سوره‌ی سبأ آیه‌ی 42-28
(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ (30) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31) قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (33) وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ (34) وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (35) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (36) وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ (38) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (39) وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)
این چرخش و گردش موقعیّت کسانی را دربر مـی‌گیرد که به چیزی کفر ورزیده‌اند که پـغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را بـــرایشــان آورده است، و از مــوضعگیری افـراد خوشگذران و لذّت‌پرست در برابر هر رسـالتی سخن می‌گوید. آنان کسانیند که اموال و اولادشان مغرورشان می‌کند و گولشان می‌زند. کالاها و متاعهائی که در این دنیا دارند ایشان را سرمست می‌نماید، و گمان می‌برند کالاها و متاعهایشان دلیل بر گزینش ایشان و برتری دادنشان است، و آنان را در دنیا و آخرت از عذاب و عقاب می‌رهاند. بدین حهت یزدان جـهان صحنه‌های ایشان در آخرت را بدانان نشان می‌دهد، بدانگونه که گوئی هم اینک آن صحنه‌ها در گرفته‌اند و آغاز شده‌اند تا آنان ببینند آیا چیزی از آنها بدیشان سود می‌رساند یا محفوظ و مصونشان می‌دارد؟ در ایـن صحنه‌ها همچنین روشن می‌گردد نه فرشتگانی و نه جنّیانی که آنها را در این دنیا می‌پرستند، و از ایشـان کمک و یاری می‌طلبند، می‌توانـند برایشـان کـاری بکنند و بدیشان چیزی بدهند . . . در لابلای مـجادله، قرآن حقیقت ارزشهائی را روشن می‌سازد که در تـرازوی خدا وزنی و در پـیشگاه او ارزشی دارنـد. در ضـمن ارزشهای نادرست و ناروائی پدیدار می‌گردد که بدانها در زندگی می‌نازند و خویشتن را والا و بالا می‌گیرند. مقرّر هم می‌گردد که گسترش رزق و روزی، و کاهش رزق و روزی، هر دو کارهائی هستند که طبق اراده و مشیّت خدا جریان پیدا می‌کنند و واقع می‌گردند. نه این و نه آن دلیل بر خشنودی یا خشم خدا و یا نزدیکی به خدا یا دوری از او نیست. بلکه هر دوی آنها وسیلۀ امتحان هستند.
*
(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)
تـو را بـرای جملگی مردمان فرستاده‌ایـم تـا مژده‌رسان (مـؤمنان بـه سـعادت ابـدی) و بیم‌دهندۀ (کافران به شقاوت سرمدی) باشی، و لیکن اکثر مردم (از این معنی) بی‌خبرند (و همگانی بـودن نـبوّت تـو را باور نمی‌دارند. کافران) میگویند: اگر راست می‌گوئید (که رستاخیزی در میان است، به ما بگوئید) این وعده کی به وقوع می‌پیوندد؟ بگو: وعدۀ شما روز مشخّصی است که نه ساعتی از آن پسی می‌گیرند، و نه ساعتی از آن پیشی می‌گیرند.
این بیان به دنبال چرخش و گردش پیشین ذکر می‌گردد، چرخش و گردشی که در آن مسؤولیّت شخصی ذکر می شود، و روشن می‌گردد که آنچه بر پیروان حقّ لازم است و باید در قبال پیروان باطل انجام بدهند دعـوت کردن و بیان مطالب است، و از آن پس کارشان به خدا واگذار است و با خدا سر و کار دارند.
به دنبال آن در اینجا ذکر وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و نادانی و ناآگاهی ایشان از حقیقت وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ، و از او با شتاب درخواست کردن فرا رسیدن سزا و جزائی که بدیشان وعده می‌دهد یا ایشان را از آن می‌ترساند، و ذکر این که فرا رسیدن سزا و جزا به موعد مقرّر و مقدّر خود در غیب خدا واگذار است، قرار می‌گیرد:
(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً ).
مـا تــو را بـرای جملگی مـردمان فـرستاده‌ایـم تـا مـژده‌رسان (مـؤمنان بـه سـعادت ابـدی) و بـیم‌دهندۀ (کافران به شقاوت سرمدی) باشی.
این است حدود و ثغور رسالتی که همگانی و برای جملگی انسانها است . . . مژده‌رسان و بیم دادن. در این حدّ و مرز، این رسالت به پایان می‌آید. ولی پیاده کردن این مژده رساندن و این بیم دادن، حواله به خدا است:
(وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ؟) (29)
و لیکن اکثر مردم (از ایـن مـعنی) بـی‌خبرند (و همگانی بودن نبوّت تو را باور نمی‌دارند. کافران) میگویند: اگر راست می‌گوئید (که رستاخیزی در مـیان است، بـه ما بگوئید) این وعده کی به وقوع می‌پیوندد؟!).
این پرسش اشاره دارد به نـاآگاهی آنـان از وظـیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و عدم درک و فهم ایشـان از حدود و ثغور رسالت. قرآن آزمند بر سره کردن و پالودن عقیدۀ تـوحید و یکتاپرستی است. چه مـحمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم پیغمبری نیست که دارای وظیفۀ محدود است. او در حدود و ثغور وظیفۀ خود به کار می‌پردازد و از آن پا را درازتر نمی‌کند و از آن گام را فـراتـر نمی‌نهد. خدا صاحب کار و مالک امر است. خدا است که او را فرستاده است و پیغمبر کـرده است، و برای او کـار را تعیین فرموده است و مرزبندی نموده است. دیگر جزو وظیفۀ او نیست وعد و وعـید را پـیاده کند و تـحقّق بخشد، و حتّی موقع پیاده شدن و تحقّق یافتن وعـد و وعید را بداند . . . این کار به پروردگارش واگذار است. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم حدود و ثغور وظیفۀ خود را میداند و با کار خود آشنا است. حتّی سؤال هم نمی‌کند از چیزی که پروردگارش او را بر آن مطّلع نـفرموده است، و آن را بدو واگــذار نـنموده است و حواله نکرده است. پروردگارش او را مکلّف و مو‌ظّف می‌سازد که بدیشان پاسخ مشخّصی را بدهد و بدان برخیزد:
(قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)
بگو: وعدۀ شما روز مشخّصی است که نه ساعتی از آن پسی میگیرید، و نه ساعتی از آن پیشی میگیرید.
هر وعده‌ای در وقت سررسیدی که خدا آن را مقرّر و مقدّر فرموده است سر می‌رسد و به وقوع می‌پیوندد. نه به خاطر خواست و رغبت کسی به تأخیر می‌افتد، و نه به خاطر تقاضا و تمنّای کسی جلو می‌افتد. چیزی از این کارها بیهوده و تصادفی روی نـمی‌دهد. چه هـر چیزی به اندازۀ لازم آفریده شده است و در وقت مقرّر و مقدّر خود پدیدار مـی‌آید و سـر از گریبان عدم برمی‌آورد و هر کاری و هر چیزی به کار و چیز دیگر متّصل و مربوط است، و قضا و قدر خدا رخدادها و موعدها و سررسیدها را ترتیب می‌دهد برابر حکمت خدا که نهان و پنهان است و کسی از بـندگانش آن را درک و فهم نمی‌کند مگر بدان اندازه که خدا برای او پرده از آن برمی‌دارد و از آن آگاهش می‌سازد.
وعد و وعید خدا را به شتاب انداختن و زودتر از موعد خود خواستن، دلیل بر عدم درک و فهم این حقیقت کلّی است. بدین علّت اکثر مردم ناآگاهند و از ایـن مـعنی بی‌خبرند، و ناآگاهی و بیخبری است که ایشان را به سؤال کردن و شتاب ورزیدن می‌کشاند.
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).
کافران میگویند: ما هرگز به این قرآن و دیگر کتابهای پیش از آن ایمان نخواهیم آورد.
این کار پیش از هر چیز دشمنانگی با هدایت و پافشاری بـر نپذیرفتن هدایت در همۀ مصادر و منابع آن است. نه قرآن را می‌پذیرند، و نه کتابهای پیشین را که قرآن را تصدیق می کنند، و به صدق آن گواهی میدهند. نه آماده‌اند این را بپذیرند، و نه حـاضرند آنـها را قبول کنند، نه امروز و نه فردا. معنی این هم چنین است که آنان بر کفر خود ماندگارند و پافشاری می‌ورزند، و از روی عمد و قصد، قاطعانه بر این تصمیم گرفته‌اند که هرگز به دلائل و براهین هدایت - هر چه بوده و هر چه هست - ننگرند و توجّه نکنند و اهمّیّت ندهند! پس در این صورت پیشاپیش تعمّد و اصرار بر انکار هدایت دارند!
بدین لحاظ است که خداونـد سـبحان ایشان را بـا صــحنه‌ای از صـحنه‌های روز آخـرتشان روبرو می‌فرماید، صحنهای که در آن سزا و کیفر این اصرار و پافشاری است:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31) قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)
اگر برایت ممکن بود که ببینی (حال چنین ستمگرانی را) در آن زمان که ستمگران در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب و کتاب) نگاه داشته شده‌اند (از کارشان در شگفت مـی‌ماندی. چـرا کـه) هـمه بـا یکدیگر در گفتگویند و هر یکی گناه را به گردن دیگری می‌اندازند. مستضعفان و زیردستان، به مستکبران و بـالادستان میگویند: اگر شما نبودید (و ما را گمراه نمی‌کردید) مـا ایــمان مـی‌آوردیم (و اکــنون رستگار مـی‌شدیم). مستکبران هم به مسـضعفان میگویند: آیا ما شما را از هدایتی بازداشـته‌ایـم که بـرایـتان آمـده بوده است؟! (هرگز ما چنین کاری را نکـرده‌ایـم و) بلکه خود شـما گناهکار بــوده‌اید (و بـه کفر و الحـاد گرائـیده‌ایـد).
مستضعفان به مستکبران (بـار دیگـر) مـی‌گویند: بـلکه توطئه‌ها و تبلیغات مکّارانۀ شـما در شب و روز سبب شد که ما از هدایت بازمانیم، در آن هنگامی که شما بـه ما دستور می‌دادید که خدا را بـه یگانگی نشناسیم و انبازها و همتاهائی برای او قرار دهیم. (سرانجام هر دو گروه از شدّت وحشت، نفسهایشان در سینه‌ها حبس می‌شود) و پشیمانی خود را پنهان می‌دارند، بدان گاه که عذاب را مشاهده می‌کنند و ما غل و زنـجیرها را بـه گـردن کافران مـی‌اندازیـم (و ایشـان را روانـۀ دوزخ می‌سازیم). آیا به آنان جزائی جز (جزای) کارهائی کـه میکردهاند داده می‌شود؟.
این سخن ایشان در دنیا بوده است:
(نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).
ما هرگز به این قرآن و دیگر کتابهای پیش از آن ایـمان نـخـواهیم آورد.
اگر سخن ایشان را در جایگاه دیگری بشنوی، بدان هنگام که این ستمگران را مـی‌بینی کـه بدون اراده و اختیاری که داشـته باشند «مَوْقُوفُون» نگاه داشـته شدگانند چه بزهکارانـند و در «عند ربّهمْ» پیشگاه پروردگارشان، در انتظار سزا و حزا نگاه داشته شده‌اند، در پیشگاه پروردگارشان که قاطعانه می‌گفتند که آنـان به سخنانش و به کتابهایش هرگز ایمان نمی‌آورند، ولی هم اینک این آنانند که در پـیشگاه خدا نگاه داشته شده‌اند، اگر آن روز ببینی و بنگری این سـتمگران را خواهی دید که یکى دیگری را سرزنش و سرکوب می‌کند، و یکی مسؤولیّت کاری را که کـرده است بـر گردۀ دیگری می‌اندازد:
(یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ ).
همه با یکدیگر در گفتگویند و هر یکی گناه را بـه گـردن دیگری می‌اندازند.
چه چیزی را ردّ و بدل می‌سازند و آن را به گردن یکدیگر می‌اندازند؟
(یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) (31)
مستضعفان و زیردستان، به مسـتکبران و بـالادستان میگویند: اگر شما نبودید (و ما را گمراه نمی‌گردید) مـا ایمان می‌آوردیم (و اکنون رستگار می‌شدیم).
مسؤولیّت چنان ایستادن هولناک خوارکننده را بر گردن مستکبران و بالادستان می‌اندازند، و علّت گرفتار آمدن به بلا و مصیبتی را که بدان بعد از آن دچار می‌آیند وجود ایشان می‌دانـند! در ایـن هنگام مسـتکبران و بالادستان با زشتی و پـلشتی سـخنان مســتضعفان و زیردستان را پـاسخ میگویند و دشـنامهای تـندی را بدیشان میدهند:
(قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) (32)
مستکبران هم به مستضعفان میگویند: آیا ما شما را از هدایتی بازداشته‌ایـم که بـرایتان آمـده بـوده است؟! (هرگز ما چنین کاری را نکرده‌ایم و) بـلکه خود شما گناهکار بوده‌اید (و به کفر و الحاد گرائیده‌اید).
این شانه خالی کردن از مسـؤولیّت و پیامد است، و اقرار و اعتراف به هدایت است. آنان در دنیا هیچ گونه ارزشی برای مستضعفان قائل نبودند، و رأی و نظری از ایشان نمی‌پذیرفتند، و اصلاً وجودشان را به حساب نمی‌آوردند، و از آنـان مخالفتی و مجادله‌ای قبول نمی‌کردند! امّا امروز - که در برابر عذاب قرار گرفته‌اند - به صورت انکار کار از ایشان می‌پرسند:
(أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم ).
آیا ما شما را از هدایتی بازداشته‌ایم که بـرایـتان آمده بوده است؟!.
(بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) .
بلکه خود شما گناهکار بوده‌ایـد (و بـه کـفر و الحاد گرائیده‌اید).
مقصّر خود شمائید چون راهیاب نشـده‌ایـد و بزهکار بوده‌اید!
اگر در دنیا بودند، مستضعفان یک کلمه هم نمیگفتند. و لیکن آنان در آخرت هستند، آنجا که هاله‌های دروغین و ارزشهای نادرست کنار می‌روند و فرو می‌افتند، و چشمهای بسته باز گردند، و حقائق پوشیده پـیدا و هویدا مـی‌آیند. ایـن است که مسـتضعفان ساکت و خـاموش نمی‌نشینند و کـرنش نمی‌برند و فروتنی کنند. بلکه با مستکبران و بالادستان با همان نیرنگی رویاروی می‌شوند و می‌جنگند که شب و روز بدان می‌پرداختند تا دیگران را از هدایت بـازدارند، و به باطل دسترسی و دستیابی پیدا کنند، و حقّ را گول بزنند، و به پلشتی و نادرستی فـراخوانند، و نفوذ و قدرت را در راه گمراه کردن و فریب دادن به کار ببرند:
(وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً).
مستضعفان به مستکبران (بـار دیگر) مـی‌گویند: بلکه توطئه‌ها و تبلیغات مکّارانۀ شما در شب و روز سـبب شد که ما از هدایت بازمانیم، در آن هنگامی که شما به ما دستور می‌دادید که خدا را به یگانگی نشناسیم و انبازها و همتاهائی برای او قرار دهیم.
سپس اینان و آنان متوجّه می‌شوند که ایـن گفتگوی
بیسود بدینان و بدانان نفعی نمی‌رساند، و مستکبران و مستضعفان را نجات نمی‌دهد. چه هر کسی گناه خود و کیفر خود را دارد. مستکبران بار گناهان خود را بر دوش می‌کنند، و کیفر و پیامد گمراه کردن و فریب دادن را دارند. و مستضعفان هم بار گناهان خود را بر دوش می‌کشند، و ایشان نیز مسؤول پیروی کردن از طاغیان و یاغیان هستند، و ایـن کـه مستضعف و زیـردست بوده‌اند ایشان را از کیفر و عذاب مـعاف نمی‌دارد. خداوند جهان ایشان را با اعطاء درک و فهم و حرّیّت و آزادگی، بزرگواری بخشیده است، ولی آنـان درک و فهم خود را بیکاره گذاشته‌اند و بیهوده رها کرده‌اند، و حرّیّت و آزادگی خویش را فروخته‌انـد، و برای خود پسندیده‌انـد که دنباله‌رو باشند، و برای خویشتن پذیرفته‌اند که خوار گردند و پست شوند. لذا جملگی سزاوار عذاب گردیده‌اند، و دل شکسته و حسرت‌زده شده‌اند، و عذاب را حاضر و آماده برای خود یافه‌اند:
(وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ ).
و پشیمانی خود را پنهان می‌دارند، بدانگاه که عذاب را مشاهده می‌کنند.
این حالت شخص دل شکسته‌ای است که سخنها را در سـینه‌ها نگــاه و پنهان می‌دارد، و زبان‌ها آنـها را نمیگویند، و لب‌ها بدانها نمی‌جنبند.
آنگاه عذاب خوارکنندۀ سخت و دشواری ایشان را فرا می‌گیرد:
(وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا ).
و ما غل و زنجیرها را به گردن کافران می‌اندازیم (و ایشان را روانۀ دوزخ می‌سازیم).
سپس روند قرآنـی بدیشان رو می‌کند و از ایشـان صحبت می‌کند، در حالی که به غل و زنجیرها کشـیده شده‌انـد. سخن گفتن با ایشان را رها می‌سازد و تماشاگران را خطاب قرار می‌دهد:
(هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)
آیا به آنان جزائی جز (جزای) کارهائی که میکردهاند داده می‌شود؟.
بر مسـتکبران و مسـتضعفان سـتمگر پـرده فـروهشته می‌شود. هر دو دسته هم ستمگرند. این دسته ستمگرند به سبب زورگوئی و قلدری و سرکشی و ستم نمودن و گمراه ساختن. و این دسته سـتمگرند به سـبب دست کشیدن از کرامت انسانی، و تنزّل از حرمت بشری، و هدر دادن درک و فهم آدمی، و بر باد فنا دادن حرّیّت و آزادگی انسانی، و کرنش بردن و فروتنی کردن در برابر ستم و طغیان ستمگران و طاغیان . . . همۀ اینان و آنان یکسان به عذاب گرفتار می‌آیند، و جزا و سزائی داده نمی‌شوند مگر جزا و سزا‌ی کارهائی که می‌کردند.
پرده فروهشته می‌شود، در حالی ستمگران خویشتن را در آن صحنۀ زندۀ برجسته دیدهاند. خویشتن را در آن صحنۀ زندۀ برجسته دیدهاند در حالی که آنـان هنوز زده‌اند و در این زمین بسر می‌برند. دیگران هم ایشان را در آن صحنه یافته‌اند و انگار که ایشان را دیدهاند ... هنوز هم وقت فراخ و فرصت زیاد است برای کسی که بخواهد خود را از آن موقعیّت برهاند و آسوده گرداند.
*
آن چیزی که متنعّمان و خوشگذرانان سران و بزرگان قریش گفته‌اند، پـیش از ایشـان هم همۀ مـتنعّمان و خوشگذرانان رو در روی هر رسالتی گفته‌اند:
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ) (34)
ما به هر شهر و دیـاری که پـیغمبری را فرستاده‌ایـم، سران و متنعّمان آنجا گفته‌اند: ما بدانچه آورده‌اید باور نداریم.
این هم داستان مکرّر، و موضعگیری همیشگی در طول روزگاران بوده است. مستی ناز و نعمت و قدرت، دلها را سخت می‌دارد، و حسّاسیّت را از دلها می‌زدایـد، و فطرت را تباه می‌نماید، و آن را فـرو مـی‌پوشاند، به گونه‌ای که دیگر فطرت دلائل هـدایت را نمی‌بیند، و خویشتن را بزرگتر از هدایت می‌بیند، و بر باطل پای می‌فشارد، و در برابر نور باز نمی‌گردد.
مستان ناز و نعمت و قدرت را ارزشـهای نادرست و ناروا و نعمتهای فناپذیر و گذرا گول می‌زند، و دارائی و قدرتی که دارند ایشان را مغرور می‌سازد. در نتیجه گمان می‌برند که دارائی و قدرتشان ایشان را از عذاب خدا بازمی‌دارد و می‌رهاند. خیال می‌کنند داشتن دارائی و قدرت نشانۀ رضایت خدا از ایشان است، یا این که آنان در مکانت و منزلتی هستند که بالاتر از حساب و کتاب و سزا و جزا است:
(وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (35)
و گفته‌اند: ما که (در دنیا) اموال و اولاد بیشتری داریم و (این نشانۀ علاقه و محبّت خدا به ما است، و در آخرت هم) ما هرگز عذاب نمی‌بینیم و شکنجه نمی‌شویم.
قرآن ترازوی ارزشها را جلو ایشان میگذارد و ارزشها را آن گونه که مقبول خدا است بدیشان نشان می‌دهد. برایشان روشن می سازد کـه افـزایش رزق و روزی و کاهش آن، ارتباطی با ارزشهای ثابت اصیل نـدارد، و دالّ بر رضایت یـا خشـم خدا نـیست، و عـذابـی را بازنمی‌دارد و به عذابی نـمی‌کشاند. بلکه افـزایش و کاهش رزق و روزی جدای از حساب و کتاب و سزا و جزا و رضایت و خشـم خدا است، و پیرو قانون دیگری از قوانین او است:
(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ) (36)
بگـو: پـروردگارم روزی را بـرای هــر کس که خود بخواهد فراخ یا تنگ میگرداند (اعم از عاصی و مـطیع، داشتن و نداشتن، نشانۀ محبّت و خشنودی، و یا نفرت و ناخشنودی خدا از بنده نیست) و لیکـن بـیشتر مـردم (چنین چیزی را) نمـی‌دانند.
مسأله این است مسألۀ فزونی و کاستی روزی. داشتن وسائل بهرهمندی و بهره وری و استفادۀ از زر و زیور، یا محرومیّت از اینها، مسأله‌ای است که چیزی از آن در سینه‌های زیادی دغدغه می‌آفریند و وسوسه می‌اندازد. این وقتی است که میبینند دنــیا گـاه گـاهی درهـای نعمتهایش و خوشیهایش بر روی جانبداران شرّ و باطل
و فساد باز می‌شود، و گاه گاهی جانبداران خیر و حقّ و صلاح از کالاها و مـتاعها و خوشیهای دنـیا محروم می‌گردند. در این هنگام برخی از مردمان گمان می‌برند که یزدان سبحان نعمتهای خود را بر کسی فراوان و فراخ نمی‌گرداند مگر این که او در پیشگاهش دارای مقام و منزلت والا باشد. بعضی از مردمان هم دربارۀ ارزش خیر و صلاح و حقّ و حقیقت دچار شکّ و تردید می‌شوند، بدان هنگام که خیر و صلاح و حقّ و حقیقت را مساوی با محرومیّت میبینند و در تنگای تنگدستی احاطه شده مشاهده می‌کنند!
قرآن در اینجا میان کالاها و داده‌های زندگی دنـیا، و میان ارزشهائی که خدا بدانها می‌نگرد و آنها را در مدّ نظر می‌گیرد، جدائی می‌اندازد. و مقرّر میگرداند که خدا رزق و روزی را برای هر کسی که بخـواهد فراوان و فراخ می‌فرماید، و برای هر کسی که بخواهـد کـم و انــدک مــی‌نماید. افـزایش و کاهش رزق و روزی مسأله‌ای است، و رضایت و خشم خدا مسألۀ دیگری است، و میان این دو امر پیوند و ارتباطی نیست. گاهی یزدان رزق و روزی کسی را فراخ و زیاد می‌نماید که بر او خشـمگین است، و گاهی یزدان رزق و روزی کسی را فراخ و زیـاد می‌فرماید که از او راضی و خشنود است. گاهی خدا رزق و روزی را به جانبداران شرّ و بدی تنگ میگرداند و اندک می‌نماید، و گاهی نیز رزق و روزی را بر جانبداران خیر و صلاح و خوبی و نیکی تنگ میگرداند و اندک می‌فرماید و لیکن علّتها و هدفها و سرنوشتها و فرجامها در همۀ ایـن حالتها یکسان نخواهد بود.
گاهی خداوند نعمتها را بر جانبداران شرّ و بدی فراخ و فراوان میگرداند برای استدراج آنان و گام به گام به آتش کشاندن ایشان. تا در فرصتی که بدیشان داده می‌شود بر بدی و سرمستی و تباهکاری بـیفزایـند، و اندوخته گناهان و بدکردا‌ریهایشان چندین برابر شود، و آن گاه خدا آنان را در دنیا یا در آخرت - برابر حکمت و قضا و قدر خود - به سبب همین اندوختۀ بزهکارانه گرفتارشان سازد و به حسـابشان برسد! گاهی خـدا جانبداران شرّ و بدی را از نعمتها و قـدرتها محروم می‌فرماید، و آنان بر شرّ و بدی و فسـق و فجور و زشتیها و پلشتیها می‌افزایند، و جزع و فزع و تنگدستی و ناامیدی از رحمت خدا را بیشتر و بیشتر می‌نمایند، و بدین خاطر به انـدوختۀ شرّ و بدی و سرگشتگی و گمراهی خود دسترسی حاصل می‌کنند و نائل می آیند. گاهی هم خداوند نعمتها و داده‌های دنیا را برای اهل خیر و صلاح، فراخ و فراوان می‌فرماید، تـا بدین وسیله انجام کارهای خوب و فراوان را برایشان میسّر سازد، که اگر خدا رزق و روزیشان را فراخ نمی‌گردانـد به همچون کارهای پسندیده‌ای نـمی‌رسیدند و دسترسی پیدا نمی‌کردند. خدا ایشـان را در کارهای خوف و پسندیده توفیق عطاء می‌فرماید تا شکر نعمتهای او را با دل و زبان و کارهای زیبا بگویند، و در پرتو همۀ اینها پشتوانه‌ای از خوبیها و نیکیها بیندوزند و اندوخته کنند، و با داشتن همچون پشتوانه‌ای، در پیشگاه خدا مستحقّ صلاح و فلاح خود گردند، و با خیر و صلاحی که خدا در دلهایشان سراغ دارد، به سعادت نائل آیند. گاهی هم یزدان سبحان خوبان را از نعمتها و داده‌های دنیا محروم و بی‌بهره می‌سازد، و بدین وسیله صبر و شکیبائیشان را در برابر محرومیّت، و اطمینانشان به پروردگارشان، و امیدشان بدو، و تکیۀ ایشان بر قضا و قدر او، و رضای آنان به پروردگار یگانۀ خودشان که بهتر و ماندگارتر از هر چیز است، امتحان می‌فرماید، تا با توفیق در این امتحان، به پشتوانه و اندوختۀ مضاعف خیر و خوبی و رضا و خشنودی خود در پیشگاه یزدان منّان برسند.
اسباب و علل افزایش و کاهش روزی هر چه باشد، اعم از اعمال مردمان، و حکمت یزدان، این مسأله‌ای است که جدای از این است که خود آن دلیل بر این گرفته شود که دارائی و روزی و فرزندان و کالاها ارزشهائی هستند که انسان را در نزد خدا جلو یا عقب می‌اندازند. و لیکن نزدیک شدن به خدا یـا دور گردیدن از خـدا بستگی به نحوۀ کار و شیوۀ دخل و تصرّف در وقت داشتن و نداشتن نعمتها است. کسی که خدا بدو اموال و اولادی بدهد و او در آنها به گونۀ شـایسته و بایسته دخـل و تـصرّف بکند، خدا پـاداش او را مضاعف می‌فرماید و چندین برابر بدو مزد می‌دهد به سبب دخل و تصرّف خوب و پسندیده‌ای که در برابر نعمتهای خدا داشته است. امّا خود اموال و اولاد نیست که مردمان را به خدا نزدیک می‌سازد. بلکه دخل و تصرّف ایشان در اموال و اولاد است که سزا و جزا را برایشان مضاعف و چندین برابر میگرداند:
(وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (38)
اموال و اولاد شما چیزهائی نیستند که شـما را بـه ما نزدیک و مقرّب سازند، بلکه کسانی که ایمان بیاورند و کارهای شایسته و بایسته بکنند آنان (مـقرّب درگاه الهی بوده و) در برابر اعمالی که انجام داده‌اند پـاداش مـضاعف دارنــد، و ایشـان در طبقات بالا (یـعنی در برترین منارل بهشت) در امـن و امـان بسـر مـی‌برند. کسانی که (در دنیا پیوسته) تلاش می‌کنند آیات مـا را تکذیب و انکار کـند، و تـصوّر مـی‌کنند که (پیغمبر را شکست مـی‌دهند و او را) درمانده مـی‌سازند (و جلو پخش قرآن و فرمان یزدان را می گیرند) آنان به عـذاب احضارشدگانند (و جاودانه در آن ماندگار می‌مانند).
سپس این قاعده را تکرار می‌کند که افزایش رزق و روزی و کاهش آن، کار دیگری است و خدا آن را برابر حکمت جداگانه‌ای اراده می‌فرماید، و چیزی را که در راه خدا خرج و صرف کنند ذخیره و اندوختۀ باقی و ماندگاری است که سودمند می‌افتد. تا بدین وسیله این حقیقت واضح و آشکار در دلها مستقرّ و جایگزین شود:
(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ) (39)
بگـو: پـروردگارم روزی را بـرای هـر کس که خود بخواهد فراخ یا تنگ میگرداند، و هر چه را (در راه خدا) ببخشید و صرف کنید، خدا جای آن را پر می‌کند، و او بهترین روزی‌دهندگان است.
*
قرآن این چرخش و گردش را با صحنهای خاتمه می‌بخشد که روز قیامت در آن گرد می‌آیند، آنجائی که خداوند سـبحان ایشـان را با فرشتگانی رویاروی می‌سازد که بجز خدا آنان را پرستش میکردهاند. بعد از آن عذاب آتشی را می‌چشند که در فرارسیدن آن شتاب می‌ورزیدند، و می‌گفتند این وعـده کـی فـرا می‌رسد؟ بدانگونه که در ابتدای ایـن مـرحله آمـده است:
(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)
(یادآور شو) روزی را که خداوند جملگی آنـان را گـرد مـــی‌آورد و ســپس بــه فرشتگان (رو در روی فرشته‌پرستان) می‌گوید: آیا اینان شما را (به جای من) پرستش مـی‌کرده‌انـد؟! مـی‌گویند: تـو منزّهی (از این نسبتهای ناروائی که به ساحت مقدّست داده‌اند، ما بـه هیچ وجه با این گروه ارتباط نداشته‌ایم) و تنها تو یار و یــاور مــا بـوده‌ای نــه آنـان. بلکه ایشان جنّیان را می‌پرستیده‌اند، و اگر آنان بدیشان ایمان داشته‌اند. در آن روز هیچ یک از شما نمی‌تواند برای دیگری سـودی و زیانی داشته باشد، و به ستمگران مـی‌گوئیـم: عذاب آتشی را بچشید که آن را دروغ می‌دانستید.
این هم فرشتگانی که آنان را به جای خدا می‌پرستیدند، یا آنان را شفیعا‌ن و میانجیگران خود در پیشگاه خدا می‌پنداشتند. هم اینک با چنین فرشتگانی رویـاروی کرده می‌شوند. فرشتگان به تسـبیح و تـقدیس خدا می‌پردازند و او را به پاکی از هر گونه انبازی می‌ستایند و دور از این ادّعاء قلمداد می‌نمایند، و از پرستش چنان مردمانی برای خود بیزاری می‌جویند و خویشتن را تبرئه می‌کنند و بیگناه می‌شمارند. انگار این پرستش اصلاً باطل بوده است، و انگار همچون عبادتی به وقوع پیوسته است و هیچ گونه حقیقتی نداشته است. بلکه آنان اهریمن را یار و یاور خود گرفته‌اند، چه با پرستش او و رو کردن بدو، و چه با اطاعت از او در برگرفتن انبازهائی برای خدا. آخر آنان وقتی کـه فرشتگان را پرستس کرده‌اند، در اصل برای اهریمن عبادت نموده‌اند. این به جای خود، گذشته از این هم برخی از عربها به پرستش جنّیان می‌پر‌اختند. دسته‌ای از آنان با عبادت یا مدد گرفتن و کمک طلبیدن به جنّیان رو می‌کردند:
(بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ) (41)
بـلکه ایشـان جنّیان را مـی‌پرستیده‌انـد، و اکثر آنـان بدیشان ایمان داشته‌اند.
به همین مناسبت داستان سلیمان و جنّیان با قضایا و موضوعاتی ارتباط پیدا می‌کند که ایـن سوره بدان می‌پردازد، همان گونه که روند داستانها در قرآن مجید است.
در همین حال که صحنه نشان داده می‌شود، روند سخن تغییر مـی‌کند، و از حکایت و وصف، به خطاب و رویاروئی می‌گراید، و با تنبیه و تهدید و سرکوبی و سرزنش روی سخن را بدیشان می کند:
(فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً ).
در آن روز هـیچ یک از شـما نـمی‌تواند بـرای دیگری سودی و زیانی داشته باشد.
نه فرشتگان می‌توانند برای مردمان کاری بکنند، و نه این کافران یکی برای دیگری می‌توانـد چیزی انـجام دهد. آتشی که ستمگران آن را تکذیب میکردهاند، و می‌گفته‌اند: این وعده کی فـرا می‌رسد اگر راسـتگو هستید، این آنان هستند که واقعاً آن آتش را میبینند و هیچ گونه شکّ و تردیدی دربارۀ آن ندارند:
(وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)
و به ستمگران می‌گوئیم: عذاب آتشی را بچشید که آن را دروغ می‌دانستید.
بدین وسیله این چرخش و گردش پـایان می‌پذیرد، چرخش و گردشی که بر مسألۀ رستاخیز و حساب و کتاب و سزا و جزا تکیه دارد بسان هـمۀ چـرخشها و گردشهائی که در این سوره است.
سوره‌ی سبأ آیه‌ی 27-22
(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ (22) وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (23) قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ (24) قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ (25) قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ (26) قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (27)
این چرخش و گردش کوتاهی پیرامون مسألۀ شـرک و توحید است. و لیکن چرخش و گردشی است کـه دل انسان را در جولانگاه سراسر هستی به گشت و گذار می‌اندازد. دل انسان را در ظاهر و باطن جهان، پیدا و ناپیدای آن، آسمان و زمین آن، و دنـیا و آخرت آن، میگرداند و می‌چرخاند. دل انسان را در جـایگاه‌های هراس‌انگیزی نگاه می‌دارد کـه بندهای انـدامـها در آنجاها به لرزه می‌افتند، و از جلال و عظمت خـدا مدهوش و بیهوش می‌شوند. همچنین دل انسـان را در پیشگاه رزق و روزی و کسب و کارش نگاه می‌دارد و با حساب و کتاب و سزا و جزایش رویاروی میگرداند، و او را به میان جمعیّت همایش آخرت می‌برد و آ‌میزۀ همگان در آن جهان می‌سازد. او را به جایگاه دادگاه می‌برد و تک و تنها و دور از همه کس و همه چیز به سؤال و جوابش می‌پردازد . . . همۀ اینها با آهـنگهای نیرومند، و با فاصله‌های متّصل، و با ضربه‌های پیاپی صورت می‌پذیرد. ضربه‌ها انگار پتکها هستند: «بگو . . . بگو . . . بگو . . .». هر گفتاری هـم حجّت و برهان فرد متّهم را درهم می‌شکند و پوچ میگرداند، و دلیل ایـن کار را با نیرو و قدرت آشکارا بیان می‌دارد.
*
(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) (22)
(ای پــیغمبر! بـه مشـرکان) بگو: کسـانی را بـه فریاد بخوانید که بــز خدا (مـعبود خود) مـی‌پنداریـد. (امّـا بدانید آنها هرگز گرهی از کارتان نمی‌گشایند و سودی و زیانی به شما نمی‌رسانند. چرا که) آنها در آسمانها و زمین کم‌ترین حقّ مشارکت (در خلقت و مالکیّت و ادارۀ جهان) نداشته (و انباز خدا نمی‌باشند)، و خداونـد در میانشان یاور و پشتیپانی ندارد (تـا در ادارۀ مـملکت کائنات بدو نیازمند باشد).
این مبارزه طلبی در جولانگاه آسمانها و زمین به طور مطلق صورت می‌پذیرد:
(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ ).
)ای پـیغمبر! بـه مشـرکان) بگو: کسـانی را بـه فریاد بخوانید که بجز خدا (معبود خود) مـی‌پنداریـد. (امّـا بدانید آنها هرگز گرهی از کارتان نمی‌گشایند و سودی به شما نمی‌رسانند).
آنان را به فریاد بخوانید، تا بیایند، و پشتیبانی بنمایند، و باید بگویند یا شما باید بگوئید آنان در آسمانها یـا زمین چه چیزی را می‌توانند بکنند! چه بزرگ و چـه کوچک؟
(لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ ).
آنها در آسمانها و زمین به اندازۀ ذرّه‌ای مـالک چیزی نیستند.
هیچ دلیلی ندارد که آنـها (دعای مالکیّت چیزی در آسمانها یا در زمین بکنند. چه مالک چیزی باید بتواند برابر خواست خود در آن چیز دخل و تصرّف نماید. آن چیزها و آن کسانی که بجز خـدا معبود گـمان برده می‌شوند آیا کاری را می‌توانند بکنند؟ آیا در چه چیز موجود در گسترۀ فراخ هسـتی آنـان دخل و تصرّفی دارند؟
آنان در آسمانها و زمـین به انـدازۀ ذرّه‌ای مـالکیّت خالص ندارند، و از راه مشارکت نیز صاحب چیزی در جهان نیستند:
(وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ ).
و در آسمانها و زمین کم‌ترین حقّ مشارکت (در خلقت و مــــالکیّت و ادارۀ جـهان) نـداشـته (و انـباز خـدا نمی‌باشند).
خداوند سبحان در چیزی از آنان کمک نمی‌گیرد. چـه خدا نیازی به کمک‌کننده ندارد:
(وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) .
و خداوند در میانشان یـاور و پشتیبانی نـدارد (تـا در ادارۀ مملکت کائنات بدو نیازمند باشد).
چنین برمی‌آید که این آیه در اینجا به نوع خاصّی از شرکاء ایشـان اشاره می‌نماید، شـرکائی که گـمان میبردند. آن شرکاء باید فرشتگانی باشند که عربها آنـان را دختران خدا گمان میبردند و فـریادشان می‌داشتند، و خیال می‌کردند که فـرشتگان در پـیشگاه یزدان برایشان شفاعت و میانجیگری می‌کنند. مشرکان عرب چه بسا دربارۀ فرشتگان این سخن را گفته‌اند:
(ما نعبدهم إلا لیقربونا إلى الله زلفى).
ما آنان را پرستش نمی‌کنیم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزدیک گردانند. (زمر/٣)
بدین سبب خداوند در آیۀ بعدی شفاعت ایشان را نفی می‌کند. نفی شفاعت آنان در صحنهای انجام می‌پذیرد که بندهای اندامها از آن در پیشگاه یـزدان بزرگوار جهان به لرزه و تکان می‌افتد :
(وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ).
هـیچ گونه شـفاعتی در پیشگاه خدا سـودمند واقـع نمی‌گردد، مگـر شـفاعت کسـی کـه خدا بـدو اجازۀ (مـیانجیگری) دهـد (و آن هـم جز خوب و پسـندیده نگوید).
شفاعت در این صورت در گرو اجازۀ خدا است. خدا هم اجازۀ شفاعت نمی‌دهد جز برای کسانی که بدو ایـمان آورده و سزاوار مرحمت خدا باشند. و امّا اشخاصی که برای خدا انباز قرار میدهند اصلاً سزاوار این نـیستند که خدا اجازه دهد برایشان شفاعت و مـیانجیگری گردد، نه از سوی فرشتگان و نه از سوی غیر ایشان، از
میان کسانی که اجازۀ شفاعت کردن بدانان داده می‌شود.
(حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (23)
در آن روز اضـطراب و وحشــتی بـــر دلهـــای شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان چیره مـی‌شود، و در انتظار این هستند که ببینند خداوند بـه چه کســانی اجازۀ شفاعت می‌دهد و برای چه کسانی باید شـفاعت بشود. این حـالت اضطراب و نگرانی هـمچنان ادامـه مـی‌یابد) تـا زمـانی کـه (فرمان از نـاحیۀ خدا صـادر مــی‌شود و) فـزع و اضـطراب از دلهـای آنــان زائـل می‌گردد. (گروهی رو بـه گروه دیگر کـرده شـادان و خندان مـی‌پرسند:) آیـا پـروردگارتان چـه (دسـتوری صادر) فرمود؟ میگویند: حقّ را (صـادر) فرمود (کـه اجازۀ شفاعت است) و او والا و بزرگوار است.
این صحنهای است که در روز سختی روی می‌دهد، در آن روزی کـــه مـردمان مـی‌ایسـتند، و مـنتظر شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان می‌مانند و چشم به راه می‌گردند تا خداوند بزرگوار با بزرگواری خـود اجازه دهد برای کسانی شفاعت گردد که بدین مقام و جایگاه نائل می‌گردند. انتظار به طول می‌انجامد. توقّع طول می‌کشد. چهره‌ها بـر خـاک مـی‌افـتند و کـرنش می‌برند. صداها خاموش می‌گردد. دلها در انتظار اجازۀ شفاعت از سوی خدای بزرگ و سترگ، به خضوع و خشوع می‌نشینند.
آن گاه فرمان بزرگ و هراس‌انگـیز صـادر مـی‌شود، و ترس و هراس شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان را فرا می‌گیرد، و درک و فهم و شعورشان از کار می‌افتد!
(حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ ).
تا زمانی که (فرمان از ناحیۀ خدا صادر می‌شود و) فزع و اضـطراب از دلهای آنان زائل می‌گردد.
ترس و هراسی که گـریبانگیرشان شـده بـود بــرطرف می‌شود، و از خوف و وحشتی به در می‌آیند که ایشان را فرا گرفته بود و مدهوش و بیهوششان نموده بود.
(قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ ؟).
(گروهی رو بـه گروه دیگر کرده شـادان و خندان می‌پرسند:) آیا پـروردگارتان چـه (دسـتوری صـادر) فرمود؟.
این سخن را برخی به برخی دیگر میگویند: چـه بسـا بعضی از ایشان خویشتندار بوده، و هوشیاری خـود را حفظ کرده‌اند.
(قَالُوا الْحَقَّ ).
میگویند: حقّ را (صادر) فـرمود (که اجـازۀ شـفاعت است).
و چه بسا فرشتگان مقرّب هستند که این سخن مختصر و فراگیر را میگویند و همچون پاسخی را میدهند:
(قَالُوا الْحَقَّ ).
میگویند: حقّ را (صـادر) فرمود (کـه اجـازۀ شـفاعت است).
خداوند شما حقّ را فرمود، حقّ کلّی را، حـقّ ازلی را، حقّ الهی را . . . چه همۀ سخنان خدا حقّ است.
(وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) .
و او والا و بزرگوار است.
این صفتی که در این مقام ذکر می‌گردد، با انـدک اندیشه‌ای انسان متوجّه می‌شود بزرگواری و عـظمت در آن جلوه‌گر و مجسّم است.
این پاسخ مختصر به وحشت فراگیری اشاره دارد که جز یک کلمه در آن بر زبان نمی‌رود!
موقعیّت هراسناک شفاعت این است. این هـم تـصویر فـرشتگان در ایـن صـحنه است. آنـان در پیشگاه پروردگارشان برپای ایستاده‌اند. آیا بعد از این صحنه کسی می‌تواند گمان برد که فرشتگان انبازهای یزدانند، و برای کسانی که برای خدا انـباز مـی‌ورزند شـفاعت می‌کنند؟!
*
این آهنگ نخستین در آن صحنۀ فروتنانۀ هراسناک و دلهره‌انگیز و دشوار است . . . به دنبال آن آهنگ دوم دربارۀ رزق و روزی در می‌رسد، رزق و روزی‌ای که از آن بهره‌مند و برخوردارند، ولی از منبع آن غافل و بی‌خبر هستند، منبعی کـه دالّ بر یگـانگی آفـریدگار روزی‌رسان است، آن خدائی که رزق و روزی را برای بعضیها فراخ، و برای برخیها کم می‌گردانـد، و انبازی ندارد:
(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ) (24)
(ای پـیغمبر! بـه مشـرکان) بگـو: چـه کسـی شـما را از آسمانها و زمین روزی می‌رساند (و بـرکات و نـعمات آنـها را در اخـتیارتان میگذارد؟ اگر از روی عناد پاسخت ندادند، خودت) بگو: خدا. قطعاً یا ما (مؤمنان) و یا شما (مشرکان) بر هدایت یا ضلالت آشکاری هستیم. (چرا که عقیدۀ ما و شما با هم تضادّ روشـنی دارد. پس حتماً گروهی از ما و شمـا اهل هدایت و دسته‌ای گرفتار ضلالت است(.
رزق و روزی مسأله‌ای است کــه در زنـدگانیشان واقعیّت دارد. رزق و روزی آسمان از قبیل باران و گرما و روشنائی و نـور، و . . . چـیزهائی هستند کـه مخاطبان این قرآن با آنها آشنا بودند. غیر از اینها انواع و اقسام زیادی از رزق و روزی زمین هم از قبیل گیاه و حیوان و چشمه‌های آب و روغنها و فلزها و معدنها و منبعها، . . . و چیزهای غیر اینها که گـذشتگان آنـها را می‌شناختند و چیزهائی که جدای از آنها هستند و در طول زمان کشف و شناخته می‌شوند.
(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ؟).
(ای پـیغمبر! بـه مشـرکان) بگـو: چـه کسـی شما را از آسمانها و زمین روزی می‌رساند (و بـرکات و نعمات آنها را در اختیارتان میگذارد؟(.
(قُلِ اللَّهُ).
(اگر از روی عناد پاسخت ندادند، خودت) بگو: خدا.
دربارۀ این نمی‌توانند ستیزه کنند، و جز ایـن را ادّعـاء نمایند.
بگو: خدا. آن گاه همۀ کارهای ایشان و همۀ کارهای تو به خدا واگذار می‌گردد. یکی از دو طرف، تو یا ایشان، راهیاب است، و طرف دیگر قطعاً گمراه است. مـمکن نیست تو و آنان یک راه را بپیمائید و هر دو طرفتان را هدایت یا راه ضلالت درپیش گیرید:
(وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ ).
این نهایت انصاف و عدالت و ادب در ستیزه و جـدال است، این که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به مشـرکان بگوید: یکی از دو طرف ما قطعاً راهیاب است و طرف دیگـر گمراه. سپس بگذارد تشخیص راهیاب آن دو طرف، و گمراه آن دو طرف، به عقل سالم حواله گردد. تا بدین وسیله تدبّر و تفکّر را در کمال آرامش برانگیزد، و افتخار بزهکارانه آن را نپوشاند، و عشق و عـلاقۀ به ستیزه و نیرنگبازی آن را نیالاید. زیـرا پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم راهنما و مـعلّم است. لازم است ایشـان را رهـنمون و رهنمود کند، نه این که آنان را خوار و زبون سـازد و سرکوب نماید، محض جانبداری از خواری و زبونی و سرکوبی!
جدالی بدین شیوۀ پاکیزه الهامگرانـه، بهتر و زودتـر دلهای متکبّران ستیزه‌جوئی را می‌پساید که بـا جـاه و مقام می‌نازند و گردن می‌افرازند، و خویشتن را بالاتر از اقرار به حقّ و تسلیم شدن در برابر حقیقت می‌گیرند. همچنین جدال پاک و پسندیده، بهتر تدبّر و تفکّر راهنما و قانع شدن ژرف و ریشه‌دار را برمی‌انگیزد. این هـم نمونه‌ای از ادب مجادله است و سزاوار دعوت کنندگان مکتب اسلام است که دربارۀ آن بیندیشند.
*
این هم آهنگ سوم این صحنه است، آهنگ سومی که هر دلی را در برابر عمل و مسؤولیّت آن، بـا قـصد و انصاف و ادب لازم نگاه می‌دارد:
(قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (25)
بگو: از شما دربارۀ گناهانی کــه مـا کـرده‌ایــم، و از مـا دربارۀ گناهانی که شما کرده‌اید، پرسیده نـمی‌شود (و پافشاری ما برای راهنمائی شما تنها جنبۀ دلسوزی به حال شما دارد و بس).
چه بسا این فرموده مبتنی بر اتّهام مشرکان باشد که مى‌گفتند پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و کسانی که با او هستند خطاکار و بزهکار می‌باشند! و آنان را «صابئین» یعنی از آئین پدران و نیاکان برگشتگان می‌نامیدند. این هم از باطلگرایان سر می‌زند که حقّگرایان را به گمراهی و سرگشت متّهم می‌کنند، و در ایـن راسـتا به خود می‌بالند و هیچ گونه شرم و حیائی ندارند!
(قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (25)
بگو: از شما دربارۀ گناهانی که مـا کرده‌ایـم، و از مـا دربارۀ گناهانی که شما کرده‌اید، پرسیده نـمی‌شود (و پافشاری ما برای راهنمائی شما تنها جنبۀ دلسوزی به حال شما دارد و بس).
هر کسی در گرو عمل خود است. هر کسی مسؤولیّت عمل خود را دارد. هر کسی سزا و جزای کـار خـود را دارد . . . بر هر کسی لازم است که دربارۀ موقعیّت خود بیندیشد، و ببیند که آیا عمل و مسؤولیّت و موقعیّتی که دارد او را به نجات یا به هلاک می‌رسانند.
با این پسوده ایشان را بیدار و هوشیار می‌نماید و به تامّــل و تدبّر و تفکّرشان می‌خوانـد و وادارشـان میگرداند. این نخستین گام در دیـدن چهرۀ حقّ، و گذشته از آن نخستین گام در پیش چشم داشـتن قانع گردیدن است.
*
آن گاه آهنگ چهارم در می‌رسد:
(قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ) (26)
بگـو: پـروردگارمان مـا را (در روز رسـتاخیز) گرد می‌آورد و سپس در میان ما به حقّ داوری می‌کند. تنها او داور آگاه (از کارهای ما و شما) است.
در اوّل کار، خدا میان اهل حقّ و اهـل باطل را گرد می‌آورد، تا حقّ با باطل رو در رو قرار گیرد، و اهل حقّ مردمان را به سوی حقّ خود بخوانند، و داعیان به دعوت خویش بپردازند: در اوّل کار امور با یکدیگر می‌آمیزد و گلاویز مى شود، و حقّ باطل را نقش زمین می‌سازد، و چه بسا شبهه‌ها در برابر برهانها بایستد، و باطل حقّ را بپوشاند . . . امّا همۀ اینها تا مدّتی ماندگار می‌ماند . . . آن وقت است که خدا میان دو دستۀ حقّ و باطل داوری می‌فرماید، و دادگرانه آنها را از یکدیگر جدا می‌نماید، و حکم واپسین و جداسازنده و قاطع خود را بر آنان اجراء می‌سازد . . .
(وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ ).
تنها او داور آگاه (از کارهای ما و شما) است.
او داور آگاهی است که حقّ و باطل را از یکدیگر جدا می‌سازد، و از روی آگاهی و شناخت میان حقّگرایان و باطلگرایان داوری می‌فرماید و فرمانروائی می‌نماید. این هم اطمینان پیدا کردن به داوری و فرمان یـزدان است. خدا قطعاً فرمانروا و داور است و پرده از چهرۀ حقّ کنار می‌زند و حقّ را پدیدار و نمودار میگرداند. خدا امور را جز تا مدّتی آمیزه و آمیخته رها نمی‌سازد. خداوند حقّگرایان و باطلگرایان را مختلط و متداخل با یکدیگر نگاه نمی‌دارد و گرد نمی‌آورد مگر تا آن زمان که حقّ به دعوت خود برمیخیزد، و تاب و توان خود را مبذول می‌دارد، تجربه و آزمون خود را تجربه می‌کند و می‌آزماید. آن گاه است که یزدان جهان فرمان خود را صادر می‌فرماید و اجراء می‌نماید و آن گونه که باید داوری می‌کند و مسأله را فیصله می‌بخشد و کار را به پایان می‌آورد.
یزدان سبحان است که میداند و مقدّر می‌فرماید که چه وقت سخن داورانه و کلام فیصله‌بخش را می‌گوید. هیچ کسی را نسزد که موعد آن سخن و آن کلام را تـعیین سازد و مشخّص نماید، و هیچ کسـی را نسـزد کـه آن وقت را با عجله بخواهد و آن را به شتاب درآورد. چه این خدا است که همگان را گرد می‌آورد. و هم او است که داوری می‌کند:
(وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ ).
تنها او داور آگاه (از کارهای ما و شما) است.
*
آن گاه واپسین آهنگ درمی‌رسد که همگن و همسان نخستین آهنگ است در به مبارزه طلبیدن انبازهائی که گمان برده می‌شوند:
(قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (27)
بگو: کسانی را که به عنوان شریک خدا بـه خدا مـلحق سـاخته‌اید، به مـن نشـان دهـید (تـا بـبینم بـرابـر کـدام ویژگی، در الوهیّت با خداونـدی انبازند کـه چیزی همسان او نـیست؟!) نـه، هرگز! (چنین چیزی مـمکن نیست. آخـر این یک مشت سنگ و چوب خاموش و بی‌جان، که آنها را سمبول ارواح و فرشتگان می‌دانـید، ساخته و پرداخته دست خودتان بوده و مرتبۀ خدائی را نشایند) بلکه تنها الله (که آفریدگار آسمانها و زمین) و چیره و کاربجا است، خدا است و بس.
در این درخواست، زشت شمردن و سبک داشتن است:
(أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء ).
کسـانی را که بـه عنوان شـریک خدا بـه خدا مـلحق ساخته‌اید، به من نشان دهید.
آنها را به من نشان دهید. آنـان چه کسانیند؟ آنـها کیـستند؟ چه ارزش و بهائی دارند؟ صفت آنها چیست؟ مکان آنها کجا است؟ به کدام حقّ این ادّعاء را از شما دارند؟.. همۀ اینها اشـاره به زشت شمردن و سبک داشتن دارند.
آن گاه انکار کردن با تنبیه و تهدید در می‌رسد:
(کَلّا). نه، هرگز.
آنان و آنها هرگز انبازهای خدا نیستند. خداوند سبحان هیچ گونه انبازی ندارد.
(بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) .
بلکه تنها الله (که آفریدگار آسمانها و زمـین) و چیره و کاربجا است، خدا است و بس.
کسی کـه صفات او ایـن بـاشد، اینها انبازهای وی نخواهند بود. اصلاً خدا شریک و انبازی ندارد.
*
بدین وسیله این مرحلۀ کوتاه به پایان مـی‌آید، و ایـن آهنگهای درشت و ژرف به اتمام می‌رسد، این مرحله و آهنگهائی که دربارۀ سیمای جـهان فـراخ و شگـفت هستی، و دربارۀ موقعیّت شفاعت شگرف و هراسناک، و دربارۀ درگیری حقّ و باطل، و راجع به ژرفای نفسها و اعماق دلها است.
سوره‌ی سبأ آیه‌ی 54-43
(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ (45) قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ (46) قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (47) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (48) قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ (49) قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ (50) وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)
این مرحلۀ واپسین سوره با سخن گفتن از مشـرکان، و گفتارهایشان دربارۀ پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و دربارۀ قرآنی می‌آغازد که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را با خـود آورده است. این مرحله مشرکان را تذکّر می‌دهد و یادآور می‌کند به چیزی که به امثال آنان دست داده است و بر سـرشان آمده است، و جایگاه نقش زمین شـدن و به هلاکت رسیدن گذشتگانی را بدیشان نشان می‌دهد که در دنیا بلا و بدی گریبانگیرشان گردیده است، در حالی که از ایشان قوی‌تر و داناتر و داراتر بوده‌اند.
به دنبال ایـن امـر چند آهنگ درشت و زمخت را می‌آورد که انگار پـتکهائی هسـتند که پـیاپی فرود می‌آیند. ایشـان را در نـخستین آهنگ ایـن آهـنگها دعوت می‌کند که مخلصانه برای خدا بایستند و سـپس بیندیشند بدون این که از سدّها و مانعهائی متأثّر گردند که ایشان را از هدایت و از نگرش درست بازمی‌دارد. در دومین آهنگ آنان را به اندیشیدن دعوت می‌کند دربارۀ حقیقت انگیزه‌هائی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را بر آن می‌دارد که ایشان را فرا می‌خواند، و در فـراسوی آن سودی برای او نیست، و بر این کار مزدی را درخواست نمی‌کند. پس ایشان چرا باید دربارۀ دعوتش شکّ و تردید به خود راه بدهند و پشت بکـنند و رویگـردان بشوند؟ آن گاه آهنگهائی بدین گونه در می‌رسد: بگو. بگو. بگو . . . هر یک از آنها دل را سـخت به تکان درمی‌آورد، و هر دلی که اندک حیات و شعو‌ری در آن باشد نمی‌تواند خود را نگاه دارد.
این مرحله پایان می‌پذیرد و با آن این سوره هم پایان می‌گیرد با صحنهای از صحنه‌های قیامت که لبریز از حرکت تند و جنبش سخت است، و آهـنگ آن با آن آهنگهای سریع و سخت مناسبت دارد.
*
(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)
و هنگامی که آیـه‌های روشـن مـا بـر آنـان خوانـده می‌شود، میگویند: او مردی است که می‌خواهد شما را بازدارد از چیزهائی که پدرانتان پرستش میکردهاند. و میگویند: این (قرآن) جز دروغ بزرگی نیست که (بـه خدا) نسبت داده شده است. همچنین کافران هنگامی که قرآن برایشان می‌آید، دربارۀ آن میگویند: این جادوی آشکاری بیش نیست. ما (قبلاً) هیچ کتابی برای ایشـان نفرستاده‌ایم تا آن را بخوانند (و به اتّکـای آن، سـخنان تو را تکذیب کنند). و پیش از تو هـیچ پـیغمبری نیز بـه سویشان روانه نکرده‌ایم (تا در پرتو کـلام او، دعوت تازۀ اسلام را نادرست و ناروا ببینند). کسانی که پیش از اینان (حتّی از لحاظ قوّت و قدرت) به یکدهم ایشـان هم نمی‌رسند، از آنجا که پیغمبران مرا تکذیب کرده‌اند، بنگرید که چگونه کیفرشان داده‌ام (و شهر و دیارشان را آئینۀ عبرت دیگران سـاخته‌ام. پس شـما ستمگران مکّه، و شـما ستمگران تـاریخ، سـرنوشت خود را از ایشان قیاس کنید و بدانید نه سنّت الهی تغییرپذیر است و نه شما از آن برتر و مقتدرترید(.
با حقّ آشکار و روشنی که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را بر ایشان می‌خواند، به مبارزه پرداختند با سلاح رسوبات و ته نشستهائی از آثار گذشته، و با آ‌داب و رسومی که بر اساس واضحی متّکی نبود و قوام محکم و پایداری نداشت. چرا که آنان خطری را احساس کرده‌اند که قرآن مجید ایشان را با آن رویاروی کرده است و با حقّ ساده و درست و به هم پیوسته به مبارزۀ آنان پرداخته است. آنان خطری را احساس کرده‌انـد که متوجّه عقائد و عادات و تقلیدات مخلوط و مشوّشی است که پدران و نیاکان خود را بر آنها یافته‌اند، و دربارۀ آنـها چنین سخنی را گفته‌اند:
(ما هذا إلا رجل یرید أن یصدکم عما کان یعبد آباؤکم ).
او مـردی است که مـی‌خواهــد شــما را بـازدارد از چیزهائی که پدرانتان پرستش میکردهاند.
و لیکن این به تنهائی بسنده نیست. چه تنها گفتن این که چنین امری با چیزی مخالفت دارد که پدران و نیاکان بر آن بوده‌اند و بر آن رفته‌اند، همۀ خردها و درونها را قانع نمی‌سازد، و رخنۀ مؤثّری و طعنۀ کاری و ضربۀ کارسازی نمیباشد. بدین علّت ادّعای نـخستین را با ادّعای دیگری پی گرفتند، ادّعائی که امـانت مبلّغ را می‌پساید، و گفتار او را مردود می‌دارد کـه می‌گوید چیزی را که با خود به ارمغان آورده است از سوی خدا نازل گردیده است:
(وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).
و میگویند: این (قرآن) جز دروغ بزرگی نیست که (بـه خدا) نسبت داده شده است.
افْک: دروغ و سخن نادرست است. ولی آنان این را مؤکّد می‌سازند:
(مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).
این (قرآن) جز دروغ بزرگی نیست که (به خدا) نسـبت داده شده است.
از پیش خود ساخته شده و به هم بافته گردیده را برای تأکید بیشتر می‌گفتند، تا بدین وسیله دربارۀ ارزش آن پیشاپیش شکّ و تردید بیندازند. معتقد بودند وقتی که دربارۀ سرچشـمۀ الهی بودن قرآن شکّ و تـردید بیندازند، از ارزش آن می‌کاهند.
آن گاه دربارۀ خود قرآن میگویند:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ) (43)
کافران هنگامی که قرآن بـرایشـان می‌آید، دربـارۀ آن میگویند: این جادوی آشکاری بیش نیست.
قرآن کلامی است که دلها را به تکان می‌انـدازد، پس کافی نیست که بگویند: قرآن از پیش خود ساخته شده و به هم بافته گردیده میباشد. لذا کوشیدند علّت تأثیر مقهورکنندۀ آن را در دلها بیان دارند. پس گفتند: قرآن جادوی آشکاری است.
اینجا زنجیره‌ای از اتهامات بود. حلقه‌ای بعد از حلقه‌ای را به یکدیگر متّصل کردند و با آنها به مبارزۀ آیـات روشن قرآن برخاستند تا میان آن آیات و میان دلها سدّ و مانع گردند. هیچ گونه دلیلی هم بر ادّعای خود ندارند. ولی هر چه هست زنجیره‌ای از دروغـها است و برای گمراه ساختن عامّۀ مردمان بیسود نخواهد بود. امّـا کسانی که همین سـخنی را می‌گفتند - و بزرگان و سران قوم بودند - خودشان یقین و اطمینان داشتند کـه قرآن مجید بالاتر از مقدور و توان انسانها است، و از طاقت و تاب گویندگان فراتر است! در کتاب فی ظلال القرآن گذشت داستان برخی از این بزرگان و سـران، و آنچه دربارۀ محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و دربارۀ قرآن به یکدیگر گفتند، و کید و توطئه‌ای که در میان خود اندیشیدند تا به وسیلۀ آن عامۀ مردمان را از این قرآن بازدارند و به دور نگاه دارند، قرآنی که بر دلهـا چیره می‌شود، و درونها را اسیر و شیفتۀ خود می‌سازد.[1]
قرآن پرده از کارشان برمی‌دارد، بدان هنگام که مقرّر می‌فرماید آنان درس نخوانده و بیسوادنـد و پـیش از این کتابی برایشان از سوی یزدان فرستاده نشده است تا در پرتو آن کتابهای دیگر را بسنجند و ارزیابی کنند، و با آن وحی را بشناسند و حکم صادر کنند کـه آنـچه امروز برایشان آمده است کتاب آسمانی و وحی الهی نیست و از سوی یزدان نازل نگردیده است. پـیش از این پیغمبری به سوی ایشان فـرستاده نشـده است. در این صورت یاوه میگویند و دربارۀ چیزی کـه از آن اطّلاع ندارند ابلهانه و ناآگاهانه دم می‌زنند، و چیزی را ادّعاء می‌نمایند که بدان آشنا نـیستند و خبری از آن ندارند:
(وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ) (44)
ما (قبلاً) هیچ کتابی برای ایشان نفرستاده‌ایـم تـا آن را بخوانند (و به اتّکای آن، سخنان تو را تکذیب کـنند). و پـیش از تـو هـیـچ پـیغمبری نیز بـه سـویشان روانـه نکرده‌ایم (تا در پرتو کلام او، دعوت تـازۀ اسـلام را نادرست و ناروا ببینند).[2]
دلهایشان را با یادآوری ایشان به جایگاه‌های هلاک و نقش زمین شدن کسانی می‌پساید و لمس می‌نماید که در گذشته‌ها به تکذیب پرد‌اخته‌اند و بر باد فنا رفته‌اند. اینان که یکدهم گذشتگان قوّت و قدرت ندارند، و از اموال و اولاد برخوردار نگردیده‌اند، و به علم و دانش و عمران و آ‌بادانی دسترسی نیافته‌اند . . . وقتی که گذشتگان پیغمبران را تکذیب کرده‌اند، به کیفر خود رسیده‌اند و مجازات خویش را دیدهاند. یعنی هجوم و تاخت سخت و شدیدی که آوازۀ آن در جهان پـیچیده است و مشهور همگان بوده است:
(وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)
کسانی که پیش از اینان بوده‌اند (آیات کتابهای آسمانی را) تکذیب کرده‌اند، و حال این که اینان (حتّی از لحـاظ قوّت و قدرت) به یکدهم ایشان هم نمی‌رسند، از آنجا که پـیغمبران مـرا تکذیب کرده‌انـد، بنگرید که چگونه کیفرشان داده‌ام (و شـهر و دیـارشان را آئـینۀ عبرت دیگران سـاخته‌ام. پس شما ستمگران مکّـه، و شما ستمگران تـاریخ، سـرنوشت خود را از ایشـان قیاس کنید و بدانید نه سنّت الهی تغییرپذیر است و نه شما از آنان برتر و مقتدرترید).
کیفر و مجازات ایشان بوده است که آنـان را درهم کوبیده است و نابودشان نموده است. قریش که با جایگاه‌های هلاک و نقش زمین شدن برخی از ایشـان در سرزمین عربستان آشنا بودند. این یادآوری ایشان را بس است. این پـرسش ریشـخندآمیز نـیز پرسش الهامگرانه‌ای است که دلهای مخاطبان را می‌پساید و لمس می‌نماید، مخاطبانی که می‌دانستند آن کیفر و مجازات چگونه بوده است:
فَ(کَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) .
(بنگرید که) چگونه کیفرشان داده‌ام؟.
*
در اینجا قرآن مجید ایشان را خالصانه دعوت می‌کند به پژوهش از حقّ، و شناسائی دروغ از راست، و سنجش واقعیّتی که با آن رویاروی می‌شوند، بدون این که کجی و کژی و دخل و تصرّفی در آن انجام بگیرد:
(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)
بگو: من شما را تنها یک نصیحت می‌کنم، و آن این است که: خالصانه برای خدا، دو نفر دو نفر، و یا یک نفر یک نفر، برخیزید (و اندیشه‌های خفته را زنده کنید). سپس (دربارۀ محمّد که سالها با او بسر برده‌اید فکر خود را بـه کار گیرید و) بـیندیشید (تــا پـاکی و امـانتداری و سلامت جسمانی و روحـانی او، در خـاطره‌ها مـجسّم شود . . . این) همدم و همنشین (دیرینۀ) شما، جنّ‌زده و دیوانه نیست. بلکه او بیم‌دهندۀ شما از عذاب سختی است که در پیش است.
این دعوت جهت به پا خاستن برای خدا است. برای خدا دور از هوا و هوس، دور از مصلحت شخصی، دور از شرائط و ظروف زمین، دور از انگیزه‌ها و خاطره‌هائی که در دل جای می‌گیرند و دل را از خدا دور می‌کنند، و دور از متأثّر شدن از امواج حاکم بر محیط، و تأثیراتی که در میان مردمان شائع و پراکنده است.
دعوت برای همزیستی با واقعیّت سهل و ساده است، نه دعوت برای همراهی با مسائل و ا‌دّعاهای رائج و شائع، و پیروی از عبارتهای شاعرانه و جذّاب و خوشایندی که دل و عقل را از روبرو شدن با حقیقت ساده و بدون شیله و پیله دور می‌دارند.
دعوت به سوی من آرام و صاف و صوف فطرت است، دعوتی دور از فریاد و غوغا و سـر و صدا و اختلاط و اشتباه، و دور از دیدار پریشان و نابسامان، و دور از تاریکی و ظلمتی که صفای حقیقت را بپوشاند و نهان گرداند.
این دعوت در عین حال برنامه‌ای در جستجوی حقیقت است. برنامۀ ساده‌ای است که بر زدودن و دوری گزیدن از رسوبات و ته نشستها و فروپوشندگان و تأثـیرها و انگیزه‌ها، و بر مراقبت خدا و ترس از او، تکیه می‌کند. این دعوت، «واحده» یعنی یک چیز است . . . گر این یک چیز تحقّق پیدا کند، برنامه صحیح می‌شود، و راه درست مـی‌گردد، و آن خیزش و پـویش و جهش و کوشش برای خدا است و بس . . . نـه برای هـدف و مقصودی . . . و نه برای هوا و هوسی . . . و نه برای مصلحتی . . . و نه برای نتیجه‌ای، جز رضای یـزدان سبحان . . . آن گاه اندیشیدن و بررسی و وارسی است بدون انگیزه‌ای بیرون از واقعیّتی که برخاستگان مخلص یزدان با آن رویاروی می‌گردند.
(أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ).
این که خالصانه برای خدا، دو نفر دو نفر، و یا یک نفر یک نفر، برخیزید (و اندیشه‌های خفته را زنده کنید).
دو نفر دو نفر، تا یکی با دیگری رایزنی کـند و به بررسی و وارسی بپردازد، و از او استفاده نماید، و بدو استفاده برساند، بدون این که از خرد و شعو‌ر همگان و عامۀ مردمان متأثّر گردد، مردمانی که از انگیزۀ موقّت و تأثّر گذرا پیروی می‌کنند، و در کمال آرامش حجّت و برهان را پیگری نمی‌نمایند . . . یک نفر یک نفر، تا با خویشتن خلوت کنند، و با خود رو در رو شوند، و آرام و ژرف به بررسی و وارسی بنشینند.
(ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ ).
سپس (دربارۀ محمّد که سالها با او بسر برده‌ایـد فکـر خود را به کار گیرید و) بیندیشید (تا پاکی و امانتداری و سلامت جسمانی و روحـانی او، در خـاطره‌ها مـجسّم شود . . . این) همدم و همنشین (دیرینۀ) شما، جنّ‌زده و دیوانه نیست.
شما که از او جز خرد و انـدیشه و سـنگینی و مـتانت ندیده‌اید. او که چیزی نمی‌گوید انسـان را به شکّ و گمان دربارۀ عقل و خرد و راهیابی و راهگشائی او بیندازد. آنچه می‌گوید استوار و نـیرومند و روشن و روشنگر است.
(إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)
بلکه او بیم‌دهندۀ شما از عذاب سختی است که در پیش است.
این پسوده‌ای است که عذاب شدید را به تـصویر می‌کشد، عذابی که چه بسا هر چه زودتر فرارسد. گامی جلوتر از آن عذاب، بیم‌دهنده‌ای پیشی گرفته است، تا نجات دهد هر که را که بشنود و بپذیرد. بسان کسی که فریاد برآورد و دیگران را حذر دارد از آتشی که دارد فرو می‌گیرد هر که را که از آن آتش نگریزد. ایـن هم تصویری است -گذشته از این که راست و درست است - والا و برجسته و الهامگر و برانگیزنده است.
امام احمد فـرموده است: ابونعیم بشیر پسـر مـهاحر برایمان روایت کرده است که گفته است، عبدالله پسـر بربره از پدرش رضی الله عنه برای من نقل نموده است و گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روزی بیرون آمد و سه بار فریاد زد و فرمود:
(أیها الناس أتدرون ما مثلی ومثلکم ؟).
«ای مردمان آیا می‌دانید داستان مـن و شـما چگونه است؟«.
مردمان گفتند: خدا و فرستاده‌اش بهتر می‌دانند. فرمود:
(إنما مثلی ومثلکم مثل قوم خافوا عدواً یأتیهم . فبعثوا رجلاً یتراءى لهم , فبینما هو کذلک أبصر العدو , فأقبل لینذرهم , وخشی أن یدرکه العدو قبل أن ینذر قومه , فأهوى بثوبه . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم).
«داستان مـن و شـما بسان داسـتان قـومی است که ترسیدند دشمنان به سـویشان بیایند (و بر سرشان بـتازند). مردی را فرستادند تـا برایشان بنگرد و دیده‌بانی کند. در آن هنگام که او می‌نگریست و دیده‌بانی می کرد دشمنان را دید. به سـوی قوم خود برگشت تا آنان را بیم دهد و برحذرشان دارد. ترسید که دشمنان بدو برسند و او را بگیرند پیش از آن که قوم خود را بیم دهد و برحذ‌ر دارد. جامۀ خود را بـالای سرش تکان داد و اشاره کرد که ای مردمان دشمنان به سویتان آمدند. ای مردمان دشمنان به سویتان آمدند). با همین سند روایت شده است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(بعثت أنا والساعة جمیعاً . إن کادت لتسبقنی ).
«من و قیامت با یکدیگر هسـتیم. نزدیک است که قیامت بر من پیشی گیرد».
این آهنگ مؤثّر و الهام‌بخش نخستین بود. به دنبال آن آهنگ دوم می‌آید:
(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم . إن أجری إلا على الله . وهو على کل شیء شهید).
بگو: هر مزدی که (در قبال تـبلیغ دعـوت آسـمانی) از شما خواسته بـاشم، بـرای خودتان. (مـن پـاداش مـادی چشـم نمی‌دارم، و بلکه) اجر و مزد من بر خدا است و بس. او آگاه از هر چیزی و حاضر و ناظر بر هر امری است.
بار اوّل ایشـان را دعوت کرد که آهسته و آرام و دور از هر چیزی بنشینند و بیندیشند ... همدم و همنشین آنان جـنّ‌زده و دیـوانه نـیست . . . در ایـنجا ایشـان را فرامی‌خواند که بیندیشند و از خویشتن بپرسند دربارۀ چیزی که آنان را از آن می‌ترساند و مـی‌گوید عـذاب سختی در پیش است. بیندیشند در ایـن کـار او چـه مصلحتی باید داشـته باشد؟ انگیزۀ او در ایـن کار چیست؟ چه چیز عائد او می‌گردد؟ خدا به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور می‌فرماید که منطق ایشان را لمس کند و بپساید و وجدانشان را بیدار کند و بـه صورت الهـام‌بخشی متوجّه این حقیقت نماید:
(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم ).
بگو: هر مزدی که (در قبال تـبلیغ دعوت آسـمانی) از شـما خواسته باشم، برای خودتان.
شما مزدی را بگیرید که من از شما خواسته‌ام!.. این هم شیوۀ ریشخندآمیزی است. در آن رهنمون و رهنمود و هوشیار باش و بیدار باش است.
(إن أجری إلا على الله ).
اجر و مزد من بر خدا است و بس.
خدا است که مرا وا‌دار فرموده است و بر عهدۀ من انداخته است. او است که به من اجر و مزد می دهد. اجر و مزد او است که بدان چشم می دوزد که در نزد خدا است همۀ چیزهائی که در نزد مردمان است به نظر او هیچ و ناچیز و کم و اندک است و سزاوار این نیست که بدان اندیشیده شود.
(وهو على کل شیء شهید).
او آگاه از هر چیزی و حاضر و ناظر بر هر امری است.
خدا میداند و می‌بیند و چیزی بر او مخفی و پـنهان نمی شود. او بر من حاضر و ناظر است. می داند و می‌بیند چه چیز می‌کنم و چه چیز به دل می‌گیرم و چه چیز می گویم.
آهنگ سوم شدّت می‌گیرد و گامهایش کوتاه می‌گردد:
(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) (48)
بگو: پروردگار من، حقّ را آشکارا بیان می‌دارد (و با آن باطل را از میان برمی‌دارد . . . او) دانای نهانیها و کاملاً آگاه از پنهانیها است.
آنچه که برایتان آورده‌ام حقّ است. حقّ نیرومندی است که خدا آن را القاء و ارسال می‌کند. چه کسی می‌تواند در برابر حقّی ایستادگی کند که خدا آن را القاء و ارسال می فرماید؟ تعبیری است مصوّر و مجسّم و متحرّک. انگار حقّ گداختۀ پرتابی است که می‌شکافد و سوراخ خدا ان را القاء و ارسال می فرماید، خدائى که:
(عَلَّامُ الْغُیُوبِ) .
دانای نهانیها و آگاه از پنهانیها است.
او این گداخته را از روی علم و اطّلاع القاء و ارسـال می‌دارد. این گداخته را از روی عـلم و اطـّلاع جـهت می‌دهد و رهنمود می‌کند، و هدف و نشانه‌ا‌ی بر او مخفی و نهان نمیماند، و مقصد و منظوری از او غائب و پنهان نمی‌شود. حقـّی را که خدا القاء و ارسال می‌دارد هیچ معترضی در برابرش پایداری ندارد، و هیچ سدّ و مانعی آن را بازنمی‌دارد. چه راه پیش پای آن پـیدا و هویدا است، و جای نهانی و پنهانی در آن نیست. آهنگ چهارم با همان شـدّت و سـرعت به دنبال آن می آید:
(قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ) (49)
بگو: حقّ به میان آمد و باطل (در پرتو نور حقّ، اثری از آن نماند و مرد، و لذا) نه کار تازه‌ای را می‌تواند انجام دهد، و نه کار گذشته‌ای را می‌تواند از سر گیرد.
این حقّ به شکلی از اشکال خود در رسالت، و در قرآن رسالت، و در برنامۀ راست و درست رسالت، آمده است. بگو: حقّ آمده است. این اعلان را اعلام کن. این واقعه را بیان دار. این خبر را آشکار ساز. حقّ آمـده است. حقّ با قوّت و قدرت خود آمده است. حـقّ با جهش و پرش خود آمده است. حقّ با والائی و سیطره و سلطۀ خود آمده است.
(وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ ).
باطل نه کار تازه‌ای را می‌توانـد انـجام دهـد، و نـه کار گذشته‌ای را می‌تواند از سر گیرد.
کار باطل به پایان آمده است. دیگر زنـدگی برای او نمانده است. جولانگاهی و فرصتی نـدارد. سـرنوشت باطل مقرّر و معیّن گردیده است. باطل دانسته است که او به سوی زوال و نابودی می‌رود.
آهنگ تکاندهندهای است، آهنگی که هر کس آن را بشنود پی می‌برد که مرگ حتمی در رسـیده است، و دیگر مجال قابل ذکری برای چیز دیگری نیست. بلی این چنین است. چه از آن زمان که قرآن آمـده است برنامۀ حقّ استقرار پذیرفته است و روشـن و آشکار گردیده است. برای باطل چیزی نمانده است مگر این که در برابر حقّ روشـن و آشکار و قاطع و برّنده، به دشمنی و ستیز و مکر و نیرنگ بپردازد. هر چند که در برخی از اوضاع و احوال و شرائط و ظروف، غلبۀ مادی با باطل باشد و باطل به ظاهر پیروز شود، ولی این غلبه و چیرگی، غلبه و چیرگی بر خود حقّ نخواهد بود. بلکه غلبه و چیرگی بر کسانی خواهد بود که خویشتن را به حقّ نسبت میدهند. این غلبه و چیرگی، غلبه و چیرگی مردمان است، نه غلبه و چیرگی ارکان و اصول. این هم مـوقّت و گـذرا است و چیزی نمی‌گذرد که زوال می‌پذیرد و از میان می‌رود. امّا حقّ، روشن و آشکار و پیدا و هویدا است.
واپسین آهنگ این چنین در می‌رسد:
(قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) (50)
)به مشرکان بت‌پرست) بگو: اگر مـن (بـا تـرک بـتها و دوری از آئین شما) گمراه شده بـاشم، بـه زیـان خود گمراه شده‌ام (و کیفر آن را می‌بینم) و اگر راهیاب بوده باشم، در پرتو چیزهائی است که پـروردگارم بـه مـن وحـی مـی‌فرماید. او شـنوا و نـزدیک است (و اقوال و افعال ما بر او پنهان نمیماند).
اگر گمراه شده باشم بر شما گناهی نیست. بلکه این من هستم که خود را سرگشته کرده‌ام. و اگر راهیاب باشم خدا است که مرا در پرتو وحی خود هدایت داده است و راهیاب فرموده است. من چیزی برای خویش نمی‌توانم بکنم مگر با اجازۀ او، و من بنا به مشیّت و ارادۀ خدا اسیر فضل و لطف او هستم.
(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .
او شنوا و نزدیک است.
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و یارانش خدا را این چنین مـی‌یافتند و می‌دیدند. صفات او را در درونـهایشان ایـن چـنین می‌یافتند و می‌دیدند. صفات او را در زندگی حقیقی، شاداب می‌یافتند و می‌دیدند. آنان احساس می‌کردند که خدا سخنانشان را می‌شنود و او بدیشان نزدیک است. او به کار و بارشان توجّه و عنایت مستقیم دارد. ناله و شکوه و راز و نیازشان بدون واسطه بدو می‌رسد، و خدا آنها را مـهمل نـمی‌انگارد و به دیگران حـواله نمی‌دارد. بدین جهت در انس و الفت با پروردگارشان می‌زیند، و در کنف حمایت او بسر می‌برند، و در جوار آفریدگارشان می‌مانند، و مورد مهر و عطوفت او قرار می‌گیرند و رعایت و عنایت خداوند جـهان شاملشان می‌شود. همۀ ایـن چیزها را در درونـهایشان زنـده و واقعی و سهل و ساده مییابند. این چیزها هم تنها معنی و اندیشه و تنها مثال زدن و به ذهن نـزدیک کردن نیست.
(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .
او شنوا و نزدیک است.
*
سرانجام (پـایان سوره در می‌رسد) در صحنهای از صحنه‌های قیامت که لبریز از حرکت تند و سخت است و میان دنـیا و آخرت در گشت و گذار است. انگار جولانگاه یگانه‌ای است، و آنان نـیز تـوپ هسـتند، و روند قرآنی در صحنۀ سریع و تکاندهندهای آن توپ را بدین سو و آن سو پرت می‌کند: .
(وَ لَو تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)
اگر برایت ممکن بود ببینی (حال ستمگران را) در آن دم که به وحشت مـی‌افتند و راه گریزی نـدارنـد و اصـلاً مهلتی بدیشان داده نمی‌شود، و از مکان نزدیکی گرفتار (و روانــۀ آتش مـی‌گردند، (صـحنۀ هـراس‌انگـیزی را خواهی دید که انسان از آن بر خود مـی‌لرزد و بـیتاب می‌شود) و (به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهی) خواهند گفت: به «حقّ« ایمان داریم. آنان چگونه می‌توانند از فاصلۀ دور (از جهان که جای پذیرش ایمان و مزرعۀ آخرت بـود) سـهل و سـاده حقّ را فـراچنگ آورند (و از مزایای ایمان بـدان بـرخـوردار شـوند؟) و حال این که قبلاً (در زمان حیات که از عقل و اختیار و اراده برخوردار بوده‌انـد) حقّ را نـپذیرفته‌انـد، و بـلکه دورادور به جهان غیب نسبتهای نـاروائـی زده‌انـد (و نبوّت و قیامت و بهشت و دوزخ و بالأخره جهان ماوراء طبیعت را به تمسخر گـرفته‌اند). مـیان ایشـان و آنـچه آرزو دارند (که پذیرش ایمان ایشان و نجات از عذاب است) جدائی افکنده می‌شود، همانگونه که با گروههای همسان و همکیش آنان قبلاً چنین عمل شده است. آخر ایشان (در جهان) سراپا در شکّ بوده‌انـد (و زندگی را پیوسته با ظنّ و گمان به سـر برده‌اند و اینک چنین سرنوشتی باید داشته باشند).
(وَ لَو تَرَى... ). اگر برایت ممکن بود ببینی . . ..
صحنه در معرض دیدگان است.
(إِذْ فَزِعُوا). در آن دم که به وحشت می‌افتند.
به وحشت می‌افتند از ترس و هراسی که بدان گرفتار آمده‌اند، و انگار می‌خواهند از آن بگریزند.
(فَلَا فَوْتَ). راه گریزی نـدارنـد، و اصـلاً مهلتی بدیشان داده نمی‌شود.
راه گریزى و در رفتنی در میان نیست!
(وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ ).
و از مکان نزدیکی گرفتار (و روانۀ آتش) می‌گردند.
در تلاش مأیوسانه و در حرکت بیهوشانۀ خود جای دوری نمی‌توانند بروند.
(وَقَالُوا: آمَنَّا بِهِ).
(به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهی) خواهند گفت: به «حقّ» ایمان داریم.
امّا حالا که فرصت گذشته است و زمان مناسب بسر رسیده است؟!
(وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ) (52)
آنان چگونه می‌توانند از فاصلۀ دور (از جهان که جای پذیرش ایمان و مزرعۀ آخرت بود) سهل و ساده حقّ را فراچنگ آورند (و از مـزایـای ایمان بـدان بـرخوردار شوند؟!).
چگونه در اینجا که هستند می‌توانند ایمان را حاصل کنند؟ مکان ایمان دور از ایشـان قـرار گرفته است و مهلت آن بسر رسیده است. جای ایمان جـهان بود، و آنان جهان را از دست داده‌اند و فرصت را تباه کرده‌اند!
(وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ ).
و حال این که قبلاً (در زمان حیات که از عقل و اختیار و اراده برخوردار بوده‌اند) حقّ را نپذیرفته‌اند.
دیگر کار از کار گذشته است، و امروز وقت تلاشی و پویشی برای ایشان نمانده است!
(وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ) (53)
و بلکه دورادور به جهان غیب نسبتهای ناروائی زده‌اند (و نبوّت و قیامت و بـهشت و دوزخ و بـالأخره جهان ماوراء طبیعت را به تمسـخر گرفته‌اند).
این وقتی صورت گرفته است که امـروز را انکـار کرده‌اند و بدان باور نداشتهاند. آن زمان جهان اخروی جزو غیب بوده است، و بر انکار آن و باور نداشتن بدان هیچ گونه دلیلی نداشتهاند. بلکه از خود نسبتهای ناروائی داده‌اند و دورادور یـاوه‌سرائی نـموده‌انـد. امروزه می‌خواهند بدان ایمان بیاورند باز هم از مکان دوری! آن وقت دور از آخرت، و امروز دور از جهان.
(وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ ).
مـیان ایشـان و آنـچه آرزو دارنـد (که پـذیرش ایـمان ایشان و نـجات از عذاب است) جدائی افکنده می‌شود. آنچه آرزو دارند، ایمان در غیر موعد خودش، و نجات از عذابی است که آن را میبینند، و نجات از خطری است که با آن رویاروی می‌شوند.
(کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ ).
همانگونه که با گروههای همسان و همکیش آنان قبلاً چنین عمل شده است.
گروه‌هائی که خدا آنان را گرفتار کرده است، و ایشـان پس از صدور فرمان یزدان درخواست نجات نموده‌اند، بعد از آن که گریزی و گزیری از عذاب نمانده است.
(إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)
آخر ایشان (در جهان) سراپا در شکّ بوده‌اند (و زندگی را پیـوسته با ظنّ و گمان به سر برده‌اند و اینک چنین سرنوشتی باید داشته باشند).
هم اینک یقین و اطمینان به دنبال شکّ و دودلی قرار گرفته است و جلوه‌گر آمده است!
*
بدین منوال و بر این روال این سوره با این آهنگ تند و شدید پایان مـی‌پذیرد. با صـحنه‌ای از صحنه‌های قیامت خاتمه مییابد، و مسأله‌ای را بیان می‌دارد که در این سوره بر آن تکیه و تأکید گردد. هـمان که در پایان هر مرحله‌ای و در لابلای هر مرحله‌ای گذشت. این سوره با همین مسأله آغاز گردیده است و با همین پایان تند و شدید پایان می‌گیرد.
*
[1] مثل سخنان ولید پسر مغیره، و ابوسفیان پسر حـرب، و اخنس پسـر شریق.
[2] مراد نیامدن پیغمبری به سرزمین عربستان بدین زودیـها است؛ نـه از آغاز تا روزگار خاتم پیغمبران (نگا: تفسیر قاسمی، و تعبیر آلوسی). چرا که به فرمودۀ قرآن هیچ ملّتی بدون پیغمبر نبوده است (نکـا: فاطر٢4.)...(مترجم).