تفسیر سوره‌ی لقمان آیه‌ی 34-20

سوره‌ی لقمان آیه‌ی 34-20

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ (٢٠)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ (٢١)وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ (٢٢)وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٢٣)نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ (٢٤)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٢٥)لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (٢٦)وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ (٢٨)أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٩)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (٣٠)أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٣١)وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ (٣٢)یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (٣٣)إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

چـرخش  و گـردش  سـوم  با  روال  و  روش  تـازه‌ای  می‌آغازد.  با  عـرضه‌ کـردن  دلیـل  و  حـجّت  هسـتی‌ای  می‌آغازد که  مرتبط  به  انسان‌،  و  آمیزۀ  مصالح  و  زندگی  و  زندگانی  ایشان‌،  و  متعلّق  به  نعمتهای  خـدا  بـدیشان  است‌،  نـعمتهای  پـیدا  و  نعمتهای  نـاپیدا‌ی  خـدا،  آن  نعمتهائی ‌که  از  آنها  استفاده  می‌کنند  و  بهره  می‌برند،  و  با  وجود  آنها  شرم  نمی‌کنند  دربارۀ  خداوندی  به  جـدال  و  ستیز  می‌پردازند که  بخشندۀ  نـعمت  و  بـخشایشگر  و  دهندۀ  همه  چیز  است  .  .  .  این  چرخش  و گردش  بر  این  روال  و  روش  به  پیش  می‌رود  و  نـخستین  مسأله‌ای  را  بیان  می‌دارد  کـه  دو  چرخش  و گـردش  پـیشین  بـدان  پرداخته  بودند:

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ (٢٠)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)

آیا  ندیده‌اید  که  خداوند  آنچه  را  که  در  آسمانها  و  زمـین  است  مسخّر  شما  کرده  است  (‌و  در  مسیر  منافع  شما  به  حرکت  انداخته  است‌)‌،  و  نعمتهای  خود  را  -‌ چه  نعمتهای  ظاهر  و  چه  نعمتهای  باطن  - ‌بر  شما  گسترده  و  افزون  ساخته  است‌؟  برخی  از  مردم  بـدون  هیچگونه  دانش  و  هدایت  و  کتاب  روشن  و  روشنگری،  دربارۀ  (‌شناخت  و  یکتائی‌)  خدا  راه  ستیز  و  جدال  را  پیش  می‏‎گیرند.  هنگامی  که  بدانان  گفته  می‌شود:  از  آنچه  خدا  نـازل  کرده  است  پیروی  کنید،  می‌گویند:  بلکه  ما  از  چیزی  پیروی  می‌کنیم  که  پدران  خود  را  بر  آن  یافته‌ایـم‌.  آیا  (‌از  نیاکـان  خود  پیروی  می‌کنند)  ولو  این  که  اهریمن  ایشان  را  به  عذاب  آتش  فروزان  (‌دوزخ‌)  فراخواند؟‌.

این  نگرش  در  قـرآن  بـه  شیوه‌های ‌گـوناگـون  مکـرّر  می‌گردد  و  هر بار  هم  نو  و  تازه  جلوه‌گر  می‌آید،  زیرا  این  جهان  پیوسته  در  حسّ  و  شعو‌ر  نو  و  تازه  می‌نماید  هـر  زمان ‌که  دل  بدان  بنگرد،  و  دربارۀ  رازهای  آن  بیندیشد،  و  شگفتیهای  بی‏پایان  آن  را  ورانداز کند،  شگفتیهائی  که  اگر  انسان  تمام  عمر  خود  را  صرف  برشمردن  آنها کند  به  نهایت  نمی‌آیند.  این  شگفتیها  هم  در  هر  نگاهی  با  رنگ  جدیدی  و  با  سیمای  تازه‌ای  و  با  آوا  و  نـوای  نـوینی  پدیدار  و  نمودار  می‌شوند.

روند  قرآنی  این  شگـرفیها  و  شگفتیها  را  در  ایـنجا  از  زاویۀ  همآوائی  موجود  مـیان  نیازمندیهای  انسـان  بـر  روی  زمین  و  میان  ترکیب‌بند  این  جهان  عرضه  می‌دارد،  همآوائی‌ای  که  قاطعانه  فریاد  می‌دارد  که  این  هماهنگی  ممکن  نیست  جهشی  و  نـاگـهانی  و  از  روی  تـصادف  باشد.  هیچ  چاره‌ای  جز  ا‌ین  نیست ‌که  بـاید  پـذیرفت  و  تسلیم  این  واقعیّت  گردید  ارادۀ  یگانه‌ای  که  اداره‌کنندۀ  جهان  و گردانندۀ ‌کیهان  است  میان  ترکیب‌بند  پیکرۀ  این  دنیای  بزرگ  و  سترگ  و  میان  نیازمندیهای  انسانها  بر  ایـن  سـتارۀ کـوچک  نـاچیز  زمـین  هماهنگی  بـرقرار  می‌سازد.

سراسر  زمین  بدان  اندازه  نمی‌رسد  که  ذرّۀ  کوچکی  در  ساختار  جهان  هستی  بشمار  آیـد!  انسان  هـم  در  ایـن  زمین‌،  آفریدۀ ‌کوچک  ناچیز  ضعیفی  با  مقایسۀ  او  نسبت  به  حجم  ا‌ین  زمین‌،  و  با  مقایسۀ  ا‌و  نسبت  به  نیروها  و  آفریده‌های  زنده  و  غیر  زنده‌ای  است‌ که  در  آن  موجود  می‏‎باشند.  انسان  از  لحاظ  حجمی‌ که  دارد  وقتی ‌که  با  کرۀ  زمین  و  نیروها  و  آفریده‌های  زنده  و  غیر  زنده‌ای ‌که  در  زمین  هستند  سنجیده  می‌شود  و  مقایسه  می‌گردد  چیزی  بشمار  نمی‌آید.  و لیکن  تفضّل  خدا  بدین  انسان  و  دمیدن  از  روح  متعلّق  خود  بدو  و  والا  و  بالا  بردن  او  بر  بسیاری  از  آفریدگانش‌،  این  فضل  و  لطف  بـه  تـنهائی  اقتضاء  می‌کند که  برا‌ی  این  آفریده  ا‌رج  و  ارزش  و  وزن  و  وقاری  در  سیستم  جهان  و  در  حسـاب  و کـتاب  آن  دا‌شته  باشد،  و  خدا  برای  او  قدرت  و  قوّتی  را  مهیّا کند  و  تهیّه  ببیند که  بتواند  بسیاری  از  نیروها  و  انرژیهای  این  جهان  را  به ‌کار گیرد  و  مورد  بهره‌برداری  قرار  دهد،  و  از  ذخائر  و  منابع  و  خیرات  و  برکات  گیتی  استفاده  کند.  این  است  تسخیری‌ که  در  آیه  بدان  اشارت  رفته  است‌،  بدان  هنگام‌ که  نعمتهای  پیدا  و  ناپیدای  خدا  برشمرده  می‌شود  و  عرضه  می‌گردد،  و  این  عام‌تر  از  مسخّر کردن  چیزهائی  ا‌ست‌ که  در  آسمانها  و  در  زمین  است‌.  وجود  انسان  پیش  از  هر  چیز  نعمتی  از  خدا  و  لطفی  از  او  است‌.  مجهّز کردن  انسان  به  نیروها  و  توانها  و  استعدادها  و  عطاهای  دیگری  که  د‌ر  وجود  انسان  سرشته  شده  است  و  بدو  داده  شده  است  این  هم  نعمتی  از  فضل  و کرم  خدا  در  حقّ  او  است‌.  روانه  کردن  پیغمبران  و  فرو  فرستادن ‌کتابهای  آسـمانی  بر  آنان  بزرگ‌ترین  فضل  و  لطف‌،  و  سترگ‌ترین  نعمت  و  عطاء  از  جانب  خدا  است‌،  و  از  مسیر  همۀ  ایـنها  پـیوند  داد‌ن  انسان  به  رحمت  یزدا‌ن  نعمت  و  فـضلی  از  سـوی  خداوند  منّان  ا‌ست‌.  هر  نفسی‌ که  انسان  می‌کشد،  و  هـر  ضربانی ‌که  دل  او  می‌زند،  و  هر  عکس  و  تصویری ‌کـه  چشم  او  از  مناظر  طبیعت  می‌کشد  و  برمی‏دارد،  و  هر  صدا  و  نغمه‌ای ‌که  گوش  او  می‌شنود  و  دریافت  می‌کند،  و  هر  خـاطره‌ای‌ کـه  بـر  دلش  مـی‌گذرد  و  به  درونش  می‌خزد،  و  هر  اندیشه‌ای ‌که  خردش  به  وارسی  و  بررسی  آن  می‌پردازد،  چیزی  جز  نعشی  نیست ‌که  اگر  لطـف  و  فضل  خدا  نبود  انسان  بدان  دسترسی  پیدا  نمی‌کرد  و  نائل  نمی‌گردید.

خداوند  برای  این  آفریدۀ  انسان  نام  تـمام  چـیزهائی  را  مسخّر  فرموده  است ‌که  در  آسمانها  است‌.  سود  بردن  از  نور  خورشید  و  پرتو  ماه  و  راهیابی  به  وسیلۀ  ستارگان  را  در  دسترس  او  قرار  داده  است‌،  و  او  را  از  باران  و  هوا  و  پرندگان  شناور  در  هوا  بهره‌مند  ساخته  است‌.  هر چه  در  زمین  است  همه  را  به  تسـخیر  او  درآورده  است  و  به  سود  او  پدیدار  و  نمودا‌ر کـرده  است‌.  این  چیز کاملاً  دیده  می‌شود  و  به  سادگی  تشخیص  داده  می‌شود.  خـداوند  انسان  را  در  این  ملک  و  مملکت  عریض  و  طویل  خلیفه  و  جانشین  گردانده  است‌،  و  او  را  برخوردار کرده  است  از  منابع  و  ذخائری  که  زمین  در  خود  جـای  داده  است‌،  منابع  و  ذخائری‌ که  پیدا  یا  ناپیدا  است‌،  و  انسانها  با  آنها  آشنا  یا  ناآشنایند،  و  اسرار  و  رموز  نیروها  و  انرژیهائی  که  انسانها  بدون  این ‌که  بدانند  اصلاً  اسرار  و  رموز  آنها  را  درک  و  فهم  نکرده‌اند.  انسـانها  در  هر  لحظه‌ای  از  لحظات  شب  و  روز  غرق  نعمتهای  خدا  است‌،  نعمتهائی  که  فراوان  و  فراگیرند  و  انسانها  اندازۀ  آنها  را  نمی‌دانند  و  انواع  و  اقسام  آنها  را  نمی‌توانند  سرشماری  نمایند.  با  وجود  همۀ  ایـنها  دسته‌ای  از  مـردمان  سپاس  خـدا  را  نمی‌گویند  و  چیزهائی  را  یادآور  نـمی‌گردند  و  دربارۀ  آنها  نمی‌اندیشند که  پیرامون  ایشان  قرار  دارنـد،  و  به  بخشندۀ  نعمتها  و  فضل  و  لطف‌کنندۀ  والای  والا  ایـمان  نمی آورند:

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ) (٢٠)

برخی  از  مردم  بدون  هیچ‌ گونه  دانش  و  هـدایت  و  کتاب  روشن  و  روشنگری،  دربارۀ  (‌شناخت  و  یکـتائی‌)  خـدا  راه  ستیز  و  جدال  را  پیش  می‏‎گیرند.

این  جدال  و  ستیز  در  سایه  آن  حجّت  و  برهان  جهانی‌،  و  در  جوار  این  نعمتهای  فراوان  و  فراگیر،  شگفت  و  زشت  پدیدار  می‌آید،  و  نپذیرفتن  خدا  و  انکار کردن  او  ناپسند  و  پلشت  و  شرم‌آور  جلوه‌گر  می‌گردد،  و  درون  از  آن  به  لرزه  و  تکان  می‌افتد.  این  دسته  از  مردمانی  که  دربارۀ  حقیقت  خدا،  و  راجع  به  پیوند  آفریدگان  بدین  حـقیقت‌،  راه  جـدال  و  ستیز  درپیش  می‌گیرند،  دارای  فـطرت  منحرف  هستند  و  به  سراسر  جهان  پیرامونشان‌ که  ایشان  را  به  سوی  خدا  مـی‌خوانـند  پـاسخ  نـمی‌گویند.  مـنکر  نعمتها  می‌شوند  و  شرم  و  حیاء  نمی‌کنند که  دربارۀ  دهندۀ  نعمتها که  این  همه  نعمت  فراوان  و  فـراگـیر  را  ارزانـی  می‌دارد  راه  جدال  و  ستیز  درپیش  می‏‎گیرند.  چیزی ‌که  بر  زشـتی  و  پـلشتی  مـوضعگیری  و  موقعیّت  ایشـان  می‌افزاید  این  است ‌که  در  این  جدال  و  ستیز  متّکی  به  علم  و  دانشی  نیستند،  و  در  پرتو  رهنمود  و  رهنمونی  راه  نمی‌سپرند  و  راهیاب  نمی‌گردند،  و  به ‌کـتاب  روشـن  و  روشنگری  که  مسأله  را  برایشان  روشن  گرداند  تکـیه  نمی‌ورزند  و  استناد  نمی‌کنند  و  دلیـل  و  بــرهانی  ارائــه  نمی‌دارند‌.

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ).

هنگامی  که  بدانان  گفته  می‌شود:  از  آنچه  خدا  نازل  کرده  است  پیروی  کنید،  می‌گویند:  بلکه  مـا  از  چیزی  پـیروی  می‌کنیم  که  پدران  خود  را  بر  آن  یافته‌ایم‌.

این  سند  و  مدرک  یگانۀ  ایشان  است‌.  این  دلیل  شگفت  آنان  است‌.  تقلید  کورکورانه  و کهنه‌پرستانه‌ای  است  که  بر  علم  و  دانشی  پابرجا  نمی‌گردد  و  بر  اندیشه  و  تفکّری  تکیه  نمی‌ورزد.  تقلیدی  است ‌که  اسلام  می‌خواهد  ایشان  را  از  آن  آزاد  و  رها گرداند،  و  خردهایشان  را  آزاد  سازد  تا  بیندیشند،  و  در  عقلهایشان  بیداری  و  حرکت  و  نور  پدیدار  و  پراکنده  شود.  ولی  آنان  از  قید  و  بند گذشتۀ ‌کجرو  و  منحرف  نمی‌خواهند  برهند  و  آزاد  شوند.  بلکه  سخت  به  غلها  و زنجیرها  مـی‌چسبند  و  چنگ  می‌زنند!

اسلام  آزادی  درون‌،  حرکت  فهم  و  شعور،  چشم  دوختن  به  سوی  نور،  و  برنامۀ  تازه‌ای  برای  زندگی  آزاد  از  بند  تقلید  و  از  رشتۀ  رکود  و  جمود  است‌.  با  وجود  این‌،  آن  دسته  از  مردمان  از  آن  سـرباز  می‌زدند،  و  هـدایت  و  رهنمون  آن  را  از  ارواح  خود  به  دور  مـی‌داشـتند  و  در  دفع  آن  می‌کوشیدند،  و  دربارۀ  خدا  بدون  علم  و  دانشی‌،  و  بدون  هدایت  و  رهنمونی‌،  و  بـدون‌ کـتاب  روشـن  و  روشنگری‌،  به  جدال  و  ستیز  مـی‌پرداخـتند  .  .  .  بـدین  سبب  قرآن  ایشان  را  به  تمسخر  می‌گیرد  و  ریشخندشان  می‌سازد،  و  با  گوشه  چشمی  به  فرجام  این  موضعگیری  و  این  موقعیّت  شکّ  و  تردیدبرانگیز  اشاره  می‌نماید: 

(أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)

ولو  این  که  اهـریمن  ایشـان  را  بـه  عـذاب  آتش  فروزان  (‌دوزخ‌)  فراخواند؟‌.

این  موضعگیری  و  موقعیّت‌،  دعوت  اهریمن  از  ایشـان  است  و  مـی‌خواهـد  آنـان  را  بـه  عـذاب  آتش  سـوزان  برساند.  آیا  ایشـان  بر  ایـن  مـوضعگیری  و  مـوقعیّت  پافشاری  می‌ورزند  چند  که  اهـریمن  آنـان  را  بـدان  سرنوشت  برساند؟  .  .  این  پسودۀ  بیدارکننده  و  مؤثّر  و  هراس‌انگیزی  است  که  به  دنبال  آن  دلیل  بزرگ  و  دقیق جهانی  می‌آید.

به  مناسبت  آن  جدال  و  ستیز  غلط‌ انداز  موذیانه‌ای  که  مستند  به  علمی  و  دانشی  نمی‏باشد،  و  در  پرتو  رهنمون  و  هدایتی  راهیاب  نمی‌شود  و  در  راستای  راه  نمی‌رود،  و  به‌ کتابی  استناد  نمی‌جو‌ید  و  از کتابی  استمداد  نمی‌طلبد،  قرآن  به  روش  لازمی  اشاره  می‌کند که  باید  در  برابر  دلیل  جهانی  و  در  مقابل  نعمت  فراوان  و  فراگیر  درپیش  گرفته  شود:

(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ) (٢٢)

کسی  که  (‌دل  به  خدا  دهد  و)  مطیعانه  رو  به  خدا  کند،  در  حالی  که  نیکوکار  بـاشد،  بـه  دستاویز  بسـیار  مـحکمی  چنگ  زده  است‌.  سرانجام  همۀ  کارها  به  خدا  بازگشت  داده  می‌شود  (‌و  حسنات  را  پاداش‌،  و  سیّئات  را  پادافره  می‌دهد)‌. 

تسلیم  شدن  مطلق  در  برابر  خدا  است‌،  همراه  با  انجام‌ کار  نیکو  و  روش  پسندیده‌،  تسلیم  شدن  با  معنی ‌کامل  خود.  و  آرمیدن  و  دل  دادن  به  قضا  و  قدر  یـزدان‌،  و  رجوع  کردن  به  اوامر  او،  و  اهتمام  دادن  به  انجام  وظـائف  و  تکالیف‌،  و گرائیدن  به  رهنمونها  و  رهنمودهای  خدا،  همراه  با  احساس  اطمینان  و  اعتماد کامل  به  رحـمت‌،  و  آسودن  و  آرمیدن  در  پناه  رعایت  و  عنایت‌،  و  رضایت  درونی‌،  رضایتی‌ که  از  آرامش  و  آسایش  بردمد،  به  همۀ  اینها  با  رمز  دل  به  خدا  دادن  و  مطیعانه  رو  به  خدا کردن‌،  اشاره  می‌شود  .  .  .  وجه  یـا  چـهره  بزرگوارتـرین  و  والاترین  چیز  در  انسان  است‌.  این  است ‌که  تسلیم‌ کردن  وجه  یـا  چـهره  به  خدا،  بیانگر  دل  به  خدا  دادن  و  فرمانبردارانه  رو  به  خدا  کردن  است‌.

(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى ).

کسی  که  (‌دل  به  خدا  دهد  و)  مطیعانه  رو  به  خدا  کند،  در  حالی  که  نیکوکار  بـاشد،  بـه  دسـتاویز  بسـیار  مـحکمی  چنگ  زده  است‌.

دستاویز  بسیار  محکمی‌ که ‌گسیخته  نمی‌شود  و  نازک  و  باریک  نمی‌گردد،  و  به‌ کسی‌ که  در  خوشی  و  ناخوشی  و  تندرستی  و  بیماری  بدان  چنگ  بزند،  خیانت  نمی‌کند  و  زیان  نمی‌رساند.  کسی ‌که  در  راه  سنگلاخ  و  نابهنجار  و  در  شب  تار،  و  در  میان  گردبادها  و  باران‏های  سـیل‌آسا،  بدان  چنگ  بزند،  گمراه  نمی‌گردد.

این  دستاویز  محکم‌،  رابطۀ  مطمئن  و  استوا‌ر  و  برقراری  میان  د‌ل  مؤمن  تسلیم  آفریدگار،  و  میان  پـروردگار  و  خداوندگار  دل  است‌.  این  اطمینان‌،  آرمیدن  و  دل  دادن  با  کمال  خشنودی  و  باور  و  پذیرش  هر  آن  چیزی  است‌ که  قضا  و  قدر  می‌خواهد  و  با  خود  می‌آورد.  این  اطمینان‌،  آرامش  و  آرمیدن  و  برجای  ماندن  نـفس  را  مصون  و  محفوظ  می‌دارد  در  رویـاروی  شـدن  با  حوادث  و  رخدادها،  و  در  چیره  شدن  بر  خوشیها  و  شادیها  تا  غرور  نیافرینند  و  سرمست  نکند،  و  در  غلبه ‌کردن  بر  زیانها  و  ضررها  تا  خوار  و  حـقیر  نـدارنـد  و کـوچک  و  نـاچیز  نگردانند،  و  در  برتری  پیدا کردن  بر  بلاها  و  مصیبتهای  ناگهانی  تا  هوش  از  سر  انسان  نـربایند  و گیج  و  ویـج  ننمایند،  و  در  چیره  شدن  بر  شدّتها  و  سختیها  و  محنتها  و  اندوه‌هائی‌ که  بر  سر  راه  ایـمان  قرار  می‌گیرند،  و  در  کمک‌ کردن  بر  زدودن  دست‌اندازها  و  بریدن‌ گردنه‌هائی  که  در  اینجا  و  آنجای  راه  ایمان  پخش  و  پراکنده‌اند. 

کوچ،  طولانی  و  سخت  و  پر  از  خطرها  است‌.  خطر کالا  و  وجدان  در  این  کوچ کوچک‌تر  و کم‌تر  از  خطر  مـحروم  شدن  و  بدبخت ‌گردیدن  نـیست‌،  و  خطر  خوشیها  و  شادیهای  غرورآفرین  و  سـرمست‌ کننده  در  ایـن  کوچ  ساده‌تر  و  آسان‌تر  از  خطر  زیانها  و  ضررها  نیست‌.  نیاز  به  تکیه‌گاهی ‌که  سستی  نشناسد،  و  احتیاج  به  ریسمانی  که  قطع  نگردد،  نیاز  و  احتیاجی  نیست ‌که  لمس  می‌گردد  و  دائمی  است‌.  دستاویز  محکم‌،  دستاویز  تسلیم  خدا  شدن  و کاملاً  بدو  دل  دادن  و  از  او  اطاعت  کردن  و  پیوسته  نیکوئی‌ کردن  و  نیک  ماندن  است‌.

(وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ) .

سرانجام  همۀ  کارها  به  خدا  بازگشت  داده  مـی‌شود  (‌و  حسنات  را  پاداش‌،  و  سیّئات  را  پادافره  می‌دهد)‌.

برگشت  به  سوی  خدا  است  و  رجوع  به  آستانۀ  او  است‌.  پس  برای  انسان  خوب  است‌ که  خود  را  از  همان  ابـتداء  تسلیم  فرمان  خدا کند  و  رو  به  خدا  دارد،  و  در  پرتو  یقین  و  اطمینان  و  هدایت  و  نور  ایمان‌،  به  سوی  او  راه  را  طی  کند  و  رهسیار  شود.

(وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٢٣)نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) (٢٤)

کسی  که  کافر  شود  (‌و  این  حقائق  روشن  را  انکـار  کند)  کفر  او  تو  را  غمگین  نسازد.  بازگشت  آنان  به  سـوی  مــا  است  و  مــا  ایشــان  را  از  کـارهائی  که  کـرده‌انـد  آگاه  می‌سازیم  (‌و  نتائج  تـلخ  و  شـوم  اعمالشان  را  بـدیشان  خواهیم  چشاند)‌.  خدا  مسلّماً  از  آنچه  در  درون  سینه‌ها  (‌از  نیّات  و  رازها)  است‌،  کاملاً  آگاه  است‌.  مـا  ایشـان  را  اندکی  (‌در  دنیا  از  زندگی‌)  بـهره‌مند  مـی‌سازیم‌،  سپس  آنان  را  وادار  (‌به  دخول‌)  بـه  عذاب  سـخت  و  شـدیدی  می‌گردانیم  (‌و  به  آتش  دوزخشان  می‌کشانیم‌)‌.

آن  پایان‌ کار کسی  بود که  خود  را  تسلیم  خدا  می‌دارد  و  نیکوکار  است‌.  و  این  پـایان  کـار کسـی  است ‌کـه  کـفر  می‌ورزد  و  کالای  دنیا  او  را  گول  می‌زند.  پـایان  او  در  دنیا  حقیر  و  ناچیز  شمردن ‌کار  او  برای  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  برای  مؤمنان  است‌:

(وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ ).

کسی  که  کافر  شود  (‌و  این  حقائق  روشن  را  انکار  کند)  کفر  او  تو  را  غمگین  نسازد.

چه‌ کار  او  و  مقام  او  سبک‌تر  و  بی‌ارزش‌تر  از  آ‌ن  است  که  تو  را  غمگین  سازد،  و کـوچک‌تر  و  نـاچیزتر  از  آن  است ‌که  برایت  مهمّ  باشد  و  بدان  اهمّیّت  بدهی  .  .  .  پایان  کار  او  در  آخرت  نیز  خواری  و  پستی  و  رسوائی  است‌.  او  در  آنجا  در  دست  خدا گرفتار  است  و  راه‌ گریز  ندارد،  و  در  برابر  اعمال  و  افعالش  اسیر  و  مورد  بـازخـواست  است‌.  خدا  مطّلع‌تر  و  آگاه‌تر  از  هر کسـی  از کـارهائی  است  که  کرده  است‌،  و  از  نیّاتی  است  کـه  در  سـینه‌اش پنهان نگاه داشته است:

(الَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ).

بازگشت  آنــان  بـه  سـوی  مـا  است  و  مـا  ایشـان  را  از  کارهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازیم  (‌و  نتائج  تلخ  و  شوم  اعمالشان  را  بدیشان  خواهیم  چشـاند)‌.  خدا  مسـلّماً  از  آنچه  در  درون  سینه‌ها  (‌از  نیّات  و  رازهـا)  است‌،  کاملاً  آگاه  است‌.

متاع  و کالای  زندگی  که  او  را گول  می‌زند  اندک  است‌،  و  مدّت  آن‌ کوتاه  است‌،  و  ارزش  آن  ناچیز  است‌.

(نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا).

مـا  ایشــان  را  انـدکی  (‌در  دنـیا  از  زنـدگی‌)  بهره‌مند می سازیم.

سرانجامی  که  به  دنبال  آن  مـی‌آید  خـوفناک  و  بسـیار  زشت  و  توانفرسا  است‌.  آنان  را  بدان  هول  مـی‌دهند  و  پرت  می‌کنند  و  ایشان  نـمی‌توانند  خـویشتن  را  از  آن  بازدارند  و  برگردانند:

(ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) .

ســپس  آنـان  را  وادار  (‌بـه  دخول‌)  بـه  عذاب  سخت  و  شدیدی  می‌گردانیـم  (‌و  به  آتش  دوزخشان  می‌کشانیم‌)‌. 

توصیف  عذاب  با  غلظت  و  سختی  و  درشتی‌،  عذاب  را  مجسّم  می‌کند  - ‌همان‌ گونه ‌که  شیوۀ  قرآن  است  - ‌تعبیر  با  اضطرار  و  وادار کر‌دن‌،  سایۀ  هول  و  هراسی  را  می‌اندازد  که‌ کافران  تلاش  می‌کنند  خویشتن  را  از  روبرو  شدن  با  آن  بازدارند  و  دور کنند،  ولی  از  دفع  کردن  و  بـرطرف  نمودن  آن  درمانده  و  ناتوان  می‌گردند.  حتّی  نمی‌توانند  درنگ‌ کنند  و  دیرتر  بدان  بیفتند!  اینان  کجا  و  کسانی  کجا  که  دل  به  خدا  می‌دهند  و  خـود  را  تسـلیم  اوامـر  خـدا  می‌سازند  و  به  دستاویز  محکم  چنگ  مـی‌زنند،  و  در  پایان ‌کار  با  دل  بی‌دغدغه  و  درون  آرام  و  فکر  آسوده  و  اطمینان  خاطر  به  سوی  پروردگارشان  برمی‌گردند؟

آن‌ گاه  قرآن  ایشان  را  جلو  منطق  فطرتشان  نگاه  می‌دارد،  وقتی ‌که  با  جهان  هستی  رویاروی  می‌شود،  و گریزی  از  ا‌قرار  و  اعتراف  به  حقیقت  نـهان  در  خـود  و  در  فـطرت  جهان  به  طور  یکسـان  نـمی‌یابد.  ولی  کـافران  از  ایـن  حقیقت  نهفته  در  فطرت  خویشتن  و  در  سـرشت  جهان  پیرامون  خود  کـناره  مـی‌روند  و  منحرف  مـی‌شوند  و  کـژراهـه  را  درپـیش  مـی‌گیرند،  و  از  مـنطق  درست  و  استوار  فطرت  غافل  می‌گردند:

(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٢٥)لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (٢٦)

هر گاه  از  آنان  (‌که  معتقد  به  انبازها  و  شـرکاء  هسـتند)  بپرسی‌:  چـه  کسی  آسمان‌ها  و  زمـین  را  آفریده  است‌؟  حتماً  مـی‌گویند:  خدا.  (‌چرا  کـه  بـتها  و  سـائر  انـبازها  ســازندۀ  چـیزی  نـبوده  و  بلکه  خودشان  سـاخته  و  مخلوقند)‌.  بگـو:  ستایش  خدا  را  (‌که  مسأله  آن  اندازه  روشن  است  که  خـودتان  بدان  اعتراف  مـی‌کنید)‌.  ولی  اکثر  آنان  (‌چندان  چیزی‌)  نمی‌دانند  (‌و  ایـن  است  کــه  بـه  مقتضی  اعتراف  خود  عمل  نمی‌نمایند  و  عبادت  را  تـنها  مـنحصر  بـه  خـدا  نـمی‌کنند)‌.  از آن  خدا  است  آنـچه  در  آســمانها  و  زمــین  است‌.  لذا  خـدا  بی‌نیار  (‌از  عبادت  انسانها)  و  ستوده  (‌از  طرف  همۀ  آفریده‌های  جهان‌)  است‌.

انسان  وقتی‌ که  از  فطرت  خود  فتوا  می‌طلبد،  و  زمانی ‌که  به  درون  خود  مراجعه  می‌کند،  نمی‌توانـد  ایـن  حقیقت  روشن‌ گویا  را  انکار  نماید  و  نپذیرد.  چه  این  آسمانها  و  زمین  برپا  و  برجا  است‌.  اوضاع  و  احجام  و  حـرکات  و  ابعاد  و  خواصّ  و  صفات  به‌ گونه‌ای  اندازه‌گیری  گردیده  است  و  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  بخشیده  شده  است‌ که  کاملاً  پیدا  است‌ که  مقصود  و  منظوری  در  آن  بوده  است  و  اراده  و  مشیّتی  آنها  را  مـرتّب  و  مـنظّم‌ کـرده  است‌.  هماهنگی  و  همنوائی  نیز  در  ساختار  جهان  نمایان  است  و  هویدا  و  پیدا  برا‌ی  همگان  است‌.  این  پدیده‌ها  پیش  از  هر  چیز  آفریده‌هائی  هستند که  کسی  نمی‌تواند  ادّعاء‌ کند  که  او  آنها  را  ساخته  است‌،  و کسی  هم  نمی‌تواند  ادّعاء‌ کند  که  خدا‌ی  د‌یگری  در آفرینش  آنها  سهیم  و  شریک  بوده  است‌.  ممکن  هم  نیست ‌که  پدیده‌های  جهان  خود  به  خود  پدید  آیند  و  از  عدم  سر  برزنند. گذشته  از  این‌،  ممکن  نیست  پدیده‌های  جهان  بدون  تدبّر  و  اندیشه‌ای‌،  و  بدون  مدبّر  و  اندیشمندی  نظم  و  نـظام  بپذیرند  و  هـمآوا  و  همنوا  بشوند  و  پدیدار  و  استوار گردند  و  با  هـمدیگر  منتظم  و  مرتبط  شوند.  سخنی‌ که  مـی‌گوید  پـدیده‌های  جهان  اتوماتیک  و  خود  به  خود  یا  خودسر  و  جهشی  و  یا  تصادفی  پدید  آمده‌اند  و  سر  و  سامان  یافته‌اند،  سزاوار  احترام  بحث  و  فحش  را  ندارند.  ا‌فزون  بر  این‌،  فطرت  از  ژرفای  خود  فریاد  می‌زند که  آن  را  زشت  مـی‌دانـد  و  مردود  می‌شمارد.

آنان  کسانی  بودند  که  با  شرک  رویاروی  عقیدۀ  توحیدی  و  یگانه‌پرستی  می‌گردیدند،  و  با  جدال  و  ستیز  سخت  و  نابهنجار  پذیرای  دعوت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌رفتند  و  با  آن  مقابله  می‌کردند.  ایشان  نـمی‌توانسـتند  من  فطرتشان  را  منحرف‌ کنند  و  به‌ کژراهه  برند،  بدان‌ گاه‌ که  فطرتشان  با  دلیل  جهان  مـجسّم  در  وجـود  آسمانها  و  زمین  مواجه  و  روبرو  می‌گردید،  و  آسمانها  و  زمین  را  برجا  و  برپا  جلو  چشـمان  خـود  مـی‌دیدند  و  مشـاهده  مـی‌گردید کـه  آسـمانها  و  زمـین  نـیازی  به  بـیش  از  نگریستن  ندارند  و کافی  است‌ که  مردمان  چشم  باز کنند  و  زیر  پا  و  بالای  سر  خود  را  ببینند!

بدین  خاطر  است  که  بدون  منگ  منگ  کردن  و  درنگ  نمودن  پاسخ  می‌دهند  اگر  از  ایشان  پرسیده  شود: 

(مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ ).

چه  کسی  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌؟‌.

  پاسخشان  این  است‌:  «‌الله‌:  خدا»‌.

بدین  سبب  خدا  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  رهنمود  می‌کند که  بر  این  پاسخشان  با  حمد  و  ستایش  خدا  پیرو  بزند: 

(قُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ).

بگو:  ستایش  خدا  را  (‌که  مسأله  آن  انـدازه  روشـن  است  که  خودتان  بدان  اعتراف  می‌کنید)‌.

خدا  را  شکر که  حقّ  از  نظر فطرت  روشن  و  پیدا  است‌. 

حمد  و  سپاس  خدا  را  سزا  است ‌که  در  برابر  دلیل  جهانی  اقرار  و  اعتراف  جبری  و  قهری  است‌.  خدا  را  سپاس  بر  هر  حال  و  احوالی‌.  سپس  قر‌آن  با  پیرو  دیگر‌ی  از  جدال  و  ستیز  درمی‌گذرد:

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ ).

ولی  اکثر  آنان  (‌چندان  چیزی‌)  نمی‌دانند  (‌و  این  است  که  به  مقتضی  اعتراف  خود  عمل‌ نمی‌نمایند  و  عبادت  را  تنها  منحصر  به  خدا  نمی‌کنند)‌.

بدین  خاطر  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند،  و  منطق  فطرت  را  نادیده  می‌گیرند،  و  د‌لالت  این  جهان  را  بر  وجـود  آفریدگار  بزرگو‌ار  شناخته  می‌انگارند.

به  مناسبت  اقرار  و  اعتراف  فطرتشان  به  ایـن ‌که  خدا  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  قرآن  مقرّر می‌دارد که  مالکیّت  مطلق  همۀ  چیزهائی ‌که  در  آسـمانها  و  زمین  است  از آن  خدا  است‌،  چه  آن  چیزهائی‌ که  آنـها  را  به  تسخیر  انسانها  درآورده  است‌،  و  چه  آن  چـیزهائی‌ که  آنها  را  به  تسخیر  انسانها  درنیاورده  است‌.  خدا  با  وجود  این  بی‏نیاز  از  هر  چیزی  است ‌که  در  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  خدا  خود  به  خود  ستوده  است  اگر  هم  انسانها  با  حمد  و ثنا  به  خدا  رو  ننمایند  و  او  را  نستایند:

(لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (٢٦)

از آن  خدا  است  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  لذا  خدا  بی‌نیاز  (‌از  عبادت  انسـانها)  و  سـتوده  (‌از  طرف  همۀ  آفریده‌های  جهان‌)  است‌. 

* 

هم  اینک  این  چرخش  و گردش  پایان  می‌پذیرد  با  صحنۀ  جـهانی‌ای  کـه  به  بی‏نیازی  خدا  اشاره  می‌نماید،  بی‌نیازی‌ای‌ که  بی‏نهایت  و  تمام  ناشدنی  است‌،  و  به  علم  خدا  اشاره  می‌نماید،  علمی  کـه  نـامحدود  است‌،  و  به  قدرت  خدا  اشاره  می‌نماید،  قدرت  بر  آفریدنی  و  هستی  بخشیدنی  که  پیوسته  تجدید  و  نـو  مـی‌گردند  و  پـایان  نمی‌گیرند،  و  به  اراده  و  مشیّت  خدا که  مطلق  است  و  در  هر  آنچه‌ که  بخواهد  نهایت  ندارد:

(وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)

اگر  همۀ  درحتانی  که  روی  زمین  هستند  قلم  شوند،  و  دریا  (‌برای  آن  مرکب  گردد)  و  هفت  دریا  کمک  این  دریا  شود  (‌و  با  آن  مـخلوقات  خدا  یـادداشت  گردد،  قلمها  مـی‌شکنند  و  مـرکّبها  می‌خشکند،  ولی‌)  مـخلوقات  خـدا  پایان  نمی‏‎گیرند.  خداوند  عزیز  و  حکیم  است  (‌مـی‌دانـد  چه  چـیزها  را  باید  بیافریند  و  چگونه  بیافریند)‌.  آفرینش  شما  (‌در  آغاز)  و  زنده  گرداندن  شـما  (‌در  انجام‌)  جز  همسان  (‌آفرینش  و  زنده  گرداندن‌)  فردی  نیست‌.  خدا  شنوا  و  بینا  است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگان  از  او  نـهان  نمی‌باشد).

این  صحنه‌ای  برگرفته  از  معلومات  انسانها  و  مشاهدات  محدود  ایشان  است‌.  این  صحنه  برای  این  است ‌که  معنی  تجدید  و  تعدّد  نامحدود  اراده  و  مشیّت  را  بـه  ذهن  ایشان  نزدیک  گرداند،  تجدید  و  تجدّدی ‌که  ذهن  انسان  نمی‌تواند  چنان که  باید  آن  را  درک  و  فهم  کـند  بـدون  همچون  مجسّم‌ کردنی  و  مثال  زدنی‌.

انسانها  دانش  خود  را  می‌نوشتند،  و گفتار  خویش  را  می‌نگاشتند،  و  دستورها  و  فرمانهای  خویشتن  را  از  راه  نوشتن  آنها  با  قلمها  به  اجراء  درمی‌آوردند  -‌ قلمهائی‌ که  از  نی  بیشه‌زارها  تهیّه  می‌شد،  و  دوات  آنها  از  ابریشم  یا  کتان  پر  می‌گردید،  و  جوهر  و  مرکّب  دواتها  از گیاهان  و  مواد مختلف  فراهم  می‌آمد  -‌ مردمان  با  جوهر  و  مرکّب  و  مـانند  اینها  مطالب  خود  را  می‌نگاشتند.  این  جوهر  یا  مرکّب  از  حجم  دواتی  یا  حجم  شـیشه‌ای  بیشتر  نبود.  دواتی  را  یا  شیشه‌ای  را  پر  مـی‌کرد  و  بس.  ایـن  قـرآن  است ‌که  برای  انسانها  مثالی  می‌زند  و  برایشان  بـیان  می‌دارد که  اگر  همۀ  درختان  روی  زمین  به  قلم  تبدیل  گردند،  و  همۀ  دریاهای  روی  زمین  جوهر  و  مرکّب  شوند،  بلکه  اگر  هفت  برابر  این  دریاها  هم  جوهر  و  مرکّب  گردند  و  به‌ کمک  دریاهای  روی  زمین ‌گرفته  شوند،  و  نویسندگان  بنشینند  و کلمات  نوین  خدا  را  بنویسد،  کلماتی ‌که  دالّ  بر  دانش  یزدانند  و  بیانگر  اراده  و  مشیّت  او  هستند،  چه  می‌شود؟  قلمها  به  پـایان  می‌آ‌یند  و  جوهرها  و  مرکّبها  می‌خشکند  و  خاتمه  می‏یابند.  درختان  تمام  می‌شوند  و  دریاها  می‌خشکند  و  پایان  می‌گیرند،  ولی ‌کلمات  خدا  هنوز  می‌مانند  و  پایان  نمی‌گیرند،  و  به  نهانت  نمی‌رسند  .  .  .  قلمها  و  دریاها  محدودند  و  با  غیر  محدود  روبرو  می‌شوند.  محدود  هر چه  و  هر  اندازه‌ که  باشد  به  پایان  خواهد  رسید،  و  غیر  محدود  باقی  می‌ماند  و  اصلاً  چیزی  از  آن‌ کاسته  نمی‌شود  .  .  .کلمات  خدا  پایان  نمی‌گیرند،  چون  دانش  خدا  محدود  نیست‌،  و  اراده  و  مشیّت  او کوتاه  نمی‌آید  و  حدّ  و  مرزی  نمی‌شناسد،  و  اراده  و  مشیّت  یزدان  سبحان  اجراء  می‌گردد  و  حدودی  و  قیودی  نمی‌شناسد.

درختها  و  دریاها  در  میان  نمی‌مانند،  و  زنده‌ها  و  چیزها،  و  اشکال  و  احوال  نهان  و  پنهان  می‌گردد،  و  دل  انسان  در  برابر  عظمت  آ‌فریدگار  باقی  و  پـایداری ‌که  تغییر  نــمی‌پذیرد  و  دگرگون  نـمی‌شود  و  زوال  نـمی‌شناسد  خاشعانه  می‌ایستد،  و  در  مقابل  قدرت  افریدگار  توانا  و  اداره‌کنندۀ  جهان  و کار  بجا  کرنش  می‌برد:

(إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٧)

خداوند  عزیز  و  حکیم  است  (‌می‌داند  چه  چیزها  را  بـاید  بیافریند  و  گونه  می‌آفریند)‌.

در  برابر  این  صحنۀ  خاشعانه‌،  واپسین  آهنگ  را  در  این  چرخش  و گردش  سر  می‌دهد،  و  از  آ‌ن  صحنه  یک  دلیل  جهانی  بر  آسان  بودن  آفرینش  و سـادگی  رسـتاخیز  و  دوباره  زنده  شدن  می‌سازد  و  ارائه  می‌دهد:

(مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)

آفرینش  شما  (‌در  آغاز)  و  زنده  گرداندن  شما  (‌در  انجام‌)  جز  همسان  (‌آفرینش  و  زنده  گردانـدن‌)  فردی  نیست‌.  خدا  شنوا  و  بینا  است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگا‌ن  از  او  نهان  نمی‌باشد)‌.

اراده  و  مشیّتی‌ که  به  محض  این‌ که  بخو‌اهد  بیافریند  آفرینش  صورت  می‌پذیرد  و  پدیده  پـدیدار  می‌آید،  برای  همچون  اراده  و  مشـیّتی‌  یک  نـفر  و  بسیاری  از  مردمان  یکسـان  است‌.  او که  تلاش  محدودی  را  در  آفرینش  فردی  صرف  نمی‌کند،  و  با  یکایک  افراد  هـم  تلاش  را  صرف  نمی‌کند.  در  این  صورت  آفریدن  فردی  و  آفریدن  میلیونها  فرد  برابر  است‌.  دوباره  زنده‌ گرداندن  فردی  و  زنده‌ گرداندن  دوبارۀ  میلیونها  نفر  یکسان  است‌.  چیزی‌ که  زنده‌ گرداندن  را  انجام  می‌دهد  واژه‌ای  بیش  نیست‌،  و  آن  اراده  و  مشیّت  است‌:

 (إنما أمره إذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون).

هرگاه  خدا  چیزی  را  بخواهد  که  بشود،  کار  او  تنها  ایـن  است  که  خطاب  بدان  بگوید:  بشو!  و  آن  هم  می‌شود.  (یس/82)

همراه  با  قدرت‌،  دانش  و  آگاهی  است‌ که  با  آفـریدن  و  دوباره  زنده‌ گرداندن‌،  و گذشته  ا‌ز  آنها  با  حساب  و کتاب  به  سزا  و  جزای  دقیق‌،  همدم  و  همسو  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) .

خداوند  شنوا  و  بینا است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگان  از  او  نهان  نمی‌باشد).

*

واپسین  چرخش  و گـردش  درمی‌رسد  و  به  مسأله‌ای  می‌پردازد که  قبلاً  سه  تا  چرخش  و گردش  بدان  پردا‌خته‌اند.  بیان  می‌دارد که  خدا  حقّ  است‌،  و  خدایان  و  معبودهائی  را که  بجز  خدا  ادّعاء  می‌کنند  و  به  فـریاد  می‌خوانند  باطل  و  ناحقّ  هستند.  همـین  مقرّر  می‌دارد  که  باید  خالصانه  برای  خداوند  یگانه  عبادت  و  پرستش  کرد  و  بس.  مسألۀ  روز آخرت  را  نیز  روشن  می‌کند،  روزی ‌که  اصلاً در  آن  نه  پدری  برای  پسرش  می‌تواند  کاری  بکند،  و  نه  پسری  برای  پدرش  می‌تواند کاری  را  انجام  دهد  .  .  .  همراه  با  این  مسأله‌ها  انگیزه‌های ‌گوناگون  تازه‌ای  به  میان  می‌آید،  و  واپسین  چرخش  و گرد‌ش  آنها  را  در  جولانگاه  وسیع  هستی  نشان  می‌دهد  و  عرضه  می‌دارد.

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٩)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)

آیا  نـدیده‌ای  که  خداوند  شب  را  در  روز،  و  روز  را  در  شب  داخل  می‏‎گرداند،  و  خورشید  و ماه  را  مسخّر  کرده  (‌و  در  مسیر  منافع  انسانها  به  جریان  انداخته  است‌؟‌)  و  این  که  هر  کدام  تا  سرآمد  معیّنی  به  حرکت  خود  ادامـه  می‌دهند  (‌و  این  نظم  و  نظام  تا  پایان  گرفتن  دنیا،  پـایان  نمی‌یابد)  و  خداوند  از  آنچه  انجام  می‌دهید  آگاه  است‌؟  این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  آن  است  که  خداوند  حقّ  است‌،  و  آنچه  را  که  بجز  او  بـه  فـریاد  می‌خوانید  و  عبادت  مـی‌نمائید  بـاطل  است‌،  و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  برتر  از  آن  است  که  به  توصیف  درآید)‌.

صحنۀ  دخـول  شب  در  روز،  و  دخول  روز  در  شب‌،  و  کاهش  و  افزایش  هر یک  از  آن  دو  به  هنگام  دگـرگونی  فصلها،  واقعاً  صحنۀ  شگفتی  است‌. ولی  بر  اثر  طول  انس  و  الفت  بدانها  و  تکرار  پیاپی  آنها،  بسیاری  از  مردمان  در  برابر  آنها  حسّاسیّت  خود  را  از  دست  می‌دهند،  ایـن  شگفتی  را  ملاحظه  نمی‌کنند،  شگفتی‌ای ‌کـه  با  نظم  و  نظام  دقیقی  تکرار  می‌گردد،  و  یک  بار  هم  تأخیر  نمی‌کند  و  به  عقب  نمی‌افتد  و  نابسامان  و  نابهنجار  نمی‌شود،  و  این  چرخۀ  همیشگی  انحراف  نمی‌پذیرد  و کندی  و  تندی  ندارد،  و  مسیر طبیعی  خود  را  منظّـم  و  مرتّب  طی  می‌کند  و  می‌پیماید  .  .  .  تنها  خدای  یگانه  بر آفرینش  و  پیدایش  این  نظم  و  نظام  و  محافظت  و  مراقبت  از  آن  قادر  و  توانا  است  و  بس.  درک  و  فهم  این  حقیقت  نیازی  به  بیش  از  مشاهده  این  چرخۀ  دائمی  و  بـدون‌ کندی  و  تندی  و  انحراف  ندارد.

پیوند  این  چرخه  با  خورشید  و  ماه  و جریان  منظّم ‌آن  دو،  پیوند  روشن  و  آشکاری  است‌،  مسخّر کردن  خورشید  و  ماه‌،  شگفتی  بزرگتری  از  شگـفتی  شب  و  روز،  و  از  شگرفی‌ کاهش  و  افزایش  آن  دو  است‌.  مسخّر کردن  خورشید  و  ماه  از کسی  جز  خدای  توانا  و  آگاه  سـاخته  نیست‌.  فقط  خدا  مـی‌دانـد  خورشید  و  مـاه  تـا  وقت  مشخّص  چه  مدّت  زمانی  بدین  حرکت  و  جریان  خود  ادامه  می‌دهند،  و  تنها  خدا  می تواند  این  مدّت  زمان  آن  دو  را  به  حرکت  و  جریان  بیندازد‌.  همراه  با  حقیقت  داخل  کردن  شب  در روز،  و روز در  شب‌،  و  حقیقت  مسخّر  کردن  خورشید  و  ماه  -‌ که  دو  حقیقت  جهانی  بـرجسـته  هستند  -  حقیقت  دیگری‌ که  همسان  آن  دو  است‌،  قرآن  آن  حقیقت  را  با  دو  حقیقت  قبلی  در  یک  آیه  ذکر  می‌کند:

(وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٩)

و  خداوند  از  آنچه  انجام  می‌دهید  آگاه  است‌.

بدین  منوال  این  حقیقت  غیبی  نیز  در کنار  حقائق  جهانی‌،  آشکارا  جلوه‌گر  می‌آید.  این  حقیقت  هم  بسان  همۀ  حقائق  جهانی  است  و  دارای  ا‌رتباط  استوار  با  آنها  است‌.

آن گاه  بر  ا‌ین  حقائق  سه‌گانه  با  حقیقت  بـزرگ‌تری ‌که  همۀ  حقائق  دیگر  بر  آن  استوارنـد  پیرو  مـی‌زند.  ایـن  حقیقت  است ‌که  این  چرخش  و گردش  بدان  می‌پردازد،  و  برای  آن  این  دلیل  را  دیباچه  می‌سازد:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)

این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  آن  است  که  خداوند  حقّ  است‌،  و آنچه  را  که  بـجز  او  بـه  فــریاد  مـی‌خوانــد  و  عبادت  مـی‌نمائید  باطل  است‌،  و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  برتر  از  آن‌)  است  (‌که  به  توصیف  درآید)‌.

«‌ذلک‌:  آن‌»‌،  آن  نظم  و  نظام  حهانی  و  ثابت  و  همیشگی  و  هماهنگ  و  دقـیق‌،  آن  نظم  و  نظام  برپا  و  برجا  است  به  دلیل  این‌ که  خدا  حقّ  است  و  چیزهائی  را که  بجز  او  به  کمک  می‏‎طلبند  و  می‌پرستند  باطل  هستند.  خدا  با  ایـن  حقیقت  بزرگی‌ که  همۀ  حقائق  دیگر  بر  آن  تکیه  دارند،  و  جهان  هستی  بر  آن  ا‌ستوار  است‌،  متّصف  است‌.  وجود  خدا  حقّ  است‌.  خدا  پاک  و  منزّه  از  شریک  و  انباز  است‌.  خدا  است ‌که  این  جهان  را  برپا  و  برجا  می‌دارد.  او  است  که  این  جهان  را  محفوظ  و  مصون  می‌گرداند.  او  است‌ که  جهان  را  اداره  می‌کند  و کار  و  بار  آن  را  می‌چرخاند.  او  است‌ که  ثبات  و  اسـتقرار  و  پـیوند  و  هماهنگی  آن  را  تضمین  می‌نماید،  تا  آنجا که  یزدان  بخواهد  که  جهان  بما‌ند.

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ ).

این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  ان  است  که  خداوند  حقّ  است‌.

هر  چیزی  جز  خدا  دگرگونی  می‌پذیرد.  هر  چیزی  جز  خدا  تحوّ‌ل  و  تبدّل  پیدا  می‌کند.  هر  چیزی  جز  خدا  افزایش  و  کاهش  می‌گیرد،  و  قوّت  و  ضعف  بدان  دست  می‌دهد،  و  شکوفائی  و  پژمردگی  و  ترقّی  و  تنزّل  و  خـوشبختی  و  بدبختی  و  پیشروی  و  پسروی  دارد.  هر  چیزی  جز  خدا  پس  از  نبودن  وجود  پیدا  می‌کند  و  از  نیستی  به  هستی  می آید،  و  پس  از  وجود  پیدا کردن  و  هستی  یافتن  زوال  می‌پذیرد  و  نیست  می‌شود.  تنها  خداوند  سبحان  است‌ که  ازلی  و  ابدی  و  ماندگار  و  باقی  است  و  تغییر  و  تبدیل  بدو  راه  ندارد  و  زوال  و  فنا گریبانگیرش  نمی‌شود.  آن ‌گاه  در  نفس  از  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  باقیمانده‌ای می ماند:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ ).

این  بدان  سبب  است  کـه  خدا  حقّ  است‌.

واژه‌ها  آن  باقیمانده  را  نمی‌توانند  به  رشتۀ  تعبیر  بکشند،  و  نمی‌توانند  با  کلام  بشری  به  بیان  آن  بپردازند،  آن  تعبیر  و کلامی‌ که  به  انسان  داده  شده  است  و  به  تملّک  او  درآورده  شده  است‌.  باقیمانده‌ای  است  که  دل  آن  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  درون  آن  را  احساس  می‌کند،  و  سراسر  وجود  بشری  آن  را  حسّ  می‌نماید،  ولی  تـعبیر  نمی‌تواند  بیانگر  آن  باشد!..  همچنین  است‌:

(وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) .

و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  بـرتر  از  آن‌)  است  (‌که  به  توصیف  درآید)‌.

خداوندی‌ که  جز  او کسی  «‌عَلیّ‌:  والامقام‌»  نیست‌،  و  جز  او کسی  «‌کَبیر:  بزرگوار»  نمی‌باشد  .  .  .  چه  می‏گوئی  آیا  چیزی  از  آنچه  در  وجود  من  در گشت  و گذار  است  و  در  برابر  آن  تعبیر  شگفت  قرآنی  بر  دلم  مـی‌گذرد گـفته‌ام‌؟  احساس  می‌کنم‌ که  همۀ  تعبیرهای  بشری  وقتی‌ که  به  بیان  همچون  حقائق  بزرگی  می‌پردازند  از  آنها  می‌کاهند  و  بر  آنها  نمی‌افزایـند،  و  تـنها  تعبیر  قرآنی  است  -  همان‌ گونه ‌که  هست  -‌ تعبیر  الهامگرانۀ  منحصر  به  فردی  است ‌که  می‌تواند  از  چنین  حقائق  بزرگ  چیزی  بگوید  و  روشنگری  کند.

روند  قرآنی  بر  آن  صحنۀ  جهانی،  و  بر  ایـن  پسودۀ  درونی‌،  با  صحنۀ  دیگری  از  چیزهائی‌ کـه  مـربوط  به  زندگی  انسانها  است  و  در  زندگی  انسانها  مـعمول  و  ملموس  است  پیرو  می‌زند،  این  صحنه‌،  صـحنۀ  کشـتی  است ‌که  در  پرتو  لطف  خدا  در  دریا  حرکت  می‌کند.  در  این  صحنه  مـردمان  را  در  برابـر  منطق  فطرت  نگاه  می دارد،  بدان  هنگام‌ که  با  هول  و  هراس  دریا  و  با  بیم  و  ترس  خطر  دریا  رویاروی  می‌شود،  و  از هر گونه  نیرو  و  توانی  و  قدرت  و  قوّتی  و  سرمستی  و  غروری  بی‌بهره است:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٣١)وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)

آیا  ندیده‌ای  کشتیها  بر  صفحۀ  دریاها  به  فرمان  الله‌،  و  در  پــرتو  نـعمت  خدا  حرکت  می‌کنند،  تـا  او  گوشه‌ای  از  نشانه‌های  (‌قدرت‌)  خود  را  به  شما  بنفایاند.  قطعاً  در  این  (‌گشت  و  گذار  کشتیها  در  گسترۀ  دریـاها)  نشـانه‌های  بزرگی  (‌بر  قدرت  خدا)  است  برای  کسانی  که  بس  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشند.  (‌منکران  خدا)  هنگامی  کـه  (‌سوار  کشتی  می‌شوند  و)  موجهائی  همچون  کوه  آنان  را  فرا  می‏‎گیرد،  خالصانه  خدا  را  به  فـریاد  مـی‌خوانـند  و  عبادت  را  خاصّ  او  مـی‌دانـند.  ولی  هنگامی  که  آنـان  را  نجات  داده  و  سالم  به  خشکی  رساندیم،  برخی  از  آیشان  میانه‌روی  را  درپیش  می‏‎گیرند  (‌و  بر  ایمان  خود  وقادار  و  پــایدار  مـی‌مانند،  و  تــعداد  زیــادی  دوبـاره  خدا  را  فراموش  کرده  و  راه  کفر  درپیش  می‌گیرند)‌.  آیه‌های  مـا  را  هیچ  کسی  جز  خیانت ‌پیشگان  ناسپاس‌،  انکار  نمی‌کند.  کشتی  در  دریا  حرکت  می‌کند  برابر  قوانینی ‌که  خدا  د‌ر  دریا  و کشتی  و  باد  و  زمین  و  آسمان  به  ودیعت  نـهاده  است‌.  آفرینش  این  آفریده‌ها  با  خواصّ  و  ویژگیهائی ‌که  دارند  سبب  می‌شود کشتی  بتواند  در  دریا  حرکت‌ کند  و  به  دریا  فرو  نرود  یا  از  حرکت  باز  نـایستد.  اگر  ایـن  خواصّ  و  ویژگیها کمترین  اختلال  و  نقصی  پـیدا کنند،  کشتی  در  دریا  حرکت  نمی‌کند.  اگر  غلظت  آب‌،  غلظت  مادۀ ‌کشتی‌،  نسبت  فشار  هوا  بر  سطح  دریا،  امواج  آبی  و  امواج  هوائی‌،  درجۀ  حرارت  از  حدّ  و  مرزی‌ که  آب  با  آن  آب  می‌ماند  و  امواج  آب  و  هوا  در  حدود  مـناسب  خود  محفوظ  می‌گردد،  اگر  نسبتی  از  اینها  مختل ‌گردد  و  نقص  بپذیرد، کشتی  در  آب  حرکت  نمی‌کند. گذشته  از  همۀ  اینها  این  می‌ماند که  خدا  نگاهدار  و  نگاهبان  کشتی  است  بدان ‌گاه‌ که  بالای  امواج  در  وسّط  گردبادها  و  طـوفانها  و  بارانها  قرار  می‌گیرد  و  سینۀ  آبـها  را  می‌شکافد!  آنجا که  محافظ  و  مراقبی  جز  خـدا  وجود  ندارد. کشتی  در  پرتو  نعمت  خدا  و  لطف  و  مرحمت  او  در  همه  حال  و  آن  حرکت  می‌کند،  و  همچنین  نعمت  خدا  و  فضل  او  را  با  خود  حمل  مـی‌کند.  تـعبیر  قـرآنـی  دربرگیرندۀ  این  معنی  و  هم  آن  معنی  است‌:

(لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ).

تا  او  گوشه‌ای  از  نشـانه‌های  (‌قدرت‌)  خود  را  بـه  شـما  بنمایاند. 

نشانه‌های  قدرت  خدا  در  مـعرض  دیـد  هـمگان  است‌.  هر کس‌ که  می‌خواهد  آنها  را  بـبیند،  آنـها  را  می‌تواند  ببیند.  نه  پیچیدگی  بر  سر  راه  دیدن  است  و  نه  آنها  پنهان  از  دیدگانند.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ ).

قطعاً  در  این  (‌گشت  و  گذار  کشتیها  در  گسترۀ  دریـاها)  نشانه‌های  بزرگی  (‌پر  قدرت  خدا)  است  برای  کسانی  که  پس  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشند.

«‌صبّار»  و شکیبا  در  وقت  زیان  و  ضرر  و  بلا  و  مصیبت  است‌.  «‌شکور»  و  سـپاسگزار  در  وقت  نفع  و  سود  و  خوشی  و  شادمانی  است‌.  این  دو  حالت‌،  دچار  انسـان  می‌شوند  و  به  انسان  دست  می‌دهند.

انسانها  صبر  و  شکیبائی  نمی‌ورزند،  و  شکر  و  سپاس  نمی‌کنند  و نمی‌گویند.  بلکه  انسانها  وقتی ‌کـه  ضـرر و  زیان  و  مصیبت  و  بلا  بد‌یشان  دست  می‌دهد  به  نـاله  و  فریاد  درمی‌آیند.  خدا  ایشان  را  از  این  ضرر  و  زیـان  و  مصیبت  و  بلا  نجات  می‌دهد،  امّا  آنان  شکر  نمی‌کنند  و  سپاس  نمی‌گویند  مگر  اندکی  از  مردمان‌:

(غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ).

(‌منکران  خدا)  هنگامی  که  (‌سوار  کشتی  مـی‌شوند  و)  موجهائی  همچون  کوه  آنان  را  فرا  می‏‎گیرد،  خـالصانه  خـدا  را  بــه  فـریاد  مـی‌خوانـند  و  عبادت  را  خـاصّ  او  می‌دانند.

در  برابر  خطری  همچون  این  خطر،  در  حالی‌ که  موجهائی  همچون‌ کوه  آنان  را  فرا  مـی‌گیرد،  و کشـتی  بسـان  پـر  پرنده‌ای‌،  سرگردان  در  میان  آبهای  فراوان  هراس‌انگیزی  بدین  سو  و  بدان  سو  می‌افتد  و  می‌رود،  دلهای  مردمان  از  نیروی ‌گول‌زننده‌،  و  از  قدرت  خیالی  و  موهومی‌ که  در  وقت  شادمانی  و  خرسندی‌،  حقیقت  فطرت  را  از  دیـدگاه  مـردمان  پـنهان  می‌دارد،  و  پـیوند  فطرت  و  آفریدگار  فطرت  را  قطع  می‌کند،  تهی  و  خالی  می‌شود  و  لخت  و  عریان  جلوه‌گر  می‌آید.  وقتی  هم  این  پرده‌ها  و  مانعها کنار  رفت  و  فرو  افـتاد،  و  فطرت  از  هر گونه  پرده‌ای  به  در  آمد  و  لخت  و  عریان  جلوه‌گر گردید،  رو  به  سوی  خدا  می‌کند  و  راست  و  درست  به  سوی  آفریدگار  خود  می‌گراید  و  روی  می‌نماید،  و  عبادت  و  پرستش  را  خاصّ  او  می‌داند،  و  هر گونه  شریک  و  انبازی  را  نفی  می‌کند،  و  هر گونه  میانجی  و  واسطه‌ای  را  به  دور  می‌اندازد.  و  مردمان  خالصانه  خدا  را  به  فریاد  می‌خوانند  و  عبادت  و  پرستش  را  خاصّ  او  می‌دانند.

(فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ ).

ولی  هنگامی  که  آنان  را  نجات  داده  و سـالم  بـه  خشکـی  رســاندیم‌،  بـرخـی  از  ایشــان  مـیانه‌روی  را  درپیش  می‏‎گیرند  (‌و  بر  ایمان  خود  وفادار  و  پایدار  مـی‌مانند،  و  تعداد  زیادی  دوباره  خدا  را  فراموش  کرده  و  راه  کفر  درپیش  می‌گیرند)‌.

امن  و  امان  و  رفاه  و  خوشی‌،  ایشـان  را  به  نسـیان  و  فراموشی  و  بیشرمی  و  پرروئی  نمی‌راند  و  نمی‌کشاند.  بلکه  خدا  را  یاد  می کنند  و  سپاسگزار  انعام  و  الطاف  او  می‌شوند،  هر چند  هـم  حـقّ  سـپاس  و  حقّ  شکر او را  چنانکه  باید  نمی‌توانند  بجای  آورند  و  از  عهدۀ  ذکر  و  شکر  او  به  در  آیـند.  نـهایت  چیزی‌ که  ذکر کنند‌ه  و  شکرکننده  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند  این  است ‌که  در  ادای  وظیفه  و  انجام  تکلّف  میانه‌رو  باشد.

در  میان  مردمان‌ کسانی  هستند که  خدا  را  انکار  می‌کنند  و  آیات  خدا  را  مردود  می‌دارند  همین‌ که  خطر  برطرف  گردید  و  خوشی  و  رفاه  برگشت‌:

(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)

آیه‌های  ما  را  هیچ  کسی  جز  خیانت‌پیشگان  نـاسپاس‌،  انکار  نمی‌کند.

«‌خَتّار»  غدّار  است‌.  به‌ کسی  ختّار  و  غدّار  می‌گوین دکه  بسیار  غدر  می‌کند.^[1] «‌کَفُور»  بسیار  ناسپاس  است‌.  به  کسی‌ کفُور  و  بسیار  ناسپاس  می‌گویند که  سخت‌ کـفر  بورزد.^[2]

این  مبالغۀ  وصفی  در  اینحا  سزاوار کسی  است‌ که  آیات  خدا  را  انکار  می‌کند،  بعد  از  آن‌ که  ایـن  صحنه‌های  جهانی  را  می نگرد  و  می‏‎بیند،  و  منطق  خالصانۀ  روشن  و  روشنگر  فطرت  را  پـیش  چشـم  مـی‌دارد  و  به  عیان  مشاهده  می‌کند.

*

به  مناسبت  سخن  از  هول  و  هراس  دریا  و  خطری‌ که  به  دنبال  دارد  و درونها  را  از  غرور  قدرت  و  قوّت  و علم  و  دانش  تهی  می‌سازد،  و  از  درونها  این  مانعها  و  سدهای  باطل  را  فرو  می‌ریزد،  و  مـردمان  را  رویـاروی  مـنطق  فطرت  نگاه  می‌دارد،  و  به  مناسبت  ا‌ین  هول  و  هراس‌،  ایشان  را  به  یاد  هول  و  هراس  بسیار  بزرگ  قیامت  می‌اندازد،  هول  و  هراس  بزرگ ‌که  هول  و  هراس  دریـا  در  برابر  آن‌ کوچک  و  ناچیز  است‌.  هول  و  هراس  آن  روزی ‌که  رشتۀ  پـیوندهای  حسب  و  نسب  و  قـوم  و  خویشی  را  پاره  می‌کند  و  می‌گسلاند،  و  پدر  را  از  پسر  غافل  می‌کند  و  میان  پسر  و  پدر  جدائی  می‌اندازد،  و  هر  کسی  در  آن  تک  و تنها  می‌گردد،  و  از  هر  یاری  و  مددی  و  از  هر تکیه‌گاه  و پشتیبانی  می‏‎برد  و  بی‌بهره  می‌شود،  و  از  هر  قوم  و  خویشی  و  از  هر  پیوستگی  و  خو‌یشاوندی  گریزان  و  رمان  می‌گردد:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (٣٣)

ای  مـردمان‌!  (‌از  خشـم  و  عذاب‌)  خدا  بـپرهیزید،  و  از  روزی  بترسید  که  نه  پدری  مسؤولیّت  اعمال  فـررندش  را  می‌پذیرد  و  کاری  برای  او  می‏‎کند،  و  نه  فرزندی  اصـلاً  مسؤولیّت  اعمال  پدرش  را  مـی‌پذیرد  و  کاری  بـرای  او  برآورده  می‌سازد.  وعدۀ  خدا  (‌بـه  فـرارسـیدن  قیامت‌)  حقّ  است‌.  پس  زندگانی  دنیا  شما  را  گول  نزند  و (‌مال  و  مقام  و  نفس  امّاره  و  اهریمن‌)  فریبکار  شما  را  نفریبد.  هول  و  هراس  در  اینجا  هول  و  هراس  روانی  و  جانی  است‌.  اندازۀ  آن  را  باید  از  روی  تأثـیر  آن  در  حسّ  و  شعور  و  دل  سـنجید.^[3]  پـیوندهای  خویشاوندی  و  نزدیکی‌ و قوم  و خویشی‌،  و قطع  شدن  پیوندهای  حسب  و  نسب  موجود  مـیان  پدر  و  پسر،  پسر  و  پـدر،  و  سرگرمی  و  پرداختن  هر کس  به ‌کار  و  بار  خود،  به  گونه‌ای‌ که  کسی  برای‌ کسی  نتواند کاری  بکند،  و  به  کسی  چیزی  جز  عمل  و کسب  او  سودی  نرساند،  ایـنها  همه  جز  به  خاطر  هول  و  هراسی  نیست ‌که  مثل  و  مانندی  در  عرف  و  عادت  مردمان  ندارد  .  .  .  دعوت  به  ترس  و  هراس  از  عذاب  و  خشم  خدا  در  ایـنجا  بجا  است  و  در  جائی  است‌ که  بدان  پـاسخ  داده  می‌شود  و  پـذیرفته  می‌گردد.  و  مسألۀ  آخرت  هم  در  سایۀ  این  هول  و  هراس  فراگیر  عرضه  می‌گردد،  و  این  است  که  دلها  بدان  گوش  فرا  می‌دهند  و  آن  را  می‌شنوند.

(إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

وعدۀ  خدا  (‌به  فرا  رسیدن  قیامت‌)  حقّ  است‌.

وعدۀ  خدا  عقب  نمی‌افتد  و  قـطعاً  رخ  مـی‌دهد.  هـیچ  چاره‌ای  از  رویاروی  شدن  با  این  هول  و  هراس  سخت  و  شدید  نیست‌. گریزی  از  رویاروی  شدن  با  حساب  و  کتاب  دقیق  و  جزا  و  سزای  دادگـرانه  نیست‌،  هول  و  هراس  شدید  و  حساب  و کتاب  دقیق  و  سزا  و  جزای  دادگرانه‌ای  که  در  هنگامۀ  آن‌،  پدری  برای  پسری‌،  و  پسری  بـرای  پدری  نمی‌تواند  کاری  بکند.

(فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا ).

پس  زندگانی  دنیا  شما  را  گول  نزند.

دنیا  و  آنچه  در  آن  از کالا  و  لهو  و  لعب  و  سـرگرمی  و  مشغله  است  شما  را  نفریبد.  چه  دنـیا  مـهلت  و  مـدّت  محدودی  است‌.  دنیا  محلّ  امتحان  و  آزمون  است‌.  دنـیا  جایگاه  سزاوار  سزا  و  جزا  شدن  است‌.

(وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) .

و  (‌مال  و  مقام  و  نفس  امّاره  و  اهریمن‌)  فریبکار  شـما  را  نفریبد. 

شما  را  نفریبد کالائی  که  انسان  را  غـافل  مـی‌سازد،  یـا  سرگرمی  و  مشغلتی ‌که  خدا  را  از  یاد  انسان  می‌برد،  یا  اهریمنی ‌که  در  سینه‌ها  وسوسه  به  راه  می‌انـدازد،  یـا  اهریمنانی  که  زیاد  و  فراوانند:  گول  خـوردن  بـا  مـال  و  دارائی  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  عمر  و  سنّ  و  سال  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  قدرت  و  قـوّت  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  سلطه  و  حاکمیّت  اهـریمن  است‌.  انگیزش  هوا  و  هوس  اهــریمن  است‌.  جـهش  شــهوت  اهریمن  است  .  .  .  از  خشم  و  عذاب  خدا  پرهیز کردن  و  ترسیدن‌،  و  آخرت  را  قصور کردن  و  پیش  چشم  داشتن‌،  نگاهدار  انسان  از  هر گونه  گول  خوردنی  است‌.

*

در  پایان  چرخش  و گردش  چهارم‌،  و  در  پایان  سوره‌،  و  در  سایۀ  این  صحنۀ  هراس‌انگیز،  واپسـین  آهنگ  در  سوره  فرا  می‌رسد  نیرومند  و  ژرف  و  ترس‌آور،  و  دانش  فراگیر  خدا،  و  ناتوانی  انسان  و  در  پس  پرده  از  غـیبها  بودن  او  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  مقرّر  می‌دارد  مسأله‌ای  را که  این  سوره  با  همۀ  اجزاء  خود  بدان  می‌پردازد.  همۀ  اینها  هم  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  تـصویرگر  شگـفت  قرآنی  پدیدار  و  نمودار  می‌آید:

(إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

آگاهی  از  شفرا  رسیدن  قیامت  ویژۀ  خدا  است‌،  و  او  است  که  باران  را  می‌باراند،  و  مطّلع  است  از  آنچه  در  رحمهای  (‌مادران‌)  است‌،  و  هیچ  کسی  نمی‌داند  فردا  چـه  چیز  را  فراچنگ  می‌آورد،  و  هیچ  کسـی  نـمی‌دانـد  کـه  در  کـدام  سرزمینی  می‌میرد.  قطعاً  خدا  آگاه  و  بـاخبر  (‌از  مـوارد  مذکور)  است‌. 

یزدان  سبحان  قیامت  را  غیب  کرده  است  و  نهان  داشـته  است‌.  این  است  که  هیچ  کسی  جز  خودش  نمی‌داند  کـی  قیامت  فرا  می رسد.  این  کار  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  پیوسته  برحذر  بمانند،  و  همیشه  انتظار  آن  را  بکشند،  و  دائماً  فرا  رسیدن  آن  را  بپایند،  و  هـمیشه  بکوشند که  اندوخته‌ای  برای  قیامت  بفرستند.  در  حـالی  کـه  آنـان  نمی‌دانند  قیامت  کی  فرا می‌رسد،  چرا  که  قیامت  ناگهانی  در  یک  لحظه  درمی‌رسد،  و  نباید  مردمان  دربرگرفتن  زاد  و  توشه  تأخیر کنند،  و  بلکه  باید  با  عجله  پشتوانه‌ای  برای  خویشتن  دست  و  پا کنند.

خداوند  باران  را  برابر  حکمت  خودش  می‌باراند،  بدان  اندازه  که  می‌خواهد.  گاهی  انسانها  نزدیکی  نزول  باران  را  در  پرتو  تجارب  و  مقیاسهای  خود  می‌دانند،  و لیکـن  نمی‌توانند  اسباب  و  علل  بارش  باران  را  بیافرینند.  این  نصّ  قرآنی  مقرّر  می‌دارد  که  خدا  است  باران  می‌باراند،  زیرا  یزدان  سبحان  است  که  اسباب  و  علل  جهانی‌ای  را  پدید  می‌آورد که  باران  را  تشکیل  می‌دهند  و  آن  را  نظم  و  نظام  می‌بخشند.  اخـتصاص  بارش  بـاران  به  خـدا،  اختصاص  قدرت  است‌،  همان ‌گونه‌ کـه  از  نـصّ  پـیدا  و  هویدا  است‌.  برخیها  گمان  می‌برند  کـه  باران  از  جملۀ  غیبهائی  است ‌که  به  علـم  خدا  اختصاص  دارد.  هر چند که  تنها  علم  خدای  یگانه  در  هر  چیزی  و  در  هر کاری  علم  است  و  بس‌.  تنها  علم  خدا  علم  صحیح  و کامل  و  شامل  و  دائمی  است  که  افزایش  و  کاهشی  بدان  راه  ندارد.

(وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ ).

و  مطّلع  است  از  آنچه  در  رحمهای  (‌مادران‌)  است‌.

آگاهی  از  آنچه  در  رحمها  می‌گذرد  به  خـدا  اخـتصاص  دا‌رد،  همان ‌گونه‌ که  اطّلاع  از  فرارسیدن  «‌‌قیامت‌»  به  خدا  اختصاص  دارد.  فقط  خدا  تمام  خصوصیّات  و  جزئیّات  و  فعل  و  انفعالات  داخل  رحمها  و  چیزهای  داخل  رحمها  را  می‌داند  و  بس‌.  علم  خدا  علم  یقینی  است‌.  خدا  می‌دانـد  در  ارحام  در  هر  لحظه  و  آنی  چه  می‌گذرد  و  چه  احوال  و  اوضـاع  و  مراتـبی  پـدیدار  و  نـمودار  مـی‌شود.  همه  برجوشیدن  و  فروکش ‌کردنی  رخ  می‌دهد.  چـه  حـمل  و  جنینی  پدیدار  می‌آید  و  چه ‌کیفیّت  و کمیّت  و  استعدا‌دی  خواهد  داشت‌،  پیش  از  این‌ که  حمل  و  جنین  حجمی  و  وزنی  داشته  باشد.  آیا  این  حمل  و  جنین  نر  است  یا  ماده‌،  در  آن  زمان ‌که  کسی  نمی‌تواند  چیزی  از  آن  حـمل  و  جنین  بفهمد  و  بدان  در  آن  لحظۀ  نخستین‌ که  سـلول  و  اوول  یکسان  و  متّحدند.  سیماهای  جنین  و  ویژگیهای  آن  و  حالتها  و  استعدادهای  آن  چگونه  و  چطور  خواهد  بود  .  .  .  همۀ  اینها  مختصّ  به  علم  خدای  بزرگوار  است‌.

(وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا ).

و  هیچ  کسی  نمی‌داند  فردا  چه  چیز  فراچنگ  می‌آورد.  هیچ‌ کسی  نمی‌داند  چه  چیزی  را  از  خیر  و  شرّ،  نـفع  و  ضرر،  رفاه  و  آسایش  و  سختی  و  تنگدستی،  تندرستی  و  بیماری،  و  طاعت  و  معصیت  فراچنگ  مـی‌آورد.  کسب  یعنی  فراچنگ  آوردن‌،  فراتر  از  سود  مالی  و  چیزی  است  که  در  این  راستا  است‌.  کسب  یا  فراچنگ  آوردن‌،  هر  آن  چیزی  است ‌که  انسان  فردا  به  دست  می‌آورد.  این  هـم  غیب  است  و  نهان  از  دیدگان  است‌.  غیبی  است ‌که  درگاه  آن  بسته  است‌،  و  پرده‌ها  بر  آن  آویـزان  گردیده  است‌.  ا‌نسان  در  برابر  تاریکی  غیب  مات  و  مبهوت  می‌ایستد،  و  نمی‌تواند  چیزی  را  ببیند که  در  آن  سوی  پرده  است‌.  همچنین  است‌:

(وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ).

و  هیچ  کسی  نمی‌داند  که  در  کدام  سرزمینی  می‌میرد.  این‌ کار  هم  در  پس  پرده  فروهشتۀ  ستبری  است‌ کـه  گوشها  و  چشمها  به  فراسوی  آن  راه  ندارند  و  نمی‌توانند  بدان  نفوذ  بکنند  و  از  آن  عبور  نمایند.^[4]

انسان  در  برابر  این  پرده‌ها  عاجز  و  درمانده  و کرنش‌کنان  و  ویلان  می‌ماند.  وقتی ‌که  انسان  با  این  پرده‌ها  روبرو  می‌شود  تا  اندازه‌ای  از  آنها  چـیزی  مـی‌فهمد،  و  عـلم  معدود  و  ناچیز  خود  را  آشکارا  می‌بیند  و  پی  به  مقصود  دانش  بشری  می‌برد،  و  غرور  علم  و  معرفتی ‌که  ادّعـا  می‌کرده  است  سقوط  می‌کند  و  از  مـیان  برمی‏خیزد.  متوجّه  می‌شود که  مردمان  در  برابر  پردۀ  فروهشتۀ  غیب  جز  دانش  اندکی  ندارند،  و  در  آن  سوی  پردۀ  فروهشتۀ  غیب  چیزهای  بسیاری  است‌ که  مردمان  از  آنها  هیچ ‌گونه  علم  و  اطّلاعی  ندارند.  اگر  مردمان  همۀ  چـیزهای  ایـن  سوی  پردۀ  غیب  را  بدانند  باز  هـم  مـات  و  مـبهوت  و  حیران  و  ویـلان  در  برابر  پـردۀ  غیب  می‌ایسـتند  و  نمی‌دانند  فردا  چه  خواهد  شد  و  چه  بازی ‌کند  روزگار!  بلکه  مردمان  نمی‌دانند  پس  از  همین  لحظه  چه  می‌شود  و  چه  روی  می‌دهد.  در  این  وقت  است‌ که  نفس  بشری  از  کبریاء  خود  پـائین  می‌آید  و  در  برابر  خدا کرنش  می‌نماید.

روند  قرآنی  این  انگیزه‌های  ژرف  را  عـرضه  مـی‌دارد‌،  انگیزه‌هائی‌ که  سخت  در  دل  بشری  تأثیر  می‌گذارند،  و  گسترۀ  فراخ  و  فراوانی  را  فرا  می‌گیرند،‌ گسترۀ  فراخی  از  زمان  و  مکان‌،  واقعیّت  موجود،  آیندۀ  مورد  نظر،  غیب  بسیار  نهان  از  دیدگان‌،  خاطره‌های  درون‌،  و  فاصله‌هائی  که  مرغ  خیال  در  آنها  به  پرواز  درمی‌آید  و  بال  و  پر  می‌زند:  فاصله‌های  میان  قیامت  دوردست‌،  و  بارانهائی  که  سرچشمه‌های  بعیدی  دارند،  و  چیزهائی ‌که  در  رحمها  نهانند  و  پنهان  از  دیدگانند،  و  چیزهائی ‌که  فردا  چنگ  آورده  می‌شوند که  از  لحاظ  زمان  نزدیکند  ولی  در  دل  زمان  فرو  خزیده‌اند  و ناپیدایند.  و  بالأخره  جای  مرگ  و  دفن  آن  هم  در  میان ‌گمانها گم‌ گردیده  است  و  دور  از  دسترس  انسان  شده  است‌.

این‌ گستره‌،  پهنۀ  فراخی  با  فاصله‌های  زمانی  و  اقطار  و  اکناف  مکانی  است‌.  امّا  پسـوده‌های  فراوانـی  که  آن  فــاصله‌ها  و  زمـانها  را  به  تصویر  می‌کشند  پس  از  پرداختن  بدانها  و گشت  و گذار  در  آنها،  آن  فاصله‌ها  و  زمانها کم‌کم  دامن  فراهم  می‌چینند  و  در کنار  نقطۀ  غیب  مجهول ‌گرد  می‌آیند.  با  جملگی  آنها  در  جلو  سوراخ  کوچک  بسته‌ای  می‌ایستیم‌.  اگر  به  اندازه  سر  سوزنی  از  این  سوراخ  بازگردد  نزدیک  و  دور  فراسوی  آن  یکسان  می‌شود،  و  دورترین  نـه  و  نزدیک‌ترین  نقطۀ  آنجا  آشکار  و  پدیدار  می‌گردد^[5].  .  .  ولی  با  وجود  ایـن‌،  سوراخ  غیب  رویـاروی  انسـان  بسته  می‌ماند،  چون  سوراخ  غیب  فراتر  از  قدرت  و  توان  انسان  است  و  در  فراسوی  دانش  آدمیزاد  قرار  دارد.  پیوسته  غیب‌،  غیب  می‌ماند،  و  دربست  به  خدا  مربوط  می‌گردد  و  جز  او  کسی  بدان  دسترسی  پیدا  نمی‌کند،  مگر  خدا  اجازه  بدهد  و  مقداری  برای  انسانها  پدیدار  و  آشکار  شود.

(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

قطعاً  خدا  آگاه  و  باخبر  (‌از  موارد  مذکور)  است‌.

غیر  از  خدا کسی  علیم  و  خبیر،  یعنی  بس  آگاه  و  بسیار  باخبر  نمی‏باشد.

*

بدین  ترتیب  این  سوره  پایان  می‌پذیرد،  و  این ‌کوچ  دور  و  د‌راز،  با  همان  فاصله‌ها  و کرانه‌ها  و  ژرفاهای  بسیار  خود  باقی  می‌ماند،  و  دل  از  ایـن  کوچ  دور  و  دراز  و  فراگیر  و  فراخ‌،  با گامهای ‌کند  و  درمانده‌ای  برمی‌گردد؛  چرا که  بسیار گردیده  است  و  سنگینیهای  فراوانی  را  بر  دوش  کشیده  است‌،  و  دربارۀ  آن  جهانها  و  صحنه‌ها  و  زندگیها  بسی  اندیشیده  است  و  به  تفکّر  نشسته  است‌.  این  سوره  با  وجود  این ‌که  از  ٣4  آیه  بیشتر  نیست‌،  این  همه ‌گستره‌های  فراخ  را  می‌پیماید  و  ا‌ز  این  همه  مسائل  به  سخن  درمی‌آید.  مبارک  و  بزرگوار  خدا  است ‌که  آفریدگار  دلها،  و  نازل‌کنندۀ  این  قرآن  است‌،  قرآ‌نی‌ که  شفاء‌بخش  چیزهائی  است ‌که  در  سینه‌ها  است‌،  و  هدایت  و  رحمت  برای  مؤمنان  است‌.

*

---

^[1] مراد عهدشکن ستم‌پیشه‌ای است ‌که عهود خدا با خود را مراعات  نمی‌دارد (‌مترجم) 

^[2] مراد بسیار ناسپاسی است ‌که نسبت‌ به نعمتهای خـدا سخت ‌کفران  می ورزد. (مترجم‌) 

^[3] مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌» فصل‌: دنیای دیگر  در قرآن‌. صفحۀ  42-44 

^[4] مراد از عدم آگاهی مردم از امور پنج‌گانۀ مذکور در آیه‌، خصوصیات و جزئیات هر یک از موارد است‌.  (‌مترجم‌)

^[5] ‌گلچینی از کتاب‌: «‌التصویر الفنی فی ‌القرآن‌»‌. فصل‌: هماهنگی هنری‌.