و  محمّد  پیغمبر  خدا  است‌.  این  نخستین  شکل  پاسخگو‌ئی  به  فرمان  یزدان  است  و  توحید  نام  دارد  و  رابطه  میان  بنده  و  پروردگارش  بشمار  است‌.  نماز  هم  نماد  برابری  در  میان  بندگان  است‌.  همه‌ی  آنان  در  یک  صف  می‌ایستند  و  به  رکوع  می‌روند  و  به  سجده  می‌افتند.  سری  بلندتر  از  سری  نمی‌گردد،  و  پائی  بر  پائی  جلو  نمی‌افتد.

شاید  به  همین  علت  است‌که  به  دنبال  خواندن  نماز  صفت  شوری  را  می‌آورد،  پیش  از  این‌که  زکات  را  ذکر  کند:

 (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ).

و  کارشان  به  شیوه‌ی  رایزنی  و  بر  پایه‌ی  مشورت  با  یکدیگر است‌. 

تعبیرکلام  بیانگر  این  است‌که  همه‌کارهایشان  شورائی  است‌،  تا  بدین  وسیله  سراسر  زندگیشان  را  با  رنگ  شوری  رنگ‌آمیزی  کند.  همان‌گونه  که‌گفتیم  این  سخن  یک  نص  مکی  است‌،  و  پیش  از  برپائی  دولت  اسلامی  نازل‌گردیده  است‌.  پس  در  این  صورت‌،  این  قالب  و  قانونی  است‌که  عمومی‌تر  و  فراگیرتر  از  خود  دولت  در  زندگی  مسلمانان  است‌،  قالب  و  دکور گروه  اسلامی  در  همه‌ی  احوال  و  اوضاع  ایشان  است‌،  هرچند  که  هنوز  هم  دولت  به  معنی  خاص  خود  پابرجا  و  برقرار  نشده  باشد.  واقعیت  این  است‌که  دولت  در  اسلام  چیزی  جز  این  نیست  که  جماعت  مسلمانان  و  ویژگیهای  خاص  ایشان‌،  به  طور  طبیعی  و  سرشتی  جدا  و  ممتاز  شود.  جماعت  مسلمانان  هم  دولت  اسلامی  را  در  ضمن  خود  دارند،  و  جماعت  مسلمانان  و  دولت  اسلامی  هر  دو  با  همدیگر  برنامه  اسلامی  و  نگاهبانی  و  مراقبت  برنامه  اسلامی  بر  زندگی  فردی  و گروهی  را  تحقق  می‏‎بخشند  و  پیاده  می‌کنند.

بدین  خـاطر  قالب  و  قانون  شوری  در  میان‌گروه  مسلمانان  سابقه  دیرینه‌ای  دارد،  و  مدلول  و  مفهوم  آن  فراخ‌تر  و  ژرف‌تر  از  محیط  دولت  و  امور  حکو‌مت  در  آن  است‌.  شوری  قالب  و  قانون  ذاتی  زندگی  اسلامی  است‌.  نشانه‌ای  است  که  گروه  برگزیده  برای  رهبری  بشریت  را  جدا  و  ممتاز  می‌سازد.  شـوری  لازم‌ترین  صفت  از  صفات  رهبری  است‌.

شکل  و  دکوری‌که  شوری  با  آن  به  تمام  وکمال  می‌رسد  در  یک  قالب  آهنی  ریخته  و  آماده  نمی‌گردد.  بلکه  شکل  شوری  به  محیط  و  زمانی  واگذار  می‌شودکه  با  آن  سازگار  و  همآوا  بوده  و  در  زندگی‌گروه  مسلمانان  تحقق  پیدا کند  و  پیاده  شود.  مقررات  اسلامی  شکلهای  جامد  و  راکدی  نیستند  و  نص  حرف  به  حرف  نمی‏‎باشند.  بلکه  مقررات  اسلامی  پیش  از  هر  چیز  روح  و  جانی  است‌که  از  استقرار  حقیقت  ایمان  در  دل‌،  و  از  دگرگونی  احساس  و  شعور  و  رفتار  و  روش  در  پرتو  این  حقیقت‌،  پدیدار  و  نمودار  می‌گردد.  پژوهش  در  باره  شکلهای  مقررات  اسلامی  بدون  توجه  به  حقیقت  ایمان‌،  حقیقتی‌که  در  فراسوی  شکلها  پنهان  و  نهان  است‌،  به  چیزی  منتهی  نمی‌گردد  و  نتیجه‌ای  نخواهد  داشت  .  .  .  این  سخن  هوائی  و  بیهوده  و  نامرتبی  است  همان‌که  در  نگاه  اول  به 

نظرکسی  می‌رسدکه  حقیقت  ایمان  را  در  پرتو  عقیده‌ی  اسلامی  نمی‌شناسد.  چه  عقیده‌ی  اسلامی  -‌از  نظر  ارکان  و  اصول  خالص  عقیدتی‌،  و  پیش  از  هرگونه  توجهی  به  مقررات  آن  -  شامل  حقائق  نفسانی  و  عقلانی  است‌،  حقائقی‌که  خودش  چیزی  است‌که  حضور  وکارآئی  و  تاثیر  در  هستی  بشری  دارد.  به  گونه‌ای‌که  شکلهای  مشخصی  از  مقررات  را  و  اوضاع  معینی  از  زندگی  بشری  را  آماده  می‌کند  و  تهیه  می‏‎بیند  و  پیش  چشم  می‌دارد.  آن‌گاه  آیه‌ها  نازل  می‌گردند  و  بدین  شکلها  و  اوضاع  اشاره  می‌کنند،  تنها  برای  تنظیم  و  سر  و  ساماندهی  آنها  نه  برای  آفریدن  و  پدید  آوردن  آنـها.  برای  این‌که  شکلی  از  اشکال  مقررات  اسلامی  پدید  آید،  پیش  از  آن  لازم  است  مسـلمانانی  در  میان  باشند،  و  ایمانی  وجود  داشته  باشدکه‌ کارآ  و  موثر  باشد  و  الا  همه‌ی  شکلهای  مقررات  و  سر  و  ساماندهی  نیاز  را  برآورده  نمی‌کنند  و  مفید  فائده  واقع  نمی‌گردند  و  نظام  و  سیستمی  را  تحقق  نمی‌بخشند  و  پیاده  نمی‌کنندکه  درست  باشد  بدان  نظام  و  سیستم  اسلامی‌گفت‌.

هرگاه  واقعاً  مسلمانانی  یافته  شوند،  و  ایمان  چنان  که  هست  حقیقتاً  در  دلهایشان  پدیدارگردد،  نظام  و  سیستم  اسلامی  خود  به  خود  نمودار  می‌شود  و  پدیدار  می‌آید،  و  شکلی  از  آن  برپا  می‌گردد  و  قامت  راست  می‌کندکه  متناسب  این  چنین  مسلمانانی  و  محیط  ایشان  و  همه‌ی  احوال  و  اوضاعشان  می‌شود،  و  همه‌ی  ارکان  و  اصول  اسلامی  را  به  بهترین  وجـه  تحقق  می‏بخشد  و  پیاده  می‌کند.

 (وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ).

و  از  چیزهائی  که  بدیشان  داده‌ایم  (‌در  کارهای  خیر)  صرف  می‌کنند.

این  هم  نصی  است‌که  زودتر  از  زمان  تعییـن  فرائض  زکات  نازل  گردیده  است‌،  زکاتی‌که  در  سال  دوم  هجری  مقرر  شده  است‌.  ولیکن  بذل  و  بخشش  عمومی  از  رزق  و  روزی  خداداد،  رهنمود  و  رهنمون  زودرسی  در  زندگی‌گروه  مسلمانان  بوده  است‌،  و  بلکه  همراه  باپیدایش‌گروه  مسلمانان  پدید  آمده  است‌.

لازم  است  برای  دعوت  بذل  و  بخشش  نـمود  و هزینه  کرد.  بخشیدن  و هزینه‌کردن  دل  را  از  بخل  و  تنگچـشمی  پاک  می‌دارد  و  می‌زداید،  و  انسان  را  بر  دوست  داشت  ملک  و  مال  چیره  می‏‎گرداند،  و  مایه‌ی  یقین  و  اطمینان  به  چیزی  می‌شودکه  در  نزد  خدا  است‌.  همه‌ی  اینها  هم  برای  تکـمـیل  معنی  ایـمان  ضروری  است‌.  همچنین  اینها  برای  زندگی  احتماعی  نیز  ضروری  است‌. چه دعوت  مبارزه  است‌.  در  این  مبارزه  هم  ضمانت  اجتماعی  ضروری  است  و  باید  برای  پیامدهای  مبارزه  و  آثار  آن  آمادگی  داشت  و  فداکاری  نمود.گاهی  این  ضمانت  اجتماعی  به  طورکامل  انجام  می‌پذیرد  و  هـمگانی می گردد  و  برای  هیچ‌کسی  اموال  و  دارائی  مستقل  و جداگانه‌ای  در  میان  نمـی‌ماند.  همان‌گونه‌که  در  ابتدای  هجرت  مهاجران  از  مکه‌،  و  رفتن  ایشان  به  پیش  برادرانشان  درمدینه  چنین  بود.  تا  آن  زمان‌که  شدت‌و  حدت  شرائط  و ظروف  فروکش‌ کرد.  آن  وقت  بودکه  اساس  و  پایه  دائمـی  بذل  و  بخشش  در زکات  ریخته  شد،  و  سهام  و  موارد  فریضه‌ی  زکات  تعیین  و  ابلاغ‌گردید.

به  هر  حال  بذل  و  بخشش  به  طور  عام  نشانه‌ای  از  نشانه‌های‌گروه  مومنان  برگزیده  برای  رهبری  با  همچو‌ن  صفاتی  است  .  .  .

(وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ (39)  .

و  کسانیند  که  اگر  ستمی  بدیشان  شد،  خویشتن  را  یاری  می‌دهند  (‌و  زیر  بار  ظلم  نمی‌روند).

همان‌گونه ‌که  قبلاگفـته  شد،  ذکر  این  صفت  در  سوره‌های  مکی  دارای  معنی  و  مفهوم  ویژه‌ای  است‌.  این  سخن  بیانگر  صفت  بنیادین  و  اساســی‌گروه  مسلمانان  است‌.  این  صفت  بیان  می‌دارد که  مسلمانان  باید  در  برابر  ظلم  و  زور  به  یاری  همدیگر  بشتابند،  و  ظلم  و  زور  را  نپذیرند  و  بدان‌گردن  ننهند.  این‌کار  هم  طبیعی  است  برای‌گروهی‌که  آفریده  شده‌اند  تا  به  مردمان  خدمت  کنند  و  بهترین  ملت  باشند.  ملتی‌که  به‌کار  نیک  دستور  مـی‌دهند  و  ازکار  بد  نهی  می‌کنند،  و  در  پرتو  حق  و حقیقت  و  عدل  و  عدالت‌،  زندگی  انسانها  را  می‌پایند  و  ازآن  محافظت  می‌نمایند.  ملتی  است‌که  با  نکته  بر  خدا  وداشتن  خدا  عزیز و مقتدرند.

(ولله العزة ولرسوله وللمؤمنین).

عزت  و قدرت  از آن  خدا  و فرستاده‌ی  او و مومنان  است‌.  (منافقون/8)

 سرشت  این‌گروه  و  وظیفه‌ی  او  بر  این  است  و  چنین  است  که  برظلم  و زور پیروز  شوند  و  در  مبارزه  با  آن  همـدیگر را  یاری‌کنند،  وجلو  تعدی  و تجاوز را  بگیرند  و  با  آن  برزمند.  اگر می‌بینیم  دوره‌ای  بوده  است‌که  به  علت  شرائط  و ظروف  محلی‌ در  مکه‌،  و  با  توجه  به  مقتضیات‌ تربیتی  به  ویژه ‌در زندگی  مسلمانان‌ نخستین  عرب،  مسلمانان  ازجنگ  و مبارزه  دست  بازدارند  و  به  تاخت  و  تاز  دیگران  با  تاخت  و  تاز  پاسخ  نگویند،  و  بلکه  نماز  بخوانند  و  زکات  بدهند،  این  یک  حالت  موقتی  و گذرا  بوده  است  و  به  ویژگیهای ‌گروه  ثابت  اصیل  مربوط  نمی‌شود.

اسباب  و  علل  ویژه‌ای  باعث گردیده  است‌ که  در  دوران  مکی  شیوه  مسالمت‌آمیز  و  صبر  و  شکیبائی  در  پیش  گرفته  شود.  از  جمله‌:

اذیت  و  آزار  مسلمانان  نخستین‌،  و  برگرداند‌ن  از  آئینشان‌،  توسط  یک  دسته  وگروه  ویژه‌ی  مسلط  بر  جامعه  صورت  نمی‌پذیرفت‌.  وضع  سیاسی  و  اجتماعی  در  جزیره العرب  یک  وضع  قبیله گری  متزلزلی  بود.  بدین  خاطر  اذیت  و  آزار  فرد  مسلمـان  توسط‌ کسانی  انجام  می‌گرفت ‌که  از  وابستگان  او  بشمار  می‌آمدند،  اگر  آن  فرد  مسلمان  صاحب  حسب  و  نسب  می‏بود.  چراکه  هیچ  شخص  بیگانه ای  جرات  نمی‌کرد  چنین  فرد  مسلمانی  را  اذیت  و  آزار  برساند.  جز  به  صورت  نادر روی  ند‌اده  است  و  سابقه  نداشته  است‌که  تعدی  و  تجاوز  از  سوی  گروهـی  متوجه  فرد  مسلمانی  یادسته‌ی  مسلمانی  شده  باشد  و گروهی  بر  او  یا  بر  ایشان  بتازند  و کار  او  یا  ایشان  را  یکسره  سازند.  بلکه  سران  و  بزرگان  قریش  بندگان  و  بردگان  خود  را  اذیت  و  آزار  می‌رساندند.  امّا  وقتی‌که  مسلمانان  بندگان  و  بردگانشان  را  بازخرید  می‌کردند  و  ایشان  را  آزاد  می‌نمودند،  آن  وقت  اغلب  کسی  جرات  وجسارت  نـمی‌کرد  دست  به‌ اذیت  و  آزارشان  بیازد  و  بر  آنان  بتازد.  پیغـمـبر  صلی الله علیه و سلم  نیز  دوست  نمی‌داشت  جنگ  و  پیکار  در  هر  خانه‌ای  میان  فرد  مسلمان  آن  خانه  و  میان‌کسانی  درگیرد که  در  آن  خانه  هنوز  مسلمان  نشده  بودند.  مسالمت  و  سازش  برای  نرم  کردن  دلها  و  جذب  آنها  از  خشونت  و تندی  و  تیزی  موثرتر  و  به  صلاح  و  فلاح  نزدیک‌تر  بود.

دیگر  این‌ که  محیط  عربی  یک  محیط  بزرگمنشی  و  غـیرت  بود.  اگر  صاحب  حقی  را  اذیت  و  آزار  می‌رساندند،  به  دفاع  از  او  برانگیخته  می‌شدند  و  برمی‌خاستند.  تحمّل  اذیت  و  آزار  از  سوی  مسلمانان‌،  و  صبر  و  استقامت  ایشان  بر  عقیده‌ی  خود،  هرچه  زودتر  این  بزرگمنشی  و  غیرت  را  در  صف  اسلام  و  در  میان  مسلمانان  برمی‌انگیخت‌.  این  چیزی  بودکه  عـملا  در  برابر  حادثه‌ی  شعب  ابوطالب  و  محاصره‌کردن  بنی‏هاشم  درآنجا  روی  داد.  بزرگمنشی  و غیرت  بر  ضد ‌این  محاصره  برانگیخته  شد،  و  پیمانی  را  پاره‌کردکه  در  صفحـه‌ی  بزرگی  نگاشته  و گنجانده  شده  بود،  و  این  پیمان  ستمگرانه  را  شکست‌.

همچنین  محیط  عربی  محیط  جنگ  و زود  دست  بردن  به  شمشیر  بود.  اعصاب  رمنده  و  جهنده‌ای  بر  آن  محیط  چیره  و  غالب  بودکه  زیر  بار  نظام  و  سیستمی  نمی‌رفت‌.  همنوائی  و  همآوائی  حاکم  بر  شخصیت  اسلامی  می‌طلبید  که  آتش  این  رمندگی  و  جهندگی  دائم  را  فرو  نشاند،  و  همچون  اعصابی  را  در  برابر  هدفی  به‌کرنش  درآورد،  و  آن  اعصاب  را  به  صبر  وشکیبانی  و  خـویشتنداری  عادت  دهد.  همراه  با  آن‌،  به  مردمان  بیاموزد  و  تفهیم‌کندکه  عقیده  بر  هرگونه  سرکشی  و  رمندگی‌ای‌،  و  بر  هرگونه  غنیمتی  و  نعمتی  برتری  دارد.  بدین‌لحاظ‌،  دعوت  به  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  اذیت  و  آزار،  با  برنامه  تربیتی‌ای  متفق  بودکه  هدفش  ایجاد  هماهنـگی  در  شخصیت  اسلامی‌،  و  تعلیم  صبر  و  استقامت  و  ادامه‌ی  راه به  شخصیت  اسلامی  بود.

این  چیزها  و  چیزهای  همگو‌ن  و  همسان  اینها،  مسالمت  و  سازش  و  صبر و شکیبائی  را  در  مکه  می‌طلبید.  درکنار  اینها  قالب  اساسی  و  ترکیب‌بند  دائمی  و  همیشگی‌گروه  مسلمانان  را  مقرر  و  مشخص  می‌دارد:

(وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ (39).

    و  کسانیند  که  اگر  ستمی  بدیشان  شد،  خویشتن  را  یاری  می‌دهند  (‌و  زیر  بار  ظلم  نمی‌روند) .

این  قاعده  را  تاکید  می‌کند،  وقتی‌که  آن  را  قاعده‌ی  همـگانی  و  همیشگی  در  زندگی  می‌شمارد:

 (وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا).

 کیفر  هر  بدی‌،  کیفری  همسان  آن  است‌.

این  اصل  و  قانون  جزا  و  سزا  است‌.  بدی  را  با  بدی  باید  پاسخ  داد،  تا  شر  و  بدی  به  خود  نبالد  و  طغیان  و  سرکـشـی  نیاغازد،  وقتی‌که  مانـعی  و  سرعت‌شکنی  بر  سر  راه  خود  نبیند  آن  را  از  تباهی  در  زمین  بازدارد.  اگر  از  شر  و  بدی  جلوگیری  نشود،  معلوم  است  در  راه  خو‌د  در  امن  و  امان  و  با  آرامش  و  اطـمینان  پیش  می‌رود  و  هرچه  خواهدکند.  درکنار  این  امر،  به  عفو  وگذشت‌،  محض  دریافت  اجر  و  مزد  خدا،  و  برای  پالودن  نفس  از  خشم  و  غضب‌،  و  برای  رهائی  جامعه  ازکینه  وکینه‌توزیها،  ترغیب  و  تشویق  می‌شود.  این  هم  مستثنی  از  آن  قاعده  و  قانون  است‌.  عفو  وگذشت  هم  وقـتی  محبوب  و  مقبول  است‌که  انسان  بتواند  پاداش  بدی  را  با  بدی  بدهد.  د‌ر  اینجا  است‌که  عفو  ارزش  و  بهای  خود  را  دارد  و  در  اصلاح  حال  تعدی‌کننده  و  تجاوز پیشه  و  همچنین  در  اصلاح  حال  خود  عفوکننده  وصرف‌نظرکننده  تاثیردارد.  چه  تعدی کنـنده  و  تجاوزپیشه  وقتی‌که  احساس‌کندکه  عفو  و گذشت  طرف  مقابل  از  روی  بزرگواری  و  بخشیدن  بوده  است  و  از  روی  ضعف  و  ناتوانی  سر  نزده  است  و  انجام  نپذیرفته  است‌،  شرمنده  می‌شود  و  خجالت  می‌کشد،  و  احساس  می‌کند  دشمنی‌ که  عفو  وگذشت  کرده  است  بالاتر  و  والاتر  از  او  است‌.  امّا  برعکس  در  وقت  ضعف  و  عجز چنین  احساس  نمی‌کند.  صحیح  نیست  به  هنگام  ضعف  و  عجز  از  عفو  و گذشت  لاف  زد  و  سخن‌گفت‌.  چراکه  بدین  هنگام  عفو  وگذشت  وجود  خارجی  ندارد،  و  عفو  وگذشت  در  همچون  موقعیتی  شر  و  بدی  بشمار  است  و  تعدی‌کننده  و  تجاوزپیشه  دندان  طمع  تیزتر  می‌کند،  وکسی‌که  بر  او  تعدی  رفته  است  و  تجاوزگردیده  است  خوار  و  ذلیل  می‌شود،  و  فساد  و  تباهی  در  زمین  پخش  و  پراکنده  و  فراگیر  می‏‎گردد.

  (إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ).

خداوند  قطعاً  ظالمان  را  دوست  نمی‌دارد.

این  از  یک  سو  تاکید  قاعده  و  قانون  نخستین  است‌:

(وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا).‌.

کیفر  هر  بدی‌،  کیفری  همسان  آن  است‌.

و  از  دیگر  سو  پیام  می‌دهدکه  در  مواقعی پـاسخ  بدی  را  با  بدی  ندهیم‌،  و  حتی  عفو‌کنیم‌.  اگر  هم  پاسخ  بدی  را  با  بدی  دادیم‌،  پاسخ  ما  همسنگ‏  و  همچندان  بدی  دیگران  باشد  نه  بیشتر.

تاکید  دیگری‌که  به  میان  می‌آید،  شرح  و  بسط  بیشتری می‌دهد:

‌ (وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ (41) إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ (42).   

بر  کسانی  که  پس  از  ستمی  که  بر  آنان  رفته  است  انتقام  می‏‎گیرند،  (‌و  برابر  تعدی  و  ظلمی  که  بدیشان  شده  است‌،  خصم  را  سرکوب  می‌سازند)  عتاب  و  عقابی  نیست‌.  بلکه  عتاب  و  عقاب  متوجه  کسانی  است  که  به  مردم  ستم  می‏‎کنند  و  در  زمین  به  ناحق  سرکشی  می‌آغازند.  چنین  کسانی  دارای  عذاب  دردآور  و  دردناکی  هستند.

کسی‌که  پس  از  ستمی‌که  بدو  رفته  است  انتقام  می‌گیرد،  وکیفر  بدی  را  با  بدی  می‌دهد،  و  از  حد  و  مرز  حق  خود  تعدی  و  تجاوز  نمی‌کند،‌گناهی  متوجه  او  نمی‌گردد.  او  حق  شرعی  و  الهی  خود  را  می‌گیرد.  هیچ‌کسی  قدرت  عتاب  و  عقابی  بر  او  ندارد.کسی  نمی‌تواند  سر  راه  را  بر  او  بگیرد.  بلکه‌کسانی‌که  باید  سر  راه  را  بر  ایشان‌گرفت و  جلو  آنان  ایستادکسانیندکه  به  مردم  ظلم  و  ستم  می‌کنند،  و  به  ناحق  درزمین  سرکشی  می‌آغازند  و  جور  و  تعدی  می‌ورزند.  هرگاه  در  زمین  ستمگر  و  ظالمی  باشد  و  مردمان  جلو  او  را  نگیرند  تا  وی  را  از  ظلم  و  ستم  بازدارند  و  مانع  جـور  و  تعدی  اوگردند  و  وی  را  به  قصاص  و  سزای  لازم  برسانند،  زمین  جای  صلاح  و  فلاح  نخواهد  بود.  خداوند  ستمگر  سرکش  را  به  عذاب  دردناک  بیم  می‌دهد.  مردمان  هم  باید  جلو  او  را  بگیرند  و  بر  دست  او  بزنند  و  به‌کیفرش  برسانند.

آنگاه  روند  قرآنی  برمی‏گردد  به  ذکر  هماهنگی  و  برابری  و  میانه‌روی  و  خویشتنداری  و  شکیبائی  و  عفو  وگذشت  در  حالات  فردی‌،  و  هنگام  قدرت  بر  انتقام  و  توان  بر  سزا  و  جزا  دادن‌،  همانگونه‌که  معلوم  و  مفهوم  است‌،  و  هنگامی‏‎که  شکیبائی  و  عفو  وگذشت  از  روی  والائی  و  در  حال  غلبه  و  چیرگی  باشد  نه  از  روی  خواری  و  حقارت  و  ناتوانی‌،  و  وقتی‌که  شکیبائی  و  عفو  وگذشت  موجب  عزت  باشد  نه  سبب  ذلت‌:

 (وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43).

  کسی  که  (‌در  برابر  ظلم  دیگران‌)  شکیبائی  کند  و  (‌زمام  اختیار  را  از  دست  ندهد،  و  با  وجود  قدرت‌،  از  ستمگر)  درگذ‌رد  (‌ولی  بداند  که  این  عمل  باعث  گستاخی  ظالم  نمی‏گردد،  این  کار  او)  از  زمره‌ی  کارهائی  است  که  باید  بر  آن  عزم  را  جزم  کرد  و  برآن  ماندگار  شد.

مجموعه‌ی  نصوص  قرآنی  در  باره  این  مساله‌،  میانه‌روی  و  هماهنگی  میان  دو  رویکرد  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  بیانگر  ترغیب  حفظ  دل  و  درون  ازکینه  و  خشم‌،  و  از  ضعف  و  عجز  و  مذلت  و  خواری‌،  و  از  ظلم  و  جور  و  تعدی  و  تجاوز  است‌.  همچنین  این  نصوص  قرآنی  دل  و  درون  انسان  را  در  هر  حال  و  وضـعی  متمسک  به  خدا،  و  جویای  رضای  او  می‌سازد،  و  صبر  و  استقامت  را  توشه‌ی  راه  وکوچ  اصلی  او  می‌گرداند.

مجموعه‌ی  صفات  مومنان‌،  قالب  و  ترکیب‌بندگروهی  را  ترسیم  می‌کندکه  انسانها  را  رهبری  و  رهنمود  و  رهنمون  می‌کنند،  و  به  چیزی  دل  می‌بندند  و  امیدوار  می‌شوندکه 

در  پیشگاه  خدا  است‌،  و  آن  برای  کسانی‌که  ایمان  آورده‌اند  و  بر  پروردگارشان  توکل  می‌کنند  و  بدو  پشت  می‌بندند،  بهتر  و  ماندگارتر  است‌.

بعد  از  بیان  صفت  مومنانی‌که  خدا  برایشان  چیزی  را  ذخیره  و  اندوخته  می‌کندکه  بهتر  و  ماندگارتر  است‌،  در  صفحه‌ی  مقابل  شکل  ستمگران‌گمراه  و  سرگشته  را  نشان  می‌دهد،  و  خواری  و  زیانی  را  پیش  می‌کشدکه  در  انتظار  ایشان  است‌:

(وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِیٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ (44)‏ وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ (45) وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ (46)  

کسی  که  خدا  گمراهش  سازد،  به  غیر  از  خدا  یار  و  یاوری  ندارد  (‌تا  او  را  مدد  کند  و  او  را  در  قیامت  از  عذاب  برهاند.  ای  مخاطب‌،  آن  روز)  ستمگران  کفرپیشه  را  خواهی  دید  که  وقتی  چشمانشان  به  عـذاب  می‌افتد  خواهند  گفت‌:  (‌پروردگارا)  آیا  راهی  برای  برگشت  (‌بـه  جهان  و  جبران  گذشته‌ها)  وجود  دارد؟  آنان  را  خواهی  دید  که  (‌به  کنار  آتش  برده  می‌شوند  و)  به  آتش  نموده  می‌شوند،  در  حالی  که  بـر  اثر  مذلت  و  خواری  کز  کرده‌اند  و  به  هم  آمده‌اند،  و  زیرچشمی  مخفیانه  (‌بـه  آتش‌)  می‏نگرند!  (‌در  این  هنگام‌)  مومنان  می‌گویید:  واقعاً  زیانکاران  کسانیند  که  در  روز  قیامت  (‌سرمایه‌ی  گرانبهای  وجود)  خود  را  و  اهل  و  عیال  خود  را  از  دست  داده  باشند!  هان‌!  (‌ای  مردمان‌!  همه  بدانید  که  از  این  به  بعد)  ستمگران  کفرپیشه  در  عذاب  دائم  خواهند  بود.  آنان  یاوران  و  دوستانی  ندارند  که  ایشان  را  در  برابر  (‌عذاب‌)  خدا  یاری  و  کمک  کنند.  خدا  هرکه  را  گمراه  سازد،  او  راهی  (‌برای  نجات‌)  ندارد.

ستمکاران  طاغی  و  یاغی  بوده‌اند،  لذا  مناسبت  دارد  که  مذلت  و  خواری  سیمای  پدیدار  و  نمودار  ایشان  در  روز  سزا  و  جزا  باشد.  آنان  عذاب  را  می‏بینند  و  با  دیدن  آن  عظمت  و  شوکت  ایشان  فرو  می‌ریزد  و  سقوط  می‌کند،  و  با  سرشکستگی  و  خواری  می‌پرسند:

 (‌هل  إلى مرد من سبیل؟).

آیا  راهی  برای  برگشت  (‌به  جهان  و  جبران  گذشته‌ها)  وجود  دارد؟‌.

با  این  واژگان  و  ساختار  می‌پرسند،  واژگان  و  ساختاری  که  به  یاس  و  ناامیدی  توام  با  شوق  و  شور  اشاره  دارند،  و  می‌رسانندکه  آنان  دارند  سقوط  می‌کنند  و  از  پای  می‌افتند  هرچندکه  به  پرتو  نجات  و  خلاصی  چشـم  دوخته‌اند!  در  حالی  هستندکه  به  آتششان  نزدیک  و  عرضه  می‌کنند،  و  «‌(‌خاشعین‌:  به  هم  آمدگان  و کز  کردگان‌»  هستند،  نه  به  خاطر  داشتن  تقوا  و  نه  به  سبب  حیا،  و لیکن به  علت  مذلت  و  خواری!  آنان  را  به‌کنار  آتش  می‏‎برند  و  به  آتش  عرضه  می‌کنند  در  حالی‌که  چشمانشان  را  فروهشته  و  سر  به  زیرند،  و  از  خواری  و  ننگ‌،  بـه  بالا  نمی‌نگرند  و  سرهایشان  را  بلند  نمی‌گردانند:

 (یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ).     

زیرچشمی  مخفیانه  (‌بـه  آتش‌)  می‏نگرند.

این  هم  تصویر کسانی  است ‌که  زل  زده  و  خوار  با گوشه‌ی  چشم  دزدانه  و  مخفیانه  نگاه  می‌کنند.

در  این  وقت  پدید  می‌آید  که  مومنان  سروران  جایگاه  همایش  همگانند.  آنـان  به  گفتار  درمی‌آیند  و  بیان می‌دارند:

 (وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ).  

(در  ایـن  هنگام‌)  مومنان  می‌گویید:  واقعاً  زیانکاران  کسانیند  که  در  روز  قیامت  (‌سرمایه‌ی  گرانبهای  وجود)  خود  را  و  اهل  و  عیال  خود  را  از  دست  داده  باشند!.  آنان  کسانیند  که  هر  چیزی  را  از  دست  داده‌اند  و  باخته‌اند.  کسانیند  که  کز  کرده‌اند  و  خوار  و  ذلیل  به 

کرنش  افتاده‌اند  و  می‌گویند:

(‌هل  إلى مرد من سبیل؟).

(‌پروردگارا!)  آیا  راهی  برای  برگشت  (‌به  جهان  و  جبران  گذشته‌ها)  وجود  دارد؟‌.

پیرو  همـگانی  و  عامّی  برصحنه  زده  می‌شود  تا  سرانجام  هــمچون‌کسانی  را  روشن  داردکه  به  دوزخ  عرضه  می‌گردند

أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ (45) وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ (46)  

هان‌!  (‌ای  مردمان‌!  همه  بدانید  که  از  این  به  بعد)  ستمگران  کفرپیشه  در  عذاب  دائم  خواهند  بود.  آنان  یاوران  و  دوستانی  ندارند  که  ایشان  را  در  برابر  (‌عذاب‌)  خدا  یاری  و  کمک  کنند.  خدا  هرکه  را  گمراه  سازد،  اوراهی  (‌برای  نجات‌)  ندارد.

دیگر  یاور  و  مددکاری  در  میان  نمانده  است‌،  و  راه  بـسته  شده  است‌.

در  سایه‌ی  این  صحنه‌،  به  دشـمنان  حق  و  حقیقت  خـود بزرگ‌بین  وستیزه‌گر،  خطاب  می‌شود  و  بدیشان  گو‌شزد  می گردد  به  پروردگار  خو‌یش  پاسخ  مثبت  بدهند  و  فرمان  یزدان  را  بپذیرند،  بیش  از  آن‌که  همچون  سرنوشت  و  فرجامی  ناگهان  بدیشان  رسد  و  گریبانگیرشان گردد،  و  آن  وقت  هیچ  پناهگاهی  را  نیابند  که  ایشان  را  بپاید  و  مصون  و  محفوظ  نـماید،  و  هیچ  یار  و  یاوری  پیدا  نکنندکه  فرحام  و  سرنوشت  دردناک  آنان  را  دگرگون  نماید.  پیغمــبر  صلی الله علیه و سلم  ‌را  رهنمود  می‌کند  و  توجه  می‌دهد  به  این‌که  ازایشان  دست  بردارد  و  به  حال  خودشان  واگذارد،  زمانی‌که  آنان  روی  بگردانند  و  به  بیم  و  تهدید گوش  فراندارند  و  فرمان  یزدان  را  نپذیرند.  جه  بر او  پیام  باشد  و  بـس‌.  او وظیفه ‌تبلیغ  را  انجام  می‌دهد  و  دیگر  او  ضامن  و  حافظ  ایشان  نــمی‌باشد،  و  مکلـف  و  موظف  نیست‌که  آیا  ایشان  فرمان  می‏‎برند  یا  از  پذیرش  فرمان  دوری  می‌گزینند:

 (اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ (47) فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ ).  

هرچه  زودتر  مخلصانه  فرمان  پروردگار  خود  را  پذیرا  گردید،  پیش  از  آن  که  روزی  (‌قیامت  نام‌)  فرارسد  که  خدا  هرگز آن  را  برنمی‌گرداند.  درآن  روز  نه  پناهگاهی  دارید  و  نه  اصلا  می‌توانید  (‌بعد  از  گواهی  دادن  نامه‌ی  اعمال  و  فرشتگان  و  اندامهای  بـدن‌،  کارهای  خود  را)  انکار  کنید.  اگر  (‌مشرکان  از  پذیرش  دعـوت  تو)  رویگردان  شدند  (‌باک  مدار  و  غمگین  مباش‌)  چرا  که  ما  تو  را  به  عنوان  مراقب  و  مواظب  (‌کردار  و  رفتار)  ایشان 

نفرستاده‌ایم‌.  برتو  پیام  باشد  و  بس‌.

آنگاه  از  سرشت  چنین  انسانی  پرده  برمی‏دارد،  انسانی  که  به  ستیز  و  پیکار  و  دشــمنانگی  و  سرکـشـی  می‌پردازد،  و  خویشتن  را  در  معرض ‌اذیت  و آزار و  عذاب  و  عقاب  قرار  مـی‌دهد.  چنین  انسانی  تاب  تحمّل  اذیت  و  آزار  را  ندارد. کم  تاب  و  توان  است‌.  وقتی‌که  بدو  نعمتی  می‌رسد  به  پرواز  درمی‌آید  و  از  جای  به  در  می‌رود.  زمانـی  هم  شدت  و  سختی  بدو  می‌رسد،  به  جزع  و  فزع  وناله  و  آه  درمی‌آید،  و از  حد  در می‌گذرد  و از  ناراحتی  و  دلـتنگی  ناشکری  می‌کند  و  چه  بسا کافر  و  بی‌دین  گردد

(وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ (48).    

هنگامی  که  ما  از  جانب  خویش  لطف  و  مرحمتی  به  انسان  برسانیم  (‌و  فراخی  و  گشایشی  نصیبش  گردانیم‌)  به  سبب‌آن  سرمست  و  شادان‌می‌گردد  (‌و  غرور  دارائی  و  اموال  او  را  فرامی‌گیرد)‌،  و اگر  بلا  و  مصیبتی  (‌و  زیان  و  ضرری‌)  به  خاطر  کارهائی  که  کرده  است  (‌و  معاصی  و  گناهانی  که  نموده  است‌)  بدو  برسد  (‌لطف  و  مرحمت  ما  را  فراموش  می‌نماید  و)  کفران  نعمت  می‌کند  (‌و  چه  بسا  کافر  و  بی‌دین  می‌گردد).

بر  این  امر  پیرو  می‌زند  و  می‏‎گوید  بهره  این  انسان  از  شادی  و  ناشادی  و  داشتن  و  نداشتن  و  سود  و  زیان  و  بخشیدن  نعمت  بدو  و  محروم‌ کردن  او  از  نعمت‌،  همه  و  همه  در  دست  خدا  است‌.  این  انسان‌که  عاشق  نعمت  و  دارائـی  و  خیر  و  خوبی،  و  بیزار  و  نالان  از  فقر  و  تنگدسـتی  و  شر  و  بلا  است‌،  چرا  باید  در  همه‌ی  احوال  و  در  جمیع  اوضاع  از  خداوند  دوری  جـوید  و  راه گریز  پوید،  خدائی ‌که  مالک‌کار  و  بار  او  است‌؟!

‌ (لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثاً وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ (49) أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَاناً وَإِنَاثاً وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ (50)  

مالکیت  و  حاکمیت  آسمانها  و  زمین  از  آن  خدا  است‌.  هرچه  بخواهد  می‌آفریند.  بـه  هـرکس  که  بخواهـد  دخترانی  می‌بخشد  و  به  هرکس  کـه  بخواهـد  پسرانـی  عطاء  می‌کند.  و  یا  ایـن  که  هم  پسران  می‌دهد  و  هم  دختران‌.  و  خدا  هرکه  را  بخواهد  نازا  می‌کند.  او  بس  آگاه و  توانا  است. 

اولاد  و  فرزندان  نـمادی  از  نمادهای  بخشیدن  و  نبخشیدن  و  دادن  و  ندادن  و  داشتن  و  نداشتن  هستند.  اولاد  و  فرزندان  به  خود  انسان  نزدیکند.  انسان  سخت  نسبت  به  اولاد  و  فرزندانش  حساسیت  د‌ارد.  از  این  سو  انسان  را  پسودن  نیرومندتر  و  ژرف‌تر  است‌.  از  رزق  و  روزی  و  داشتن  و  نداشتن  و  افزایش  و کاهش  آن  در  همین  سوره  سخن  رفت‌.  این  هم  تکمیل  سخن  از  رزق  و  روزی  است  تحت  عنوان  اولاد  و  فرزندان‌.  چرا که  اولاد  و  فرزندان  نیز  بسان  دارائی  و  اموال  از  سوی  خدا  به  انسان  می‌رسد.

دیباچه‌ای ‌که  بیان  می‌دارد:  هر چه  در  آسمــانها  و  زمین  است  متـعلق  به  خدا  و  از  آن  او  است‌،  دیباچه  مناسبی  است  برای  هر  چیز  جزئی  دیگری‌که  بعد  ازآن  ذکر  می‌شود  و  دنباله  این  مالکیت  عمومی  و  همگانی  است‌.  همچنین  ذکر  شده  است‌:

  (یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ).

هرچه  بخواهد  می‌آفریند.

این  تاییدی  برای  پیام  روحانی  مطلوب  در  این  جایگاه  است‌.  انسان  عاشق  خیر  و  خوبی  را  به  سوی  خدائی  بـرمی گرداند که  هرچه  بخواهد  می‌آفریند،  چه  آنچه  شاد  می‏‎گرداند  یا  چه  آنچه  بدحال  می‌نـماید،  و چه  عطـاء ‌کردن  و  دادن  باشد  و  چه  محروم ‌کردن  و  ندادن‌.

آنگاه  حالتهای  عطاء‌ کردن  یا  محروم  نمودن  را  شرح  و  بسط  می‌دهد:  خدا  به  هرکس‌که  بخواهد  دخترانی  می‏بخشد  -‌عربها  از  دختران  خوششان  نمی‌آمد  -‌و  به  هرکس‌که  بخواهد  پسرانی  عطاء  می‌کند،  و  به  هرکس‌ که  بخـواهد  هم  پسرانی  و  هم  دخـترانی  را  می‌دهد‌،  به  صورت  دوقلو  و  یا  جدا  جدا.  هرکه  را  بخواهد  نازا  می‌کند  و  از  فرزند  محروم  می‌دارد،  نازائی  را  هم‌کسی  دوست  نمی‌دارد  .  .  .  همه‌ی  این  حالات  تابع  مشیت  و  اراده‌ی  خدا  است‌.  هیچ  کسی  جز  خدا  در  این  حالت  دخالت  ندارد.  او  است‌که  برابر  علم  و  آگاهی  خـود  همچو‌ن  حالاتی  را  مقدر  و  مقرر  می‌فرماید،  و  یکایک  آنها  را  با  قدرت  و  قوت  خویش  اجراء  و  تنفیـذ  می‌نماید:

(إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ).

او  بس  آگاه  و  توانا  است‌.

*

در  پـایان  سوره‌،  روند  سخن  به  حـقیقت  نـخستین  برمی‏گردد،  حقیقتی‌ که  ایـن  سـوره  بر  محور  آن  دور  می‌زند  ومی‌گردد.  حقیقت  نخستین‌،  حـقیقت  وحی  و  رسالت  است‌.  روند  سخن  بدین  حقیقت  بـرمی‌گردد  تـا  پـرده  از  سرشت  پیوند  و  تماس  موجود  میان  یزدان  و  بندگان  برگزیده  او  بردارد،  و  بیان  نماید که  پـیوند  و  تماس  به  چه  شکلی  صـورت  می‌پذیرد.  تاکید  هم  می‌کند  که  همچـون  پیوند  و  تماسی  عملا با  واپـسـین  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم    صورت  پذیرفته  است  برای  هدفی‌که  یزدان  سبحان  می‌خواهد  و  اراده‌اش  می‌فرماید،  تا  هرکه  را  بخواهد  رهنمود  و  رهنمون ‌گرداند و به  راه  است  هدایت  دهد:

 (وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ (51)‏ وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (52) صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ (53).   

هیچ  انسانی  را  نسزد  که  خدا  با  او  سخن  بگوید،  مگر  از  طریق  وحی  (‌به  قلب‌،  به  گونه‌ی  الهام  در  بیداری‌،  و  یا  خواب  در  غیر  بیداری‌)  یا  از  پس  پرده‌ای  (‌از  موانع  طبیعی‌)  و  یا  این  که  خداوند  قاصدی  را  (‌به  نام  جبرئیل‌)  بفرستد  و  او به  فرمان  آفریدگار آنچه  را  می‌خواهد  (‌به  پیغمبران‌)  وحی  کند.  وی  والا  و  کاربجا  است‌.  همانگونه که  به  پیغمبران  پیشین  وحی  کرده‌ایم‌،  به  تو  نیز  به  فرمان  خود  جان  را  وحی  کرده‌ایم‌(‌که  قرآن  نام  دارد  و  مایه‌ی  حیات  دلها  است‌.  پیش  از  وحی‌)  تو  که  نمی‌دانستی  کتاب  چیست  و  ایمان  کدام‌،  و لیکن  ما  قرآن  را  نور  عظیمی  نموده‌ایم  که  در  پرتو  آن  هرکس  از  بندگان  خویش  را  بخواهیم  هدایت  می‌بخشیم‌.  تو  قطعا  (‌مردمان  را  با  این  قرآن‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌سازی‌.  راه  خدائی  که  متعلق  بدو  است  همه‌ی  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  هان‌!  همه‌ی  کارها  به  خدا  باز می‏گردد  (‌و  هر  کاری  تحت  نظارت  دقیق  او  و  با  اطلاع  و  اجازه‌ی  او  انجام  می‌پذیرد،  و  هر  چیزی  بدو  مربوط  است)‌ .

این  نص  قاطعانه  می‌گو‌ید:  این  در  شان  و  مقام  انسان  نیست‌که  خدا  رو  در  رو  و  عیان  صحبت  بکند.  از  عائشه رضی الله عنه ‌روایت  شده  است‌ که گفته  است‌:

  (من زعم أن محمداً رأى ربه فقد أعظم على الله الفریة)[8]  

هرکس  گمان  برد  که  محمد  پروردگارش  را  دیده  است‌،تهمت  بزرگی  به  خدا  زده  است‌.

سخن‌گفتن  یزدان  با  انسان  از  یکی  از  سه  راه  صورت  می‌پذیرد:

یکی  (‌وحیاً)  ازطریق  وحی‌که  بدون  واسطه  پیام  به  دل و  درون  انسان  می‌شود  و  مستقیماً  تماس  حاصل  می‏‎گردد،  و  انسان  می‌داندکه  این  مطالب  از  سوی  یزدان  بدو  رسانده  می‌شود.

‌ (أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ).  

یا  از  پس  پرده‌ای  (‌از  موانع  طبیعی)‌ .

بدان‌گونه ‌که  خدا  با  موسی  علیه السلام  سخن‌ گفت‌.  وقتی‌که  موسی  از  خدا  تقاضاکرد  خود  را  بدو  بنماید  و  دیدار  حاصل‌گردد،  بدین  درخواست  پاسخ  مثبت  داده  نشد،  و  موسی  تاب  تجلی  خدا  برکو‌ه ‌را  نیاورد:

(وخر موسى صعقاً فلما أفاق قال : سبحانک تبت إلیک وأنا أول المؤمنین).  

و موسی  بیهوش  و  نقش  زمین  گردید.  وقتی  که  به  هوش  آمد  گفت‌:  پروردگارا!  تو  منزهی  (‌از  آن  که  با  چشمان سر  قابل  رویت  باشی‌.  بلکه  این  چشمان  دل  و  خردند  که  می‌توانند  تو  را  مشاهده  کنند)‌.  من  (‌از  این  پرسش  پشیمانم  و)  به  سوی  تو  برمیگردم  و  من  نخستین  مومنان  (‌به  عظمت  و  جلال  یزدان  در  این  زمان‌)  هستم‌.  (اعراف/143)

 (أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً ).

یا  این  که  خداوند  قاصدی  را  (‌به  نام  جبرئیل‌)  بفرستد. چنین  قاصدی  فرشته  است‌.

 (فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ).

و  او  به  فرمان  آفریدگار  آنچه  را  که  خدا  بخواهد  (‌به پیغمبران‌)  وحی  کند.

وحی ‌کردن  و  پیام  رساندن  هم  از  راه‌ها  و  به  شیوه‌هائی  انجام  می‌گیرد که  از  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم    خدا  روایت  شده  است‌:

یکم‌:  آنچه  فرشته  به  دل  و  درونش  القاء  می‌کند،  بدون  این‌که  فرشته  را  ببیند،  همانگونه‌ که  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم   فرموده  است‌:

 ( إن روح القدس نفث فی روعی أنه لن تموت نفس حتى تستکمل رزقها ، فاتقوا الله وأجملوا فی الطلب).  

جبرئیل  به  دل  و  درونم  دمید  که  هیچ  کسی  نمی‌میرد  تـا  روزی  خـود  را  به  تمام  و  کمال  فراچنگ  می‌آورد  و  می‌خورد.  پس  از  خدا  بترسید  و  در  جستجوی  (‌رزق  و  روزی‌)  زیبا  رفتار  کنید.

دوم‌:  برای  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم  ‌فرشته‌ی  وحی  به  شکل  مردی  پدیدار  و  نمودار  می‌گردید،  و  با  او  سخن  گفت  تا  بدان  هنگام‌که  از  او  می‌آموخت  و  یاد  می‌گرفت  آنچه  را  که  بیان  می‌کرد.

سوم‌:  وحی  بسان  صدای  زنگو‌له  به‌گوش  او  می‌رسید.  سخت  بر  او  فشار  می‌آورد،  تا  بدانجا که  از  پیشانیش  در  روز  سخت  سردی  عرق  جاری  می‌گردد،  و اگر  بر  شترش  سوار  می‏بود  بر  زمین  می‏‎خوابید.  وحی  تنها  یک  بار  بدین  شکل  بدو  پیام ‌گردید.  در  این  حالت  ران  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم    بالای  ران  زید  پسر  ثابت  بود.  آن  اندازه  ران  پیغمبر   صلی الله علیه و سلم   بر  ران  زید  پسر  ثابت  سنگینی‌ کرد که  نزدیک  بود  ران  او  را  بشکند.

چهارم‌:  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم   فرشته‌ی  وحی  را  به  شکل  فرشتگی  و  اصـل  خـلقت  خود  می‌دید،  و  فرشته  آنچه  خدا  می‌خواست  بدو  وحی  شود  وحی  می‌کرد.  این  نحو  وحی  دو  بار  برای  پیغمبر  صلی الله علیه و سلم    روی  داده  است‌،  همان‌گونه  که  در  سوره‌ی  نجم  آمده  است‌. [9]

این  شکلهای  وحی  و  شیوه‌های  تماس  بود.

 ( إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ (51)‏.

او  والا  و  کاربجا  است‌.

خدا  از  مرتبه  والا  و  بالا  وحی  می‌کند،  و  از  روی  حکمت  به‌کسی  وحی  می‌نمایدکه  او  را  برمی‏گزیند.

باری  نبوده  است‌ که  در  برابر  آیه‌ای  یا  حدیثی  راجع  به  وحی  نایستم  و  در  باره  این  تماس  نیندیشم  و  تامّل  نکنم  مگر  این‌که  احساس‌کرده‌ام  لرزشی  به بندهای  اندامهایم  افتاده  است  .  .  .  چگونه‌؟  چگو‌نه  این  تماس  ذات  ازلی  و  ابدی  و  بدون  مکان  و  بدون  زمان  و  محیط  بر  همه  چیز،  و  خدائی‌که  هیج  چیزی  بدو  نمی‌ماند  و  همگون  او  نیست‌،  صورت  می‌پذیرد؟!  چگونه  این  تماس  میان  ذات  والای  یزدان  و  ذات  انسان  محدود  به  مکان  و  زمان  و مقید  حدود  و  ثغور  آفریدگان  فناپذیر،  انجام  می‌گیرد؟‌!  گذشته  از  این‌،  چگونه  این  تماس  به  شکل  معانی  و  مفاهیم  و  واژه‌ها  وکلمه‌ها  و  جمله‌ها  و  عبارتها  مجسم  می‌گردد؟‌!

ذات  محدود  فناپذیری  چگونه  دریافت  می‌دارد  سخن  خدای  ازلی  و  ابدی‌ای  راکه  جا  و  مکانی  ندارد  و  بدون  حدود  و  ثغور  است‌،  و  نه  شکلی  دارد  و  نه  قبلا  با  او  انس  و  الفتی  رفته  است  و  نه  انس  و  الفتی  بوده  است‌؟‌!  و  چگونه‌؟‌..  و  چگونه‌؟‌..

ولیکن  به  خود  می‌آیم  و  می‌گویم‌:  تو  را  از  چگونگی  پرسیدن‌،  چه‌کار؟  توکه  نمی‌توانی  چیزی  را  به  تصور  درآوری  مگر  در  حدود  و  ثغور  ذات  خودت‌که  در  بند  زمان  و  مکان  اسیر  است  و  ناتوان  و  فناپذیر  است‌،  تو  را  که  تاب  و  توان  چنین  است‌،  پرسش  سزاوار  تو  آیا  این  است‌؟  این  حقیقت  رخ  داده  است  و  در  شکلی  مجسم  و  نمودارگردیده  است‌.  این  حقیقت  وجودی  پیدا  کرده  است  وجودی‌که  تو  می‌توانی  آن  را  درک  و  فهم‌کنی‌.  ولیکن  ترس  و  لرز  و  هراس  از  میان  نمی‌رود!  نبوت  واقعاً ‌کار  بزرگ  و  سترگی  است‌.  لحظه‌ی  دریافت  وحی  نیز  واقعاً  بزرگ  و  سترگ  است‌.  آخر  ذات  انسان  وحی  را  از  ذات  والای  یزدان  دریافت  می‌دارد)‌..  ای  برادر  من‌،  برادری‌که  این  جمله‌ها  را  می‌خوانی‌،  آیا  تو  در  باره  این  تصور  با  من  همداستان  هستی‌؟  آیا  تو  با  من  هستی  و  می‌کوشی  بیندیشی  و  به  تصور  درآوری‌؟  این  وحی  از  آنجا  صادر  شده  است‌.  آیا  من  می‌گویم‌:  آنجا؟!  هرگز.  اصلا  «‌آنجائی‌»  در  میان  نیست‌!  «‌آنجائی‌»‌که  از  مکان  و  زمان  و  حد  و  مرز  و  سو  پدید  نیامده  باشد!  بلکه  از  سوی  خدای  مطلق  نهائی  و  ازلی  و  ابدی  پدیدارگردیده  است  و  شرف  صدور  پیدا  کرده  است‌.  از  جانب  خدای  بزرگوار  صادرگردیده  است  و  به  دست  انسان  رسیده  است  .  .  .  انسان  هرچند  هم  نبی  و  رسول  باشد  باز  هم   انسان  دارای  حدود  و ثغو‌ر و قید  و قیود  است  .  .  .  این  وحی،  این‌تماس  شگفت شگرف‌ و خارق‌العاده ‌و  اعجازانگیز،  جز  خداکسی  نمی‌تواند  آن  را  واقع گرداند  و  تحقق  بخشد  و  پیاده  نماید  .  .  .  برادر  من‌!  برادری‌که  این  جمله‌ها  را  می‌خوانی  و  این  سخـنها  را  بیش  چشم  می‌داری‌،  آیا  تو  هم  همان  چیزی  را  از  فرای  جمله‌ها  احساس  می‌کنی  و  درمی‌یابی‌که  من  احساس  می‌کنم  و  درمی‌یابم‌؟  جـمله‌هائی  که  در  داخل  عبارتهای گلچینی  هستندکه  من  تلاش  می‌کنم  با  آنها  از چیزی  خبر دهم  و  سخن  بگویم‌ که  در  سراسر وجودم  در  تب  و تاب  و  گشت  و گذار  است‌.  من  نمی‌دانم  چه  چیز  بگو‌یم  در  باره  ترس  و هراسی‌که  سراسر  وجو‌دم  را  فراگرفته  است‌،  در  آن  حال  و  احو‌الی‌که  من  تلاش  می‌کنم  چنان  رخداد  بزرگ  و  شگفـت  و  خارق‌العاده  را  با  سرشتی‌که  دارد  به  تصور درآورم  و  شکل  مـعجزه‌ انگیزی  را  پیش  چشم  دارم‌،  رخدادی‌که  بارها  و  بارها  رخ  داده  است‌،  و  مردمانی  وقوع  آن  را  احساس‌کرده‌اند وقتی ‌که  مظاهرش  را  با  چشمان ‌خود  در روزگار پیغمبر  خدا   صلی الله علیه و سلم  دیده‌اند.  این  عایشه  رضی‌الله ‌عنها  است‌که  چنین  لحظه‌های  شگفـت  تاریخ  بشری  را  دیده  است‌.  در  باره  یکی  از این  لحظه‌ها  روایت  مـی‌کند  و  می‌گوید:  پیغمبرخدا   صلی الله علیه و سلم  فرمود:

(یا عائشة . هذا جبریل یقرئک السلام).

 ای  عائشه‌،  این  جبرئیل  است  و به  تو سلام  می‌کند.

گفتم‌:  بر  او  سلام  و  رحمت  خدا  باد.  عائشه گفته  است‌:  پیغمبر   صلی الله علیه و سلم  چیزی  را  می‌دید که  ما  نـمـی‌دیدیم[10].  .  .  این  هم  زید  پسرثابت  رضی الله عنه ‌است‌که  هــمچون  لحـظه‌ای  را  می بیند، ‌در آن  حال ‌و احوالی که ‌ران  پیـغمـبرخدا  صلی الله علیه و سلم    روی  ران  او  بود.  وحی  نازل گکردید.  رانش  آن  اند‌ازه  سنگین  شدکه  داشت  می‌شکست‌.  اینها  هم  اصحاب  -  رضوان  الله  علیهم  -هستند  بارها  و  بارها  همچون  رخدادی  را  می‏بینند  و  آن  را  از  چهره ‌پیغمبر  صلی الله علیه و سلم    درک  و فهم  می‌کنند.  اورا  به  خود  رها می‌کنند و به  وحی  وا می‌گذارند  تا  از دریافت  وحی  می‌پردازد  و  پیام 

وحی  به  اتمام  می‌رسد.  آنگاه  پیغمــبر  صلی الله علیه و سلم   به سوی  ایشان  برمی‏گردد  وآنان  به  سوی  او  برمی‌گردند.

گذشته  از اینها،  این  چه  سرشتی  است‌،  سرشت  آن  شـخص‌که  وحـی  آسمانی  و  ارزشمند  را  دریافت  می‌کند؟  این  چه  عنصر  اصیـلی  از  عنصرهای  ارواحی  است‌که  با  این  وحی  تـماس  پیدا  می کند،  و  با  آن  عنصر  مـی‌آمیزد،  وبا  سرشت  و  محتوای ‌آن ‌همـاهنگ  می‌شود؟  این  هم  مساله‌ی  دیگری  است!   این  حقیقت  است‌،  ولیکن  آنجا  بـالای  افق  بلند،  دورادور  به  نظر  می‌آید،  تا  بدانجا  دور  است‌ که  نزدیک  است  عقل  و  خرد  و  سائر  مدارک  تنها  آن  را  ورانداز کنند  و  بدان  بنگرند.

روح  این‌ پیغمبر  صلی الله علیه و سلم  روح این  انسان‌،  آیا  چگونه  این  تماس  را  احساس  و  این  پیام  را  دریافت  می‌کرده  است‌؟  این  روح  چگو‌نه  باز و  شکوفا  مـی‌شده‌است‌؟ آن  لطف  و  فیض  چگو‌نه  بدان  روح  می‌ریخته  است‌؟  آیا  در  آن  لـحظه‌های  شگفـت  و  شگرفی ‌که  خدا  بر  هستی  تجلی  می‌فرمود،  و  سراسر  هستی  همآوا  و  نغمه‌پرداز  با  سخنان  یزدان  می‌شد،  آن‌روح  هستی  را  چگونه  می‌یافت  و  می‌دید؟

گذشته  ازاینها،  چه  رعایت  و عنایتی‌،  و  چه  مرحمت  و  مکرمتی‌،  و  چه  بزرگواری  وحرمتی  بدین  انسان  از  سوی‌یزدان  می‌شد؟  خداوند  متعال ‌و  بزرگوار لطف  می‌فرمود  و  بدین  آفریده‌ی  ناچیز  انسان  نام  توجه  می‌نمود  و  اهمّیت  می‌داد،  و  بدو  وحی  می‌کرد  تا کار  و  بار  او  را  اصلاح  و  روبراه ‌کند،  و  راه  اورا  روشن  و  منور  نـمـاید،  و گریزپـای  رمنده‌ی  اورا  به  راه  راست  بازگرداند  .  .  .  این  آفریده‌ی  ناچیز،  برای  یزدان  ناچیزتر  از  پشه  برای  انسان  است‌،  وقتی‌که  این  آفریده  ناچیز  با  ملک  و  مــملکت  فراخ  و  بزرگ  ایزد  سبحان  سنجیده  و  مقایسه  می‏‎گردد.  امّا  با  این  وجود  آیا  بدو  اهمّیت  داده  می‌شود  و  بد  وحی  مـیگردد؟‌!

این  حقیقت  است‌،  و  لیکن  حقیقتی  است‌ که  والاتر  و  بالاتر  از  آن  است‌که  انسان  آن  را  تصورکند.  تنهاکاری  که  انسان  می‌تواند  بکند  چشم  دوختن  بدان  افق  بلند  و  والا  و  رخشان  و  تابان  است  و  بس‌:

 (وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (52) صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ (53).  

همانگونه  که  به  پیغمبران  پیشین  وحی  کرده‌ایم  به  تو  نیز  به  فرمان  خود  جان  را  وحی  کرده‌ایم  (‌که  قرآن  نام  دارد  و  مایه‌ی  حیات  دلها  است‌.  پیش  از  وحی‌)  تو  که  نمی‌دانستی  کتاب  چیست  و  ایمان  کدام‌،  ولیکن  ما  قرآن  را  نور  عظیمی  نموده‌ایم  که  در  پرتو  آن  هرکس  از  بندگان  خویش  را  بخواهیم  هدایت  می‌بخشیم‌.  تو  قطعا  (‌مردمان  را  با  این  قرآن‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌سازی‌،  راه  خدائی  که  متعلق  بدو  است  همه‌ی  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  هان‌!  همه‌ی  کارها  به  خدا  بازمی‏گردد  (‌و  هر  کاری  تحت  نظارت  دقیق  او  و  با  اطلاع  و  اجازه‌ی  او  انجام  می‌پذیرد،  و  هر  چیزی  بدو  مربوط  است!.

(وَکَذَلِکَ  ‌:  همان  گو‌نه‌که‌).  بدین  طریق  و  بدین‌گونه،  و  با  همچون‌ پیوند و تماسی  .  .  .

(أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ ‌:  به  تو  نیز  وحی ‌کرده‌ایم‌).

وحی  به گونه  و  شیوه‌ی  معهود  و  معمول  پیشین  صورت  گرفته  است  و کار  تو  چیز  نوظهور  و  بدون  سابقه  نبوده  است  .  .  .  به  تو  وحی‌کرده‌ایم‌:

 ( رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا:  جان  را  به  فرمان  خـود ).

در  این  وحی  حیات  است‌.  حیات  را  به  دلهـا  و  به ‌کالبد  اجتماع  و  به  واقعیت  عملی  و  دیدنی  می‌دمد،  و  زندگی  را  به  پیش  می‌راند  و  به  تکان  و  جنبش  درمی‌آورد  و  آن  را  رشد  و  نمو  می‌دهد.

(مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ).

تو  که  نمی‌دانستی  کتاب  چیست  و  ایمان  کدام‌.

این  چنین  خود  پیغمبر خدا  صلی الله علیه و سلم  ‌را  بدانگاه ‌که  هنوز وحی  را  دریافت  نکرده  است  به‌تصـویر  می‌کشد،  در  حالی‌که  خدا  آگاه‌تر  از  حال  او  از  هرکس  دیگری  است‌.  پیغمـبر  خدا   صلی الله علیه و سلم  ‌در  باره‌ کتاب  و  ایمان  چیـزهائی  شنیده  بود.  چرا که  در  جزیره‌العرب  اهل‌کتاب  می‌زیستند  و  با  عربها  نشست  و  برخاست  داشتند  و  دارای  عقیده  بودند،  و کتاب  و  ایمان  مشهور  و  معروف  بود.  پس  آشنائی  با  کتاب  و  ایمان  مـقصود  و  مراد  نیست‌.  بلکه  هدف  اشتمال  دل  بر  این  حقیقت‌،  و  آگاهی  از  آن  و  متاثر  شدن  بدان  است‌.  این  چیزی  است‌که  پیش  از  نزول  این  روح  به  فرمان  یـزدان  بوده  است‌،  روحی‌که  آمیزه‌ی  دل  محمّد   صلی الله علیه و سلم  ‌گردیده  است‌.

(وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء).

ولیکن‌ما  قرآن ‌را  نور  عظیمی  نموده‌ایم ‌که  در  پرتو آن  هرکس  از  بندگان  خویش  را  بخواهیم  هدایت  می‌بخشیم‌.  این  سرشت  سره  و  خالص  این  روح  است‌.  این  سرشت  این  وحی  است‌.  این  وحی  روح  است‌.  این‌کتاب  روح  است‌.  این‌کتاب  نور  است‌.  نوری  است‌که  برتو  آن  آمیزه‌ی  دلهائی  می‌گردد که  خدا  بخو‌اهد  با  این  نور  راهیاب  شوند  و  هدایت  را  به  چنگ  آورند.  وقتی‌که  خدا  حقیقت  این  هدایت  را  به  دلها  بیاموزد،  و  این  نور  را  با  آن  دلها  بیامیزد،  آن د‌لها  راهیاب  می‌گردند  و  راستای  راه  خوشبختی  را  طی  می‌کنند.

(وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (52).     

تو  قطعاً  (‌مردمان  را  با  این  قرآن‌)  به  راه‌راست  رهنمود می‌سازی‌.

در  اینجا  تاکید  می‌شود  این  مساله‌که  مساله‌ی  هدایت  است‌،  به  اراده  و  مشیت  یزدان  سبحان  اختصاص  دارد  و  بس.  هدایت  بخشیدن  مختص  خدا  است  و  از  هرگونه  آمیزه‌ی  دیگری  می‌پالاید  و  می‌زداید.  هدایت  به  خدای  یگانه  تعلق  دارد  و  تنها  در  دست  او  است‌.  خداوند  در  پرتو  دانش  وآگاهـی  ویژه‌ی  خو‌د  هدایت  را  مقرر و  مقدر  می‌فرماید  برای  هرکس‌ که  خودش  بـخواهد،  دانش  و  آگاهی‌ای ‌که  جز  خداکسی  بدان  آشنا  نیست‌.  پیغمبر صلی الله علیه و سلم   واسـطه‌ای  برای  تحقق  بخشیدن  و  پیاده کردن  این  اراده  و  مشیت  است‌.  او  هدایت  را  در  دلها  پدید  نمی‌آورد.  بلکه  او  رسالت  را  تبلیغ  می‌کند  و  پیام  را  می‌رساند،  و  آنگاه  اراده  و  مشیت  یزدان  وقوع  پیدا  می‌کند  و  حاصل  می آید.

(وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (52) صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ).

تو  قطعاً  (‌مردمان  را  با  این  قرآن‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌سازی‌،  راه  خدائی  که  متعلق  بدو  است  همه‌ی  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  است‌.

این  هدایت‌،  رهنمود  و  رهنمون  است  به سوی  راه  خدا،  راهی‌که  مکتبها  و  مذهبهای  آسمانی  در  آن  به  یکدیگر  می‌رسند.  زیرا  آن  راه‌،  راهی  است  به  سوی  صاحب  و  مالکی  که متعلق  بدو  است  هرچه  در  آسمانها  و  هرچه  در  زمین  است‌.  آن‌ کس‌ که  به  راه  خود  هدایت  می‌دهد  به  سوی  قانون  آسمانها  و  زمین‌،  و  به  سوی  نیروهای  آسمانها  و  زمین‌،  و  به  جانب  رزق  و  روزی  آسمانها  و  زمین‌،  و  به  جانب  رویکرد  آسمانها  و  زمین  به  مالک  و  صاحب  بزرگوار  خودشان‌،  هدایت  می‏بخشد.  مالک  و  صاحب  آسمانها  و  زمین  است‌که  آسمانها  و  زمین  بدو  رو  می‌کنند،  و  سرانجام‌کار  و  بار  آسـمانها  و  زمین  بدو  منتهی  می‌شود  و  بدو  برمی گردد:

 ( أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ (53) .

هان‌!  همه‌ی  کارها  به  خدا  بازمی‏گردد  (‌و  هر  کاری  تحت  نظارت  دقیق  او  و  با  اطلاع  و  اجازه‌ی  او  انجام  می‌پذیرد،  و  هر  چیزی  بدو  مربوط  است)‌.

همه ‌کارها  به  خدا  واگذار  و  بدو  منتهی  می‌گردد،  و  در  پیشگاه  او  به  یکدیگر  می‌رسد،  و  او  برابر  فرمان  خود  در  باره  آنها  قضاوت  و  داوری  می‌فرماید.

این  نور به  راهی  هدایت  می‌دهد  و  رهنمون  می‌کندکه  برای  بندگان  برگزیده  تا  آن  را  طی‌کنند،  و  در  نهایت  به  پیشگاهش  راهیاب  و  فرمانبردار  برگردند.

*

بدین  منوال  سوره‌ای  به  پـایان  می‌رسدکه  با  سخن  از  وحی  آغازگردیده  بود،  و  وحی  محور  اصلی  آن  بود.  این  سوره  به  داستان  وحی  از  نخستین  نبوتها  و  رسالتها  آغازیده  بود،  تا  بدین  وسیله  وحدت  دین‌،  و  وحدت  برنامه،  و  وحدت  راه  را  بیان  و  مقرر  دارد،  و  رهبری  جدید  بشریت  را  اعلان  و  اعلام  نماید،  رهبری  جدیدی  که  در  رسالت  محمّد  صلی الله علیه و سلم  و  درگروه  مومن  بدین  رسالت‌،  مجسم  و  جلوه‌گر  می‌آید.  همچنین  تا  بدین‌گروه  امانت  رهبری  را  بسپارد  و  آنان  مردمان  را  به  سوی  راه  راست‌،  دعوت  و  رهنمود گردانند،  راه  راست  خدائی  که  متعلق  بدو  است  هرچه  درآسمانها  و  هرچه  در  زمین  است‌.  همچنین  تا  خصـال  و  ویژگیهای  ایـن‌گروه‌،  و  قالب  مستقل  و  ترکیب‌بند  ممتاز  ایشان  را  بیان  و  روشن  نماید،  قالب  و  ترکیب‌بندی‌که  با  داشتن  آن  سزاوار  و  شایان  رهبری  می‌گردند،  و  می‌توانند  این  امانت  را  به  دست  گیرند،  امانتی‌که  از  آسمان  به  زمین  نازل گردیده  است  از  آن  راه  شگفت  و  بزرگی‌که  بدان  اشارت  رفت‌.

 

---

[1]  صفحه‌ی 73 چاپ دوم.

[2]  صفحه‌ی 74 چاپ دوم.

[3]  صفحه‌ی 75 و 76 چاپ دوم.

[4]  صفحه‌ی 76.

[5]  صفحه‌ی 77.

[6]  صفحه‌ی 81.

[7]  در صفحه‌ی 77 «ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین».

[8]  متفق علیه است.

[9]  به نقل از «زاد المعاد» تألیف امام شمس الدین ابو عبدالله ابن القیم جوزیه.

[10]  بخاری آن را استخراج کرده است.