سوره‌ی یونس آیه‌ی 70-26
(لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ وَلا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلا ذِلَّةٌ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٦) وَالَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئَاتِ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ کَأَنَّمَا أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِمًا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٧) وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکَانَکُمْ أَنْتُمْ وَشُرَکَاؤُکُمْ فَزَیَّلْنَا بَیْنَهُمْ وَقَالَ شُرَکَاؤُهُمْ مَا کُنْتُمْ إِیَّانَا تَعْبُدُونَ (٢٨) فَکَفَى بِاللَّهِ شَهِیدًا بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ إِنْ کُنَّا عَنْ عِبَادَتِکُمْ لَغَافِلِینَ (٢٩) هُنَالِکَ تَبْلُو کُلُّ نَفْسٍ مَا أَسْلَفَتْ وَرُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٣٠) قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أَمْ مَنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَمَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَمَنْ یُدَبِّرُ الأمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلا تَتَّقُونَ (٣١) فَذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلا الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ (٣٢) کَذَلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَى الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (٣٣) قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ (٣٤) قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَفَمَنْ یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمْ مَنْ لا یَهِدِّی إِلا أَنْ یُهْدَى فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (٣٥) وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ (٣٦) وَمَا کَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ الْکِتَابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٣٧) أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٣٨) بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِینَ (٣٩) وَمِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ (٤٠) وَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَلَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (٤١) وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ کَانُوا لا یَعْقِلُونَ (٤٢) وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَفَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَلَوْ کَانُوا لا یُبْصِرُونَ (٤٣) إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئًا وَلَکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (٤٤) وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ یَتَعَارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ (٤٥) وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَى مَا یَفْعَلُونَ (٤٦) وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٤٧) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٨ّ) قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ (٤٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (٥٠) أَثُمَّ إِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآنَ وَقَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (٥١) ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا بِمَا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ (٥٢) وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ (٥٣) وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الأرْضِ لافْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَقُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٥٤) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٥) هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (٥٦) یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٥٧) قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (٥٨) قُلْ أَرَأَیْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلالا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ (٥٩) وَمَا ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (٦٠) وَمَا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَمَا یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَلا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِکَ وَلا أَکْبَرَ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٦١) اَلا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ (٦٢) الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ (٦٣) لَهُمُ الْبُشْرَى فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (٦٤) وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٦٥) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ وَمَا یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکَاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلا یَخْرُصُونَ (٦٦) هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (٦٧) قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بِهَذَا أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٦٨) قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (٦٩) مَتَاعٌ فِی الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٧٠)
این سوره سراسر آن پسوده‌های درونی مـتوالی است. همۀ آنها به یک هدف می‌انجامد: روبرو کردن فطرت انسانها با دلائل تـوحید و یگانگی خدا، و صـدق و راستی پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و حتمی و قـطعی بودن جـهان آخرت، و رعایت عدالت و دادگری در قیامت.
این پسوده‌های درونی، ذات انسان را از کرانه‌های خود برمی‌گیرد، و آن را به کرانه‌های جهان هستی می‌برد، و درگردش جامع و کاملی به سیر و سیاحت می‌انـدازد. گردشی از زمین به آسمان، ازکرانه‌های بیرونی جهان کبیر به کرانه‌های درونی جهان صـغیر، از گـذشته‌های قرون و اعصار به زمان حال حاضر، و از این جهان فانی به آن جهان باقی است... اینها در سیاق و روندی به رشتۀ سخن کشیده می‌شوند.
در درس پیشین پسوده‌هائی از این قبیل بود، و گردشها و چرخشهائی از این نوع وجود داشت. ولی پسوده‌ها و گشت و گذارها، در این درس نمایان‌تر و بـرجسته‌تر است... در این درس صحنه‌های مـحشر و گـردآوردن مردمان در آن جهان، مـنظره‌های کیهان، ذات انسـان، مبارزه‌طلبی با قرآن، و یـادآوری کردن همگان به سرنوشت تکذیبکنندگان پیشینیان، نشان داده میشود. بدین خاطر اشارۀ گذرائـی در یک صحنۀ نوین به مــحشر انــداخــته مـی‌شود. آن وقت به صورت الهامگرانه‌ای هراس از عذاب ناگهانی به گوش حسّ و شعور خوانده و رسانده میشود. سـپس عـلم کـامل و شامل خدا به تصویر زده میشود، علمی که هیچ چیزی از آن نهان و پنهان نمیگردد و به درنمی‌رود. بعد از آن به بر خی از نشانه‌های شناخت یزدان درگسترۀ جهان اشاره میشود، و کسانی که از زبان خدا دروغ میگویند و بر خدا دروغ می‌بندند از چیزی ترسانده می‌شوند که در روز حساب و کتاب قیامت در انتظار ایشان است. اینها بعضی از پسـوده‌های ژرف و درسـتی است کـه فطرت سالمی که درست دریـافت مـی‌دارد، و درست می‌پذیرد، نمی‌تواند بدانها پاسخ مثبت ندهد و آنها را نپذیرد، و سدها و مـانعهای درون آن در بـرابـر ایـن جوشش و ریزش بردمیده از انگیزه‌های حقائق موجود، و سرچشمه گرفته از حقائق سرشت هستی، و از سرشت نفس آدمی، و از واقعیات وجود، تاب مقاومت بیاورند و خرد و خمیر نگردند و از میان نروند.
کافران درست احساس کـرده بـودند کـه قرآن برای صفهای ایشان خطرناک است. به هـین جهت یکدیگر را از گوش فرا دادن به قرآن بازمی‌داشتند. چه از ایـن بیمناک بودند که تأثیر قرآن دلهـایشان را بلرزاند و ایشان را از سر راه خود بردارد. و حال ایـن کـه آنـان چنان می‌خواستند که پیوسته بر شرک بمانند و بـر آن ماندگار شوند!
*
(لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ وَلا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلا ذِلَّةٌ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٦) وَالَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئَاتِ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ کَأَنَّمَا أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِمًا أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٢٧)
کسانی که کارهای نیکو می‌کنند، مـنزلت نـیکو (یـعنی بهشت) از آن ایشان است و افزون (بر آن هم که مغفرت و رضوان است) دارند، و غبار غم و اندوه بـر پشانی ایشان نمی‌نشیند و خواری و رسوائی نـمی‌بینند. آنـان اهـل بهشتند و جـاودانه در آن مـی‌مانند. کسـانـی کـه کارهای زشت می‌کنند، کیفر هر صار زشتی به اندازۀ آن خواهد بود (نه بیشتر)، و خواری و حقارت آنان را فرا می‌گیرد. هیچ کس و هیچ چیزی نـمی‌توانـد آنان را از (دست عذاب) خدا رهائی بخشد (و در پناه خود دارد. آن اندازه روسـیاه و گرفتار غـم و انـدوهند) انگـار با پاره‌های تاریکی از شب چهره‌هایشـان پـوشانده شـده است. آنان دوزخیانند و جاودانـه در آن می‌مانند.
واپسین آیه در درس پیشین، این بود:
(وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلامِ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ )(٢٥)
خداوند (انسان را به بهشت، یعنی) به سرای امن و امان و آرامش و اطمینان دعوت می‌کند، و هر کس را بخواهد به راه راست (کـه منتهی بـه ایـن مـرکز امن و امان و آرامش و اطمینان میگردد) هدایت می‌نماید.
در اینجا قرآن مجید، قواعد سزا و جزای راه یافتگان و راه نایافتگان را معیّن و مقرّر می‌نماید، و از رحمت و فضل یزدان در حقّ راه‌یافتگان، و از عدالت و دادگری خداوند سبحان در حقّ راه‌نایافتگان، سخن می‌راند، و پاداش آنان و پادافره اینان را روشن می‌سازد.
کسانی‌که خوبی‌کرده‌اند، یعنی در اعتقاد خوب بودهاند، و در عمل نیک بودهاند، و در شناخت راه راست خوب تلاش ورزیده‌اند، و در درک و فهم قانون هسـتی،کـه منتهی به بهشت میگردد خوب سعی نموده‌اند، اینان دارای مقام خـوب و جـایگاه پسـندیده‌ای هسـتند. بـه پاداش پندار و گفتار و کردار خوب و نیکی که داشتهاند، و افزون بر پاداش افکـار و اقـوال و اعـمال خـوب و نیکشان، یزدان مهربان از جود وکرم نـامحدود خـود بی‌اندازه بدیشان عطاء می‌فرماید:
(لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ ).
کسانی که کارهای نـیکو مـی‌کنند، مـنزلت نیکو (یـعنی بهشت) از آن ایشان است و افزون (بر آن هم که مغفرت و رضوان است) دارند.
آنان از غمها و سختیهای روز محشر، و از هول و هراسهای حضور در پیشگاه داور سبحان، قبل از این که به کار مردمان رسیدی و حسـابرسی شـود، ایـمن و آسوده خواهند بود:
(وَلا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلا ذِلَّةٌ).
و غـبار غـم و انـدوه بر چـهره‌هایشان نـمی‌نشیند، و خواری و رسوائی نمی‌بییند.
«قَتََر» به معنی غبار و سیاهی و تیرگی غم و اندوه یا تغییر رنگ ناشی از گرفتار شدن و به تنگنا افـتادن است.
«ذلََّه«: به معنی سرشکستگی و زبونی و خوار بودن و خواری دیدن است... این نوع مـردمان غـبار غــم بر چهره‌هایشان نــمی‌نشیند، و خـواری و زبــونی سیماهایشان را فرا نـمی‌گیرد... تعبیر قـرآنی نشـان می‌دهد که در صحرای محشر ازدحام و هراس و غم و پریشانی و خواری است، بدان اندازه که آثار آنها بـر چهره‌ها و سیماها پدیدار میگردد. پس رستن از هـمۀ اینها خود غنیمتی و فضیلتی از جانب خدا است که بـر پاداش مضاعف خوبان و نیکان افزوده میشود.
(أولئک) آنان.
آنان که دارای این منزلت والا و ملک فـراخ و عـالی بیکران میباشند.
(أصحاب الجنة ).
صاحبان بهشت.
مالکان و ساکنان بهشت هستند.
(هم فیها خالدون).
آنان در آنجا جاودانه می‌مانند.
( والذین کسبوا السیئات ).
کسانی که کارهای زشت کرده‌اند.
آنان که بدیها و زشتیها را کسب کرده‌اند، سودی که از این معاملۀ زندگی با خود آورده‌انـد گـناه‌ها و بـزه‌ها است! عدالت و دادگری خدا ایشان را فـرا مـی‌گیرد، و کیفرشان چندین برابر نمیگردد، و بر بدیها و گناهانشان افزوده نمی‌شود. و بلکه:
(جزاء سیئة بمثلها )
کیفر هر کار زشتی به اندازۀ آن خواهد بود (نه بیشتر).
(ترهقهم ذلة ).
و خواری و حقارت ایشان را فرا می‌گیرد.
زبونی آنان را در برمی‌گیرد، و خواری بر سیماهایشان می‌نشیند و ایشان را حزین و غمگین می‌سازد.
( ما لهم من الله من عاصم ).
هیچ کسی و هیچ چیزی نـمی‌توانـد آنـان را از (دست عذاب) خدا رهائی بخشد (و در پناه خود دارد).
هیچ‌کسی نمی‌تواند ایشان را مصون و محفوظ کند و از سرنوشتی برهاند که حکم قطعی آن صادر گـردیده است. چه سنّت جهانی خدا باید در حقّ کسانی اجراء شود که از راستای راه کناره‌گیری مـی‌کنند و بـیراهـه می‌روند، و بر خلاف قوانین الهی گام برمی‌دارند... آنگاه روند قرآنی، صورت محسوسی را از تـاریکی نــفسانی درون، و از تـیرگی و بدحالی بیرون کـه چهره‌های غمگینان گرفتار وحشت‌زده را فرا می‌گیرد، به تصویر می‌کشد:
(کأنما أغشیت وجوههم قطعا من اللیل مظلما ).
(آن اندازه روسیاه و گرفتار غـم و انـدوه هسـتند کـه) انگار با پاره‌های تاریکی از شب چهره‌هایشان پوشانده شده است.
انگار از شب تاریک تکّه‌ها و بخشهائی برگرفته شـده است و به هم دوخته و پینه گردیده است و بر رخسارۀ همچون چهره‌هائی افکنده شده است!.. به همین منوال تاریکیهای شب و هول و هراسهای آن، همۀ فضا را در برمی‌گیرد، و بالا و پائین محیط را فرو مـی پوشاند، و این چهره‌های پوشیده و پیچیده بـا چـینها و لایـه‌های ظـلمتهای مـتراکـم، در چـنین شب بسیار تـاریک و خوفناک، نمودار و پدیدار می‌گردند.
(أولئک). آنان.
آنان که در میان این تاریکی و در لابلای این غبار غم می‌لولند و به ژرفای این ظلمت و محنت فرو افتاده‌اند، آنان:
(أصحاب النار ).
یاران آتش، یعنی اهـل دوزخ هستند.
آنان صاحبان و دوستان جهنّم هستند، و:
(هم فیها خالدون).
آنان در دوزخ، سـرمدی هستند.
و امّا کسانی و چیزهائی را که شریک و انباز خـدا، و میانجیگرانی میان خود و خـدا می‌دانسـتند، کجایند؟ چگونه انبازان و میانجیگران، مشرکان را از دست خدا رهائی می‌دهند و نجات می‌بخشند؟.. داستان ایشان در روز سخت قیامت، یعنی در میدان محشر، ایــن چـنین است:
ویوم نحشرهم جمیعا , ثم نقول للذین أشرکوا:مکانکم أنتم وشرکاؤکم ! فزیلنا بینهم , وقال شرکاؤکم:ما کنتم إیانا تعبدون . فکفى بالله شهیدا بیننا وبینکم إن کنا عن عبادتکم لغافلین . هنالک تبلو کل نفس ما أسلفت , وردوا إلى الله مولاهم الحق , وضل عنهم ما کانوا یفترون . .
روزی (بـرای رسیدگی بــه حسـاب و کتاب مـردمان) جملگی (کافران و مؤمنان) را گرد می‌آوریم و سپس به کافران می‌گوئیم: شما بـا معبودهایتان در جـای خود بایستید. بعد آنها را از هم جـدا مـی‌سازیم (و ایشـان را مقابل معبودهایشان نگاه می‌داریم و در میان طرفین به داوری می‌پردازیم) و معبودهایشان میگویند: شما ما را نپرستیده‌اید (بلکه به وسوسۀ اهریمن و به سخن دل گوش فرا داده‌اید و مجسمۀ ما را به خاطر مـنافع خود پرستش نموده‌اید. معبود حقّ ذات پاک پروردگار است و بس). همین بس که خدا میان ما و شما گواه است که ما بدون شکّ از عبادت شما بی‌خبر بوده‌ایم. در آنجا (که میدان حشر و پهنۀ گردهمائی است) هر کسی کارهائی را که قبلاً (در دنـیا) کـرده است مـی‌آزماید، و جملگی مردم به سوی آقا و مولای حقیقی خویش بـرگردانـده می‌شوند، و چیزهائی را که به دروغ سـاخته و بـه هـم بافته بودند از میان بر می‌خیزند.
ایــن داسـتان مـیانجیگران و انـبازان در صـحنه‌ای از صحنه‌های قیامت است، صحنۀ زنده‌ای است که رساتر و گویاتر از خبر دادن تنها دربارۀ انبازان و میانجیگران است، مـثلاً گـفته شـود انبازان و مـیانجیگران، هـرگز نمی‌توانند پرستشگران خود را از عذاب خدا محفوظ و مصون دارند، و هرگز نـمی‌توانـند ایشـان را از دوزخ برهانند و آنان را خلاص کنند و نجات دهند.
همۀ آنـان گـرد آورده مـی‌شوند... هـم کـافران، و هـم انبازها... انبازهائی که کافران گمان می‌بردند که آنـها شریکان یزدانند. ولی قرآن ایشان را: (شرکاؤکم) شریکان ایشـان می‌خواند و می‌نامد. این نامگذاری از یک سو جنبۀ تمسخر ایشان را در بر دارد، و از دیگر سو اشاره دارد به این موضوع که کسانی و چیزهائی را که شریک خدا می‌خوانند ساختۀ دست و پرداختۀ خیال خودشان بوده، و هرگز روزی از روزها انبازاز یـزدان سبحان نبوده‌اند.
فرمان یزدان دربارۀ جـملگی آنـان، اعم ازکافران و مشرکان، این گونه صادر میشود:
(مکانکم أنتم وشرکاؤکم ).
(ای کــافران و مشــرکان) شـما و مـعبودهایتان و انبازهایتان در جای خود بایستید.
بایستید هرکجا هستید!.. چـون در آن زمـان صـدور فرمان برای اجـراء امر است، قطعاً در جای خود میخکوب می‌ایستند. سپس یـزدان جهان آنان را از انــبازهایشان جـدا مـی‌فرماید، و مـیانشان فـاصله می‌اندازد:
(فزیلنا بینهم ).
سپس آنها را از هم جدا مـی‌سازیم (و ایشـان را مـقابل مـعبودهایشان نگاه مـی‌داریـم و در مـیان طرفین بـه داوری می‌پردازیم).
در این وقت کافران سخن نمی‌گویند، بلکه انبازان به سخن می‌پردازند تا خویشتن را از جرم تبرئه کنند، جرم این که این کافران ایشـان را با خـدا، یـا بـجای خـدا پرستیده‌اند، و اعلان کنند که ما از پرستشی کـه ایـنان برای ما کرده‌اند، اطلاع و آگاهی نداشته‌ایم و بی‌خبر از عبادتشان بوده‌ایم، پس ما در جرمی که ورزیـده‌انـد شرکت نکرده‌ایم و پـاک و بـیگناهیم... انـبازان بـدین هنگام خـداونـد یگـانه را بر آنــچه مـی‌گویند گـواه می‌گیرند:
(وقال شرکاؤکم:ما کنتم إیانا تعبدون . فکفى بالله شهیدا بیننا وبینکم إن کنا عن عبادتکم لغافلین ).
و معبودهایشان میگویند: شما ما را نپرستیده‌اید (بلکه به وسوسۀ اهریمن و به سخن دل گوش فرا داده‌ایـد و مجسمۀ ما را به خاطر منافع خود پـرستش نـموده‌ایـد. معبود حقّ ذات پاک پروردگار است و بس). همین بس که خدا میان ما و شما گواه است کـه مـا بـدون شک از عبادت شما بی‌خبر بوده‌ایم.
اینان همان انـبازهائی هسـتند که آنـها را پرستش می‌کردند. اینان که درمانده و ناتوانند و از گناه پیروان خود بیزاری می‌جویند و خویشتن را از جرم ایشـان تبرئه می‌کنند، و خداوند یگـانه را گـواه مـی‌گیرند، و درخواست رهائی از گناهی می‌کنند کـه در آن شـرکت نداشته‌اند!
در این هنگام، و در این مـوقعیّت آشکـار، هـرکسـی چیزهائی را که در گذشته کرده است و اعمالی را که در جهان انجام داده است امتحان می‌کند و مـی‌آزماید، و نتیجه و عاقبت آنها را می‌بیند و مـی‌فهمد، دیـدن و فهمیدنی که حاصل آزمایش و تجربه است:
(هنالک تبلو کل نفس ما أسلفت ).
در آنجا (که میدان محشر و پهنۀ گردهمائی است) هـر کسی کارهائی را که قبلا ً (در دنیا) کرده است می‌آزماید (و نتیجۀ اعمال خود را می‌بیند).
آنجا که محشر است و جایگاه گردهمآئی است، خداوند یگانۀ راستینی را نشان می‌دهد که همگان به سوی او برمی‌گردند، و او حقّ است و جز او باطل:
(وردوا إلى الله مولاهم الحق).
و جملگی مردمان به سوی یزدان، یـعنی آقـا و مولای حقیقی خویش برگردانده می‌شوند.
در آنجا مشـرکان چـیزی از ادعـاهائی کـه داشتند و گمانهائی که می‌بردند و خداگونه‌هائی که می‌انگاشتند نمی‌یابند. چه همۀ این چیزها از ایشان رمیده‌اند و گریخته‌اند و اثری از آنها نمانده است:
( وضل عنهم ما کانوا یفترون ).
و چیزهائی که به دروغ ساخته و به هم بافته بـودند از میان برمی‌خیزند.
بدین منوال صحنۀ زنده‌ای در پهنۀ مـحشر مـردمان و گردهمآئی همگان، با همۀ حقائقی و با همۀ وقائعی که در بر دارد، و با همۀ انگیزه‌ها و پاسخگوئیهائی که در آن است، آشکارا جلوه‌گر میآید. واژه‌های انـدکی ایـن صحنۀ زنده را نشان می‌دهند، و آن انـدازه در انسان تأثیر می‌گذارند که خـبر دادن تنها، و دلائـل جـدلی، همچون تأثیری در او ندارند.
*
روند سوره از گردش در جولانگاه محشر و پـهنۀ گردهمآئی که در آنجا همۀ ادعاها و پوچگرائیها بی‌بها و بی‌ارزش میگردد، و روشن و آشکار میشود که در آنجا آقا و سرور فقط یزدان است، و او محشر را و هر که و هر چه راکه در آن است می‌پاید و نظارت و مراقبت می‌نماید٠٠٠ و از گردش در واقعیّت زندگی‌ای که در آن بسر می‌برند... و ازگردش در آفاق و اقطار جهان صغیر درونشان که خودشان تا اندازه‌ای بـدانـها آشـنایند... و از گـردش در صحنه‌های جهان کبیر بیرونشان که در دوران زندگانیشان آنها را می‌بینند و دید مـی‌زنند... و ازگردش در صحنۀ اعترافی کـه خودشان دربارۀ خودشان دارند و اقرار می‌کنند که آنان به فرمان یزدان آفریده شده‌اند و از زمره پـدیده‌های خدا هستند، روند سوره از این جولانگاه‌ها می‌پردازد و ازگوشه‌های دیگری سخن می‌آغازد:
(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ أَمَّن یَمْلِکُ السَّمْعَ والأَبْصَارَ وَمَن یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیَّتَ مِنَ الْحَیِّ وَمَن یُدَبِّرُ الأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَفَلاَ تَتَّقُونَ (31) فَذَلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ )(32)
بگو: چه کسی از آسمان (به وسیلۀ اشعّه و باران) و از زمین (به وسیلۀ فعل و انفعالات خاک و رویش گیاهان و درختان و میوۀ آنها) به شما روزی می‌رساند؟ یا چه کســی بـر گوشها و چشـمها تـوانـا است (و آنـها را می‌آفریند و بدانها نیروی شنوائی و بینائی می‌دهد؟) یا چه کسی زنده را از مرده، و مـرده را از زنـده بـیرون می‌آورد؟ (و حیات و ممات در دست او است؟). یا چـه کسی امور (جهان و جهانیان) را میگرداند؟ (و کارساز و کاردان است؟.. پاسخ خواهند داد و) خواهند گفت: آن خدا است. (چرا کـه آفریدگار جهان و روزی رسـان مردمان و مدبّر کار و بار هستی، به اقرار وجدان بیدار، خداوندگار دادار است). پس بگو: آیـا نـمی‌ترسید و پرهیزگار نـمی‌شوید؟.. آن، خدا است کـه پروردگار بـرحـقّ شـما است (و او چنین کـارهائی را مـی‌کند و ربوبیّت و وحدانیّت او با براهین و دلائل قاطعانه ثـابت مــی‌باشد. بــه هـمین سـبب پـرستش او حقّ است و پرستش جز او باطل). آیا سوای حقّ جز گمراهی است؟ پس چگونه باید از راه به در برده شوید؟.
قبلاً گذشت که مشرکان عرب منکر وجود خدا نبودند، و منکر این هم نبودند که خدا خالق و رازق و گرداننده جهان است. مــشرکان انبازهائی برای نزدیکی به خدا بر می‌گزیدند، یا اعتقاد داشتند که گذشته از این کـه خـدا دارای قدرت است، انبارها نیز از قدرت برخوردارند. خدا ایشان را برابر باورهایشان به داوری می‌خواند، تا از راه برانگیختن هوش و بیدار کردن شعورشان، و از طریق تدبّر و تفکّر و منطق فطریشان، آمیختن حقّ و باطل، و گمراهی و سر درگمی فوق الذّکر را برای ایشان تصحیح کند.
(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ ).
بگو: چه کسی از آسمان (به وسیلۀ اشعه و باران) و از زمین (به وسیلۀ فعل و انفعالات خاک و رویی، گیاهان و درختان و میوۀ آنها) به شما روزی می‌رساند؟.
چه کسی به وسیلۀ باران زمین را زنـده می گرداند و گیاهان را می رویاند؟ و چه کسی از زمین خوراکیهای گوناگونی از قبیل: گیاهان و پرندگان و ماهیها و حیوانها، و سائر چیزهائی را نصیب مردمان و چهارپایان ایشـان میگرداند؟ ... اینها چیزهائی است که مـردمان بـه طور طبیعی در آن زمـان از روزیـهای زمین و آسمان می‌دانستند و تا اندازه‌ای بدانـها آشنا بـود... ولی روزیهای زمین و آسمان بسی از این چیزها فراوان‌تـر است. پیوسته انسانها روزی بـعد از روزی آسمان و زمین را در پرتو دسترسی به قـوانـین هسـتی، کشـف می‌کنند. حال برابر عقیدۀ سالم یا ناسالمی که دارند این روزیها را در راه خوب یا گـاهی در راه بد اسـتعـمال می‌کنند. بالا و پائین لبریز از روزیهای خدادادی است، روزیهائی که یزدان آنها را به زیر فرمان انسان کشیده است و بدو ارمغان داشته است. در سطح زمین، روزیها است. در درون زمـین روزیـها است. در سطح زمین روزیها است. در ژرفاهای آبها روزیها است. از اشعۀ خورشید روزیها پدید میآید. از پرتوهای ماه روزیها پدید میآید. حتّی کشف شده است کـه در گندناهای زمین نیز درمان و پادزهر وجود دارد.[1]
)أم من یملک السمع والأبصار ?).
یا چه کسی بر گوشها و چشمها توانـا است (و آنـها را می‌آفریند و بدانها نیروی شنوائی و بینائی می دهد؟. چه کسی است بـه گـوشها و چشـمها قـدرت و تـوان می‌بخشد که بتوانند کار خود را بکنند، یا نکنند؟ چـه کسی است که آنها را سالم یا بیمار می‌کند؟ چه کسی است که آنها را متوجّه انجام وظیفه می‌کند یا از انجام وظیفه باز می‌دارد؟ چه کسی است که گوشها را شنوا، و چشمها را بینا میگرداند، تا بشنوند یا ببینند آنچه را که مـی‌خواهـند و مـی‌پسندند، یـا نـمی‌خواهـند و نمی‌پسندند؟.. در آن زمان این چیزها را دربارۀ گوشها و چشمها می‌دانستند. این اندازه هم برای ایشان بسنده بود. چه آنان می‌توانستند با این مقدار آگاهی، مفهوم این پرسش را درک کنند و رهنمود آن را بفهمند... انسانها پیوسته دربارۀ ساختار گوش و چشم، و طرز عملکرد آنها و ریزه‌کاریهائی که یزدان در وجود این دو دستگاه به ودیعت گذاشته است، بیشتر و بـهتر کشـف می‌کنند و بر دامنۀ گسترش و فـراخـی ایـن پـرسش می‌افزایند. تـرکیب‌بند چشـم و اعصاب آن، و کیفیّت دیدن اشیائی که قابل رویت است، یا ترکیب‌بند گوش و اندامهای آن، و شیوۀ دریافت امواج صوتی توسّط گوش، خودش به تنهائی جـهانی است کـه انسـانها را سرگشته و سرها را گیج می‌کند، وقتی که این دسـتگاه گوش و آن دستگاه چشم با دقـیق‌ترین دسـتگاه‌هائی مقایسه میشود و سنجیده میگردد که انسانها آنها را از معجزات علم در روزگـار کـنونی بشمار مـی‌آورند! دستگاهی که انسان آن را می‌سازد مردمان را به هراس می‌اندازد و مایۀ شگفتی ایشان میگردد و آنان را واله و شیفتۀ خود می‌سازد، دستگاهی که اصلاً قابل مقایسه با ساختارهای خدا نیست، با این وجود مردمان از کنار پدیده‌های شگـفت و زیـبای کـردگار، و از لابـلای آفریده‌های شگرف و دلربای آفریدگار، اعم از عجائبی که در جهان بیرون کیهان و در جهان درون خـودشان است، غافل و بی‌خبر می‌گذرند، انگار که نـمی‌بینند و فهم و درک نمی‌کنند!
)ومن یخرج الحی من المیت ویخرج المیت من الحی ?).
یا چه کسی زنده را از مرده، و مرده را از زنده بـیرون می‌آورد (و حیات و ممات در دست او است؟).
درگذشته چیزی را که ساکن و بـی‌حرکت بود مـرده می‌نامیدند، و چیزی را کـه رشـد مـی‌کرد یـا حـرکت می‌نمود و می‌رفت زنده قلمداد می‌کردند. در نظرشان مدلول و مفهوم سؤال، در بیرون آمدن گیاه از دانه، و دانه از گیاه، و جوجه از تخم، و تخم از جوجه، خلاصه می‌شد ... و سـائر چـیزهائی کـه در مشـاهدات دیـده می‌شد. این چیزها برایشان شگفت‌انگیز بود. واقعاً هـم شگفت‌انگیز است. این چیزها واقعاً هم شگفت‌انگیزند، حتّی اینها شگفت‌انگیزند بعد از زمانی که معلوم شده است دانه و تخم و امثال ایـنها جـزو مـرده‌ها بشمار نمی‌آ‌یند و از زمرۀ زنده‌ها هستند، زیرا در آنها حیات و استعداد حیات، نهفته است و به ودیعت نهاده شده است. نهفتن و قرار دادن حیات با همۀ استعدادها و وراثتها و سیماها و نشانه‌های حیات، از زمرۀ شگفت‌انگـیزترین شگفتیهائی است که قدرت یزدان آن را پدید می‌آورد. ایستادن در برابر دانه و هسته، بدان هنگام که از آنـها گیاه برمی‌دمد و خرما می‌روید، یا ایستادن در مقابل تخم و تخمک، بدان گاه که از آنها جوجه و انسان سـر بیرون می‌آورند، کافی است کـه مـا را یک عـمر بـه اندیشیدن و لرزیدن بیندازد!
اگر قدرت خدا چنین نمی‌کرد، در دانـه کجا خـوشه و ساقه و ریشه و برگ نهفته می‌شدند و قرار می‌گرفتند؟ در هسته کجا مغز و پوسته و ساقۀ بلند و خوشه‌های خرما و الیاف آن جای می‌گرفتند؟ مـنبع مـزه و بـو و رنگ و بلح و تمر و رطب و بسر[2]...کجا جایگزین و جایگیر می‌گردید؟
اگر قدرت خدا چنین نمی‌کرد، جوجه کجا در تخم جای می‌گرفت؟ منبع و منشأ استخوانها و گوشتها، پوش‌پرها و شاه‌پرها، رنگ‌ها و نشانه‌ها و پریدنها و چهچهه زدنها و نغمه‌خوانی کـردنها، کجا پدیدار و برقرار می‌گردید؟.. کجا پدیدۀ شگفت انسان در تخمک نهفته می‌شد؟ کجا نشانه‌ها و سیماهای انسـان از راه وراثت بـدو مـنتقل می‌گردید، وراثتی که ریشه در ژرفاهای منابع و نواحی دور و دراز تاریخ دارد؟ کجا زیـر و بم آواهـا و تـن صداها، نگـرشها و نگـاه‌های چشـم، خـم و چـمها و
چرخشها و گردشهای گردن، و اسـتعدادهـای اعـصاب فراهم می‌آمد؟ و کجا وراثتهای نژادی و خانوادگـی از پدران و مادران به فرزندان منتقل می‌گردید؟ کجا آخر کجا خویها و سیماها و نشانه‌ها، ذخیره و نهفته می‌شد؟ آیا بسنده است که بگوئیم: این جهان فراخ و گسـترده، در گیاهک و هسته، و در تخم و تخمک، پنهان و نهفته بوده است، تا با همچون پاسخی شگرفی شگفت ما به پایان آید؟ شگفتی که هیچ‌گونه تفسیری و تأویلی آن را نمی‌زداید مگر این که گفته شود: قدرت یزدان و تدبیر و تقدیر ایزد سبحان چنین کارهائی را کرده است و بس. انسانها پیوسته از رازهای مرگ و از اسرار حیات، و بیرون آوردن زنده از مرده، و مرده از زنده، و از تحـوّل و تبدّل عناصر در مراحـلی به ممات یـا به حـیات، چیزهائی را کشف کنند که هر روز و هر آن پـهنا و ژرفا و فراخی چنین پـرسشی را افــزون‌تر مـی‌سازد. خوراک و طلعامی که با پخت و پز و کباب کردن و روی آتش گذاشتن، در پیکر موجود زنده به خون زنده تبدیل میشود، و این خون زنده با متابولیسم یعنی سوخت و ساز بدن، به مواد زائد مرده تغییر پیدا مـی‌کند، امـری بسیار شگفت‌انگیز است و هر اندازه دانش دربـارۀ آن آگاهی بیشتری پیدا کند بر شگفتی آن افزون‌تر میشود. این عمل هم در هـر لحظه‌ای از لحـظات شب و روز انـجام مـی‌گیرد. حـیات پـدیدۀ شگــرف پیچیدۀ سوال برانگیزی است. همۀ انسانها را طرف خطاب قرار مـی‌دهد و می‌پرسد: چه کسی مرا آفریده است؟ پــرسشهای فــراوانی در ایـن زمـینه مطرح است، پرسشهائی که بی‌پاسخ می‌مانند، مگر ایـن پـاسخ کـه یزدان جهان حیات را آفریده است و می‌آفریند.
( وَمَن یُدَبِّرُ الأَمْرَ).
چه کسی امور (جهان و جهانیان) را میگرداند؟.
چه کسی همۀ آنچه گفته شد و سائر کارهای دیگر جهان و آدمیان را اداره می‌کند و میگرداند؟ چه کسی قانون هستی را مقرّر و پدیدار مـی‌کند، قـانونی کـه حرکت افلاک را بدین نحو و شیوۀ دقیق نظم و نظام می‌خشد؟ چه کسی گردانندۀ حرکت و چرخش این زندگی است و آن را با این نظم و نظام کاملاً دقیق در مسیر معیّن خود به پیش می‌برد؟ چه کسی قوانینی را مقرّر و پدیدار می‌کند، قانونی که زندگی انسانها را می‌چرخاند و یک بار هم به خطا نمی‌رود و به کژراهه نمی‌افـتد؟ و چه کسی و چه‌کسی ...؟
(فَسَیَقُولُونَ اللّهُ ).
(پاسخ خواهند داد و) خواهند گفت: آن، خدا است.
کافران مـنکر وجود خدا، و یا منکر دست‌انـدرکار ایـن امور بزرگ داشتن او نبودند. ولی چون فطرت ایشان انحـراف پیدا کرده بود، با وجود اعتراف به وجود خـدا، شرک می‌ورزیدند، و شعائر و مراسم عـبادی را برای غیر خدا انجام می‌دادند. همچنین از شریعتهائی پیروی می‌کردند که خدا بدانـها دسـتور نـداده بود و اجازه نفرموده بود.
(فَقُلْ أَفَلاَ تَتَّقُونَ ).
پس بگو: آیا نمی‌ترسید و پرهیزگار نمی‌شوید؟.
آیا از خدائی نمی‌ترسید و پروا نمی‌کنید که از آسـمان و زمین به شما روزی می‌دهد، و گوشها و چشمها متعلّق بدو هستند و بر آنها سلطه و قدرت دارد، و زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می‌آورد، و همۀ این امور را و سائر امور دیگر را اداره و رهـنمود می‌کند؟ آن کسی که بر همۀ اینها و بر همۀ آنها تـوانـا است خدا است. او است که معبود بر حقّ و خداونـدگار راسـتین است، نه غیر او.
) فَذَلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ ).
آن، خدا است که پروردگار برحقّ شما است.
خدا حقّ است. حقّ یکتا است و چند تا نیست. کسی که از حقّ کناره‌گیری کـند گـرفتار بـاطل مـی‌شود، و در سنجش و برآورد امور گمراه میگردد و به کـژراهه
می‌رود:
(فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ).
آیا سوای حقّ جز گمراهی است؟ پس چگونه باید از راه به دور برده شوید؟.
شما را چه میشود که با وجود این که حقّ آشکار است و چشــمها آن را می‌بینند، از آن رویگردان و دور می‌گردید؟ به سبب همچون رویگردانی و انصرافی که مشرکان از حقّ روشن دارند، حقی‌ّ که به مقدّمات آن اعتراف می‌نمایند ولی نتائج ضروری آن را انکار می‌کنند، و واجبات و وظائفی را انجام نمی‌دهند که این حقّ اقتضاء می‌کند و میطلبد، خدای سبحان در قوانین و سنن خود چنان مقدّر و مقرّر فرموده است و گنجانده است و جای داده است که: کسانی که از منطق فـطرت سالم، و از سنّت جاری آفرینش، بیرون رونـد و منحرف شوند، چنان گردند که ایمان نیاورند:
(کَذَلِکَ حَقَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ عَلَى الَّذِینَ فَسَقُواْ أَنَّهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ )(33)
همانگونه (که بعد از حقّ جز گمراهی نیست، همانگونه هم) فرمان پروردگار تو دربارۀ کسانی که (بـرخـلاف حکم عقل و ندای وجدان، از دسـتور یـزدان سـبحان) سرپیـچی می‌کنند (و بزهکاریها و سرکشیها دلشـان را تاریک و روحشان را آلوده می‌کند و آگاهانه به بیراهه می‌روند) صادر شده است که ایمان نیاورند (چرا که با انجام نابایستها و ناشایستها محکوم به این شده‌اند). ایمان نیاوردن ایشان نه بدان خاطر است که خدا آنان را از ایمان آوردن بازمیدارد. دلائـل ایـمان آوردن در جهان پیش چشمان است. مقدّمات ایمان آوردن هـم حاضر و آماده در اعتقاد و باور داشت ایشان است. اما ایمان نیاوردنشان بدان خاطر است که از راهی منحـرف می‌شوند و به کژراهه می‌روند که به ایمان می‌پیوندد، و مقدّماتی را انکار می‌کنند که در دسترسشان است، و خود را از دلائل واضح و از نشانه‌های دیدنی مـحروم می‌کنند، و به منطق فطرت سالمی گوش فرا نمی‌دارنـد که در اندرونشان غوغا می‌کند.آنگاه روند سوره به نشانه‌ها و نمادهای نمایان قدرت یزدان برمی‌گردد، و از مشترکان می پرسد که آیا در این چیزها انبازهایشان سهمی و دستی دارند:
(قل:هل من شرکائکم من یبدأ الخلق ثم یعیده ? قل:الله یبدأ الخلق ثم یعیده . فأنى تؤفکون ? قل:هل من شرکائکم من یهدی إلى الحق ? قل:الله یهدی للحق أفمن یهدی إلى الحق أحق أن یتبع أم من لا یهدی إلا أن یهدى ? فما لکم ? کیف تحکمون ?). .
بگو: آیا از این انبازان (خیالی) شما کسی هست کـه بـه سوی حقّ راه نماید (و راه راستین را بنماید؟). بگو: خدا راه حقّ را می‌نماید. آیا آن کس کـه راه راست را نشـان می‌دهد سزاوارتر است که پیروی شـود (و انسـان بـه فرمان او رود) یا کسی که راهی نمی‌نماید و بـلکه بـاید خودش راهنمائی گردد (و راه برده شود؟). شما را چه میشود (که چراغ عقل از کفتان به در می‌رود؟ به دنبال چه چیز می‌روید؟) این چه حکمی است که می‌کنید؟. این اموری که دربارۀ آنها پرسش شده است - از قبیل: برگرداندن مردمان به زندگی دوباره در آن جـهان و رهنمودشان به حقّ و حقیقت در این جـهان - هـمچون بخش نخست دائرۀ مشـاهدات و در حوزۀ مسلّمات اعتقادات ایشان نمی‌گنجد. ولیکن با تکیه بر مسلّمات پیشین ایشان از آنان دربارۀ آنها پرسش می گردد، چون این امور با اندکی تفکّـر و تدبّر از مقتضیات مسـلّمات پیشین ایشان بشمار میآید. پـاسخ را نـیز از آنـان نمی‌خواهد. بلکه آن را برایشان بیان می‌کند، به اعتماد وضوح نتائجی که مترتّب بر مقدّماتی است که آنان آنها را پذیرفته‌ان
(قل:هل من شرکائکم من یبدأ الخلق ثم یعیده ? ).
بگو٠ آیا از این انبازان (خیالی) شما کسی هست کـه بـه سوی حقّ راه نماید (و راه راستین را بنماید؟).
آنان می پذیرفتند که یزدان آفرینش را سر داده است، ولی نمی‌پذیرفتند که دیگر باره آن را اعـادت دهـد و بازآفرینی کند. همچنین به رستاخیز و همایش محشر و محاسبۀ مردان توسّط یزدان سبحان باور نداشتند... امّا حکمت آفریدگار مدبّر و کردگار مقتدر با آفرینش نخستین جهان و سر دادن آغازین آن، و پایان گـرفتن زندگانی مردمان در این زمین، در حالی که هنوز به کمال لازم و مقدّر خود نائل نیامده‌اند، و به پـاداش نیکیها و به کیفر بدیهای خویش نرسیده‌انـد، و سـزا و جزای حرکت در راه راست یـا انحراف از آن و به کژراهه افتادن را دریافت نداشته‌اند، تکمیل نـمی‌گردد. اگر کاروان زندگی مردمان با زادن شروع شود و با مردن پایان گیرد، کو چ ناقص و سـفر نـاتمامی است، و همچون کاری با عـدالت خـداونـدگار مـدبّر و حکیم نمی‌خواند. زندگی آن جهانی یکـی از ضـرورتهای اعتقاد به حکمت آفریدگار و تدبیر و عدالت و رحمت او است. ناگزیر باید برای ایشان این حقیقت بیان شود. چرا که آنان معتقدند که خدا آفریدگار است، و ایـن را قبول دارند که خدا زنده را از مرده بیرون می‌آورد. زندگی دوباره آخرت به بیرون آوردن زنده از مرده که آن را می‌پذیرند، شباهت نزدیکی دارد:
(قل:الله یبدأ الخلق ثم یعیده ).
بگو: تنها خدا آفرینش را آغاز می‌کند و سپس بار دیگر آن را از سر می‌گیرد. (یعنی: پدیدآورندۀ جهان خدا، و گرداننده هستی خدا، و برگشت دهندۀ حیات و ممات در چرخۀ کائنات او است، و سـرانـجام بازگشت انام بــه سوی خدای لاینام است).
این بسیار مایۀ شگفتی است که از دریافت این حقیقت رویگردان شوند، حقیقتی که مقدّمات آن را پذیرفته‌اند:
(فأنى تؤفکون ).
پس چگونه (بعد از این بیان، از عبادت یزدان به عبادت دیگران می‌گرائید و از حقّ) منحرف می‌شوید؟.
چگونه از حقّ دوری مـی‌گزینید و به بهتان و دروغ شاخدار رو می‌کنید و گمراه و سرگردان می‌شوید؟
(قل:هل من شرکائکم من یهدی إلى الحق ?).
بگو: آیا از این انبازان (خیالی) شما کسی هست کـه بـه سوی حقّ راه نماید (و راه راستین را بنماید؟).
آیا در میان این انبازان شما که برای خدا پنداشـته‌ایـد کسی هست که کتابی را نازل کند؟ پیغمبری را ارسـال دارد؟ نظم و نظامی برقرار سازد؟ قانون و شریعتی بنهد و وضع کند؟ مردمان را بیم دهد و به سـوی خوبی و نیکی رهبری کند؟ علائم و دلائـل خـداشـناسی را در جهان کبیر جهان و در جهان صغیر انسان بنمایاند و نشان دهد؟ دلهای خفته را از خـواب غفلت بیدار و هوشیار سازد؟ دستگاه‌های درک و فهم از کار افتاده را به جنبش و چرخش اندازد؟ چنان که می‌دانید خدا این کارها را می‌کند، و پیـغمبرش هـمۀ این امور را برای شما به ارمغان آورده است و به شما نشان داده است تا شما به سوی حقّ و حقیقت رهنـود و راهیاب شوید..
این مسأله از جملۀ مسلّمات پیشین ایشان نیست، ولی در حضور آنان روی می‌دهد و آن را می‌بینن. و لمس می‌کنند. پس باید پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم آن را برایشان بیان دارد و ایشان را بدان خواند:
(قل:الله یهدی للحق ).
بگو: خدا راه حقّ را می‌نماید.
از این مسأله، قضیۀ تازه‌ای پیدا میشود که پاسخ آن نیز بیان گردیده است:
(أفمن یهدی إلى الحق أحق أن یتبع أم من لا یهدی إلا أن یهدى ).
آیا آن کس که راه راست را نشـان مـی‌دهد سـزاوارتر است که پیروی شود (و انسـان بـه فرمان او رود) یـا کسـی که راهی نمی‌نماید و بلکه باید خـودش راهنمائی گردد (و راه برده شود؟).
پاسخ روشن است. آنچه عیان است چه حاجت به بیان است. کسی که مـردمان را بـه سـوی حـقّ و حـقیقت رهنمود می‌گردانـد، سـزاوار است کـه از او پـیروی و فـرمانبرداری گـردد. نـه ایـن کـه از کسـی پـیروی و فرمانبرداری شود که لازم است راهنمائی شود و راه را دیگری باید به او نشان دهد...
این سخن بر همۀ انبازانی صادق است کـه برای خـدا می‌پنداشتند، خواه آنها سـنگ یــا درخت و یـا سـتاره باشند. و خواه آنها از زمرۀ آدمیزادگـان باشند، حتّی عیسی علیه السّلام ... چه عیسی علیه السّلام هر چند که برای رهنمونی مردمان برانگیخته و روانه شده است، امّا چون انسـان است خودش نیازمند راهنمائی کردن و دستگیری نمودن یزدان است. معلوم است که اگر این انبازان پنداری جز عیسی علیه السّلام باشند، این حقیقت بر آنـها بـیشتر صـدق می‌کند:
(فما لکم ? کیف تحکمون ?). .
شـما را چـه مـی‌شود (کـه چراغ عقل از کفتان بـه در می‌رود؟ به دنبال چه چیز مـی‌روید؟) ایـن چـه حکمی است که می‌کنید؟.
شما را چه شده است و چه بر سرتان آمده است؟ کارها را چگـونه مـی‌سنجید و امـور را چگـونه برآورده می‌کنید؟ انگار در نتیجۀ بلا و مصیبتی که گریبانگیرتان گردیده است و به سبب سنجش نادرستی که دارید از حقّ و حقیقت روشن و آشکار کناره‌گیری می‌کنید؟ روند قرآنی زمانی که از پرسش و پاسخ ایشان فـارغ میشود، و از پاسخ فرضی‌ای می‌پردازد کـه روشـنی موضوع و مقدّمات مورد قبول خود ایشان آن را قطعی و حتمی می‌سازد، اصل حال ایشان را از لحاظ نگرش و استدلال و داوری و اعتقاد به تصویر می‌کشد و پیش چشم می‌دارد. می‌گوید که آنان در اعتقاداتی که دارند، یا در عباداتی کـه مـی‌کنند، و یـا در پرستشهائی کـه می‌ورزند، متّکی بـه یـقین و اطـمینان نـیستند، و بر حقائقی هم تکیه ندارند که مطالعه و پژوهش شده باشد و عقل و فطرت بدانها راضی و قانع گردد. بلکه دست به دامان پندارها و گمانها می‌شوند، و بـا پـندارهـا و گمانها زندگی می‌کنند و زنـدگانی را بسـر مـی‌برند. پندارها و گمانها هم انسان را از حقّ و حقیـقت بی‌نیاز نمی‌کنند و جای حقّ و حقیقت را نمی‌گیرند:
(وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنّاً إَنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللّهَ عَلَیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ )(36)
بیشتر مشرکان (در معتقدات خود) جز از شکّ و گمان پـیروی نمی‌کنند (و جز بـه دنـبال اوهـام و خـرافـات نمی‌روند). شکّ و گـمان هـم اصـلاً انسان را از حقّ و حقیقت بی‌نیاز نمی‌سازد (و ظنّ جای یقین را پر نمی‌کند و سودمند نمی‌افتد). بیگمان خداوند آگاه از چـیزهائی است که انجام می‌دهند.
مشرکان گمان می‌برند که خدا انبازهائی دارد. ولی آنان دربارۀ این پندار تحقیق نمی‌کنند و از راه عملی و عقلی آن را مـورد آزمـایش قـرار نمی‌دهند. ایشـان گـمان می‌برند که پدرانشان این بتها را پرستش نمی‌کردند اگر چیزی در وجود آنها نبود کـه بـدان سـزاوار پـرستش شوند. دیگر خودشان ایـن خـرافـه را نـمی‌آزمایند، و خـردهایشان را از اسـارت تـقلید ظنّی و وهـمی نمی‌رهانند. گمان می‌برند که یزدان به کسی از ایشـان وحی نمی‌فرستد و انسانی پیغمبر خدا نمی‌شود. دیگـر در این باره تحقیق نمی‌کنند که چرا این کار برای خـدا ممتنع و ناشدنی است. می‌پندارند که قـرآن سـاخته و پرداختۀ محمد صلّی الله علیه و آله وسلّم است. ولی نمی‌اندیشند که اگـر محمد صلّی الله علیه و آله وسلّم آدمیزاد توانائی تألیف قرآن را دارد، چرا خودشان که همانند او آدمیزاد هستند توانائی هـمچون کــاری را نـدارنــد... بدین صـورت مشـرکان در مجموعه‌ای از پندارها و گمانها می‌زیستـد، پندارها و گمانهائی که اصلاً ایشان را از حقّ بـی‌نیاز نـمی‌کرد... تنها خدا است که از روی یقین از کارها و کردارهـای ایشان آگاه است.
(إن الله علیم بما یفعلون).
بیگمان خـداونـد آگاه از چیزهائی است کـه انـجام می‌دهند.
*
به عنوان بخشی از این پیرو، روند قرآنی مشرکان را به گردش و چرخش تازه‌ای پیرامون قرآن می‌برد. بـخش نخست این گردش و چرخش آغاز میشود با نفی این که تصور گردد امکان دارد قرآن ساخته و پرداختۀ کسی جز یزدان جهان باشد. همچنین همگان را به مبارزه مـی‌طلبد و از ایشـان مـی‌خواهـد سـوره‌ای هـمچون سوره‌ای از قرآن را بسازند و بیاورند... بخش دوم این گردش و چرخش ادامه می‌یابد با رخنه گرفتن از ایشان در این که شتاب می‌ورزند و بی‌جهت داوری می‌کنند دربارۀ چیزی که با یقین و اطمینان آن را نمی‌دانند یـا راجع بدان بررسی و پژوهش نکرده‌اند. بخش سوم این گردش و چرخش راجع به ایـن است که مشـرکان در مقابلۀ با این قرآن تغییر حالت نمی‌دهند و در پایگاه و جایگاهی که دارنـد محکم و استوار می‌ایسـتند. پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم هم باید ثابت قدم به کار خود بپردازد و طرح و خط سیر خود را ادامه دهد، پـاسخ آنان بدو هر چه باشد و چه بپذیرند و چه نپذیرند. این گردش و چرخش به پایان میآید با مأیوس کردن از دستۀ گمراه، و اشاره نمودن به سرنوشت شـوم ایشـان، سـرنوشت شومی که خدا در آن بدانان ستم نمی‌کند، و بلکه ایـن خــودشان هسـتند کـه خـویشتن را سـزاوار هـمچون سرنوشتی می‌سازند و به وسیلۀ گمراهی و ضلالتی که در آن بسر می‌برند و می‌لولند:
(وما کان هذا القرآن أن یفترى من دون الله ; ولکن تصدیق الذی بین یدیه , وتفصیل الکتاب لا ریب فیه من رب العالمین أم یقولون:افتراه ? قل:فأتوا بسورة مثله , وادعوا من استطعتم من دون الله إن کنتم صادقین . بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله . کذلک کذب الذینمن قبلهم , فانظر کیف کان عاقبة الظالمین . ومنهم من یؤمن به ومنهم من لا یؤمن به , وربک أعلم بالمفسدین . وإن کذبوک فقل:لی عملی ولکم عملکم , أنتم بریئون مما أعمل وأنا بریءمما تعملون . ومنهم من یستمعون إلیک , أفانت تسمع الصم ولو کانوا لا یعقلون ? ومنهم منینظر إلیک , أفأنت تهدی العمی ولو کانوا لا یبصرون ? إن الله لا یظلم الناس شیئا . ولکن الناسأنفسهم یظلمون . . )
این قرآن از سوی غیرخدا، (چـه مـحمّد و چـه احبار و کهّان و چه دیگر مردمان) ساخته و پرداخته نشده است و بـلکه (وحـی خـدا است و) تـصدیق کنندۀ کـتابهای آسـمانی پـیشین (هـمـچون تـورات و انـجیل) است، و بیانگر (شـرائــع و عقائد و احکـام) کتابهای گذشته مـی‌باشد. شکّ و تـردیدی در آن نیست، و از سـوی پروردگار جـهانیان فرستاده شـده است. بـلکه آنـان می‌گویید که (محمّد قرآن را خود سـاخته و پرداخته است و) آن را به دروغ به خدا نسبت داده است. بگو: (اگر چنین است و قرآن سـاختۀ بشـر است) شـما یک سورۀ همانتد آن را بسازید و ارائه دهید و در این کار هر کسی را که می‌خواهید بجز خدا فراخوانید و به کمک بطلبید، اگر راست میگوئید (که قـرآن را مـن ساخته و پرداخته‌ام). بلکه آنان چیزی را تکذیب می‌کنند .که اصلاً آگاهی از آن ندارند و واقعیّت آن بـرای ایشـان روشـن نشده است. (مگر این صحیح است که انسان چیزی را تکـذیب کند که دربـارۀ آن نیندیشیده و آن را مـورد مـطالعۀ دقـیق قـرار نـداده است و مـوضوعات آن را نفهمیده است!). به همین منوال پیشینیان هم (پیغمبران و کتابهای آسمانی را خود سرانه و نـاآگـاهانه) تکذیب می‌کردند. (ای انسان!) بنگر که سرانجام ستمـکا‌ران بـه کجا کشید (و چگونه نـابود گشـتند. ایـن درس عبرتی برای شما و آیندگان بـعد از شـما است و سرنوشت ستمکاران جز همین نیست). از میان ایشان، برخی (پس از پی بردن به قـرآن و درک عظمت مـعانی آن)، بـدان ایمان می‌آورد، و دستهای بدان ایـمان نـمی‌آور‌د (و از گمراهی و عناد با قرآن برنمی‌گردد). خداوند تباهکاران را بــهتر مـی‌شناسد (و از هـر کسـی آگاه‌تر از حـال مفسدان است). اگر (با وجود دلائل روشن بر حقّانیّت پیغمبریت) تو را تکذیب کردند، بگو: عمل خودم از آن خـودم و عـمل خـودتان از آن خودتان. شـما پـاک و بیگناهید از آنچه می‌کنم، و مـن هـم پـاک و بـیگناهم از آنچه می‌کنید. (هرکسی در گرو اعمال خویش ، است و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت). گروهی از آنان، گـوش بـه سـوی تـو فرا می‌دهند (هنکامی که قرآن مـی‌خوانــی یــا آیـه‌های تـازه‌ای از سـوی خدا بـیان می‌نمائی. اما گوئی هـیچ نـمی‌شنوند و کرند!) آیـا تـو می‌توانی سخن خود را به گوش کران برسانی هرچند نفهمند! و گروهی از آنان به تو می‌نگر‌ند (و دربارۀ تـو میاندیشند و دلائل آشکار نبوّت تو را درک مـی‌کنند و به حقانیّت اسلام پی مـی‌برند، امّـا انگـار کـه چیزی را نمی‌فهمند و نـمی‌بینند!) آیـا تـو مـی‌توانـی نـابینایان را رهنمود کنی هر چند نبینند (و فاقد بصیرت هم باشند؟). خداوند هیچ بـه مـردم سـتم نمی‌کند، بـلکه ایـن مردم هستند که (با اختیار کفر و ترک ایمان) به خویشتن ستم می‌نمایند.
(وما کان هذا القرآن أن یفترى من دون الله).
این قرآن از سوی غیر خدا، (چه مـحمّد، و چـه احبار و کهّان، و چه دیگر مردمان) سـاخته و پرداخته نشـده ا ست .
این قرآن با ویژگیهای موضوعی و تعبیری خود، آن هم بدین کمال هماهنگی، و با این کـمالی کـه مـندرج در عقیده‌ای است که به ارمغان آورده است، و با این کمالی که در نظم و نظام انسانی‌ای که قواعد و اصول آن را دربر دارد، و با این کمالی که در بـه تـصویر کشـیدن حقیقت الوهیّت، و در به تصویر زدن سرشت انسـان و سرشت حیات و طبیعت جهان دارد... ممکن نیست که کسی آن را ساخته باشد و به خدا نسبت داده باشد. چه تنها قدرتی می‌تواند قرآن را بسازد و آن قدرت خـدا است، همان قدرتی که بر اوائل و اواخر، و بر آشکارها و نهانها و بیرونها و درونها، اطّـلاع و احـاطه دارد، و برنامه‌ای را طرح‌ریزی می‌کند کـه از کـم و کـاست و نقص و قصور، و از آثار نادانی و از نشانه‌های ناتوانی پاک و زدوده است.
(وما کان هذا القرآن أن یفترى من دون الله).
این قرآن از سوی غیر خدا، (چه مـحمّد، و چــه احبار و کهّان، و چه دیگر مردمان) سـاخته و پـرداخته نشـده است.
قرآن به گونه‌ای است که اصلاً امکان نـدارد از سـوی کسی ساخته و پرداخته شود... ساختن و پرداختن نـفی نمیگردد، بلکه امکان آن نفی مـی‌گردد. نـفی امکـان، رساتر و بلیغ‌تر از نفی ساختن و پرداخـتن است.
(ولکن تصدیق الذی بین یدیه ).
و بـلکه (وحـی خـدا است و) تـصدیق‌کنندۀ کتابهای آسمانی پیشین (همچون تورات و انجیل) است.
قرآن کتابهائی را تصدیق می‌کند که در روزگاران گذشته پیغمبران با خود آورده‌اند. آنها را در اصل عقیده، و در دعوت به سوی خوبیها، تصدیق می‌کند.
(وتفصیل الکتاب ).
و بیانگر (شـرائـع و عقائد و احکـام) کتابهای گذشته می‌باشد.
مراد از کتاب، جنس کتاب است و شامل همۀ کـتابهائی میگردد که جـملگی پیغمبران از جانب یزدان با خود به ارمغان آورده‌اند. این کتابها در اصول متّفق و در فروع مختلف هستند. کتابهای آسمانی انگار یک کتاب است. قرآن این کتاب اصلی خدا را می‌گشاید و شرح و بسط می‌دهد، و وسائل و راه‌های رسیدن به خوبی و خیری را پدیدار و آشکار می‌سازد که این کتاب با خود آورده است، و وسائل و راه‌های پیاده کردن این خیر و خوبی، و محافظت و مراقبت از آن را نشان می‌دهد. عقیدۀ به خدا یکی است. دعوت به سوی خیر و خوبی نیز یکی است. ولی شکل این خیر و خوبی در کار دعوت نیاز به تفصیل و تشریح دارد، و شریعتی را که این کتاب اصلی پیاده میگرداند نیاز به شرح و بسط دارد، شرح و بسطی که متناسب با رشد بشریّت در آن زمان است، و نیز سازگار با تحوّل و تکامل بشریّت در زمانهای بعدی است. انسانها وقتی که به سنّ رشد رسیدند با قـرآن طرف خطاب قرار گرفتند، و به عنوان انسانهای پخته قرآن با ایشان سخن گفت. انسانها دیگر بـا خوارق و معـجزات مادی مخاطب قـرار داده نشـدند، خـوارق و مـعجزاتی که خرد و اندیشه بدانها راه نمی‌برند.
(لا ریب فیه من رب العالمین ).
هیچ شکّ و تردیدی در آن نیست، و از سوی پروردگار جهانیان فرستاده شده است.
این سخن، تأکیدی برای نفی امکان ساختن و پرداختن قرآن از سـوی دیگران است، و ایـن تأکید با بیان سرچشمۀ قرآن انجام پذیرفته است:
(من رب العالمین).
از سوی پروردگار جهانیان فرستاده شده است.
(أم یقولون:افتراه؟ ).
یــا میگویند که (محمّد قرآن را خودش سـاخته و پرداخته است و) او آن را به دروغ به خدا نسـبت داده است؟.
پس از این نفی و این بیان، میگویند: پس ایـن قرآن ساخته و پرداختۀ خود محمّد است... مگر نه این است که محمّد صلّی الله علیه و آله وسلّم انسانی است و با همان زبانی سـخن می‌گوید که آنان بدان سخن میگویند، و همان حروفی را در اختیار دارد که ایشان را در اختیار دارند. از قبیل: (ألف .لام .میم )...(الف . لام . را )... ( الف. لام .میم . صاد)... [3] و غیره... آنان هم مشغول شوند، و هـمۀ کسـانی را همراه خود کنند که می‌توانند ایشان را گرد بیاورند، و به ساختن و پرداختن بپردازند و به دروغ به خدا نسـبت دهند، همانگونه که گمان می‌برند مـحمّد چـنین کـرده است. آنان نه همۀ قرآن را بلکه سوره‌ای همانند آن را ساخته و پرداخته کنند و ارائه دهند:
(قل:فأتوا بسورة مثله , وادعوا من استطعتم من دون الله إن کنتم صادقین ).
بگو: (اگر چنین است و قرآن ساختۀ بشر است) شما یک سورۀ همانند آن را بسازید و ارائه دهید، و در این کار هر کسی را که می‌خواهید بجز خدا فراخوانید و به کمک بطلبید، اگر راست می گوئید (که قرآن را مـن ساخته و پرداخته‌ام).
نتیجۀ این مبارزه طلبی ثابت و آشکار گردید، و معلوم و پدیدار شد که از انجام چنین کاری درمانده و ناتوانند. هنوز هم چنین است و پیوسته هم چنین خواهد بود: هیچ کسی و هیچ گروهی نتوانسته و هرگز نـمی‌توانند کـه سوره‌ای همانند سوره‌ای از قرآن را بسازند و بیاورند.
کسانی که بلاغت و فصاحت زبان عربی را فهم و درک می‌کنند، و با جمال و زیبائی هـنری ایـن زبان، و بـا همآوائی و هماهنگی آن آشنا هستند، خوب مـی‌دانـند ایـن گونه سـخنگوئی از آدمـیزاد بـرنمی‌آید. همچنین کسانی که نـظامها و سـیستمهای اجتماعی، و اصـول قانونگذاری را بررسی و پژوهش می‌نمایند، و نظام و سیستمی را که این قرآن با خود به ارمغان آورده است مطالعه و وارسی می‌کنند، خوب می‌دانند که در قرآن به تنظیم جامعۀ بشری، و به مقتضیات زندگی انسانها از هر جهت توجّه شده است و همۀ جوانب حـیات، آنـان پیش چشم بوده است، و همۀ نیروهای اندوختۀ سودمند، و همۀ فرصتهای مناسب، برای رویاروئی ساده و آسان با حوادث زمان و با دگرگونیها و تـحوّلات آن، مورد استفاده قرار گرفته است... همۀ اینها بالاتر و فراتـر از آن هستند که عقل یک انسان، یا مجموعۀ عقلهای یک نسل، و یا مجـموعۀ خردهای همۀ نسـلهای پیاپی در طول زمان، بتوانند بدانها احاطه و دسترسی پیدا کنند... و نیز چنین است حال کسانی که دربارۀ روانشنا‌سی و روانکاوی انسانها، و دربارۀ وسائل و راه‌های تأثیر در نفس انسانها، و راجع به کارها و شیوه‌های نفوذ به دلها و درونها، مطالعه و تحقیق مـی‌کنند، و به بـررسی و پژوهش وسائل و روشهای قرآن می‌پردازند.
در قرآن تنها اعجاز کلمات و تعبیرات، و اعجاز، نـحوۀ ادای سخن، موجود نیست و بــس . بلکه اعجاز مطلقی در قرآن است که کارشناسان آگـاه از ایـن امور، و نـیز کارشناسان آگاه از نظامها و سـیستمهای اجـتماعی و مسائل حـقوقی و قانونگذاری، و امور روانی، و نظائر اینها، بدان آگاه هستند.
کسانی که در فن تعبیر وارسته‌اند، و کسانی که از نحوۀ اداء هـنری آگـاهی زیـادی دارنـد، بـیشتر از دیگـران می‌دانند چه اندازه تعبیر قرآنی از اعـجاز بـرخـوردار است و نـــیز کســانی کـه راجـع بـه افکـار و آراء و نـظریه‌پردازیـهای اجـتماعی و قـانونی و روانی، و اندیشه‌های انسانی به طور کـلی، تحقیق کـرده‌انـد و پژوهش نموده‌اند، از دیگران بهتر و بیشتر به فراخی و ژرفی اعجاز موضوعی این کتاب پی می‌برند.
پیشاپیش اعتراف می‌کنم که از بیان حقیقت اعجاز قران و از ذکر اندازۀ اعجاز آن چـنان کـه باید درمـانده و ناتوانم. همچنین عاجزم از این که اعـجاز قرآن را با اسلوب بشری به تصویر بکشم. این را هم می‌دانم کـه سخن به درازا کشاندن دربارۀ این اعجاز - آن هـم در حدود توان بشری - موضوع کتاب مسـتقلی است. لذا در اینجا خواهم کوشید که نگاه گذرائی به گوشه‌هائی از اعجاز قرآن بیندازم.
شـیوۀ سـخن‌پردازی قـرآنـی از شـیوۀ سـخن‌پردازی انسانی، ممتاز و جداگانه است... سخن قرآن سـلطه و قدرت شگـفتی بر دلها دارد، سلطه و قدرتی که سـخن انسان بی‌بهره از آن است. حتیّ این سـلطه و قـدرت گاهی بر کسانی تأثیر می‌گذارد کـه قـرآن را تـلاوت می‌کنند، ولی حرفی از زبان عربی نمی‌دانند... حوادث شگفتی روی داده است که نمی‌توان آنها را تفسیر کرد مگر با چیزی که می‌گوئیـم. هر چند این چیز قاعدۀ کـلّی نیست، ولی وقوع آن حوادث نیاز به تفسیر و تـعلیل دارد... نمونه‌هائی از حوادث و رخـدادهـائی را ذکـر نمی‌کنم که برای غـیر خـودم روی داده است. ولیکـن حادثه‌ای را ذکر می‌کنم که برای خودم روی داده است. پنج نفر با من در این حادثه حضور داشتهاند و گواه بر آن هستند. حادثه این است: در حدود پانزده سال قبل ما شش نفر مسلمان سوار یـک کشتی مصری شدیم. کشتی ما را از میان امواج اقیانوس اطلس به سوی نیویورک به حرکت درآورد. مسافران کشتی ١٢٠ نفر زن و مرد خارجی بودند. در میانشان یک نفر مسلمان هم نبود... بر دلـمان گذشت که روی عرشۀ کشتی در میان اقیانوس نماز جمعه را بـخوانیم!... خدا می‌داند ما نـمی‌خواستیم نماز جمعه را اقامه کنیم، ولی چون دیدیم که یک مبلّغ مسیحی روی عرشۀ کشتی به کار تبلیغ خـود مشغول است، و حتّی با ما هم دم از تبلیغ می‌زند، احسـاسات دینی ما را دربرگرفت و ما را بـرآن داشت کـه نـماز جمعه را بخوانیم. فرمانده کشتی که یک نفر انگـلیسی بود کار را برای ما تدارک دید و اجازه داد که نماز خود را بخوانیم. به ملّاحان و آشپزان و خدمتکاران کشتی که همه از مملکت نوبه و مسلمان بودند اجازه داد آنانی که در وقت نماز سر پست نبوده و به «خدمت« مشغول نیستند با ما نماز بخوانند! مسلمانان کشتی هـمگی از این امر بسیار شادمان شدند. چرا که برای نخستین بار بود که نماز جمعه بر عرشۀ کشتی خـوانـده می‌شد... برای خطبه و امامت نماز جـمعه برخـاستم. مسـافران خارجی بیشترشان پیرامون ما حلقه زدند و ما را نگـاه می‌کردند و می‌پائیدند!.. پس از اتمام نماز بسیاری از آنان به سوی ما آمدند و به ما رستگاری «پـاکـان« را تبریک گفتند!!! آنچه از نماز ما فهم مـی‌کردند هـمین بود. ولی خانمی از میان این جماعت فراوان که بعداً متوجّه شدیم یوگسلاوی و مسـیحی است و از دوزخ «تیتو» و کمونیستی او می‌گریزد، سخت متأثّر و منقلب شده بود. از چشمانش اشک سرازیر بود و نمی‌توانست احساسات و عواطف خود را نگاه دارد. به سوی ما آمد و به گرمی دست ما را گرفت و سخت فشرد. با زبـان انگلیسی ضعیفی گفت: من نمی‌توانم در برابر تأثـیر ژرف و خشوع و خضوع و نظم و نظام و روح و جانی که این نماز شما دارد، خویشتن را نگاه دارم!.. امّا این چیز شاهد داستان و مورد نظر نیست... امّا چـیزی کـه شاهد داستان و مورد نظر است در این گفتۀ او است: این زبانی که «کشیش شما» بدان سخن می‌گفت چه زبانی است؟! این زن بیچاره تصوّر نمی‌کرد که «نماز» را بخواند مگر کشیش یا یک نفر عالم دینی. همان گونه که نزد او وضع مسیحیت کلیسا این چـنین بود! ایـن برداشت غلط را برای او تصـحیح کردیم!.. و بدو پاسخ دادیم و وی را قانع نمودیم. گفت: زبانی که امام بدان سخن می‌گفت دارای آهنگها و نواهای موسیقی شگفتی بود، هر چند از آن حرفی را نفهمیدم... آنچه نـاگهان باعث شگفت ما شد این بود که گفت: امّا ایـن چـیزی نیست که می‌خواهم دربارۀ آن سؤال کنم... مـوضوعی که ذهن مرا متوجّه خود کرد، این بـود کـه «امـام« در لابلای سخنان خود - با این زبان موسیقائی خـویش - بخشها و بندهائی را مـی‌آورد و مـی‌خوانـد کـه نـوع دیگری بود و با بقیّۀ کلام او فرق داشت! نوعی بود که از موسیقی بیشتر و آهنگ ژرف‌تری برخوردار بود... این بخشها و بندهای ویژه در من لرزش و تپش پدید می‌آورد! قطعاً آنها باید چیز دیگری باشند! انگـار در هنگامۀ این بخشها و بندها امام لبـریز از روح‌القـدس یعنی جبرئیل بوده است!.. این نحوۀ تعبیر او برگرفته از مسیحیّت او است!.. اندکی اندیشیدیم. متوجّه شدیم که مراد این خانم آیات قرآنی است، آیاتی که در لابلای خطبه‌های جمعه و در وقت اقامۀ نماز تلاوت شده‌اند!.. گذشته از این، آنچه بیشتر مایۀ شگفت ما شد این بود که همچون چیزی توسّط خانمی بیان مـی‌شود کـه از چیزهائی که صحبت می‌کند هیج اطّلاعی ندارد!
همان گونه که گفتم این یک قـاعدۀ کـلّی نیست. ولی وقوع همچون حادثه‌ای - و وقوع امثال آن که بیش از یک نفر برایم بیان داشتهاند - دالّ بر این است کـه در این قرآن راز دیگری است و بعضی از دلها به مـحض تلاوت قرآن این راز را دریافت می‌دارند. چه بسا ایمان این خانم به آئین خود، و گریختن او از دوزخ کمونیستی در کشورش، شعور او را در برابر سخنان یزدان بـدین شیوۀ شگرف، حسّاس و تیز کرده باشد... امّا ما را چـه شده است که شگفت‌زده شده‌ایـم، در حـالی که ده‌ها هزار نفر از کسانی که به قرآن گوش فرامی‌دهد و از زمرۀ عوام ما هستند، چیزی از قـرآن بـه خـردهایشان فرونمی‌رود، و لیکن موسیقی و نوای قرآن دریچه‌های دلهایشان را باز می‌کند و بدانها داخل میشود.
خواستم دربارۀ سلطه و قدرت زبان و شگـفت قـرآن صحبت کنم، پیش از این دربـارۀ جـوانب و زوایـائی سخن گویم که کسانی که با فن تـعبیر و با انـدیشه و احساس سر و کار دارند بیش از دیگران با آن جوانب و زوایا آشنا هستند.
ا-سخن‌پردازی قرآنی مـمتاز میگردد بـا تـعبیر از مسائل و معانی مهمّ در جائی که برای مردمان مـمکن نیست در آنجا از چیزهائی همچون این اهداف سـخن بگویند و ادای مطلب کنند، آن هم با فراخ‌ترین مفهوم، و با دقیق‌ترین و زیباترین و همچنین با زنده‌ترین تعبیر! همراه با هماهنگی شگـفت مـیان مـفهوم و عبارت و آهنگ و سایه‌روشنها و فضا. در آن واحد با زیـبائی تعبیر، دقّت دلالت همراه است، به گونه‌ای که واژه‌ای از واژه‌ای در جای خود بی‌نیاز نیست، و زیبائی بر دقّت، و دقّت بر زببائی نمی‌چربد و ستم نمی‌کند. از همۀ ایـن امور طرحی پی افکنده میشود که کسی چنان که بـاید اعجاز آن را درک و فهم نمی‌کند، بدانگونه که کسانی آن را درک و فهم می‌کنند که با فن و هنر تعبیر عـملاً سروکار دارند. زیرا این چنین کسانی هستند که حدود و ثغور توان آدمی در این جولانگاه را می‌دانند. بـدین خاطر است که برای ایشان روشن و آشکار میگردد که این منزلت و مرتبت قطعاً فراتر از توان آدمی است.[4]
٢- از این پدیده، پدیدۀ دیگری در سخن‌پردازی قرآنی سرچشمه می‌گیرد ... و آن این که نقص یگانه‌ای معانی و مفاهیم گوناگون هماهنگی را دربـر مـی‌گیرد، و هــر معنی و مـفهومی از آنـها بــهرۀ کـاملی از روشـنی و روشنگری دارد، بدون ایـن که در سـخن پردازی پریشانی و نابسامانی یــا اخـتلاط و آمـیزشی مـیان مقاصد و مـطالب پـدیدار گـردد. هـر مسأله‌ای و هـر حقیقتی جایگاهی را بـه خـود اخـتصاص می‌دهد کـه مناسب با آن است، به گونه‌ای که در جاهای گوناگون، نصّ واحدی مورد استشهاد قرار می‌گیرد، و هر بار در جائی که برای موضوعی مورد استشهاد قرار مـی‌گیرد اصل به نظر میآید. انگار از اول برای این جولانگاه و برای این جایگاه ساخته و پرداخته گردیده است! این هم یک پدیدۀ برجستۀ قرآنی است، و نیازی به ما نـدارد جز این که ما بدان اشاره‌ای بکنیم و بس...
اگر خواننده به گلچینهائی مراجعه بکند که در مـعرّفی این سوره آمده است، حتماً پی خواهـد بـرد که نـصّ واحدی برای اهداف مختل ذکر میشود، و این نصّ هر بار در هر موردی کاملاً اصـل است... این هم مثالی بیش نیست.
٣- سخن‌پردازی قرآنی، سبک برجسـته‌ای در قدرت حاضر آوردن صـحنه‌ها، و در تـعبیر رویـاروئی دارد. انگار صحنه‌ها آماده است و در جلو دیـدگان مـجسّم است. به گونه‌ای که در کلام انسانها ناشناخته است، و سخن‌پردازی آدمی نمی‌تواند از آن تـقلید کـند. اگـر انسانها از شیوۀ سخن‌پردازی قرآن تقلید کنند، با شیوۀ نگارش ناجور درمی‌آید و آشـفته و نـابسامان جـلوه می‌کند! آخر چگونه امکان دارد سخن‌پردازی آدمی از مقاصد و معانی به شیوۀ قرآنی اداء می‌کند؟ بـرای نمونه در این چنین مواردی:
(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٩٠)
بــنی‌اسـرائـیل را از دریــا عـبور دادیــم. فـرعون و لشکریانش، برای ظلم و تعدّی، آنان را دنـبال کـردند و در پی ایشان راه افتادند، تا بدانجا که (گذرگاه دریا بـه هم آمد و آب از هر سو ایشان را دربر گرفت و) غرقاب فرعون را در خود پیچید. (در این هنگام بود که) گفت: ایمان دارم که خدائی وجود ندارد مگـر آن خدائـی کـه بـنی‌اســرائـیل بدو ایـمان آورده‌انـد و مـن از زمـرۀ فرمانبرداران (و مطیعان فرمان یزدان) هستـم.
تا اینجا داستانی است که روایت میگردد... به دنبال آن بــدون فــاصله در صـحنۀ آمـاده و حـاضر، خطابی درمی‌رسد و رو می‌کند:
(آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؟! (٩١)فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً).
آیا اکنون (که مرگت فرا رسیده است و تـوبه پـذیرفتنی نـیست، از کـردۀ خـود پشــیمانی و روی بـه خدای می‌داری؟) و حال آن که قبلاً سـرکشی مـی‌کردی و از زمرۀ تباهکاران بودی.
سپس سخن‌پردازی برمی‌گردد و در صـحنۀ حـاضر و آماده‌ای پیروی می‌زند:
(وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ) (٩٢)
بیگمان بسیاری از مردمان از آیات (خوانـدنی قرآن و دیدنی جهان) ما غافل و بی‌خبرند (و بدانـها چنان کـه شاید و باید نمی‌نگرند).
(قل:أی شیء أکبر شهادة . قل الله , شهید بینی وبینکم , وأوحی إلی هذا القرآن لأنذرکم به ومن بلغ).
(ای پـیغمبر! بــه کسـانی که بـر رسـالت تـو گواهی می‌خواهند) بگو: بالاترین گواهی، گواهی کیست (تـا او بر صدق نبوّت من گواهی دهد؟) بگو: خدا مـیان مـن و شما گواه است! (بهترین دلیل آن این است که) این قرآن به من وحی شده است تا شما و تمام کسانی را که ایـن قرآن بدانها می‌رسد بدان بیم دهم. (قرآنی که هیچ کس و هیچ گروهی نمی‌تواند سوره‌ای همانند آن را بسازد و ارائه دهد).(انعام/19)
تا اینجا فرمانی رو می‌کند و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز دریافت می‌دارد... سپس ناگهان می‌بینیم که پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از قوم خود می‌پرسد:
(أئنکم لتشهدون أن مع الله آلهة أخرى ?).
آیا به راستی شما گواهی می‌دهید که خدایان دیگری با خدایند؟!.
ناگهان برمی‌گردد تا دربارۀ چیزی که از قوم خود پرسیده است - و بدو پاسخ هم داده‌اند - پیام آسمانی را در این باره دریافت دارد:
(قل:لا أشهد . قل:إنما هو إله واحد , وإننی بریء مما تشرکون).
بگو: من گواهی نمی‌دهم (و هرگز کسی و چیزی را انباز خدا نمی‌دانم و نمی‌کنم). بگو: او خدای یگانه یکتا است، و من از بتان (جاندار و بی‌جان که) انباز خدا مـی‌کنید بیزارم.(انعام/١٩)
همچنین بسان این نگرشهای مکرّری که در این چنین آیاتی آمده است:
(ویوم یحشرهم جمیعا . . یا معشر الجن قد استکثرتم من الإنس . . وقال أولیاؤهم من الإنس:ربنا استمتع بعضنا ببعض , وبلغنا أجلنا الذی أجلت لنا.قال:النار مثواکم خالدین فیها إلا ما شاء الله , إن ربک حکیم علیم . . وکذلک نولی بعض الظالمین بعضا بما کانوا یکسبون . . یا معشر الجن والإنس , ألم یأتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتی , وینذرونکم لقاء یومکم هذا ? . . قالوا:شهدنا على أنفسنا , وغرتهم الحیاة الدنیا , وشهدوا على أنفسهم أنهم کانوا کافرین . . ذلک أن لم یکن ربک مهلک القرى بظلم وأهلها غافلون).
(به یاد بیاور آن) روزی را که در آن همۀ آنان را در کنار هم گرد می‌آوریم (و خطاب به گناهکاران می‌گوئیم:) ای گروه جنّیان! شما افراد فراوانـی از انسـانها را گمراه ساختید. (بدین هنگام با افسوس و دریغ) پیروان ایشان از مـیان انسـانها (فــریاد بـرمی‌آورند و) مـی‌گویند: پروردگارا! برخی از مـا از بـرخی دیگر سـود بـردیم. (جنّیان با وسوسة شیطانی بر ما ریاست کردند و از ما بهره گرفتند، و ما انسـانها بـه وسـوسۀ ایشـان دچار شهوات و لذات زودگذر شدیم، تا آن گاه که مدّت معلوم زندگی را سپری کردیم) و به مرگی گرفتار آمدیم کـه برای مـا مـعیّن و مـقدّر فرموده بـودی. (هـم ایـنک با کوله بار کفر و ضلال در پیشگاه ذوالجلال ایستاده‌ایم. وای بر مـا! خداونـد بـدیشان) مـی‌گوید: آتش (دوزخ) جایگاه شما است و همیشه در آن ماندگارید مگر مدّت زمانی که خدا بـخواهد. بیگمان پروردگار تـو حکیم (است و کـارهایش از روی حکـمت انـجام می‌گیرد و) آگاه است (و می‌داند چه کسانی را از دست دوزخ رهـا کند). و همانگونه (که ستمگران، در این جهان پشتیبان یکدیگر و رهبر و راهنمای هم هسـتند، در جـهان دیگر نـیز آنــان را بــه یکدیگر وامـی‌گذاریـم و) بـرخی از ستمگران را همنشین برخی دیگر می‌گردانیم، و آین بـه خـاطر اعـمالی است کـه (در جــهان گـذران) انـجام می‌داده‌اند. (در آن روز خداوند بـدیشان مـی‌گوید:) ای جنّیان و ای انسانها آیا پیغمبرانی از خودتان به سـوی شما نیامدند و آیـات (کتابهای آسـمانی) مـر بـرایـتان بازگو نکردند و شما را از رسیدن بدین روز او روبرو شدن در آن با خدا) بیـم ندادند؟ (پس چگونه آن روز را فراموش کردید و در تکذیب آن کوشیدید؟ در پـاسخ) میگویند: ما علیه خود گواهی می‌دهیـم (و اقرار می‌کنیم که پیغمبران آمدند و آئین خدا را تبلیغ کردند و مـا را از قیامت تـرساندند، ولی مـا ایشـان را تکذیب کـردیم و گفتیم: خداوند چیزی را از سوی خود نفرستاده است و جز زندگی این جهان، زندگی دیگری وجود ندارد. آری) زندگی جهان، آنان را گول زد و (به خود مشغول داشت و امروز جز اعتراف چـاره‌ای نـدارنـد و) علیه خود گواهی می‌دهند (و میگویند) که ایشان کافر بودهاند (و مسـتحقّ عـذاب جـاویدان و خوفناک یـزدانند). ایـن (ارســال رسـل) بـه خاطر آن است کـه پـروردگارت هیچگاه مـردمان شــهرها و آبــادیها را به سـبب ستمهایشان هلاک نمی‌کند، در حالی که اهـل آنـجا (بـه سبب نیامدن پیغمبران به میانشان و نبودن راهنمایان و عـــدم تـــبلیغ مـبلّغان، از حـقّ غـافل و بــی‌خبر باشند. (انعام/128/131)
امثال این آیه‌ها در همۀ قرآن فراوان است. این شیوه از شیوه‌های انسانها کاملاً متمایز و جدا است. اگر ممتاز و جدا نیست، کسی که می‌خواهد بستیزد و هماور‌دی کند بکوشد بدین گونه سخن‌پردازی کند و به تعبیر مطالب و مقاصد بپردازد. آن گاه سخن مـفهوم درسـتی را ارائـه دهد، سخنی که گذشته از داشتن معنی درست از زیبائی خوشایند، و از آهنگ و نـوای مؤثّر و دلنشین، و از هماهنگی و همنوائی کامل نیز بسان قـرآن بـرخوردار باشد.
این برخی از گوشه‌های اعجاز سخن‌پردازی بود که نگاه گذرائی بدان داشتیم. اعجاز موضوعی، و قالب، ربّانی متمایز قرآن از قالب بشری در آن هم بجای خود قابل
توجّه است.
این قرآن سراسر هستی انسان را مخاطب قرار می‌دهد. یک بار هم ذهن انسان را به تنهائی مخاطب نمی‌سازد یک بار هـم دل انسـان را بـه تـنهائی مخاطب قــرار نمی‌دهد. یک بار هم احساس و شعور آماده و شتابگر او را مخاطب نمی‌سازد. بلکه هـمۀ هسـتی انسـان را مخاطب قرار می‌دهد، و او را از کوتاه‌ترین راه مخاطب می‌سازد. هر زمان هم هستی انسان را مـخاطب قـرار می‌دهد، یکباره همۀ دسـتگاه‌های گیرنده و دریـافت وجود او را مخاطب می‌سازد... با این خطاب، تصویرها و تأثیرها و تـطبیقهای هـمۀ حـقائق مـوجود را در او برمی‌انگیزد و پدیدار میگرداند، به گـونه‌ای کـه هیچ ابزار و وسیلۀ دیگری از ابـزارهـا و وسـیله‌هائی کـه انســانها در سـراسـر تـاریخ خـود در اخـتیار دارنـد نمی‌توانند همچون تصویرها و تأثیرها و تطبیقهائی را با این چنین عمق و ژرفی، فراخـی و فـراگـیری، دقّت و روشنی، و بدین طریقه و بدین شیوه، برانگیزد و پدیدار گرداند.
من در اینجا بندها و بخشهائی را از جـلد دوم کـتاب: «خصائص التصوّر الاسلامی« را بـه امـانت مـی‌آورم، بندها و بخشهائی که به روشنگری این حقیقت کـمک می‌کند، در آنجا که از «برنامۀ قرآنی در عرضه کـردن عناصر و لوازم جهان‌بینی اسلامی« به شکـل زیـبا و کامل و شامل و هماهنگ و همطراز، سـخن مـی‌گوید. برجسته‌ترین ویژگیهای ایـن بـرنامه در عـرضه کـردن مطالب و مقاصد عبارت است از:
این برنامه حقیقت را آن گونه که در جهان واقع وجود دارد به شیوه‌ای عرضه می‌کند که همۀ جوانب و زوایا، و همۀ پیوندها و ارتباط‌ها، و همۀ مقتضیات و موجبات حقیقت را نمودار و آشکار می‌سازد... ایـن برنامه بـا تمام این فراگیری همچون حقیقتی را گـنگ و پـیچیده نمی‌گردانـد، و آن را در مـیان تـوده‌های ابـر پـوشیده نمی‌نماید! بلکه هستی انسان را در همۀ سـطوحی کـه دارد با این حقیـقت مخاطب قرار می‌دهد[5]... خداونـد سبحان چون نسـبت بـه بـندگان مـهربان است اصـلاً نخواسته است که مردمان را با لوازم این جهان‌بینی یـا درک و فهمی که از آن لوازم دارند مخاطب قرار دهد، و آن را آویزۀ دانش پیشین ایشان گردانـد... چـرا کـه عقیده نخستین نیاز زندگی آنان است. جهان‌بینی‌ای که عقیده آن را در خردها و دلهـا پـدید می‌آورد، همان چیزی است که شیوۀ رفتار مردمان را با همۀ هستی، و همچنین شیوۀ گرایش آنان را برای یادگیری هر عـلم و دانشی و جستن هر آگاهی و معرفتی، تعیین مـی‌کند... بدین سبب است که یزدان منّان فهم و درک این عقیده را آویزۀ دانش پیشین ننموده است. سبب دیگر هم این است که خدا می‌خواهد این جهان‌بینی که حقائق عقیده آن را پدید می‌آورد، اسـاس علم و دانش انسانها و آگاهی و معرفت ایشان گردد. چرا که ایـن جهان‌بینی اساس انـدیشۀ ایشـان و پـایۀ تـفسیر آنـان از جـهان پیرامونشان، و از چیزهائی است که در جهان و در وجود خودشان میگذرد. این بدان خاطر است که علم و دانش ایشان و آگاهی و شناخت آنان بر پـایۀ بـنیادین حـقّ اطمینان بخشی قرار بگیرد که جز آن حقّ اطمینان بخش وجود ندارد. چون هر چه انسان دریافت می‌دارد و هر چه انسان بدان دسترسی پیدا می‌کند، اگر از غیر این منبع و سرچشمه باشد، آگاهی و شناخت «ظنّی« است و نتائج «احتمالی« است نه «قطعی«. حتّی «علم تـجربی« نـیز این چنین است. زیرا روش علم تجربی قیاس است، نه استقراء و استقصاء.[6] یعنی: علم تجربی حاصل سنجش و حدس و تخمین است، نه پیجوئی و پی‌بردن به تمام جـزئیّات و کلیّات اشیاء و بـه نـهایت راز و رمـز آنــها رسیدن... برای انسان هم امکان ندارد در هر چیزی که تجربه می‌کند و می‌آزماید به نهایت آن برسد و تمام اسرار و رموز آن را بشناسد. اگر چنین بینگاریم که همۀ سنجشها و برداشتها و احکام بشری به ظـاهر صحیح است، علم تجربی این چنین است که گذشت ! خـلاصه نهایت کاری را که «عـلم« مـی‌کند ایـن است کـه بـر تعدادی از تجارب و آزمونها استوار و برجا می گردد، ســپس از روی نــتائج آنـها بـه مـقایسه و سـنجش می‌پردازد. خود علم معترف است که نـتائج حـاصل از مقایسه و سنجش ظنّی و احـتمالی است نـه یـقینی و قطعی... افزون بر این، هر آزمایش و آزمونی به گونۀ جداگانه بر ترجیح یکی از «احتمالات« استوار است، نه این که قطعی و حتمی باشد... در این صورت، هیچ گونه علم یقینی‌ای که انسان بتواند بدان دسترسی پیدا کـند وجود ندارد، مگر علمی که از سوی خدای بس دانا و بس آگاه برایشان بیاید. یعنی علمی که برای انسـانها روایت کند آن که حقّ را روایت می‌کند، و او بـهترین داوران و جداسازندگان درست از نادرست است.[7]
2-این برنامه از سائر برنامه‌ها ممتاز و جـدا است در این که این برنامه از گسیختگی و پراکندگی پاک و به دور است، گسـیختگی و پـراکـندگی‌ای کـه در هـمۀ بررسیها و پژوهشهای «عـلمی« و در انـدیشه‌های «فلسفی« و در پرتوهای «هنری« وجود دارد. بـرنامۀ قرآنی از همۀ جوانب و زوایای یک مسألۀ «کلّی« زیبا و هماهنگ، یکجا سخن نمی‌گوید و بحث مستقلی بدان اختصاص نمی‌دهد، آن گونه که شیوه‌های سخن‌پردازی و روشهای تعبیرات بشـری است و در آنـها یکـجا و مستقل از مطلبی گفتگو میگردد و بدان خاتمه داده میشود. برنامۀ قرآنی همۀ جوانب و زوایای مطلبی را در روند متّصل و پیوسته‌ای عرضه می‌دارد، و در آن جهان دیدنی با جهان نادیدنی پیوند می‌خورد، و حقائق هستی و زندگی و انسان با حقیقت الوهیّت ارتباط پیدا می‌کند، و دنیا با آخرت مـتّصل میگردد، و زنـدگی مردمان بر روی این خاکدان با زندگی فرشتگان در آسمان گره می‌خورد، با شیوه و روشی که همگامی و همطرازی با آن یا تقلید کردن از آن ناممکن است زیرا شیوه و روش بشری وقتی که بخواهد در این زمینه به تقلید کردن از اسلوب قرآنـی بپردازد، حقائق در آن آمیزۀ همدیگر میگردد و نابسامان و پیچیده میشود، و روشن و معیّن و هماهنگ جلوه‌گر نمی‌آید، آن گونه که در برنامۀ قرآنی جلوه‌گر و آشکار است.
این اتّصال و ارتباط به هنگام عرضه کردن حقائق چندی در یک روند قرآنی، فرق پیدا می‌کند. در موردی شاید بر یک چیزی تکیه شود، و در مورد دیگری بر چـیز دیگری. اما با وجود اختلاف موارد و تکیه بر چیزهای گوناگون همیشه این اتّصال و ارتباط پیدا و هویدا است. مثلاً وقتی که در جائی از روند قرآنی تکیه میشود بر آشنا کردن مردمان با یزدان راستین خودشان، ایـن حقیقت بزرگ جلوه‌گر میآید در آثار قدرت الهی کارآ در هستی و زندگی و انسان، و در جهان ناپیدا و پـیدا به طور یکسان... و وقتی که در جای دیگری تکـیه میشود بر آشنائی با حقیقت هستی، پیوند میان «حقیقت الوهیّت» و «حقیقت هستی« جلوه‌گر میآید، و روند قرآنی اغلب به حقیقت زندگی و زندگان می‌گراید، و به سنن و قوانین الهی در هستی و زندگی می‌پردازد... و وقتی که بر «حقیقت انسان« تکیه میشود، ارتباط آن با حقیقت الوهیّت و با جهان و زندگان، و همچنین با جهان ناپیدا و جهان پیدا یکسان جلوه‌گر میشود... و وقتی که تکیه بر سرای آخرت است، از زندگی دنیا یاد میشود، و آن جهان و این جهان با خدا و با سائر حقائق دیگر پیوند پیدا می‌کند... و وقتی که تکیه بر مسائل زندگی دنیا است باز هم کار به همین مـنوال است... و دیگر چیزهائی که در عرضۀ روشن و در نشانه‌ها و سیماهای آشکار قرآن، مورد گفتگو قرار می‌گیرد...
٣-این برنامۀ قرآنی - گذشته از پیوند همۀ جوانب و زوایای «حقیقت« و هماهنگی و همآوائی موجود در آن - در یک مسأله به هر جانب و زاویه‌ای جـایگاهی می‌دهد که درست ارزش حقیقی خود را در ترازوی خدا دارد - ترازوی خدا هم ترازو است و بس - بدین خاطر «حقیقت الوهیّت« و ویژگیهای آن، و مسألۀ «الوهیّت و عبودیّت« برجسته و چیره و فراگیر جلوه‌گر میگردد، تا آنجا که این چنین به نظر میآید که آشنا کردن با این حقیقت و جلوه‌گر ساختن این مسأله، موضوع اساسی و بنیادین قرآن است [8]... حقیقت جهان ناپیدا، از جمله قضا و قدر و سرای آخرت، گسترۀ چشمگیری را دربر می‌گیرد. پس از آن حقیقت انسان، و حقیقت جهان، و حقیقت زندگی، گستره‌های فراخ و قابل توجّهی را به خود اختصاص می‌دهد که همطراز و همسنگ با ایـن حقائق در دنیای واقعیّت است... بدین منوال در برنامۀ قرآنی حقیقتی از حقائق با یکدیگر آمیخته نمیگردد، و بدون توجّه رها نمی‌شود، و در صحنۀ کلّی‌ای که در آن این حقائق نموده میشود نشانه‌ها و سیماهای آن هدر نمی‌رود و نادیده گرفته نمی‌شود... همچنین در خـود جهان‌بینی اسلامی این حقائق برخی بر بعضی سرکـشی نمی‌کند، همان گونه که در جلد اوّل کتاب: «التصور الاسـلامی و مـقوماته« در فصل: «التو‌ازن« یعنی هماهنگی بیان داشته‌ایم در برنامۀ قرآنـی، شگفت از جهان مادی و محسوس، و شگـرف از قوانـین آن، و تعجّب از هماهنگی میان اجزاء و قوانین آن، به پرستش طبیعت و جهان منتهی نمیگردد - چرا کـه در قـدیم و جدید پدیده‌ها و اشیاء طبیعت مورد پرستش قرار گرفته است - و در برنامۀ قرآنی شگفت‌زده شدن از عظمت حیات و راهیابی جانداران به وظائف و اعمال خود، و هماهنگی آنها با همنوعان خودشان و با محیط دنیای اطراف خودشان، به پـرستش طبیعت نـمی‌انجامد - همان گونه که پیروان مکتب ناتوریسم یا طبیعت‌پرستی چنین می‌کنند و به چنین کاری گرفتار آمده‌اند... در برنامۀ قرآنی شگفت‌زده شدن از انسان، و منحصر بودن انسان به ویژگیهائی که دارد و به استعدادهائی که در سرشت او نهفته است، و این استعدادها با جهان هستی در سازش و کنش است، کار به شکلی از اشکــال به پرستش انسان یا پرستش عقل نمی‌انجامد، بدان گونه که به طور کلّی پیروان مکتبهای ایده‌آلیسم یـا آرمانگرا کارشان بدانجا کشیده است... تعظیم و تکریم حـقیقت ذات خدا نیز در برنامۀ قرآنی به انکـار وجود جـهان مادی یا تحقیر آن و یا تحقیر خود انسان نمی‌انـجامد، آن گونه که در مکتبهای هـندی و بـودائی و مسـیحی تحریف شده، کار بدان انجامیده است... همچنان که این هماهنگی، قالب خود جهان‌بینی اسـلامی است، قـالب برنامۀ قرآنی در عرضه کردن عناصر این جهان‌بینی و حقائقی نیز هست که برنامۀ قرآنـی بر آنـها اسـتوار میگردد بـه گـونه‌ای کـه همۀ آن حـقائق در صـحنۀ مخصوصی آشکار و نمودار میشود که برنامۀ قرآنـی در یک روند قرآنی مسأله‌ای را به تصویر مـی‌کشد. این هم یک ویژگی قرآنی است و سخن‌پردازی بشری از عهدۀ آن برنمی‌آید و توان آن را ندارد.
٤-برنامۀ قـرآئی با سـرزندگی جـوشان و مـؤثّر و الهامگرانـه‌ای کـه دارد، و بـا دقّت و تـبیین و تـعیین قاطعانهای که در آن به کمال است، بدانگونه کـه به حـقائق سـرزندگی و آوا و نـوا و زیـبائی و دلربـائی می‌بخشد، نه برنامۀ بشری در عرضۀ مـطالب، و نه اسلوب بشری در تعبیر مقاصد، به منزلت آن می‌رسد. گذشته از این، در عین حال مطالب را با دقّت شگفتی، و تبیین و تعیین شگرفی عرضه می‌دارد، و در آن دقّت بر سرزندگی و زیبابی نمی‌چربد و ظلم نمی‌کند، و تبیین و تعیین نیز برآوا و نوا و زیبائی و دل‌انگیزی جور و ستم روا نمی‌دارد.
ما انسانها با اسلوب بشری خویش نمی‌توانیم سیماها و نمادهای برنامۀ قرآنی را توصیف کنیم، و آن گـونه که هست مزۀ این برنامه را بچشیم و به ژرفا و فراخنای آن برسیم. همچنین ما نمی‌توانیم با این همه بحث و بررسی دربارۀ «ویژگیهای جهان‌بینی اسلامی و عناصر آن« به چیزی دسترسی پیدا کنیم که قرآن در این زمینه بدان دسترسی پیدا کرده است...
ما تلاش نمی‌کنیم که بحث و فحص را به مردمان تقدیم داریم مگر بدان خاطر که ایشان از قرآن دور افتاده‌اند، به سبب دور افتادنشان از زندگی در فضائی که قرآن در آن نازل می‌گردید، و با شرائط و ظروفی زنـدگی نمی‌کنند که قرآن در لابلای آنها فرود می‌آمده است، و به تلاشها و پویشهائی نمی‌پردازند که کسانی بـدانـها دست می‌یازیدند و رنجها و دشواریهای آنها را به جان می‌خریدند که قرآن بر ایشان نازل می‌گردید و آنان در آن زمان جامعۀ اسلامی را در رویاروئی با همۀ ایـن شرائط و ظروف پی می‌افکندند و می‌ساختند. به سبب همین چیزها است که مردمان نمی‌توانند مزۀ خود برنامۀ قرآنی را بچشند، و از ویژگیها و طعمهای برنامۀ قرآنی برخوردار شوند و لذّت ببرند... (پایان گلچینها).
قرآن گاهی حـقائق عـقیده را در جـولانگاه‌هائی پـیش می‌کشد که به اندیشۀ انسانها به طور عادی نمی‌گذرد و مرغ خیال در آنجا به پـرواز درنـمی‌آید، زیـرا چـنان جولانگاه‌هائی در گسترۀ سـرشتی نـیست کـه آدمـیان به طور عادی در آن پهنه اندیشه را به تاخت دربیاورند یا بدین شکل و شیوه بدانجا نگاهی بیندازند.
از جملۀ این چیزها، چیزی است کـه در سـورۀ انـعام دربارۀ به تصویر کشیدن علم خدا و جـولانگاه‌های آن آمده است:
(وعنده مفاتح الغیب لا یعلمها إلا هو , ویعلم ما فی البر والبحر , وما تسقط من ورقة إلا یعلمها , ولا حبة فی ظلمات الأرض , ولا رطب ولا یابس إلا فی کتاب مبین).
گنجینه‌های غیب و کلید آنها در دست خدا است و کسی جز او از آنها آگاه نیست. و خداوند از آنچه در خشکی و دریا است آگاه است و هیچ برگی (از گیاهی و درختی) فرونمی‌افتد مگر این که از آن خبردار است. و هـیچ دانه‌ای در تاریکیهای (درون) زمین، و هیچ چیز تر و یا خشکی نیست که فروافتد، مگر این که (خدا از آن آگاه و در علم خدا پیدا است و) در لوح محفوظ ضبط و ثـبت است. (انعام/59)
این چیزهائی که با این گستردگی مطرح میشود، اعم از آنهائی که پیدا یا ناپیدا هستند، از جملۀ چیزهائی هستند که انـدیشۀ بشری بدین گونه بـدانـها بپردازد و در جولانگاه‌های آنها به گشت و گذار مشغول شود و در آنجاها بیاید و برود، بدان هنگام که اندیشه می‌خواهد فراگیری دانش را به تصویر بزند، هر اندازه هم در کار به تصویر کشیدن این فراگیری وقت صرف کـند. اگـر اندیشۀ انسان بخواهد فراگیری دانش را به تصویر بزند، به جهتها و سمتهای دیگری رو می‌کند که متناسب با کوششها و گرایشهای انسـان، و سـازگار با سرشت تصوّرات او باشد... این همان چیزی است که مـا قـبلاً هنگام تفسـیر این آیه در جزء هفتم گفته‌ایم:[9]
«از هر زاویه‌ای بدین آیۀ کوتاه نظر بیندازیـم و آن را ورانداز سازیم، این اعجاز را خواهیم دید، اعجازی که سرچشمۀ این قرآن را فریاد می‌دارد.
اگر از ناحیۀ موضوعی بدین آیه بنگریم، قاطعانه پیش از هر چیز خواهیم گفت: این کلام، سخن انسان نیست و انسان چنین چیزی را نمی‌گوید. این‌کلام دارای اسلوب و شیوۀ بشری نیست. اندیشۀ انسان وقتی کـه دربـارۀ همچون موضوعی سخن می‌گوید، موضوع فـراگیری دانش و احاطۀ آن، به چنین آفـاق و کــرانـه‌هائی سـر نـمی‌زند ... طــرحـهای انـدیشۀ بشـری و تلاشها و پویائیهای آن در این جولانگاه دارای شکـل و قالب دیگری است و از حدود و ثغور خاص خود خوردار است. انسان جهان‌بینیها و اندیشه‌هائی که دارد و با آنها از مسائل و مـطالب تـعبیر مـی‌کند، از جـولانگاه ها و گستره‌های تلاش و کوشش خود آنـها را بـرمی‌رد... نیروی اندیشۀ بشـری کـی به بـررسی و وارسی و شمارش و سرشماری برگهائی می‌پردازد که از درختان در همۀ نواحی کرۀ زمین فرومی‌ریزد؟ پیش از هر چیز این مسأله به ذهن کسی خطور و گذر نمی‌کند. به ذهن او نمی‌گذرد و خطور نمی‌کند که به دنبال این همه برگ روان گردد و آنها را در همۀ نواحی کرۀ زمین شمارش کند. گذشته از این، به دل او نمی‌گذرد که بدین سو رو کند و از دانش فراگیر بدین‌گونه تعبیر نماید. برگهائی که فرومی افتد تنها پروردگار است که می‌تواند آنـها را بشمارد و سرشماری کند و از آنها تعبیر کرده و سخن بگوید.
آخر انسان کی اندیشه‌اش متوجّه هر دانه‌ای میگردد که در تاریکیهای زمین نهان میگردد؟ نهایت کـاری کـه آدمیزادگان بتوانند متوجّه آن گردند دانه‌هائی است که خودشان آنها را در داخل زمین نهان می‌دارند و چشم به راه روئیدن آن می‌مانند... اما دنبال کردن و پـائیدن همۀ دانه‌هائی که در تـاریکیهای زمـین پـنهان باشد، چیزی است که گـمان نـمی‌رود انسـانها بـدان اهـتمام ورزند و بودن آنها را از مدّ نظر بگذرانند و از دانش فراگیر با وجود آنها مثال بزنند. چنین دانه‌هائی کـه در تاریکیهای زمین نهان و پنهانند، مثال زدن بدانها تنها کار پروردگار است که مـی‌توانـد آنـها را بشمارد و سرشماری کند و از آنها تـیر نماید و سخن بگوید و بس! کجا اندیشۀ بشری بدین گستره قد می‌کشد:
( ولا رطب ولا یابس ).
هیچ چیز تری و هیح چیز خشکی نیست....
نهایت چیزی که اندیشۀ بشری بدان بـرسد و بـپردازد سود بردن از چیزهای تر و خشکی است که در دسترس انسانها است... سخن گفتن از آن هم به عنوان یک دلیل علمی شاملی، در روال و رفتار انسانها مرسوم نیست و در تعبیرات آدمیان نیز نمی‌گنجد! هر چیز تری و هر چیز خشکی را تنها آفــریدگار مـی‌توانـد بـرشمارد و سرشماری فرماید، و فقط و فقط کردگار می‌تواند آنها را به رشته سخن کشد و از آنها تـیر نماید!
به اندیشۀ انسان نمی‌رسد: هر برگی که فرو می‌افتد، و هر دانه‌ای که نهان و پنهان میگردد، و هر چیز تری و هر چیز خشکی، درکتاب روشنی و در دفتر محفوظی نگاهداری و بایگانی میشود!.. مردمان را با این چـه کار؟ اصلاً چنین چیزی برای ایشان چـه سـودی دارد؟ چرا باید به نگارش آن بپردازند؟ تـنها کسـی به سرشماری و نگارش آن می‌پردازد که مالک آن است، آن کسی که چیزی در مـلک و مـملکت او از نگـاه و دانشش نهان و بـرکنار نـمی‌ماند... کـوچک، هـمچون بزرگ، ناچیز بسان مهم، پنهان بسان آشکار، مجهول همچون معلوم، و دور همگون نزدیک است...
این صحنۀ همه‌جا گستر، فراگـیر، ژرف، و دل‌انگـیز٠٠٠ صحنۀ برگهائی که از همۀ درختان زمین فرومی‌افتند، و دانه‌هائی که در لابلاها و شیارهای همه جای زمین نهان می‌گردند، و هر چیز تر یا خشکـی کـه در کـرانـه‌های سراسر زمین قرار دارنـد، صـحنه‌ای بشـمار است کـه اندیشه و توجّه بشری بدان نمی‌گراید و میل نمی‌کند، و چشـم آدمیزاد آن را نمی‌بیند، و از دیدگاه انسان نـهان بوده، و دیده بدان نمی‌پردازد... این صحنه‌ای است که هر گوشه‌ای از آن تنها برای دانشن یزدان پنهان و هویدا است و بس. یزدان بزرگواری که ناظر بر همه چیز جهان است، و آگاه از این و از آن، و محیط بر همه چـیز و همگان است! همه چیز را می‌پاید و محافظت می‌نماید، اراده و مشیّت و قضا و قدر او به همه چیز تـعلق می‌گیرد: کوچک باشد یا بزرگ، حقیر باشد یـا عظیم، ناپیدا باشد یا پیدا، مجهول باشد یا معلوم، دور باشد یا نزدیک... همۀ اینها برای او یکسان است و در بـرابـر دانـش مطلق او نمایان است! کسـانی که اهل فهم و شعورند و با دانش و بینش و تـعبیرات و تـفسیرات انسانها سروکار دارند، حدود و ثغور اندیشۀ بشری را خوب می‌شناسند، و دائرۀ تعبیر و بیان انسـانها را هـم خوب درک و فهـم می‌کنند. این چنین مردمان آگاهی، از روی تجارب بشری خود می‌دانند که همچون صحنه‌ای بر پردۀ دل آدمیزاد نمی‌افتد و به ذهن او نـمی‌گذرد، و همچون تعبیری نـیز بدو دست نـمی‌دهد و برای وی میسّر نمی‌شود... کسـانی که در ایـن باره به ستیز می‌نشینند، بر آنان لازم است که همۀ سخنان انسانها را بنگرند و ببینند، تا برایشان مشخّص و آشکار گردد که مـردمان بـدین سو نگرائیده‌اند و چنین راهی را نپوئیده‌اند.
این آیه و آیه‌های همسان این آیه در قرآن کـریم، به تنهائی می‌رسانند کـه مـنبع و سـرچشـمۀ ایـن کـتاب بزرگوار چیست و کیست.
هنگامی که از زاویۀ هنری هم به تعبیر قرآنی همچون آیه‌هائی می‌نگریم، افقهائی از زیبائی و هماهنگی را می‌بینیم،که کارهای مردمان، در این سطح والا، بی‌بهره از آنها و ناآشنا بدانها است.
)وعنده مفاتح الغیب لا یعلمها إلا هو ).
گنجییه‌های غیب و کلید آنها در دست خدا است و کسی جز او از آنها آگاه نیست.
ایــن بــند، فــاصله‌ها و افـقها و ژرفـاهائی است در «مجهول« و ناپیدای مطلق که در زمان و مکان، و در گذشته و حال و آینده، و در حوادث حیات و تصوّرات وجــدان، ریشـه دوانـده‌انـد، و بـه دامـان لامـتناهی خزیده‌اند!
( ویعلم ما فی البر والبحر ).
خداوند از آنچه در خشکی و دریا است آگاه است. این بـند، فـاصله‌ها و افقها و ژرفـاهائی است کـه در «منظور» و دیدنی، آن هم در سطح و گسترۀ فراخی و در فراگیری گسترده‌ای که دارد آن بخش از فاصله‌ها و افقها و ژرفاهای جهان ناپیدا و پوشیده‌ای که متناسب با جهان پیدا و هویدا است.
(وما تسقط من ورقة إلا یعلمها).
هیچ برگی (از گیاهی و درختی) فرو نمی‌افتد مگر این که از آن خبردار است.
این بخش، حرکت موت و فنا، و حرکت سقوط و هبوط، از بالا به پائین، و از زندگی به پراکندگی، و از بودن به فرسودن است.
( ولا حبة فی ظلمات الأرض)
هیچ دانه‌ای نیست در تاریکیهای زمین٠٠٠٠
این بخش نیز بیانگر حرکت سر بر زدن و رشد نمودن است. بردمیدن و بالیدنی است که از ژرفاهای درون به پهنای بیرون، و از پنهان شدن و آرمیدن به جوشیدن و جهیدن، منتهی میگردد.
( ولا رطب ولا یابس إلا فی کتاب مبین).
هیچ چیز تر و یا خشکی نیست که فروافتد، مگر این که (خــدا از آن آگاه، و در علم خدا پـیدا است و) در لوح محفوظ ضبط و ثبت است.
این بند نیز بیانگر عمومیّت فراگیری است که زندگی و مرگ، و شکفتن و پژمردن هر موجود زنده‌ای ار به طور کلی دربر می‌گیرد.
چه کسی است که این روند و روش را پدید می‌آورد؟ چه کسی است که این هماهنگی و زیبائی را می‌آفریند؟ چه کسی است که هم این و هم آن را در همچون آیـۀ کوتاهی می‌گنجاند و می‌نـایاند؟... راستی آن کیست؟ مگر جز یزدان کس دیگری شایان این میدان استـ«. همچنین است این آیۀ دیگری که دربارۀ فراگیری علم خدا است:
(علم ما یلج فی الأرض , وما یخرج منها , وما ینزل من السماء , وما یعرج فیها , وهو الرحیم الغفور).
می‌داند آنچه را که به زمین وارد میشود، و آنچه را که از آن خارج مـی‌شود، و آنچه را که از آسمان پـائین میآید، و آنـچه را کـه بـه سوی آن بـالا مـی‌رد‌هد، و او مهربان و بخشاینده است. (سبأ/2)
انسان در برابر این گستره‌ای می‌ایستد که با واژه‌هـای اندکی به تصویر کشیده شده است. ناگهان خویشتن را در برابر چـیزهای فـراوان سـرسام آوری می بیند، و حرکتها، حجمها، شکلها، سیماها، معنیها، قواره‌ها و غیره در جلو چشمانش رژه می‌روند، بدان اندازه که نیروی خیال در وراندازی آنها درمی‌مانند و حتماً نمی توانند پیجوئی و سرشماری کنند!
چـه چـیزهائی که در همین یک لحظه به زمین فرو می‌روند؟ چه چیزهائی که در همین یک لحـظه از زمین بیرون می‌آیند؟ چه چیزهائی که در همین یک لحظه از آسـمـان پائین می‌آیند؟ چـه چیزهائی که در همین یک لحظه به سوی آسمان بالا می‌روند؟
چه چیزها که به زمین فرومی‌رود؟ چه اندازه دانه‌هائی که در اطراف و اکناف زمین پنهان میشود یا پنهان کرده میشود؟ چه اندازه کرمها و حشره‌ها و پشّه‌ها و مگسها و خزنده‌هائی که در نواحی فراخ زمین به زمـین فرومی‌روند؟ چه اندازه قطره‌های آبها و ذرّه‌های گازها و پرتوهای برقها در اطراف و اکناف وسیع زمـین بـه زمین می‌روند و آمیزۀ آن می‌شوند؟ چه اندازه و چه مقدار چیزهائی که به زمین داخل مـی‌شوند، در حالی چشم بیدار خدا ایشان را می‌پاید؟!
چه چیزهای زیادی که از زمین بیرون میآید؟ چه اندازه گیاهانی که برمی‌دمند؟ چقدر چشـمه‌هائی که بـــر می‌جوشند و فـوران مـی‌کنند؟ چه انـدازه آتشفشانیهائی که منفجر می‌شوند و بیرون می‌جهند؟ چه اندازه گازهائی که بالا می‌روند؟ چه انـدازه نهانیهائی که آشکار می‌گردند؟ چه اندازه حشره‌هائی که از سوراخها و لانه‌های خود بـیرون مـی‌آیند؟ و چه اندازه و چه مقدار از چیزهائی که دیده مـی‌شود، و از چیزهائی که دیده نمی‌شود، و انسانها آنها را می‌شناسند یا می بینند، و از چیزهائی که انسانها آنها را بـا وجـود فراوانی نمی‌شناسند یا نمی‌بینند؟
چه چیزهائی که از آسمـان پائین مـی‌آید؟ چـه انـدازه قـطره‌های بــاران فــرومی‌ریزد؟ چـه قدر شـهابها و آذرخشهائی که می‌درخشد و دل فضای ظلمانی و جـو را می‌سوزاند و بدن شیاطین متمرّد را سوراخ سـوراخ می‌کند؟ چه اندازه اشعّه و پرتوهای سـوزانـنده‌ای کـه فرود میآید؟ چه اندازه نورهای منّوری؟ چـه انـدازه قضا و قدری که مقرّر و اجراء میگردد؟ چه رحـمتهای فراوانی که هستی را فرا می‌گیرد و برخی از بندگان را دربر می‌گیرد؟ چه اندازه رزقها و روزیهائی که یزدان برای بعضی از بندگانش مقدّر می‌فرماید و بسط و توسعه می‌دهد؟.. و چه اندازه و چه قدر چـیزهائی کـه وجود دارد و جز خدا کسی نمی‌تواند آنها را سرشماری کند؟
چه اندازه چیزهائی که به سوی آسمان بالا می‌رود؟ چه اندازه نفسهائی که از گیاهان و حـیوانـها و انسـانها و موجودات دیگری که مردمان با آنها آشنائی ندارند بالا می‌رود؟ چه دعاها و لابه‌هائی که آشکارا یـا نـهان در پیشگاه یزدان میشود و جز خدا در آن بالا بالاها کسی آنها را نمی‌شنود؟
چه روحهائی که از آفـریده‌هائی کـه مـی‌شناسیم و از پدیده‌هائی که نمی‌شناسیم می‌میرد و برگرفته میشود؟ چه فرشتگان زیادی که به فرمان جبرئیل بالا می‌روند؟ چه روحهای فراوانی که در ملکوت آسمانها به پـرواز درمی‌آیند و جز خدا کسی از آنها آگاه نیست؟
چه ذرّات بخار فـراوانـی کـه از دریـاها، و چـه ذرّات بسیاری که از گازهای اجسام برمیخیزد .و بالا می‌رود؟ و چه اندازه و چه قدر چیزهائی که وجود دارد و جز خدا کسی از وضع آنها اطّلاع ندارد؟!
بــلی چـه انـدازه و چـه قدر در یک لحـظه صورت می‌پذیرد؟ مگر دانش و آگاهی و شمارش و سرشماری انسانها نسـبت بـه چـیزهائی کـه در ایـن یک لحـظه میگذرد تا به کجا است؟ اگر انسانها عمر دراز خود را صرف شمارش و سرشماری چیزهائی کنند که در همین یک لحظه میگذرد آیا می‌توانند از عـهدۀ شـمردن و سرشماری کردن همۀ آنها برآیند؟.. تنها این علم کامل و مطلق و دقیق و ژرف و شگفت و شگرف خدا است که محیط بر همه چیزهائی است که در هر مکانی و در هــر زمـانی بوده و خواهـد بـود و گـذشته است و میگذرد... هر دلی و هر آنـچه از نـیّات و خاطره‌ها و حرکات و سکنات در آن میگذرد، زیر نظر و نـظارت خدا است، و خدا با وجود این، عـیبها را مـی‌پوشاند و آنها را می‌بخشاید:
(وهو الرحیم الغفور).
و او مهربان و بخشاینده است.
آیۀ یگانه‌ای از قرآن همچون این آیه بیانگر این است که قرآن سخن انسان نیست. چه این گونه اندیشۀ جهانی به طور طبیعی بر دل انسان نمی‌گذرد، و هیچ انگیزه‌ای در سرشت انسان پدیدار نمی‌آید که همچون تـصوّری را بر صفحۀ دل او نمودار سازد. همسان چنین پسوده یگانه‌ای که بتواند بر همۀ این گستره احاطه پیدا کند و این همه چیز را به تصویر کشد، آشکارا ساختار خدا در آن جلوه‌گر است و خدائـی آن را فرموده است که آفریدگار جهان و جهانیان است. کاملاً هم پیدا است که ساختارهای بندگان با ساختار یزدان سبحان هـمسان و همگون نخواهد بود.
همچنین قالب سخن الهی در این قرآن آشکار و نمایان است در شیوۀ استدلال قرآنی با چیزها و رخدادهائی که برانگیزنده‌اند و در ظاهر کوچک جلوه‌گر می‌آیند، امـا در حقیقت بزرگ و سترگ هستند و با موضوع بزرگ و سترگ تناسب دارند که مورد استدلال قرار می‌گیرد... همان گونه که در این فرموده‌های خداوند بزرگوار پیدا است:
(نحن خلقناکم فلولا تصدقون ! أفرأیتم ما تمنون ? أأنتم تخلقونه أم نحن الخالقون ? نحن قدرنا بینکمالموت وما نحن بمسبوقین . على أن نبدل أمثالکم وننشئکم فیما لا تعلمون . ولقد علمتم النشأة الأولى , فلولا تذکرون !) .
مـا شـما را (از نیستی بـه هسـتی آورده‌ایـم و) خلقت بخشیده‌ایم، پس چرا (آفرینش دوبارۀ خود را از خاک) نباید تصدیق و باور کنید؟ آیا دربارۀ نطفه‌ای که (بـه رحم زنان) می‌جهانید، اندیشیده‌اید و دقّت کرده‌اید؟ آیا شما آن را مـی‌آفرینید، یــا مـا آن را مـی‌آفرینیم؟ مـا در میان شما مرگ را مقدّر و معیّن ساخته‌ایم، و هرگز بـر ما پیشی گرفته نمی‌شود (و کسی بر ما چیره نمیگردد و از دست ما به در نمی‌رود). هدف (از قانون مرگ) این است که گروهی از شما را ببریم و گروه دیگری را جای آنــان بـیاوریم، و (سـرانـجام) شـما را در جـهانی کـه نمی‌دانـید آفرینش تـازه ببخشیم. شـما که پیدایش نخستین (این جهان را دیده‌اید، و آن را لمس و اوضـاع آن را) دانسـته‌ایـد، پس چـرا یــادآور نـمی‌گردید (و آفرینش جهان دیگر را بـر آفرینش ایـن جـهان قیاس نمی‌کنید؟).(واقعه/57-62)
(أفرأیتم الماء الذی تشربون ? أأنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون ? لو نشاء جعلناه أجاجاً , فلولا تشکرون !) .
آیا هیچ دربارۀ آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟ آیا شما آب را از ابر پائین می‌آورید، یا ما آن را فرود می‌آوریم؟ اگر ما بخواهیم این آب (شیرین و گوارا) را تلخ و شور می‌گردانیم. پس چرا نباید سپاسگزاری کنید؟.(واقعه/68-70)
(أفرأیتم النار التی تورون ? أأنتم أنشأتم شجرتها أم نحن المنشئون ? نحن جعلناها تذکرة ومتاعاً للمقوین . فسبح باسم ربک العظیم).
آیا هیچ دربارۀ آتشی که برمی‌افروزید، اندیشیده‌ایـد؟ آیا شما، در آغاز این آتش را پدیدار کرده‌اید، یا این که ما پدیدآورندگان آن هستیم؟ ما آن را وسیلۀ یادآوری (قدرت خدا) و وسیلۀ زندگی اقویاء و فقراء نـموده‌ایـم. حال که چنین است، نام پروردگار بزرگوار خود را ورد زبان ساز (و سپاسگزار نعمتهای فراوان او باش و بـه ستایش وی بپرداز).(واقعه / 71-74)
این قرآن از چیزهائی که مردمان بدان عادت گرفته‌اند، و از رخدادهائی که برایشان تکـرار مـی‌شود، مسائل جهانی بزرگی را می‌سازد، و در آنها از قوانـین الهی موجود در گسترۀ هستی پرده برمی‌دارد، و در پرتو آنها عقیدۀ سترگی و جهان‌بینی کاملی را برای ایـن دسـتی پدید می‌آورد. همچنین از آنها برنامه‌ای برای نگرش و اندیشه، و زندگی‌ای برای جانها و دلها، و بیداری‌ای در ذهنها و شعورها پدید می‌آورد، بیداری‌ای دربارۀ نماها و نمادهای این هستی‌ای که بامدادان و شامگاهان و هر دم و آن به مردمان می‌نگرد و آنان از آن غافل هستند، و بــیداری‌ای دربـارۀ وجـود خودشان و عـجا‌ئب و خوارقی که در وجودشان میگذرد.
قرآن مردمان را به رخدادهای خارق‌العاده‌ای که به نـدرت پـیش مـی‌آید، و بـه مـعجزه‌های ویـژۀ قـابل شمارش، وانـمی‌گذارد و نـمی‌سپارد. هـمچنین قـرآن مردمان را مکلّف نمی‌سازد و وادار نمی‌گرداند به این که به دنبال خوارق و معجزات و نشـانه‌ها و دلائـلی بروند که دور از خودشان، و فراتر از عادات و اعـمال زندگیشان، و بـالاتر از ظواهر جهانی نـزدیک به خودشان و چیزهائی باشد کـه بـرای آنـان معروف و مشهور است... قرآن مردمان را به مـیان فـلسفه‌های پیچیده، یا مشکلات دشوار عقلانی، و یـا آزمـونهای علمی‌ای نمی‌کشاند که هر کسی بدانها توان دسترسی و قدرت دستیابی ندارد... تا بـدین وسـیله عـقیده‌ای در اندرونشان پدید آورد، و جهان‌بینی‌ای دربارۀ جهان و زندگی بدیشان بخشد که بر همچون عقیده‌ای استوار و پایدار باشد.
خودشان ساختار یزدانند. ظواهر جهان پیرامـونشان از نوآوریهای قدرت یزدان است. معجزه در هــر چـیزی نهفته است که دست خدا آن را از نـیستی به هستی آورده است. این قرآن هم قرآن خدا است، بدین خاطر است که یزدان مردمان را به سوی معجزاتی می‌خواند که نـهان در خـودشان است، و پـراکـنده در جـهان پیرامونشان است. ایشان را به سوی خوارقی می‌خواند که معروف و مشـهور برای خـودشان است. آنـها را می‌بینند و حقیقت اعـجاز نـهفته در آنـها را احساس نمی‌کنند. زیرا آنان بر اثر طول الفت بـدانـها از مـوارد اعجاز نهفته در آنها غافل گردیده‌اند. یزدان ایشان را به سوی آنها می‌خواند تا چشمهایشان را به سـوی آنـها بگشاید، و چشمانشان راز بزرگ نهان در آنها را ببیند و بدان پی ببرد، راز قدرت افریدگاری که همه چیز را از نیستی به هستی آورده است، و راز یگانگی منحصر بـه فـرد، و راز قـانونگذار ازلی‌ای کـه دست‌انـدر کار وجودشان و هستی پیرامونشان است، و دلائل ایمان را و براهـین عقیده را در سراپـای وجودشان پخش و پراکنده میگرداند، یا به تعبیر دقیق‌تر دلائل و براهین را در سرشتشان بیدار می‌نماید.
قرآن با این شیوه و روند به پیش می‌رود، بدان هنگام که نشانه‌های قدرت هستی‌بخش را در آفرینش انسانها، زراعتی که خودشان می‌کارند، آبـی کـه مـی‌نوشند، و آتشی که برمی‌افروزند بدیشان نشـان مـی‌دهد. ایـنها ساده‌ترین چیزهائی هستند که در امور زندگی با آنـها انس و الفت دارنـد. هـمچنین قـرآن لحظۀ پـایانی را برایشان به تصویر می‌کشد، آن لحظه‌ای که زندگی بر این کرۀ زمین پایان می‌گیرد و سرآغاز زنـدگی جــهان آخرت درمـی‌رسد. آن لحـظه‌ای کـه هـر کسی با آن رویاروی میشود، و در آن هر حیله و نیرنگی بیفائده بوده و هیچ تلاش و کوششی چاره‌ساز نیست. زمـانی است که زندگان رو در روی آفـریدگار جــهان، یـعنی قدرت مطلقۀ متصرّف در کار و بار کیهان برای دادگاهی می‌ایستند و فرصت هیچ تلاش و کوششی نمانده است و کار از کار گذشته است! جایگاهی است که در آن همۀ روبندها برمی‌افتد و همۀ پرده‌ها کنار مـی‌رود، و هـمۀ بهانه‌ها و علّت‌تراشیها پوچ و بیاثر میگردد.
شیوۀ قرآن در مخاطب قرار دادن فطرت انسان، خودش بیانگر سرچشمۀ قرآن است... ایـن سرچشـمه، همان سرچشمه‌ای است که جهان از آن بردمیده و برجوشیده است. طرز ساختار قرآن، طرز ساختار جهان است. هر سلول و یاخته‌ای گمان می‌رود که مادۀ ساختار حـیات است... خود اتم با وجود کوچکی مـعجزه است. خـود سلول با وجود نـاچیزی نشـانه‌ای برای خـداشـناسی است... خدا در قرآن از ساده‌ترین چیزهائی که مردمان به طـور عادی آنها را می‌بینند، مادۀ ساختار بـزرگترین عقیده دینی و فراگیرترین و فراخ‌ترین جهان‌بینی جهانی میگرداند... چیزهائی که دیده می‌شوند و هـر انسـانی آنها را تجربه می‌کند و در دسترس دارد. از قبیل: تولید نسل، زراعت، آب، آتش، مردن... چه کسی است که بر این خاکدان زمین، این دیدنیها را در دسترس نداشـته باشد و آنها را ورانداز نکند؟ کدام ساکن غاری است که پیدایش زنـدگی جـنینی، پـیدایش زنـدگی نـباتی، جایگاه فروافتادن آب، اجاق آتش، و لحظۀ مرگ را ندیده باشد؟.. از این دیدنیهائی که هر انسانی آنــها را دیده است قرآن عقیده را بنیاد می‌نهد، چرا که قرآن هر انسانی را در هر محیطی مخاطب قرار مـی‌دهد... ایـن دیدنیهای معمولی و ساده، بزرگ‌ترین حقائق جهانی، و سترگ‌ترین اسرار ربّانی هستند. این چـیزها بـا وجـود معمولی و ساده بودن فطرت هر انسانی را مخاطب قرار می‌دهد، و در حـقیقت موضوع پـژوهش فـرزانـه‌ترین فرزانگان تا پایان روزگاران جهان است.
بیش از این نمی‌توانیم دربارۀ سرشت «ایـن قرآن« سخن بگوئیم، سرشتی که دالّ بر سرچشمۀ قرآن است. این اندازه بس و بسـنده است و لازم است به سـوی روند سوره برگردیم...
خداوند بزرگ راست فرموده است:
(وَمَا کَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ...).
این قرآن از سوی غیر خدا، (چه محمّد و چه احبار و چه دیگر مردمان ساخته و پرداخته نشده است.
(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٣٨)
آیا آنان میگویند که (محمّد قرآن را خودش سـاخته و پرداخته و) او آن را به دروغ به خدا نسـبت داده است؟ بگو: (اگر چنین است و قرآن ساختۀ بشر است) شما یک سورۀ همانند آن را بسازید و ارائه دهید و در ایـن کار هر کسی را که می‌خواهید بجز خدا فراخوانید و به کمک بطلبید، اگر راست میگوئید (که قرآن را مـن سـاخته و پرداخته‌ام).
روند قرآنی پس از ایـن مبارزه طلبی از جـدل دست می‌کشد تا بـیان دارد کـه آنـان جـز از گمان پـیروی نمی‌کنند، و ایشان دربارۀ چیزی داوری می‌نمایند و حکم صادر می‌کنند که از آن اطّلاع و آگاهی ندارنـد. قضاوتی که انجام میشود و حکمی که صادر میگردد باید اطّلاع و آگاهی بر آن سبقت و پیشی بگیرد، و تنها بر هوا و هوس یا ظنّ و گمان تکیه نداشته باشد. چیزی که آنان در اینجا دربارۀ آن داوری کـرده انـد و حکـم صادر نموده‌اند وحی قرآن و صـدق وعـد و وعـیدی است که در آن است. ایشان اینها را دروغ نامیده‌اند، در حالی که اطّلاع و آگاهی ندارند و دروغ نامیدنشان بر علم و دانش متّکی نیست، و معنی و تفسیر واقعی قرآن و مآل سخن آن برایشان روشن نگردیده است
(بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ).
بلکه آنان چیزی را تکذیب می‌کنند که اصلاً آگاهی از آن ندارند و واقعیّت آن برای ایشـان روشـن نشده است. (مگر این صـیح است که انسان چیزی را تکذیب کند که دربارۀ آن نیندیشیده و آن را مورد مطالعۀ دقیق قـرار نداده و موضوعات آن را نفهمیده است؟!.
کارشان در این امر بسان کار تکذیبکنندگان پیشین قبل از ایشان است، آن ستمگرانی که بـرای پـرورگارشان انباز قرار می‌دهند. پس باید هر کسی که اندیشمند است بیندیشد و وارسی کند که سرنوشت و فرجام پیشینیان به کجا انجامیده است، تا حقیقت سرنوشت و فرجام دیگران را بداند:
(کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِینَ) (٣٩)
بـه هـمین منوال پـیشینیان هـم (پـیغمبران و کتابهای آسمانی را خودسرانه و ناآگاهانه) تکذیب می‌کردند. (ای انسان!) بنگر که سرانجام ستمکاران به کجا کشـید (و چگونه نابود گشتند. (این درس عبرتی برای شـما و آیندگان بعد از شما است و سرنوشت سـتمکاران جـز همین نیست).
وقتی که مـی‌بینیم اکـثر ایشـان جـز از گـمان پـیروی نمی‌کنند، و چیزی را تکذیب می‌کنند و دروغ می‌نامند که از آن اطّلاع و آگاهی ندارند، این را هم باید پیش چشم داریم که کسانی هم هستند که بدین کتاب ایـمان بیاورند، و همۀ مردمان از زمرۀ تکذیبکنندگان نیستند:
(وَمِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ) (٤٠)
از میان ایشان، برخی (پس از پی بردن به قرآن و درک عظمت مـعانی آن) بـدان ایمان مـی‌آورند، و دسـته‌ای ایـمان نـمی‌آورند (و از گمراهی و عـناد بــا قرآن برنمی‌گردند). خداوند تباهکاران را بهتر مـی‌شناسد (و از هرکسی آگاه‌تر از حال مفسدان است).
مفسدان کسانیند که ایمان نمی‌آورند. فساد در زمـین پدید نمی‌آید آن گونه که به سبب گمراهی مـردمان از راستای ایمان به پروردگارشان، و از انحراف ایشان از پرستش خدای یگانه پدید میآید. فساد در زمین جز از کرنش بردن و دیـنداری کردن برای غـیرخدا پـدید نمی‌آید. هر بلا و مصیبتی در همۀ زوایای زندگی جز از انحراف از ایمان و یگانه‌پرستی برنمی‌خیزد و سرچشمه نمی گیرد. از جمله: بلا و مصیبت پیروی از هوا و هوس که متوجّه خود انسان و دیگران میگردد، بلا و مصیبت پدید آمدن و روی کار آمدن خداگونه‌های زمینی کـه همه چیز را تباه می‌کنند تا خداگونگی نادرست خودشان برجای بماند، همین تباه شدن اخلاق و ارواح و افکار و تصوّرات مردمان و تباه شدن مصالح و از میان رفتن امــوالشــان در راه مــاندگاری ساختگی و نـاروای خداگونگان، همه و همۀ اینها از عدم ایمان به خداوند یگــانه، و از پــرستش جـز خـدا سـرچشـمه و نشأت می‌گیرد... تاریخ جاهلیّت قدیم و جدید لبریز از این گونه فساد و تباهی است، فساد و تـباهی‌ای کـه مـفسدان و تباهی پیشگان بی‌ایمان آن را پدید می‌آورند.
روند قرآنی بر بیان موضعگریهایشان در برابر ایـن کــتاب پـیروی مـی‌زند و پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را رهـنمود می‌فرماید که از تکذیب کردن تکـذیب‌کنندگان مـتأثّر نشود، و از ایشان دست بکشد، و بـیزاری خـود را از رفتار و کردارشان بدیشان اعلان دارند، و از آنان ببرد و به حقّ و حقیقتی چنگ زند که با خود دارد و آشکار و قاطع و یقینی است:
(وَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَلَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ) (٤١)
اگر (با وجـود دلائل روشن بر حقّانیّت پیغمبریت) تو را تکذیب کـردند، بگـو: عمل خودم از آن خودم و عمل خودتان از آن خودتان. شما پـاک و بـیگناهید از آنچه مــی‌کنم، و مـن هـم پـاک و بیگناهم از آنـچه مـی‌کنید. (هر کسی در گروه اعمال خویش است، و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت).
این پسوده‌ای است که وجدان ایشان را لمس می‌کند، و گو‌شه‌گیری و رفتار و کردارشـان را، و رها کردن سرنوشتشان را، و پس از این سرنوشت هراسناک آنان را به حال خود رها کردن را ضربهای بر تـارهای دل ایشان میگرداند. این رهائی ایشان و به تـرک آنان گفتن، بدین می‌ماند که کودک سرکش خود را به حـال خود رها کنی، کودکی که نمی‌خواهد با تو به راه افتد و راه را بسپرد. تو او را در میانۀ راه تنها رها کنی تا تک و تنها با سرنوشت خود روبرو گردد، وقتی که از تـو تکیه‌گاه و یاری نبیند و متّکی به تو نگردد در بسیاری از اوقات این شیوۀ تهدید مفید و سودمند واقع میگردد و نتیجۀ مطلوبی خواهد داشت.
روند قرآنی به پیش می‌رود و حال و احوال بعضی از مردمان را در مقابل پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به تصویر می‌کشد، بدان گاه که بدو گوش فرامی‌دهند ولی دلشان بسته شده است و جای دیگری است. بدو چشـم می‌دوزند اما بینش ایشان نابینا است. لذا از شـنیدن و دیـدن خود سودی نمی‌برند و استفاده‌ای نمی‌کنند، و به راستای راه برنمی‌گردند:
(وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ کَانُوا لا یَعْقِلُونَ (٤٢) وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَفَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَلَوْ کَانُوا لا یُبْصِرُونَ) (٤٣)
گروهی از آنان، گوش به سوی تو فرامی‌دهند (هنگامی که قرآن می‌خوانی یا آیه‌های تازه‌ای از سوی خدا بیان می‌نمائی. اما گـوئی هـیچ نمی‌شنوند و کـرند!) آیا تـو می‌توانی سخن خود را به گوش کران برسـانی هر چند نفهمند! و گروهی از آنان به تو می‌نگر‌ند (و دربارۀ تـو میاندیشند و دلائل آشکار نبوّت تو را درک می‌کنند و به حقّانیّت اسلام پی مـی‌برند. امّـا انگار کـه چیزی را نمی‌فهمند و نـمی‌بینند!) آیـا تـو مـی‌توانـی نـابینایان را رهنمود کنی هر چند نبینند (و فاقد بصیرت هم باشند؟). این چنین کسانی می‌شنوند ولی آنچه را که می‌شنوند درک و فهم نمی‌کنند. نگاه می‌کنند ولی آنچه را که بدان می‌نگر‌ند تشخیص نمی‌دهند... اینان در هر زمانی و در هر مکانی زیادند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم هم برای ایشـان نمی‌تواند کاری بکند، چه انگار هـمچون کسـانی حواسشان و اندامهایشان با خردهایشان و دلهـایشان پیوند نیافته است و بی‌ارتباط مانده است، و خردها و دلهای آنان خراب و بیکاره گردیده است و وظیفۀ حقیقی خود را انجام نمی‌دهند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم کران را شنوا، و کوران را بینا نمی‌گرداند. چه این کار تنها از آن یزدان بزرگوار جهان است و بس. یزدان قانونی را بنیاد نهاده است و مردمان را به خود رها کرده است تا برابر این قانون رفتار کنند. بدیشان گوشها و چشمها و خردها بخشیده است تا با آنها راهیاب و رهنمون گردند. هر گاه مردمان آنها را تعطیل کنند و بیسود بگذارند، قانون خدا در حقّ ایشان واجب میگردد و اجراء میشود، قانونی که تـخلّف نـمی‌پذیرد و از کسـی جانبداری نمی‌کند، و آنان به کیفر دادگرانۀ خود می‌رسند، و یزدان کمترین ستمی بدیشان نمی‌کند:
(إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئًا وَلَکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٤٤)
خداوند هیچ به مردم ستم نمی‌کند، بلکه این مـردم هستند که (با اختیار کفر و ترک ایمان) به خویشتن ستم می‌نمایند.
در این آیه‌های واپسین از پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم غمزدائی میشود، اندوهی که ناشی از تکذیب حقّی بود که با خود آورده بود، و نـاشی از دشـمنانگی بی‌ادبانه و ستیزه‌گری بیشرمانه‌ای بود که پس از این همه تکرار بیان و اعلام، از سوی مشـرکان صورت می‌گرفت. یزدان مهربان به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم اعلام می‌فرماید کـه سرباز زدن مشرکان از پذیرش هدایت از قصور تو در تلاش و تکاپو ورزیدن، و از کوتاهی تو در راه تبلیغ حقّی نیست که با خود داری. امّا ایـنان بسان کران و کوران هستند. گوشها و چشمها را نیز جز خدا باز و بینا نمی‌گرداند. این هم بیرون از گسترۀ سرشت دعـوت و دعوت‌کننده است، و به یزدان جهان اخـتصاص دارد و بس.
در این آیه‌های واپسین، همچنین معیّن کـردن قـاطعانۀ سرشت عبودیّت و جولانگاه آن است. حتّی اگـر ایـن عبودیّت در شخص پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم مجسّم و پـیش چشم داشته شود. چه او بندهای از بندگان یزدان است و خارج از جولانگاه عبودیّت هیچ گونه قدرت و تـوانـی ندارد، و کار و بار همه و همه در دست یزدان است.
*
پس از این، روند قرآنی وجدانشان را با پسودۀ گذرائی به وسیلۀ صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت می‌پساید. در این صحنه، زندگی دنیائی جلوه‌گر میآید که بر احساس ایشان فشار وارد می‌آورد، و گسترۀ دل و درونشان را فرامی‌گیرد، و توجّهات آن را به خود مشغول می‌دارد... کوچ تند و سریعی است. مردمان این کـوچ تند و سریع را در دنیا طیّ کرده‌اند. آن گاه به جایگاه سرمدی و سرای اصلی خود برگشته‌اند:
(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ یَتَعَارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ) (٤٥)
(ای پیغمبر! ایشان را بترسان از) روزی که آنان را (خدا برای حساب و کـتاب) گـرد مـی‌آورد (و ایشان در آن روز به یاد زندگی دنیا می‌افتند و از هـراس رسـتاخیز فکـر مـی‌کنند که) انگار جز سـاعتی از روز (در دنیا نبوده‌اند و) نمانده‌اند (تنها بدان اندازه) کـه بـا همدیگر آشنا شوند (و آنگاه از یکدیگر خداحـافظی کـنند و بـه سرای دیگر روند! در روز قیامت) بـه راستی کسـانی زیانبارند که رویـاروئی بـا خدا را تکـذیب کرده‌انـد و راهیاب نبوده‌اند.
در این گردش و چرخش گذرا نگاه می‌کنیم و نـاگـهان می‌بینیم کسانی که برای حساب و کـتاب قیامت گـرد آورده شده‌اند متوجّه می‌گردند کـه در دنیا چـه زود گرفتار آمده‌اند! پی می‌برند کـه کـوچ دنـیوی ایشـان بسیار کوتاه بوده است. انگار کوچ آنان ساعتی از یک روز بوده است و ایـن یک سـاعت را در آشـنائی با یکدیگر بسر برده‌اند. سپس صحنۀ آشـنائی بـه پـایان آمده است و پرده فروافتاده است.
یا این که این آیه تنها برای تشبیه زندگی دنیا است، و مثالی از زندگی مردمانی است که به دنیا گام نهاده‌اند و سپس از آن بیرون رفته‌اند. انگار در ایـن جـهان جـز ملاقات و آشنائی با یکدیگر کاری نکرده‌اند؟
این آیه هر چند بیانگر تشـبیه است، ولی حـقّ‌الیقین و مسألۀ راستین است. اگر چنین نیست مگر مـردمان در این زمین از کار آشنائی می‌پردازند؟ مردمان پیوسته به دنیا می‌آیند و از دنیا می‌روند. یکـی خـویشتن را بـه دیگران معرّفی می‌کند، و گروهی خود را به گـروه‌های دیگری معرّفی می‌کنند، و سپس می‌روند.
اگر چنین نیست، مگر نه این است که این افرادی که با یکدیگر کشمکش و پیکار می‌کنند، و در هـر سـاعتی میانشان سوء تفاهم پیش میآید و درگیری برخـی بـا بعضی از ایشان روی می‌نماید، آیا معارفه و آشـنائی آنان چنان که باید به تمام و کمال صورت گرفته است و پایان پذیرفته است؟
این ملّتهای خونخوار یکدیگر، و این دولتهای دشـمن همدیگر - البتّه برای حقّ عامی، و در مسیر سالمی، و برابر برنامۀ درستی، با یکدیگر دشمنی نـمی‌ورزند و نمی‌جنگند، بلکه پیکار و ستیزشان با یکدیگر بر سـر اموال ناچیز و کالاهای بی‌ارزش دنیا است و بس. کار این است و این را داشته باش. آیـا یکـی بـا یکـی و دستهای با دستهای آشنا شده‌اند؟ ملّتها و دولتها هنوز از جنگ و ستیزی نمی‌پردازند، به جنگ و ستیز دیگری می‌پردازند.
بلی که این تشبیهی برای به تـصویر کشـیدن کـوتاهی زنـدگی دنـیوی است، و لیکن حقیقتی را بـه تصویر می‌زند که ژرف‌تر و سترگ‌تر از چیزهائی است که میان مردمان در این جهان میگذرد... سپس می‌کوچند!
در پرتو این صحنه، زیان سنگینی جلوه‌گر میآید کـه گریبانگیر کسانی میگردد که همۀ تلاش و توان خود را مصرف این کوچ گذرا و کوتاه کرده‌اند، و ملاقات با خدا را دروغ نامیده‌اند، و از این ملاقات غافل گشته‌اند، و کاملاً سرگرم این کوچ - نه این کوچ، بلکه این درخشش آذرخش - شده‌اند، و چیزی را برای این ملاقات آماده نکرده اند که آن را به پـروردگارشان نشـان دهـند، و همچنین چیزی را بـرای سکـونت طولانی در سـرای سرمدی تهیّه ندیده‌اند:
(قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ) (٤٥)
واقعاً کسانی زیانبارند که رویاروئی با خـدا را تکـذیب کرده‌اند و راهیاب نبوده‌اند.
*
از این صحنةۀ گذرای روز رستاخیز، و از صحنۀ گذرائی که پیش از این دربارۀ زندگی جهان بیان شد، و از سخن با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دربارۀ تهدید تکذیبکنندگان از سوی خدا، تهدید پیچیده و مبهمی که نـمی‌دانـند آیـا فـردا ناگهان بر سرشان بتازد، و یا این که تا روز سزا و جزای قیامت بدیشان مهلت داده میشود، شمشیر آهـیخته‌ای ساخته میشود که بالای سرشان نگاه داشته میشود تا از خـدا بترسند و راهـیاب گـردند...کـم‌کم گـردش و چرخشی پایان می‌گیرد که با سـخن از تـهدید آغـاز گردیده است و با سخن از پایان تهدید خاتمه می‌پذیرد، پایان تهدید آن روزی است که فدیه دادن سودی ندارد ولو این که این فدیه همه چیزهائی باشد که در زمـین است، و آن روزی است که خداوند دادگرانه به داوری می‌پردازد و به کسی ظلمی نمی‌کند... این اسلوب هـم روش قرآن در پیوند دادن دنیا با آخرت است، آن هم با واژه‌های اندکی و در لحـظه‌های انـدکی، و به شکل زنده‌ای که دلها را لمس می‌کند و می‌پساید و بـدانـها نفوذ می‌نماید، و در عین حـال حـقیقت پـیوند دنـیا و آخرت و زنـدگی ایـن جـهان و زنـدگی آن جـهان را آن گونه که هست، و آن گونه که بـاید در جـهان‌بینی صحیح اسلامی باشد، به تصویر می کشد:
(وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَى مَا یَفْعَلُونَ (٤٦) وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٤٧) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٨ّ) قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ (٤٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (٥٠) أَثُمَّ إِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآنَ وَقَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (٥١) ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا بِمَا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ (٥٢) وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ (٥٣) وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الأرْضِ لافْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَقُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٥٤)
(ای پـیغمبر!) اگر مـا پـاره‌ای از آنـچه بـدیشان وعده داده‌ایم، (از قبیل: پیروزی تو بر آنان، و رساندن عذاب بدیشان، در حال حیات) به تو نشان دهیم، یا این که تو را بمیرانیم (پیش از آن کـه انـجام هـمۀ ایـن وعده‌ها را ببینی، در هر حال برای حساب و کتاب در روز قیامت) آنان به سوی ما بـرمی‌گردند، و خدا از آنـچه می‌کنند مطّلع و آگاه است. هر ملّتی دارای پیغمبری است (که در روز قیامت خویشتن را بـدو نسـبت مـی‌دهند). هر گاه پیغمبرشان (به صحرای محشر که صحنۀ دادگاه الهی است) آمد (در حضور او) دادگرانـه مـیانشان داوری میگردد (و او بـر کردار و رفتار ملّت خود گواهی می‌دهد) و ستمی بدیشان نمی‌شود. میگویند: این وعدۀ (عذاب) اگر راست میگوئید (که عذابی در مـیان است) کی عملی میشود (و موقع و موعد آن کی خواهد بود؟). بگو: من (تنها پیغمبر و رسانندۀ اوامـر و نـواهـی الهـی هستم و اختیار) هیچ سود و زیانی برای خود (یا بـرای مـردمان در دست) نـدارم مگر آن چیزی را کـه خدا بخواهد (و مرا از طریق وحی از آن بیاگاهاند و بر انجام
یا دوری از آن توانایم گرداند. پس چگونه می‌توانـم عذاب خدا را زودتر از موقع خود بـه شـما بـرسانم یا قیامت را هویدا گردانـم). هـر ملّتی دارای مـدّت زمـان محدودی است. هـر وقت زمـان آنـان بسـر رسید، نـه لحظه‌ای تأخیر می‌کنند و نه لحظه‌ای پـیشی می‌گیرند. بگو: به من بگوئید اگر عذاب خدا شب هنگام یا روزی به شما رسد، (چه فائده‌ای برای شمـا گناهکاران دارد؟) به خاطر چه چیز گناهکاران بـرای فرارسـیدن آن شـتاب دارند؟ (مگـر نـه ایـن است که هـر وقت دررسد، مـایۀ بدبختی آنان است، پس شتاب چرا؟!) آیا بعدها، پس از آن که واقع شد بدان ایمان می‌آورید؟ (آن وقت کـه بـه شما میگویند:) اکنون؟! (تازه چه فائده! ایـمان کنونی سودی ندارد) در حالی که (قبلاً در دنیا آن را به بـازی مــی‌گرفتید و دائـماً) بـرای فـرارسـیدن آن شـتاب مـی‌ورزیدید. سـپس بـه سـتمکاران مـی‌گویند: عذاب جاوید و همیشگی را بچشید آیا جز در برابر چیزهائی که کرده‌ایـد کیفر داده مـی‌شوید؟ (کافران بر سـبیل استهزاء) از تو می‌پرسند: که آیا آن (رستاخیز و عذابی که می‌گوئی) راست است؟! بگو: آری. بـه خـدا سوگند قطعاً راست است، و شما نمی‌توانید (از آن جلوگیری کنید، و با فـرار و سرپیچی از آن، خدا را) درمـانده و ناتوان سازید. اگر آنچه در زمین است، متعلّق به کسی باشد که (با کفر و شرک، به خود و دیگران) ستم کرده است، و آن را بـرای بــازخرید (و نـجات خویشتن از عذاب دوزخ) بـپردازد، (از او پذیرفته نمیگردد او و دیگر کافران از رویـاروئی بـا عذاب دوزخ سخت بـه هراس می‌افتند و بـغض مـی‌کنند) و آهسـته (نا‌له سـر مــی‌دهند و) اظـهار پشیمانی مـی‌نمایند. در میانشان دادگرانه داوری میگردد و بدیشان ستمی نمی‌شود. این چرخش و گردش آغاز میگردد با بیان این کـه برگشت این قوم به سوی یزدان است، خواه برخی از چیزهائی که بدان تـهدید مـی‌گردند و پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم موظّف و مکلّف میشود که آن را بدیشان ابلاغ کند، در زمان حیات یا پس از وفات خود در هر دو حالت برگشت به سوی خدا است. خدا گواه و آگاه بر کارهائی است که ایشان می‌کنند، چه در زمـان حیات و بـودن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و چه پس از وفات و نبودن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ... هرگز هیچ چیزی از اعمال و افعال ایشـان ضـائع نمی‌شود و از میان نمی‌رود، و وفات پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز اصلاً ایشان را از چیزی که از آن بیم داده شده‌انـد برکنار نخواهد کرد.
(وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَى مَا یَفْعَلُونَ) (٤٦)
(ای پـیغمبر!) اگر مـا پـاره‌ای از آنـچه بـدیشان وعده داده‌ایم، (از قبیل پیروزی تو بر آنان و رساندن عذاب بدیشان، در حال حیات) به تو نشان دهیم، یا این که تو را بمـیرانیم (پیش از آن که انـجام هـمۀ ایـن وعده‌ها را ببینی، در هر حال برای حساب و کتاب در روز قیامت) آنان به سوی ما بـرمی‌گردند، و خدا از آنـچه مـی‌کنند مطّلع و آگاه است.
کارها برابر تدبیر و تقدیر یزدان می‌چرخد و حرفی از آنها کم و کاست نمی‌شود، و با رخدادها و شرائط و ظروف دگرگون نمیگردد. ولی هر قومی مـهلت داده میشود تا پیغمبر آنان بیاید و ایشان را بترساند و بیم دهد و مسائل و احکام را برایشان روشن سازد، و بدین وسیله حقّی را به تمام و کمال دریافت دارند که یزدان آن را بر خود واحب و لازم گردانده است. این حقّ این است که هیچ قومی را عذاب ندهد مگر پس از دریافت اوامر و نواهـی صحیح رسـالت آسمانی (توسّط پیغمبری، یا تبلیغ و تبیین درست آنها توسّط عـلماء و فرزانگان که جانشین او بشمار مـی‌آیند) تـا عذری برایشان نماند. در این وقت است که یـزدان دادگرانه برابر پاسخی که به پیغـمبرشان داده‌اند و موضعی که در برابر رسالت داشتهاند آنان را دادگاهی خواهد کرد:
(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٤٧)
هـر مــلّتی دارای پـیغمبری است (کـه در روز قیامت خویشتن را بدو نسبت می‌دهند). هر گاه پیغمبرشان (به صحرای محشر که صحنۀ دادگاه الهـی است) آمـد (در حضور او) دادگرانه میانشان داوری میگردد (و او بر کـردار و رفتار ملّت خود گواهی می‌دهد) و سـتمی بدیشان نمی‌شود.
با بررسی این دو آیه خـویشتن را در بـرابـر حـقیقت الوهــیّت و حـقیقت عـبودیّت مـی‌یابیم، حـقائقی کـه جهان‌بینی اسلامی به تمام و کمال بر آنها تکیه می‌کند، و برنامۀ قرآنی عنایت خاصی دارد به توضیح و تقریر آنها به شکلهای متنوّع و گوناگون در هر مناسبتی کـه پیش آید.
به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم گفته میشود: کار و بار این عقیده، و کار و بار قومی که با این عقیده مخاطب می‌گردند، همه مربوط به خدا است، و چیزی به تو مربوط نیست، نقش تو در عقیده تبلیغ و ابلاغ است. امّا فراتر از این هـمه متعلّق به یزدان جهان است و بس. عمر تـو بـه پـایان میآید ولی پایان قومی را نـخواهـی دیـد کـه تـو را تکذیب می‌کنند و با تو دشـمنی مـی‌ورزند و اذیّت و آزارت می‌رسانند. بر خدا واجب نـیست کـه فرجام ایشان را به تو نشان دهد و کیفری را به تو بنمایاند که گریبانگیرشان میگرداند... این امور متعلّق بـه یـزدان سبحان است. امّا تو - و هر پیغمبر دیگری - جز تبلیغ و ابلاغ، وظیفۀ دیگری نداری و ندارند... بعد تو - و هر پیغمبر دیگری - می‌میری و می میرند و همۀ کارها را به خدا واگذار می‌کنی و می‌کنند... این بدان خاطر است که بندگان جولانگاه وظیفۀ خود و گسـترۀ حوزۀ تکلیف خویش را بدانند، و دعوت‌کنندگان نزول قضا و قدر را با شتاب نخواهند، هر اندازه هم کار دعوتشان به طول بینجامد، و هر قدر هم در راه دعوت دچار دشواریـها و شکنجه‌ها و اذیّت و ازارها شوند.
(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ)(٤٨ّ)
میگویند: این وعدۀ (عذاب) اگر راست میگوئید (کـه عذابی در مـیان است) کی عملی مـی‌شود (و موقع و موعد آن کی خواهد بود؟).
شــتاب مــی‌ورزیدند و بـرای مـبارزه‌طلبی هـمچون پرسشی را می‌کردند. درخواست می‌نمودند که عـذاب الهی را که پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ایشـان را از آن مـی‌ترساند هر چه زودتر بر سرشان بیاورد و گریبانگیرشان گرداند، همان گونه که یزدان در میان ملّتهائی که پیغمبرانشان به سویشان آمده‌اند و ایشان را دروغگو نامیده‌اند داوری کرده است و کارشان را فیصله داده است و تـازیانۀ عـــذاب را بر ســرشان فـرود آورده است، و تکذیبکنندگان را گرفتار کـرده است و به گـناهانشان گرفته است. پاسخ همچون کسانی این است:
(قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ) (٤٩)
بگو: من (تنها پیغمبر و رسانندۀ اوامـر و نـواهـی الهـی هستم و اختیار) هیچ سود و زیانی برای خود (یا بـرای مـردمان در دست) نـدارم مگـر آن چیزی را کـه خدا بـخواهد (و مرا از طریق وحی از آن بیاگاهاند و بر انجام یا دوری از آن توانایم گردانـد. پس چگونه مـی‌توانـم عذاب خدا را زودتر از موقع خود بـه شـما بـرسانم یـا قیامت را هویدا گردانـم). هـر مـلّتی دارای مـدّت زمـان محدودی است. هـر وقت زمـان آنـان بسر رسـید، نـه لحظه‌ای تأخیر می‌کنند و نه لحظه‌ای پیشی می‌گیرند. وقتی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نتواند از خویشتن زیان را دور گرداند و سود را به خود برساند، طبیعی است که نتواند بدیشان زیان یا سود برساند.
در این آیه واژۀ «ضَرّ» یعنی زیان، بر واژۀ «نَفْع« یعنی سود، جلو افتاده است، گر چه به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمان داده شده است که دربارۀ خودش سخن بگوید، بدان خاطر است که آنان شتابان زیان و ضرز را درخواست می‌کردند، و لذا برای هماهنگی با درخـواست ایشـان واژۀ «ضَرّ» مقدّم گردیده است. اما در جای دیگر در سورۀ اعراف واژۀ «نَفْع« در آیه‌ای با همین تعبیر جلو افتاده است.[10] زیرا متناسب با درخواست برای خودش بوده است. آنجا که می‌فرماید:
(ولو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر وما مسنی السوء ).
اگر غیب مـی‌دانسـتم، منافع فراوانـی نـصیب خود می‌کردم (چرا که با اسباب آن آشنا بودم) و اصلاً شرّ و بلا به من نمی‌رسید (چرا که از موجبات آن آگاه بودم).
(قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا... إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ...).
بگو: من (تنها پیغمبر و رسانندۀ اوامـر و نـواهی الهـی هستم و اختیار) هیچ سود و زیانی برای خود (یا بـرای مـردمان در دست) نـدارم مگـر آن چیزی را که خدا بخواهد (و مرا از طریق وحی از آن بیاگاهاند و بر انجام یادآوری از آن توانایم گرداند).
فرمان تنها فرمان یزدان است. این یزدان است کـه در وقت مناسبی که خود بخواهد تهدید و بیم خودش را پیاده می‌کند. سنّت یزدان تخلّف‌پذیر نـیست، اجل یـا سررسیدی را که تعیین کرده است زودتر از موقع خود پیاده نمی‌کند و در آن شتاب روا نمی‌دارد:
(لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ) (٤٩)
هر مـلّتی دارای مدّت زمـان مـحدودی است. هر وقت زمان آنان بسر رسید، نه لحظه‌ای تأخیر می‌کند و نـه لحظه‌ای پیشی می‌گیرند.
مدّت عمر گاهی بـا نـابودی مـحسوس مـادی، یـعنی نابودی ریشه‌کن شدن، پایان می‌گیرد، همان گونه که بر سر برخی از ملّتهای پیشین آمده است و به طور کلّی از میان رفته‌اند. گاهی هم اجـل درمـی‌رسد، ولو مرگ معنوی مراد است. یعنی شکست روانی و هرز رفتن که گریبانگیر ملّتهائی میشود. ممکن است که این مرگ برای مدّتی باشد و پس از آن بـه زنـدگی بـرگردند و زندگی را از سر بگیرند. گاهی هم ممکن است که این مرگ برای همیشه باشد. شخصیّت این ملّتها به پـایان برسد و محو گردد، و خودشان به عنوان ملّتهائی روی به از میان رفتن نهند، هر چـند که به عـنوان فـرادی بمانند... همۀ اینها طبق قانون خـدا انـجام مـی‌پذیرد، قانونی که تغییرناپذیر است و تـصادف و خـودسری و ستمگری و جـانبداری بـدان راه نـدارد. مـلّتهائی کـه اسباب و علل زندگی را در نظر می‌گیرند زنده می‌مانند، و ملّتهائی که از اسباب و علل زندگی دوری می‌گزینند ضعیف می‌شوند یا از میان می‌روند و یا می‌میرند برابر مقدار انحرافی که در پیش گرفته‌اند. ملّت مسلمان برابر نصّ قرآن زندگی ایشان در پیروی از پیغمبرشان است، و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم هم ملّت مسلمان را بـه سـوی چـیزی فرامی‌خواند که بدیشان زندگی می‌بخشد. این کار هـم نه فقط با عقیدۀ تنها و بس صورت می‌پذیرد، بلکه به وسیلۀ عملی که عقیده در کار و بار گوناگون حیات و در ضروریات مختلف زندگی از آن به صـراحت صـحبت می‌کند. با حیات و زندگی ایشان را بـه سـوی عقیده دعوت می‌فرماید، دعوت برابر برنامه‌ای که خدا آن را برایشان تهیّه و تدارک دیده است، و دعوت مطابق بـا شریعتی که خدا آن را برای آنان نـازل کـرده است، و دعوت با ارزشهائی که یزدان برای ملّت مسلمان مقرّر فرموده است... اگر ملّت مسلمان چنین نروند و نکنند، برابر قانون خدا مرگشان حتمی است.
سپس روند قرآنی مشرکان را با یک پسودۀ روانـی می‌پساید و لمس می‌نماید. با این پسوده ایشـان را از موضع پرسندۀ تمسخرکنندۀ چالشگر، به موضع تهدید شده‌ای می‌کشاند که در هـر لحـظه‌ای از شب یـا روز ناگهان آنچه از عذاب به تصوّر درنیاید بر سرشان آید:
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ) (٥٠)
بگو: به من بگوئید اگر عذاب خدا شب هنگام یا روزی بـه شما رسد، (چه فائده‌ای برای شما گناهکاران دارد؟) به خاطر چه چیز گناهکاران برای فرارسـیدن آن شـتاب دارند؟ (مگر نـه این است کـه هـر وقت دررسـد، مـایۀ بدبختی آنان است، پس شتاب چرا؟!).
این عذابی که موقع و موعد آن معلوم نیست، عذابی که چه بسـا شب هنگام دررسد بدان گاه که شما خفته‌اید، یا در روز دررسد بدان گاه که شما بیداریـد، ولی بیداری و هوشیاری شما هیچ گونه سودی به شما نمی‌رساند... به خاطر چه چیز گناهکاران بـرای فـرارسـیدن آن شـتاب دارند؟ آخر این عذاب در هیچ حالی برای ایشان خیر و خوبی ندارد، پس چرا باید شتاب داشته باشند؟
هنگامی که آنان ناگـهان با هـمچون سـؤالی روبرو می‌شوند، پرسشی که ذهن و شعورشان را وامی‌دارد که خطر را تصوّر کنند و به اندیشۀ وقوع آن فرو رونـد، آیۀ بعدی ناگهان سر می‌رسد و خـبر از وقـوع عـمل خطرناکی می‌دهد... در حالی که هنوز روی نداده است و به وقوع نپیوسته است... و لیکن جهان‌بینی قرآنی آن را وقوع یافته و رخ داده ترسیم می‌کند، و ذهن و شعور را با آن فرامی‌گیرد، و وجدان را بدان می‌پساید و لمس می‌نماید:
(أَثُمَّ إِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآنَ وَقَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ) (٥١)
آیا بعدهـا، پس از آن که واقع شد بدان ایمان می‌آورید؟ (آن وقت که به شما میگویند:) اکنون؟! (تازه چه فائده! ایمان کنونی سودی ندارد) در حالی که (قبلاً در دنیا آن را به بازی مـی‌گرفتید و دائـماً) بـرای فرارسـیدن آن شتاب می‌ورزیدید.
انگار که عذاب وقوع پیدا کرده است. و انگار که آنان بدان ایمان آورده‌اند و انگار در صحنه‌ای که حاضر و آماده است و ایشان آن را می‌بینند، با همچون درشتی و سرکوفتی مخاطب واقع می‌گردند و بدیشان میگویند: هم اینک!
بقیّۀ صحنه حاضر و آماده است:
(ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا بِمَا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ) (٥٢)
سپس به ستمکاران میگویند: عذاب جاوید و همیشگی را بچشید. آیا جز در برابر چیزهائی که کرده‌اید کیفر داده می‌شوید؟.
بدین منوال خویشتن را همگام با روند قرآنی در پهنۀ حساب و کتاب و عذاب و عقاب می‌یابیم. در حالی که لحظه‌هائی و بندهائی پـیش از ایـن در دنـیا بودیم و خطاب خدا را می‌شنیدیم که به پیغمبرش از این فرجام و سرنوشت سخن گفت!
پایان این چرخش و گردش کسب خبر کـردن ایـن گونه مردمان از پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم است: اگر این تهدید و بیم حقّ است،... در این صورت ایشان از درون در برابرش متزلزل شده‌اند و می‌خواهند مطمئن شوند، چرا که یقین ندارند. پاسخی که بدیشان داده میشود و قاطعانه است و با سوگندی مؤکّد میگردد:
(وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ) (٥٣)
(کافران بر سبیل استهزاء) از تو مـی‌پرسند: کـه آیـا آن (رستاخیز و عذابـی که می‌گوئی) راست است؟! بگـو: آری، بــه خـدایــم سوگند قطعاً راست است، و شـما نمی‌توانید (از آن جلوگیری کنید، و با فرار و سـرپیچی از آن، خدا را) درمانده و ناتوان سازید.
(إِی وَرَبِّی).
آری، به پروردگارم سوگند.
به خـدایـم سـوگند، خـدائـی کـه ارج ربوبیّت او را می‌شناسم و بدو قاطعانه سوگند می‌خورم، نه سوگندی که آن را نادیده بگیرم و بـه هــم بـزنم. سوگندی کـه می‌خورم جدّی و از روی یقین است.
(إِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ) .
قطعاً راست است و شما نـمی‌توانـید (از آن جلوگیری کنید، و بـا فـرار و سـرپیچی از آن، خدا را) درمـانده و ناتوان سازید.
شما نمی‌توانید خدا را درمانده و ناتوان گردانید از این که شما را گرد بیاورد و محاسبه کند و کیفرتان بدهد. در آن حال که در این دنیا هستیم و سرگرم کسب خبر و پاسخ هستیم، ناگهان بـا رونـد قـرآنـی در کـوچی از کوچهای اسلوب تصویرگر قرآنی به راه می‌افتیم و خود را در پهنۀ حساب و کتاب و جزا و سزای قیامت می‌یابیم. با انگار و پندار این گونه آغاز میگردد:
(وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الأرْضِ لافْتَدَتْ بِهِ ...).
اگر آنچه در زمین است، متعلّق به کسی باشد که (با کفر و شرک، به خود و دیگـران) سـتم کرده است، و آن را بــرای بـازخرید (و نـجات خویشتن از عذاب دوزخ) بپردازد، (از او پذیرفته نمیگردد).
حتّی اگر همچون چیزی را با خود داشـته باشد، از او پذیرفته نمی‌شود.
هنوز آیه به پایان نمی‌آید، انگار و پندار تبدیل به قطع و یقین می‌گـردد و کار از کار میگذرد و آنچه باید سر می‌رسد:
(وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ ).
(کافران) هنگام رویـاروئی بـا عذاب (دوزخ سخت بـه هراس می‌افتند و بـغض مـی‌کنند) و آهسـته (نـاله سـر می‌دهند و) اظهار پشیمانی می‌نمایند.
هنگامۀ رویاروی ناگهانی با عذاب الهی ایشان را مات و مبهوت میگرداند و بر دست و پای می‌افتند. تـعبیر قرآنی تصویر غم و اندوه و دل‌شکستگی و دل مردگی ایشان را بر پردۀ خیال می‌افکند، و آنان را در این حال به گونه‌ای نشان می‌دهد که لب از لب باز نمی‌کنند ولی سراپا غم و غصّه‌اند!
(وَقُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٥٤)
در میانشان دادگرانه داوری میگردد و بدیشان ستمی نمی‌شود.
صحنه به پایان میآید، صحنه‌ای که نیم آیه پیش بـا انگار و پندار آغاز و با قطع و یـقین خـاتمه یافت، بدان گونه که شیوۀ تصویرگری مؤثّر و برانگیز قرآنـی است.
*
پیروی که محشر و حساب و کتاب را تأکـید می‌کند، چرخش و گردش دیگری با قدرت الهی در بـرخی از جلوه‌گاه‌های موجود در آسمان و زمین و حیات و ممات است. چرخش و گردش کوتاه و گذرائـی است برای تأکید قدرتی که ضـامن اجرای وعـده است. آن گاه مردمان جملگی فریاد زده می‌شوند کـه از ایـن قـرآن استفاده کنند، قرآنی که برایشان پند و اندرز و رهنمود و رهنمون و بهبود سینه‌ها را دربر دارد:
(أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٥) هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (٥٦) یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٥٧) قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
آگاه باشید که هر چه در آسمانها و زمین است از آن خدا است. آگاه بـاشید کـه وعدۀ خدا (بـه عذاب و عقاب کافران) راست است، و لیکن بیشتر مردمان (بـه سبب بی‌خردی و یا غلبۀ غفلت بر آنان، کار و بـار آخرت را فراموش کرده‌اند و معنی تهدید خدا را) نمی‌دانـند. خدا است که می‌میراند و زنده میگرداند، و (پس از زنـده گرداندن برای حساب و کتاب) به سوی او برگردانده می‌شوید. ای مردمان از سوی پروردگارتان برای شما انـدرزی (جــهت رهـنمود زنـدگی) و درمـانی بـرای چیزهائی که در سینه‌ها است (هـمچون کفر و نـفاق و کینه و ستم و دشمنی با حقّ و حقیقت) آمده است (کـه قرآن نام دارد) و هدایت و رحمت بـرای مـؤمنان است. بگو: به فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگری) - باید مردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است کـه (از حـطام دنیا) گرد مـی‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند).
(ألا...). هان!.. با همین اعلان طنین‌انداز سخن آغاز میگردد.
(أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).
آگاه باشید که هر چه در آسمانها و زمین است از آن خدا است.
خدائی که بر هر چه در آسمانها و زمین است توانا است، او می‌تواند قطعاً به وعدۀ خود وفا کند و هیچ کسی نـمی‌توانـد جـلو او را بگـیرد و او را از پـیاده کـردن وعده‌اش بازدارد و نگذارد وعده او روی دهد:
(أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ).
آگاه باشید که وعدۀ خدا (بـه عذاب و عقاب کافران) راست است...
(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٥٥)
و لیکن بیشتر مردمان (بـه سـبب بـی‌خردی و یـا غلبۀ غفلت بر آنان، کار و بار آخرت را فراموش کرده‌انـد و معنی تهدید خدا را) نمی‌دانند.
آنان به سبب جهالت و نادانی خودشان است که شکّ و گمان می‌ورزند یا حقّ و حقیقت را تکذیب می کنند.
(هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ).
خدا است که می‌میراند و زنده میگرداند.
کسی که بر زندگی و مرگ توانا است، بر زنده گرداندن و برگرداندن به زندگی دوباره و بـر حسـاب و کـتاب گرفتن و محاسبه و مؤاخذه توانا است.
(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٥٦)
و (پس از زنده گرداندن برای حساب و کتاب) به سوی او برگردانده می‌شوید.
این پیرو سریعی است برای تأکید سـریعی کـه پس از عرضه کردن برانگیزاننده میآید. آن گـاه بـه دنـبال آن جملگی انسانها فریاد داشته می‌شوند:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٥٧)
ای مردمان! از سوی پروردگارتان برای شما انـدرزی (جهت رهنمود زندگی) و درمانی برای چیزهائی که در سـینه‌ها است (هـمچون کفر و نـفاق و کینه و سـتم و دشمنی با حـقّ و حقیقت) آمده است (که قرآن نام دارد) و هدایت و رحمت برای مؤمنان است.
در این کتابی که دربـارۀ آن شکّ و گـمان مـی‌ورزید هدایت و رحمت برایتان آمـده است. پند و انـدرز از سوی «پروردگارتان« برایتان آمده است. ایـن کـتاب، کتاب ساخته و پرداخته‌ای از سوی انسان نیست. آنچه هم در آن است از سوی انسان نیامده است. پند و اندرز برایتان فرارسیده است تا دلهایتان را زنده گـردانـد، و سینه‌هایتان را بهبودی بخشد و نجات دهد از خرافاتی که سینه‌ها را پر کرده است، و از شکّ و تردیدی که بر سینه‌ها سیطره پیدا کرده است و چیره شـده است، و از کجرویها و انحرافاتی که سینه‌ها را بیمار کرده است، و از پریشانیها و اضطراباتی کـه سـینه‌ها را سـرگردان و ویلان نموده است. پند و اندرز فرارسیده است تـا به سینه‌ها بهبودی و عافیت و یقین و اطمینان و صـلح و صفا را همراه با ایمان بریزد. این پـند و انـدرز برای کسی که از ایمان برخوردار باشد، رهنمود و رهنمون به راستای راه متّصل به مقصد است، و رحمت است و مایۀ رهائی از گمراهی و عذاب است:
(قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
بگو: به فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگری) باید مردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است کــه (از حـطام دنـیا) گرد مـی‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند).
از این فضل و لطفی که یزدان به بـندگان خـود عـطاء فرموده است، و از رحمتی که در پرتو ایـمان بـدیشان ارمغان داشته است، تنها بدین فضل و لطف و رحـمت باید شاد گردند. تنها این چیزها است که باید بدانـها شادمان شد، نه به اموال و کالاهای این زنـدگی. ایـن شادی و شادمانی، شادی و شادمانی آسـمانی است و نفس را از غل و زنجیر آز و طمع زمـینی و کـالاهای فناپذیر رها و آزاد می‌سازد، و ایـن کـالاها را نـوکر و خدمتگزار زندگی میگرداند نه آقا و سرور، و انسان را فراتر از کالاها می‌برد، نه این که انسان را بندۀ فروتنی در برابر کالاها سازد. اسلام کالاهای زندگی دنیا را حقیر و ناچیز نمی‌شمارد، و مردمان را بر آن نمی‌دارد که به ترک کالاها بگویند و از آنها پرهیز و دوری کنند. بلکه اسلام کالاهای دنیوی را به اندازۀ ارزشی که دارد ارج می‌نهد تا مردمان از آنها استفاده کنند ولی دارای ارادۀ آزاد و دستهای باز باشند. دیدگان آنان والاتر از ایـن کالاها، و افقهایشان برتر از دنیای زمین باشد. ایمان در نظرشان نعمت بشمار آید، و انـجام مـقتضیات ایـمان هدف گردد، و گذشته از اینها دنیا بندۀ ایشان شود و دنیا هیچ گونه سلطه و قدرتی بر آنان نداشته باشد.
از عقبه پسر ولید، و او از صفوان پسر عمرو روایت کرده است که گفته است: از ایفع پسر عبدالله کلاعی شنیدم که می‌گفت: وقتی که خراج عراق به عمر رضی الله عنهُ رسید، عمر و غلام او بیرون رفتند. عـمر شترها را شمرد. دید که بیش از مقداری هستند که تصوّر می‌کرد. فرمود: حمد و سپاس خداوند بزرگوار را سزا است... غلام او گفت: به خدا سوگند این از فضل و رحمت خدا است. عمر گفت: دروغ گفتی این همان چیزی نیست که یزدان بزرگوار می‌فرماید:
(قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
بگو: به فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگری) - باید مردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است کــه (از حـطام دنـیا) گرد مـی‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند ).
پیشتازان نخستین صدر اسلام این چنین به ارزشـهای زندگی نگاه می‌کردند. فضل برتر و رحـمت وا‌لاتـر را پند و اندرز و رهنمود و رهنمونی می‌دانسـتند کـه از سوی خدا برایشان نازل می‌گردید. امّا اموال و دارائی و خود پیروزی، فرع و پیرو بشمار می‌آمدند. بدین سبب پیروزی به سراغ ایشان می‌آمد، و اموال بر آنان ریزان می‌گردید، و دارائی ایشان را می‌جست... راه این ملّت روشن است. راه این ملّت همان راهی است که در قانون این ملّت نـهفته است، و در شـیوۀ پـیشتازان نخستین صدر اسلام جای گـرفته است... راه قـرآن و مؤمنان صدر اسلام راه این ملّت است... راه این است و جز این نیست.
ارزاق مادی، و ارزشهای مادی، چیزهائی نـیستند کـه مکــانت و مـنزلت مـردمان را در این زمـین تـعیین می‌کنند... مکانت و منزلت مردمان را در زندگی دنـیا، چه رسد به مکانت و منزلت ایشان در آخرت... ارزاق مادی، و رفاه مادی، و ارزشهای مادی، ممکن است از جملۀ اسباب و علل بدبختی آدمیان گردد - نه در آخرتی که هنوز نیامده است، بلکه در ایـن زنـدگی عـملی و موجودی که در آن بسر می‌برند - همان گونه که امروزه ما در تمدّن اخموی مادی مشاهده می‌کنیم!
معیارها و ارزشهای دیگری باید بر زنـدگی بشریّت حاکـم گردد و فرمان براند. این معیارها و ارزشها است که ممکن است به ارزاق مادی و به رفاه مادی، ارج و بهای واقعی خودشان را در زندگی مـردمان عطاء کـند. این معیارها و ارزشها است که مـمکن است از ارزاق مادی و رفاه مادی، مادۀ سعادت و راحت آدمیزادگان را بسازد.
برنامه‌ای بر زندگی گروهی از آدمیان فرمان می‌رانـد، همان چیزی است که ارزش ارزاق مادی را در زندگی ایشان تعیین می‌کند و همان چیزی است که ارزاق مادی را مایۀ سعادت و خوشبختی یا مایۀ شقاوت و بدبختی میگرداند. همان گونه که ارزاق مادی را سبب پیشرفت بشری یا لغزشگاه سرنگونی می‌سازد!
بدین خاطر است که بـر ارزش ایـن آئـین در زنـدگی پیروان آن تکیه میشود:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٥٧) قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
ای مردمان! از سوی پروردگارتان برای شما انـدرزی (جهت رهنمود زندگی) و درمانی برای چیزهائی که در سـینه‌ها است (هـمچون کفر و نـفاق و کینه و ستم و دشمنی با حقّ و حقیقت) آمده است (که قرآن نام دارد) و هدایت و رحمت برای مؤمنان است. بگو: بـه فضل و رحـمت - بـه هـمین (نـه چیز دیگـری) - بـاید مـردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است که (از حطام دنیا) گرد می‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند).
از اینجا است که کسانی که نخستین بار ایـن قـرآن را دریــافت مـی‌کردند ایـن ارزش والا را درک و فـهم مـی‌نمودند. عـمر رضی الله عنهُ دربارۀ اموال و چهارپایان می‌گفت: این چیزی نیست که خداوند بزرگوار دربارۀ آن می‌فرماید:
(قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
بگو: بـه فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگری) - باید مردمان شادمان شوند این بهتر از چیزهائی است که (از حـطام دنـیا) گرد مـی‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند).
عمر رضی الله عنهُ دین خود را خوب می‌دانست و با قوانین آن خوب آشنا بود. او که می‌دانست فضل و رحمت خـدا پیش از هر چیز در چیزی جلوه‌گر است که یزدان آن را برایشان نازل فرموده است: پـند و انـدرزی از سـوی پروردگارشان، و درمانی برای چیزهائی که در سـینه‌ها است، و هدایت و رحمت برای مؤمنان... نه ایـن کـه فضل و رحمت خدا در اموال و شتران و ارزاق جلوه‌گر باشد.
پیشتازان صـدر اسـلام ارزش ایـن کوچ درازی را می‌دانستند که این آئین آن را بـدیشان پـیموده است. می‌دانستند که این آئین آنان را از کدام گودال جاهلیّتی برگرفته است و بـرکشیده است کـه در آن بـوده‌انـد و می‌لولیده‌اند... این انتقال، انتقال بس ژرف و ارجمندی است وقتی که با جاهلیّت هر زمان و مکانی مقایسه و برآورد میگردد[11] ... از جمله با جاهلیّت قرن بیستم.[12] انتقال بنیادینی که این آئین ایشان را بدان سرافراز کرد، آزاد کردن گردنهای بندگان از ربقۀ بندگی بندگان، و آزاد کردن ایشان از این بندگی، و آنان را مفتخر کردن به بندگی خداوند یگانه، و پـابرجا و اسـتوار داشـتن سراسر زندگی ایشان بر پـایۀ ایـن آزادی‌ای بـود کـه جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و ارزشها و اخلاق ایشان را، و همۀ حیات آنـان را از عـبودیّت بـرمی‌کشید و نـجات می‌بخشید، و به سوی حرّیّت و آزادگی فـرامـی‌برد و نائل می‌گردانید.
به دنبال این حرّیّت و آزادی، ارزاق مادی و رفاه مادی و قـدرت مادی درمی‌رسید و ارمغان می‌گردید. همان گونه که در تاریخ آن دستۀ مسلمان تحقّق پیدا کرد، بدان هنگام که جـاهلیّتهای پـیرامون خـود را جـارو می‌زدند، و زمام سلطه و قدرت را در زمین بـه دست می‌گرفتند، و انسانها را به سوی خدا رهنمود می‌کردند و می‌بردند، تا انسانها همراه با ایشـان از فضل خدا بهره‌مند شوند.
کسانی که بر ارزشهای مادی، و بر تولیدات مادی تکیه می‌کنند، و این ارزش بزرگ بنیادین را نادیده می‌گیرند و از آن صرف نظر مـی‌کنند، آنـان دشـمنان بشریّت هستند و نمی‌خواهند بشریّت از سطح حیوان فراتر رود و بر مطالب حیوان اوج گیرد.
همچون مردمانی دعوت نظیف و فراخوانـی پـاکـی ندارند. آنان در پشت سر دعوت و فراخوانی کـثیف و پلیدشان هـدف اهـریمنانه دارنـد! آنـان مـی‌خواهـند ارزشهای ایمانی را نابود کنند، و بر عقیده‌ای بتازند و کارش را یکسره سازند که دلهـای انسـانها را آویـزۀ مطالبی والاتر از خواستهای حیوان می‌گردانـد، بدون این که نیازمندیهای زندگی ایشان را نادیده بگـیرد، و برای انسانها مقاصد عالی و مطالب بنیادین دیگری در کنار خوراک و مسکن و جنس دارد، خوراک و مسکن و جنسی که حیوان تنها در حدود آنها می‌ماند و بدانها بسنده می‌کند.
ایـن فـریادهائی کـه پـیاپی بـرای بزرگ جـلوه دادن ارزشهای مادی و تولیدات مادی سر داده میشود، به گونه‌ای که سرگرم شدن بدان فریادها بر سراسر زندگی و اندیشه‌ها و جهان‌بینیهای مردمان چیره گردد و بچربد، و به گونه‌ای که مردمان به آدم آهنیهائی تبدیل شوند که به دنـبال هـمچون ارزشـهائی زبـان بـیرون کشـند و نــفس زنان بــروند و بـدوند، و آنـها را بزرگ‌ترین ارزشهای زنـدگی بشـمارند، و در طوفان فریادهای پیاپی: تولید... تولید... تولید... همۀ ارزشهای روحی و اخلاقی فراموش گردد، و زیر پای تولیدات مادی له و په گشته، و در راه تولیدات مادی فدا و قربان شـود... این فریادها پاک و سالم نیستند، بلکه نقشه و طرحـی است که کشیده و تهیّه دیده شده است بـرای نصب و علم کردن بتهائی که به جـای بتهای جـاهلیّت پـیشین پرستیده شـوند، و آقـائی و سـروری فـرازمندانـه و قلدرانه‌ای بر همۀ ارزشها داشته باشند!
هنگامی که تولید مـادی بـتی شـد، بـتی کـه مردمان پیرامون آن به تکاپو و جست و خیز بپردازند، و آن را بسان بتها طواف کنند و بدان قداست دهند، مسلّماً همۀ ارزشها و اعتبارهای دیگر در راه آن لگدکوب، و له و لورده میشود، و اخلاق، خانواده، ناموس، تضمینهای اجتماعی، تعهّدات، و ... همه و همه بی‌ارج و حـرمت میگردد. همۀ اینها وقتی کـه با فـرآورده‌هـا،، تـولید تعارض پیدا کند باید که زیر پا له و په شود! گر این، خداگونه و بت نباشد، پس خداگونگان و بتها کد‌امند؟! لازم نیست که بت فقط سنگی یا تخته و چوبی باشد. بلکه بت گاهی ارزشی، اعتباری، تابلو و پلاکارتی، و لقبی و شهرتی است!
ارزش والا واجب است برای فضل و رحمت خدا بماند، و بهای بالا را باید به فضل و رحمتی داد که در هدایت خدا جلوه‌گر و مجسّم هستند، هدایتی که سینه‌ها را شفا و بهبودی می‌دهد، و مردمان را آزاد و آزاده می‌سازد، و ارزشهای انسانیّت را در انسان منزلت و مکانت و ارج و حرمت می‌بخشد. در سایۀ همچون ارزش والائی است که می‌توان از روزی و رزق خدا اسـتفاده کرد، روزی و رزقی که خدا آن را در زمین به انسانها عطاء فرموده است، و از صنعتی کردن بهره جست، صـنعتی کردنی که تولیدات مادی را فراوان می‌کند، و از رفـاه مادی سود برد، رفـاهی کـه از شـدّت رنـج و زحـمت می‌کاهد، و از سایر ارزشهائی استفاده نمود که جاهلیّت، پیرامون آنها در زمین طبلها را به صدا درمی‌آو‌رد!
بدون وجود این ارزش والا و سیادت و فرمانروائی آن، ارزاق و رفاه مادی و تولیدات، نفرینی مـی‌گردند کـه انسانها بدان بدبخت می‌شوند. چون در این صـورت، همۀ این نعمتها در راه بالا بردن ارزشهای حـیوانـی و مادی به کار گرفته می‌شوند، و ارزشـهای انسـانی آسمانی فدای ارزشهای حیوانی و مادی می‌گردند.
خداوند راست فرموده است:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٥٧) قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) (٥٨)
ای مردمان! از سوی پروردگارتان برای شما انـدرزی (جهت رهنمود زندگی) و درمـانی برای چیزهائی که در سـینه‌ها است (هـمچون کـفر و نـفاق و کـینه و سـتم و دشمنی با حقّ و حقیقت) آمده است (که قرآن نام دارد) و هدایت و رحمت برای مؤمنان است. بگو: بـه فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگـری) - بـاید مـردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است که (از حطام دنیا) گرد می‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند).
*
در پرتو سخن از فضل و رحمت خدا که جلوه‌گر و مجسّم در چیزی است که از سوی یزدان برای مردمان نازل گردیده است، از قبیل: پند و اندرز و رهـنمود و رهنمون، و بهبودی و شفای بیماریهائی که در سـینه‌ها است، روند قرآنی به جاهلیّت می‌پردازد، جاهلیّتی که به زندگی عملی خود سرگرم است، زندگی نه برابر چیزی که از سوی خدا آمده است، بلکه زندگی برابر هواها و هوسهای انسانها، و موافق با تعدّی ایشان به ویژگیهای یزدان سبحان، و طبق دست یازیدن آنان به کار حلال کردن و حرام نمودن روزیها و ارزاقی که خدا بدیشان داده است:
(قُلْ أَرَأَیْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلالا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ (٥٩) وَمَا ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ) (٦٠)
بگو: به من بگوئید: آیا چیزهائی را که خدا بـرای شما آفریده و روزی شما کرده است و (خودسرانه) بخشی از آنها را حلال نموده‌اید بگو: آیا خدا به شما اجازه داده است (که از پیش خود چنین کنید) یا این که بر خدا دروغ مـی‌بندید (و از زبان خدا چیزهائی میگوئید و مـی‌کنید که خدا بدانها دستور نداده است؟). آیا گمان کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند، دربارۀ (چیزهائی کـه) در روز قـیامت رخ مـی‌دهد چیست؟ (آیـا گمان مـی‌برند کـه بازخواسـتی در مـیان نیست؟ یـا ایـن کـه کـیفر داده نمی‌شوند؟ و یا این که اندکی عذاب می‌بینند؟). خداوند دارای لطف و مرحمت (فراوان) نسبت به مردمان است و لیکـن بـیشتر آنـان سپاسگزاری نمی‌کنند (و بلکه ناسپاسی می‌کنند و بر خدا دروغ می‌بندند).
بگو: در رزق و روزی خدا که آن را بر شما نازل کرده است چه می‌بینید؟ - هر چیز هم از سوی خدای والامقام برای انسانها نازل گردد، از آن مقام والا نازل گردیده است - چه چیز می‌بینید در این رزق و روزی‌ای که به شما بخشیده است، تا برابر اجازه و شـریعت او در آن دخل و تصرّف کنید؟ امّا شما از پیش خودتان و بدون اجازه دادن خدا به شما، انـواعی از ارزاق را حـرام می‌کنید و انواعی از آنها را حلال می‌سازید، در حالی که حــرام کـردن و حـلال کـردن قـانونگذاری است و قانونگذاری حاکمیّت است و حاکمیّت ربـوبیّت است. شما هم این ربوبیّت را خودسرانه به دست می‌گیرید:
(قُلْ: آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ؟ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ ؟)(٥٩)
بگو: آیا خدا به شما اجازه داده است (که از پپش خود چنین کنید) یا این که بر خدا دروغ می‌بندید (و از زبــان خدا چیزهائی را میگوئید و مــی‌کنید کـه خدا بـدانها دستور نداده است؟).
این مسأله‌ای است که ذکر آن در قرآن مجید تکـرار میشود، و گاه گاهی جاهلیّت با آن رویاروی می شود. چرا که مسألۀ بزرگی است و پس از گواهی لا اله الّا الله قرار دارد. این مسأله در حالت پیاده شدن واقعی هم همان مسألۀ مهمّ در زندگی است.
اعتراف به این که خدا رازق و روزی‌رسان است، قطعاً این را به دنبال دارد که یزدان خداوندگار معبود است، و یزدان است که حاکم بر همۀ امـور مـردمان است... از جمله این امور، همین ارزاق و روزیهائی است که خدا آنها را به انسانها داده است. این ارزاق و روزیها نـیز شامل همۀ چیزهائی است که خدا آنـان را بدیشان از آسمان و زمین عطاء می‌کند... جاهلیان عرب به وجود خداوند سـبحان اعـتراف مـی‌کردند و او را آفـریدگار روزی‌رسـان می‌دانستند - همان گونه که امروزه مردمانی که خویشتن را «مسـلمان« می‌نامند بدین معترف هستند. امّا با وجود این اعتراف کار حلال کردن و حرام نمودن را برای خود در چیزهائی که خدا بدیشان داده است درست می‌دانند. جاهلیان عرب با وجود این اعتراف، کار حرام نمودن و حلال کردن چیزهائی را کـه خـدا بدیشان داده بود وظیفۀ خـود می‌دانسـتند - همان گونه که امروزه کسـانی که خود را «مسـلمان« می‌نامند کار حلال کردن و حرام نمودن را از آن خود می‌دانند - این قرآن چنین تناقضی را بدیشان گوشزد می‌کند، تناقض میان اعتراف ایشان به وجـود خدا و آفریننده و روزی‌رسان بودن او، و میان چیزی کـه در زندگی درپیش می‌گیرند. مثلاً ربوبیّت را برای غیرخدا درست می‌دانند، ربوبیّتی که در قانونگذاری جلوه‌گـر است و گروهی از آنان قانونگذاری می‌کنند! این هـم تناقض آشکاری است و داغ شرک بر پـیشانی آنـان می‌زند، همان گونه که داغ شـرک را بر پـیشانی همۀ کسانی می‌زند که امروز و فردا و تا آخر دنیا مرتکب همچون تناقضی می‌شوند، هر چند هم نامها و تابلوها و پلاکارتها گوناگون و جوراجور باشد. چه اسلام حقیقت واقعی و عملی است، نه فقط عنوان و نام و نشان!
عربهای دوران جاهلیّت گمان می‌برند - همانگونه کـه امروزه مردمانی که خویشتن را «مسـلمان« می‌نامند گمان می‌برند - کار حلال کردن و حرام نمودنی را که انجام می‌دهند خدا ایشان را به چنین چیزی اجازه داده است. یا به تحلیل و تحریمی که می‌کردند شریعت خدا می‌گفتند! در سورۀ انعام این ادّعای ایشان ذکر شـده است، ادّعای این که اگر ایـن را حـلال و آن را حـرام می‌کنند، مورد پسند خدا است و شریعت خدا به حساب میآید... این مطلب در این فرمودۀ خداونـد بزرگوار آمده است:
(وقالوا هذه أنعام وحرث حجر لا یطعمها إلا من نشاء - بزعمهم - وأنعام حرمت ظهورها , وأنعام لا یذکرون اسم اللّه علیها افتراء علیه . سیجزیهم بما کانوا یفترون).
و (از جملۀ خرافات ایشان این است که) مـی‌گویند: ایـن (قسمت از) چهارپایان و کشت و زرع ممنوع است (و مخصوص بتها می‌باشد) و جز کسانی (از خدمتکاران اصنامی) که ما بخواهیم از آن نمی‌خورند، و این (قاعدۀ ناروا ساختۀ آنان و نـاشی از) گـمان ایشـان است (نـه نــاشی از فرمان یـزدان، و هـمچنین مـی‌گفتند: ایـنها) حیواناتی هستند که سوار شدن بر آنـها حرام است و (کسی نباید سوار آنها شود. و اینها) حیواناتی هسـتند که به هنگام ذبح نام خدا را بر آنها نمی‌رانـند (بلکه نـام بتان را بر آنها می‌رانند و این را دستور خدا می دانند و) بر خدا دروغ می‌بندند. هر چه زودتر کیفر افتراها‌ی آنان را خواهیم داد.
آنــان مـی‌گفتند: خدا ایـن را مـی‌خواهـد،و آن را نمی‌خواهد... بر خدا دروغ می‌بندند... امروزه هم کسانی هستند که خویشتن را «مسـلمان« مـی‌نامند و خـودسرانـه قـانونگذاری مـی‌کنند و مـی‌گویند: ایـن شریعت خدا است!
یزدان جهان در اینجا ایشان را به افتراء نمودن و دروغ بستن نسبت می‌دهد و مفتری و دروغ‌پرداز می‌نامد. سپس از ایشان می‌پرسد روز قیامت گـمانتان دربـارۀ خدا چیست که در حقّ شما چه کار بکند، در حالی که در دنیا از زبان او دروغ گفته‌اید و افتراء نموده‌اید:
(وَمَا ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ؟).
آیا گمان کسـانی که بـر خـدا دروغ مـی‌بندند، دربـارۀ (چیزهائی که) در روز قیامت رخ می‌دهد چیست؟ (آیـا گمان می‌برند که بازخواستی در میان نیست؟ یا این که کـیفر داده نــمی‌شوند؟ و یــا ایـن کــه انـدکی عذاب می‌بینند؟).
خدا فضل و لطف بسیاری به مردمان کرده است. رزق و روزی مادی را به خاطر ایشان در این جهان به ودیعت نهاده است، و در آنان نیز قدرت به ودیـعت گذاشته است تا سرچشمه‌های رزق و روزی را بشناسند، و بـا قوانینی آشنا شوند که بر ایـن سـرچشـمه‌ها فـرمانروا است. همچنین یزدان مهربان ایشان را توانائی داده است بر این که اشکال رزق و روزی را متنوع گـردانـند، و تحلیل و ترکیب در مادۀ آن روا دارند تا ایـن اشکال گوناگون و جوراجور گردد... بالأخره هر آنچه در هستی و در وجود خودشان است، از زمرۀ رزق و روزی یزدان است.
گذشته از این، یزدان جهان به مردمان فضل و لطـف فرموده است و مرحمت روا داشته است، در این که در برنامۀ خود هدایت انسـانها را نـازل فـرموده است، و شفای بیماریهای سینه‌ها را قرار داده است، تا مـردمان به برنامۀ سـالم و صحیح زنـدگی راهیاب گردند، برنامه‌ای که در پرتو آن می‌توانند از بهترین نیروها و توانهائی استفاده کنند که در انسانیّت ایشان نهفته است، و به بهترین وجه از حواس و شعورشان بهره گیرند و در راه‌های خیر به کار برند. هـمچنین مـردمان بـا ایـن برنامه می‌توانند میان فطرت خـود و سـرشت جـهانی هماهنگی برقرار کنند که در آن زندگی می‌کنند و با آن بده و بستان و همکاری و همراهی دارند. [13]
امّا بیشتر مردمان نه ایـن را و نـه آن را سـپاسگزاری می‌کنند... ایشان گاهی از برنامۀ خدا و قانون و شـرع یزدان کناره مـی‌روند و دوری مـی‌گزینند!.. و گـاهی برای خدا شریک و انباز قرار می‌دهند... بعدها به سبب این کارها بدبخت می‌گردند... بدبخت می‌گردند چون از چیزی که مایۀ شفای سینه‌ها است سـود نمی‌جویند و بیماریهای سینه‌های خود را با آن بهبودی نمی‌بخشند. این تعبیر شگفتی از حقیقت ژرفی است... این قرآن شفای هر آن چیزی است که در سینه‌ها است، با تمام معنیهائی که شفا دارد... قرآن عـملاً به دلهـا مـی‌خزد بدان سان که شفا به پیکرهای بیمار مـی‌خزد! قـرآن بـا نواها و آهنگهائی کـه دارد و در پـرتو آنها سـلطه و قدرت پنهان شگفتی را پیدا می‌کند، به دلها فرومی‌رود. قرآن با رهنمودهائی که دستگاه‌های گـیرندۀ فـطری را بیدار و آمـاده به کـار مـی‌سازد بـه دلهـا مـی‌خزد، د‌ستگاه‌هائی که به تکان درمی‌آیند و بـاز مـی‌شوند و دریافت می‌دارند و پاسخ میگویند. به دلها می‌خزد با تنظیمات و تشکیلاتی که دارد و کمترین برخورد ممکن میان دسته‌ها و گروه‌های بشری در زنـدگی روزانـه را دربر می‌گیرد. به دلها مـی‌خزد با پـیامها و الهـامهای اطمینان بخشی که دارد، پیامها و الهامهائی که به دلهائی آرامش می‌بخشند که رو به خدا می‌کنند و به دادگری در سـزا و جـزا مـی‌گرایـند و فـرجام نیک را چشم می‌دارند...
این عبارتی است که معانی و دلائل بسیار فراوانـی را پیش چشم می‌دارد. معانی و دلائلی که زبان انسان از بیان آنها عاجز است، ولی این تعبیر شگفت آنها را الهام می‌کند!
*
آنان سپاسگزاری نمی‌کنند... خدا آگاه از رازهـا است. محیط بر هر آن چیزی است که پیدا یا ناپیدا است. به اندازۀ ذرّه‌ای در آسمانها و زمـین از خـدا و دانش او نهان و دور نیست... این هـم پسودۀ تـازه‌ای در روند قرآنی برای دلها و ذهنها است. روند قرآنـی از ایـن مسـیر بـه دلداری پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و دلنـوازی کسـانی می‌پردازد که در خدمت او هسـتند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و یاران او را اطمینان می‌دهد که ایشـان تـحت نـظارت رعایت و عنایت و ولایت و حمایت یزدان جهان قـرار دارند! در این صورت تکذیبکنندگان حقّ و حقیقت بدانان زیانی نمی‌رسانند، تکذیب‌کنندگانی که انبازهائی برای خدا گمان می‌برند و به خیال‌پردازی می‌پردازند:
(وَمَا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَمَا یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَلا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِکَ وَلا أَکْبَرَ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٦١) أَلا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ (٦٢) الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ (٦٣) لَهُمُ الْبُشْرَى فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (٦٤) وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٦٥) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ وَمَا یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکَاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلا یَخْرُصُونَ (٦٦) هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ) (٦٧)
(ای پیغمبر!) تو به هیچ کاری نمی‌پردازی و چیزی از قـرآن نـمی‌خوانـی، و (شما ای مـؤمنان!) هیچ کـاری نمی‌کنید، مگر این که ما ناظر بر شما هستیم، در هـمان حال که شما بدان دست می‌یازید و سرگرم انـجام آن مــی‌باشید و هـیچ چـیز در زمـین و در آســمان از پروردگار تو پنهان نـمی‌ماند، چـه ذرّه‌ای بـاشد و چه بزرگتر از آن، (همۀ اینها) در کتاب واضح و روشنی (در نزد پروردگارتان، به نــام لوح مـحفوظ) ثـبت و ضـبط میگردد. هـان! بیگمان دوسـتان خداونـد (سـبحان) ترسی بر آنان (از خواری در دنیا و عذاب در آخرت) نیست و (بر از دست رفتن دنیا) غمگین نمی‌گردند (چرا که در پیشگاه خدا چیزی برای آنان مهیّا است که بسی والاتر و بهتر از کـالای دنـیا است. دوستان خداوند) کسانیند که ایمان آورده‌اند و تقوا پیشه کرده‌اند. بـرای آنان در دنیا (به هنگام مرگ) و در آخرت (در هنگامۀرستاخیز) بشارت (بـه خوشبختی و نـیکبختی) است. سخنان خدا، (یعنی وعده‌هائی کـه خدا بـه پیغمبرانش مبنی بر پیروزی و بهروزی و سـعادت دو جهان داده است) تـخلّف ناپذیر است. ایـن (چیزی که در دنـیا و آخرت بدانان مژده داده میشود) رسـیدن به آرزو و رستگاری بزرگی است. سـخنان آنـان تـو را غمگین نسازد (و مسخره و طعنه و تکذیب ایشان تو (را ناراحت ننماید). عزّت (و قدرت) کلّاً در دست خدا است (و خدا تـو را بـا آن بـر آنـان پـیروز مـی‌نماید) و او شـنوای (سخنان و) آگاه (از اعمال ایشـان) است. آگاه بـاشید، هر کس (و هر چیز) که در آسمانها و زمـین است از آن خدا است (و همه را او آفریده است و او سرپرستی و رهبری می‌کند و کارهایشان را می‌پاید و بر جملگی نـظارت مـی‌نماید). کسـانی که جز خدا انبازهائی را می‌پرستند، جز از گمان پـیروی نمی‌کنند (و در حقیقت انـبازی وجـود نـدارد تـا آنان آن را عبادت کنند و بــپرستند). ایشـان جـز بــه دنـبال گـمان نمی‌روند و کارشان جز تخمین زدن و دروغ گفتن نـیست. او (کـه آنچه در آسمانها و زمین است متعلّق بدو است، همان) کسی است که شب را برای شما پدید آورده است تا در آن بیارامید و روز را روشن گردانیده است (تا در آن بـه تلاش در پـی مـعاش بـپردازیـد). بیگمان در ایـن کـار نشانه‌هائی است برای کسانی که گوش شنوا داشته باشند.
شناخت خدا بدان گونه که آیۀ نـخستین در این رونـد قـرآنــی بــه تــصویر مـی‌کشد، شـناخت دل آرام و اطمینان بخشی و در عین حال هــراس‌انگـیز،) است. از یک سو مونس جان، و از دیگر سو بـیم دهندۀ انسـان است:
(وَمَا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ ).
(ای پیغمبر!) تو به هیچ کاری نـمی‌پردازی و چیزی از قـرآن نـمی‌خوانی، و (شما ای مـؤمنان!) هیچ کـاری نمی‌کنید، مگر این که ما ناظر بر شما هستیم، در هـمان حال که شما بدان دست می‌یازید و سرگرم انـجام آن می‌باشید....
این آفریدۀ انسان نام را چه میشود و باید چه بکـند، وقتی که سرگرم کاری از کارهای خود است، می‌داند که خدا با اوست. گواه بر کار او، و حـاضر بـر عـمل وی است. خدا با همۀ عظمت، و با همۀ هـیبت، و بـا تـمام جبروت، و با تمام قدرتی که دارد، انسان را مـی‌پاید. یزدان که آفریدگار جهان است، گواه بر امور و شؤون انسان است، و این نظارت و حضور برای یزدان بسـی ساده و آسان است. یزدان که اداره کننده و گردانندۀ همه چیز کوچک و بزرگ جهان است، با این آفریدۀ انسان نام است، انسان که ذرّۀ سرگشته‌ای خواهـد بـود اگـر عنایت یزدان او را نـپاید و بـر او نـظارت نـنماید!... آگاهی از همچون حالتی هراس‌انگیز است. ولی با این وجـود آرام‌بـخش و اطـمینان‌دهنده است. ایـن ذرّۀ سرگردان انسان نام به حال خود رها نشده است! بلکه تحت نظارت و رعایت و عنایت یزدان جـهان است و یزدان او را بـر پرستی و یاری می‌کند... قطعاً یزدان با انسان است:
(وَمَا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ ).
(ای پیغمبر!) تو به هیچ کاری نـمی‌پردازی و چیزی از قـرآن نـمی‌خوانـی، و (شما ای مـؤمنـان!) هـیچ کـاری نمی‌کنید، مگر این که ما ناظر بر شما هستیم، در هـمان حال که شما بدان دست می‌یازید و سرگرم انجام آن می‌باشید....
تنها فراگیری علم و آگاهی در میان نـیست. سـخن از فراگیری رعایت، و گذشته از آن فراگـیری نظارت و حفاظت است:
(وَمَا یَعْزُبُ عَن رَّبِّکَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِی الأَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِکَ وَلا أَکْبَرَ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ).
و هیچ چـیز در زمین و در آسمان از پروردگار تو پـهان نمی‌ماند، چه ذرّه‌ای باشد و چه کوچکتر و چه بزرگتر از آن، (همۀ اینها) در کتاب واضـح و روشـنی (در نـزد پـروردگارتان، بــه نــام لوح مـحفوظ) ثـبت و ضـبط می گردد.
خیال با ذرّات شناور در زمـین یـا در آسـمان شناور میشود، و با چیزهائی که از ذرّه کـوچکتر یـا بـزرگتر هستند همراه مـی‌گردد، ذرّه‌هـا و چـیزهای کوچک و بزرگی که علم و آگاهی خدا آنها را احاطه کرده است و با آنها همراه است، و همه چیز جهان محصور و محدود در دائرۀ علم یزدان است... درون از بیم و هراس بر خود می‌لرزد. دل از احساس عظمت خدا و هراس از او به خشوع و خصوع می‌افتد. تا آن گاه که ایـمان از بیم و هراس انسان می‌کاهد، و دل ترسناک با انس نزدیکی به خدا آرام می‌گیرد... در سایۀ این انس، و در پرتو ایـن قرب، همچون اعلان آشکاری درمی‌رسد:
(ألا إن أولیاء الله لا خوف علیهم ولا هم یحزنون . الذین آمنوا وکانوا یتقون . لهم البشرى فی الحیاة الدنیا وفی الآخرة , لا تبدیل لکلمات الله , ذلک هو الفوز العظیم ).
هان! بیگمان دوستان خداوند (سبحان) ترسی بر آنان (از خواری در دنیا و عذاب در آخرت) نـیست و (بـر از دست رفتن دنیا) غمگین نمی‌گردند (چرا کـه در پیشگاه خدا چیزی برای آنان مهیّا است که بسی والاتر و بـهتر از کالای دنیا است. دوستان خداوند) کسانیند که ایمان آورده‌اند و تقوا پیشه کرده‌اند. برای آنـان در دنیا (بـه هنگام مرگ) و در آخرت (در هنگامۀ رستاخیز) بشارت (به خوشبختی و نیکبختی) است. سـخنان خـدا، (یـعنی وعده‌هائی که خدا به پـیغمبرانش مـبـنی بـر پـیروزی و بهروزی و سعادت دو جـهان داده است) تـخلف‌ناپذیر است. این (چیزی که در دنیا و آخرت بدانان مژده داده میشود) رسیدن به آرزو و رستگاری بزرگی است. چگونه دوستان خدا می‌ترسند یا غمگین می‌شوند، در حالی که خدا این گونه با ایشان است در هرکاری و در هر حرکتی و در هر سک‌ونی؟ آنان دوستان یزدانـند، و بدو ایمان دارند و از خشم و عذاب او خویشتن را مــی‌پایند، و وی را در نـهان و آشکـار پـیش چشم می‌دارند:
(الذین آمنوا وکانوا یتقون ).
(دوستان خداوند) کسانیند که ایـمان آورده‌انـد و تـقوا پیشه کرده‌اند.
چگونه می‌ترسند و چگونه غمگین می‌گردند، در حالی که آنان با خدا پیوند دارند، چون کـه ایشـان دوسـتان خدایند؟ چه غمگین گردند و از چه بترسند، در حالی که در این جـهان و در آن جـهان بدیشان مـژده داده میشود؟ وعدۀ یزدان وعدۀ راسـتینی است کـه تـغییر نمی‌پذیرد و دگرگون نمی‌شود:
(لا تبدیل لکلمات الله ).
سخنان خدا، (یعنی وعده‌هائی کـه خدا بـه پـیغمبرانش مبنی بر پیروزی و بهروزی و سـعادت دو جـهان داده است) تخلف‌ناپذیر است.
(ذلک هو الفوز العظیم ).
ایـن (چیزی که در دنـیا و آخرت بـدانـان مـژده داده میشود) رسیدن به آرزو و رستگاری بزرگی است. دوستان خدا کسانی هستند که روند قرآنـی از ایشـان سخن می‌گوید. آنان مؤمنانی هستند که چنان که باید ایمان دارند، و پـرهیزگارانی هسـتند که چـنان بـاید پـرهیزگارند... ایـمان هم آن ایمانی است که در دل جایگزین شود، وکردار آن را نشـان دهد و راست و درست نمایان گرداند. عمل وکردار هم عبارت است از اجراء آنچه خـدا بدان دسـتور داده است، و دوری از آنچه خدا از آن نهی فرموده است... باید مـعنی ولی خدا بودن را این‌گونه بدانیم و فهم کنیم. معنی ولی خدا بودن آن‌گونه نیست که مردمان عوام می‌دانـند و فـهم می‌کنند، و مـی‌گویند: اولیـاء خـدا، آوارگـان دیـوانۀ نابخردند!
در پرتو این رعایت و حمایت از دوستان خدا، یـزدان جهان پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را که سزاوارترین ولی و بهترین دوست، او است، مخاطب قرار می‌دهد، و او را در برابر تکذیبکنندگان و دروغ‌پـردازان اطـمینان می‌دهد و خاطر جمع می‌کند، تکذیبکنندگان و دروغ‌پردزانی که در آن وقت صاحبان قـدرت و قـوت و جـاه و جلال
بودند:
(ولا یحزنک قولهم , إن العزة لله جمیعاً , هو السمیع العلیم ).
سخنان آنان تو را غمگین نسازد (و و طـعنه و تکذیب ایشان تو را ناراحت ننماید). عزّت (و قدرت) کلّاً در دست خدا است (و خدا تو را بــا آن بـر آنان پـیروز می‌نماید) و او شنوای (سـخنان و) آگاه (از اعمال ایشان) است.
در اینجا خدا منحصر به عزّت گردیده است. قرآن عزّت را به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و مؤمنان نسبت نمی‌دهد، همانگونه که در جای دیگری عزّت را به خدا و پیغمــر صلّی الله علیه و آله وسلّم مؤمنان نسبت داده است[14] . علّت این است که سخن از حمایت و حفاظت خدا از دوستان خود است. ین است که روند سخن یزدان را منحصر به عزّت کامل، می‌کند. در حقیقت عزّت تنها از آن خـدای یکـتا است و بس، و پــیـغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و مـؤمنان عـزّت را از خـدا دریـافت می‌دارند. روند سخن عزّت را از همۀ مـردمان سلب می‌کند. مشـرکان قریش هـم جـزو مــردمان هسـتند. پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم در پناه حمایت و عنایت الهی قرار دارد، حمایت و عنایتی که یزدان جهان آن را به دوستان خود اخـتصاص داده است. پس باید کـه پـیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم در مقابل چیزهائی که قریشیان میگویند غمگین نشود. چرا که خدا بـا او است، و خـدا شـنوا و آگـاه است. خـدا سخنانشان را می‌شنود و از نیرنگهایشان آگاه است، و از دوستان خود حمایت و حفاظت می‌نماید در بـرابـر حیزهائی که گفته میشود و در مقابل نیرنگهاری که زده میشود. هر کس که در آسمانها است و هـر کسی‌کـه در زمین است اعم از انس و جنّ و ملائکه، و کسانی کـه بزهکار یا پرهیزگارند، همه و هـمه در دست سلطه و قدرت خدا قرار دارند. پس هر کس از آفـریدگان خـدا قدرت و قوّتی دارد، تحت سلطه و فرمانروائی او قرار دارد:
(ألا إن لله من فی السموات ومن فی الأرض).
آگاه باشید، هر کس (و هر چیز ) که در آسمانها و زمین است از آن خدا است.
فلسفۀ ذکر «مَنْ» به معنی کسی که، نه «ما» به مـعنی چیزی که، ایـن است که رونـد سـخن بـیان مـی‌دارد نیرومندان همسان ناتوانان، همه و همه در دست خـدا قرار دارند:
( وما یتبع الذین یدعون من دون الله شرکاء).
کسانی کـه جز خدا انـبازهائی را مـی‌پرستند، از چه چیزهائی پیروی می‌کنند؟.
این انبازهای خیالی اصلاً در هیچ چیزی شـریک خدا نیستند، و پرستشگران انـبازها در شـریک انگـاشتن انبازها با خدا جز به دنبال گمان نمی‌روند و کارشان از روی یقین نیست:
(إن یتبعون إلا الظن , وإن هم إلا یخرصون ).
جز از گمان پیروی نمی‌کنند، و کارشان جز تخمین زدن و دروغ گفتن نیست.
آن گاه نگاهی انداخته میشود به جولانگاه‌های قـدرت که جلوه‌گر در صحنه‌های هستی است و اکثر مردمان بر اثر تکرار این جولانگاه‌ها از آنها غافل می‌گردند:
(هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه والنهار مبصراً , إن فی ذلک لآیات لقوم یسمعون ).
او (که آنچه در آسمانها و زمین است متعلّق بدو است، همان) کسـی است که شب را بـرای شـما پـدید آورده است تا در آن بیارامید و روز را روشن گردانیده است (تا در آن به تلاش در پی معاش بپردازید). بیگمان در این کار نشانه‌هائی است برای کسانی که گوش شـنوا داشته باشند.
خدائی که حرکت و سکون را در دست قدرت دارد، و خدائی که شب را پدید می‌آورد تا مردمان در آن آرام گیرند و بیاسایند، و روز را روشن میگرداند تا مردمان در پرتو آن رهنمون شوند و به تلاش و تکاپو بپردازند، و خدائی که مردمان را بینا می‌کند و محیط را برایشان روشن میگرداند تا ببینند، و خدائی که کلیدهای حرکت و سکون را در دست دارد، همچون خدائی بر مـردمان چیره و توانا است، و او می‌تواند دوستان خود را و در پیشاپیش دوستان خود پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را و مؤمنانی را که در خدمت او هستند بپاید و از ایشـان حـمایت و حفاظت فرماید و آنان را از مردمان محفوظ و مصون نماید.
( إن فی ذلک لآیات لقوم یسمعون ).
بیگمان در این کار نشـانه‌هائی است برای کسـانی کـه گوش شنوا داشته باشند.
در این کار دلیلها و حجّتهائی است که دالّ بر یگـانگی خدا است برای کسانی که می‌شنوند و پس از شـنیدن می‌انـدیشند و پـژوهش مـی‌کنند دربـارۀ چـیزی کـه می‌شنوند.
برنامۀ قرآنی صحنه‌های جهانی را در مواقع بسـیاری، در لابلای سخن از مسألۀ الوهیّت و عبودیّت، به‌کار می‌گیرد. زیرا این جهان با بودن خود و با صحنه‌هائی که دارد، گواه گویائی برای فطرت است، و فطرت در برابر منطق آن، پاسخ منفی ندارد و آن را مردود نـمی‌دارد. همچنین برنامۀ قرآنی مـردمان را بـا پـیوند هـمآوا و پیوستگی هماهنگی که با جهان دارنــد، مـخاطب قرار می‌دهد، و از نظم و نظامی برایشان سخن می‌گوید که عملاً آن را در زندگی خود مشاهده می‌کنند.
این شبی که در آن می‌آرامند، و این روزی که در پرتو آن دیــد پــیدا مـی‌کنند و می‌بینند، دو پـدیده‌ای از پدیده‌های جهانند که پیوستگی زیادی با زندگی ایشان دارد. همآوائی و هماهنگی موجود در جهان با زنـدگی انسان، برای همگان کاملاً محسوس است، هـرچـند در پژوهش و بررسی بسیار تلاش و کوشش ننموده باشند، و در علم و «دانش« پیشرفت ژرف و فراوانی نداشته باشند، زیرا فطرت درونی آنان با زبان نهانی این جهان آشنا است.
همچنین مردمان پیش از این که «دانشـهای نـوین« و علوم روز سر برسد بی‌خبر از زبان جهان نبوده‌اند. بلکه آنان این زبان را با تمام وجودشان فهم می‌کرده‌اند و آن را می‌دانسته‌اند. این است که یزدان دانای آگاه قـرنها پیش مردمان را با این زبان مـخاطب قـرار داده است. این زبان با تحـوّل و پیشرفت علم، تحوّل و پـیشرفت پیدا می‌کند. هر زمـان کـه مـردمان در دانش تـرقّی و پیشرفت حاصل‌کنند، بر فهم و درک این زبان تواناتر خواهند گردید، اگر دریچه‌های دلهایشان در پرتو ایمان بازگردد، و با نور یزدان به اقطار و آفـاق ایـن جـهان بنگرند.
افتراء بر خدا و دروغ‌پردازی دربارۀ خدا، با شـریک قرار دادن برای خدا، از جمله فـرزند نسـبت دادن بـه یزدان سبحان، صورت می‌گیرد. مشرکان عـرب گـمان می‌برند که فرشتگان دختران خدا هستند!
پایان این درس گشت و گذاری با ایـن نـوع شـرک و دروغ‌پردازی است. این گشت و گذار با ذکـر دلیل و برهان در این جهان و با نزول عذاب در آن جهان خاتمه می‌یابد، بدان گونه که شیوۀ قرآن است:
(قَالُواْ اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَات وَمَا فِی الأَرْضِ إِنْ عِندَکُم مِّن سُلْطَانٍ بِهَـذَا أَتقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ (68) قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ (69) مَتَاعٌ فِی الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ بِمَا کَانُواْ یَکْفُرُونَ) (70)
(مشـرکان) مـی‌گویند: خداونـد فرزندی بـرای خود برگزیده است (که فرشتگانند. عجب بدبختی! این انسان است که برای بقای نام و نشان نیاز به فرزند دارد، خدا که جاودانه و سرمدی است کی نیاز به فرزند دارد) او منزّه (از این عیبها و نقصها) است. او بی‌نیاز است. چرا که آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است. شـما (ای مشرکان!) هیچ گونه دلیل و برهانی بر این (ادّعـای خود) ندارید. آیا چیزی را به خدا نسبت می‌دهید کـه از آن آگاهی ندارید؟! بگو: قطعاً کسانی که به دروغ چیزی را به خدا نسبت می‌دهند، رستگار نمی‌شوند (و از عذاب آخرت رهائی نمی‌یابند. با این حرفها چند روزی مردم را اغفال کـردن و چند صـباحی بـه مـال و منال دنـیا رسیدن) بهره گرفتنی از این دنیا است. سپس به سوی ما برمی‌گردند و آنگاه مـا عـذاب شـدید (دوزخ) را بـه سبب کفری که ورزیده‌اند بدانان می‌چشانیم.
معتقد بودن به این که یزدان سبحان دارای فرزند است، اعتقاد ساده‌لوحانه‌ای است. سرچشمۀ آن کوتاه‌بینی در جهان‌بینی است. کسانی که همچون عقیده‌ای دارند چنین می‌انگارند که سرشت خدای ازلی سرمدی با سرشت انسان آفریده شدۀ فناپذیر، یکسان است. آنان ناتوان از فهم و درک فرق بسیاری هستند که میان یزدان و انسان است. همچنین متوجّه فلسفۀ قانونی نیستند که زاد و ولد آدمیان بر آن استوار است. زاد و ولد انسانها برای تکمیل طبیعی نقص و قصوری است که دامنگیر آدمیان است و دامنگیر یزدان نیست.
چه انسانها مـی‌میرند، در حـالی کـه زنـدگی تا وقت مشخّص و مقدّر برجای است. تا فرارسیدن این وقت مشخّص و مقدّر، حکمت یزدان چنین اقتضاء می کند نسل آدمیان امتداد پیدا کند. فرزندان هم وسیله‌ای برای این امتداد پیدا کردن هستند.
انسانها پیر و فـرتوت مـی‌گردند و ناتوان می‌شوند. فرزندان نیروهای جوانی هستند که جایگزین نیروهای پیر می‌گردند.
انسانها با چیـزهائی که در پیرامون ایشان است مبارزه مـی‌کنند. بـا دشـمنانشان چـه حـیوان و چـه انسـان می‌رزمند. انسانها به پشتیبان و تکیه‌گاه نـیاز دارند. فرزندان در این احوال و اوضـاع نـزدیک‌ترین یـار و مددکار هستند.
انسانها برای فراهـم آوردن دارائـی و افـزایش امـوال برای خویشتن به کوشش و تلاش می‌ایستند و ر‌نج و زحمت می‌کشند. فرزندان در فراهم آوردن و افزایش ثروت کمک می‌کنند، و بر تلاش و کوششی می افزایند که وسیلۀ بدست آوردن دارائی است...
بدین منوال سائر چیزهای دیگـری را مـی‌توان پـیش چشم داشت که حکمت آفریدگار اقتضاء می‌کند و برای آبادانی این زمین لازم می‌بیند، تا آن زمـان که وقت مشخّص و مقدّر فرامی‌رسد، و یزدان کاری را که باید بشود به انجام می‌رساند.
هیچ یک از این امور متوجّه ذات پاک خدا نیست. خدا نیازی به امتداد حیات از راه اولاد ندارد. احتیاجی بـه یاری به هنگام پیری ندارد. احتیاجی به یار و مددکار، و به مال و ثروت ندارد. اصلاً یزدان نـیازی بـه چـیزی ندارد که بر دل ما بگذرد یا نگذرد و مربوط بـه ذات پاک خداوند بزرگوار باشد.
از اینجا است که فلسفۀ داشتن فرزند منتفی مـی‌گردد، زیرا سرشت خداوندی به چیزی از خارج از خود نیازی ندارد تا این نیاز با وجود فرزند برآورده شود. حکمت خدا مقتضی این نبوده است که انسانها زاد و ولد داشته باشند، مگر بدان سبب که سرشت آدمیان قصور دارد و برای رفع این قصور به همچون تکمله‌ای نیاز دارد، و برای رفع این نقیصه تولّد فرزندان ضــروری است، و این مسأله نسنجیده و سرسری نیست.
بدین خاطر پاسخ این تهمت که می‌گفتند:
(قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا ).
(مشــرکان) مـی‌گویند: خداوند فرزندی بـرای خـود برگزیده است.
چنین است:
(سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ ).
او منزّه (از این عیبها و نقصها) است. او بـی‌نیاز است. چرا که آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است. «سُبْحانَهُ!..» پاک و منزّه است ذات والامـقام خـدا از سطح این گمان یا فهم یا تصوّر. «هُوَ الْـغَنیُّ« او دارا و بی‌نیاز با تمام معانی واژۀ غنی است. خدا بی‌نیاز از نیازهائی است که قبلاً گفتیم، و بی‌نیاز از همۀ نیازهائی است که قبلاً نگـفته‌ایـم اعـم از نیازهائی که بر دل میگذرد یا بر دل نمی‌گذرد و مقتضی وجـود فرزند است. چـیزهائی کـه اقـتضاء مـی‌کنند سـبب پـیدایش چیزهائی می‌شوند که مورد اقتضاء هسـتند. چه هیچ چیزی یـافته نمی‌شود که بیهوده باشد و نـیازی و فلسفه‌ای و هدفی در بودن آن نباشد.
(لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ ).
آنچه در آسمانها و زمین است متعلّق بدو است.
پس یزدان چه نیازی به این و آن دارد؟ او که ملک جهان سراسر مال او است. اصلاً نیازی ندارد تا با کمک فرزند برآورده شود. پس وجود فرزند در این صورت بیهوده و بیفائده است. خداوند سبحان بالاتر و والاتر از آن است که کار عبث و بیسود انجام دهد.
قرآن مجید وارد بحثهای جدلی نظری پیرامون سرشت لاهـوتی خدا و سرشت نـاسوتی انسـان نمی‌شود، بحثهائی که در نزد متکلّمان و در فلسفه‌های دیگر بازار پر رونق و گرمی پیدا کرده است. زیـرا قرآن مجید موضوعهائی را می‌پساید و مورد توجّه قرار می‌دهد که واقعی و به فطرت نزدیک باشند. قرآن خود موضع را پژوهش می‌کند نه این که با فرضهای جدلی کلنجار رود و این سو و آن سو دود، فرضهائی که در پایان کار از موضوع اصلی پرت می‌شوند و خود فرضها هدف بحث می‌گردند!
در اینجا روند قرآنی به این پسوده‌ای که واقعیّت ایشان را لمس مـی‌نماید، و نـیاز ایشان را به فرزند، و جهان‌بینی آنان دربارۀ این نیاز، و عدم این نیاز برای خدائی که متعلّق بدو است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، بسنده می‌کند، تا دل ایشان را قانع سازد یا آنان را شکست بدهد، بدون این که جدل نظری درگیرد و اثر این پسودۀ روانی را ضعیف کند، پسـوده‌ای کـه فطرت، ساده و راحت پذیرای آن میگردد و بدان پاسخ می‌دهد.
آن گاه ایشان را با واقعیّت روبرو می‌سازد، و آنان دلیل و برهانی بر صحّت چیزی نمی‌یابند که ادّعـای آن را دارند. روند قرآنی این دلیل و برهان را سلطان، یـعنی سلطه و قدرت می‌نامد، زیرا این دلیل و برهان قـوّت است، و دارندۀ دلیل و برهان قوی و صـاحب سلطه است:
(إِنْ عِندَکُم مِّن سُلْطَانٍ بِهَـذَا).
هیچ گونه دلیل و برهانی بر این (ادّعای خود) ندارید.
شما بر چیزی که می‌کنید دلیل و برهانی ندارید.
(أَتقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ؟) (68)
آیا چیزی را به خـدا نسبت مـی‌دهید که از آن آگاهی ندارید؟!.
انسان چیزی را جوید و آن را نـدانـد ننگ است و سزاوار او نیست. پس چگونه خواهد بود اگر این سخن نادانسته و بدون دانش دربارۀ یزدان سبحان گفته شود؟! بدون علم و آگاهی دربارۀ خدا سخن گفتن گناهی است بزرگتر از هر گناهی. بدون علم و آگاهی دربارۀ خدا سخن گفتن پیش از هر چیز با چیزی منافات دارد که خدا مستحقّ آن است و آن را از بندگان خود خواسته است. این درخواست تنزیه و تقدیس ایزد متعال است. انسان مشرک خدای را با مقتضیات حدوث و عجز و نقص و قصور توصیف می‌کند، اوصافی که خدای بزرگوار بسی فراتر و برتر از آنـها است. آخر ایـن گونه اندیشیدن،گمراهی جهان‌بینی راجع به رابطه آفریدگار و آفریده است و از آن، گمراهی جهان‌بینی دربارۀ همۀ روابط زندگی و مردمان و معاملات سرچشمه می‌گیرد. زیرا همۀ اینها فرع جهان‌بینی ایـن رابطه است. تمام قدرتهائی که کاهنان در بت‌پرستیها بجای خود پـدید آورده‌اند، و تمام قدرتهائی که کـلیسا برای خویشتن پـدید آورده است، تـنها و تـنها از جهان‌بینی رابطه خداوند بزرگوار و دخترانش یـعنی فرشتگان نشأت گرفته است! یا از رابطۀ یزدان سبحان و عیسی پسر مریم بـرخاسته است! رابطۀ اخیر رابطۀ پـدری و فرزندی، و داستان گـناه، و مسألۀ اعـتراف، و مسألۀ اقدام کلیسای مسیح به رساندن مردمان به مسیح پدر - به گمان ایشان - است... تا آخر زنجیره‌ای که اگر حلقۀ نخستین آن خراب و تباه شود به سبب جهان بینی راجع به آفریدگار و آفریده، همۀ حلقه‌های پس از آن در تمام امور و شؤون حیات تباهی می‌گیرند.
مسأله تنها فساد در جهان‌بینی اعتقادی نـیست،. بـلکه مسألۀ زندگی به طور کلّی است. همۀ دشمنانگیهائی که میان کلیسا و میان علم و عقل درگرفته است، و مسألۀ تلاش جامعه برای رهائی از سلطۀ کلـیسا بــازمی‌گردد. جامعه متأسّفانه این رهائی را نیز در نـجات از سـلطۀ خود دین دیده است! همۀ این امور از فساد و خرابـی حلقۀ نخستین زنجیرۀ حیات سرچشمه گرفته است، حلقۀ تـباه شـدۀ جـهان‌بینی راجـع به رابـطۀ مـیان خـدا و آفریدگانش. تباهی این حلقه با خود شرّ و بلای زیادی را به میان جامعه کشانده است، شرّ و بـلائی که همۀ انسانها به مصائب آن در امـواج مـادی و بـدبختیهای فراتر از آن گرفتار آمده‌اند.
از اینجا است که عقیدۀ اسلام حرص و جوش شگـفتی دارد بر روشنگری این رابطه، روشنگری کاملی که در آن آمیزش و پیچش و گنگی نباشد... خـدا آفریدگار ازلی و سرمدی است و نیازی به فرزند ندارد. رابطۀ میان یـزدان و جـملگی مـردمان رابـطۀ آفـریدگار بـا آفریدگان خود بدون استثناء است. جـهان و زندگی و زندگان دارای قوانینی هستند که اجراء و پیاده میگردد و تخلّف‌ناپذیر است و از کسی جانبداری نمی کند و با کسی سازش نمی‌نماید. هر کس از این قوانین پـیروی بکند، رستگار میگردد و به مقصود می‌رسد، و هر کس از این قوانین کناره‌گیری کند، گمراه میگردد و زیانبار میشود... همۀ مردمان در برابر ایـن قوانـین یکسان هستند. همۀ مردمان به سوی یزدان برمی‌گردند. آنجا شفیعها و شریکهائی در میان نیست. همۀ مـردمان روز رستاخیز تک و تنها، بدون یار و یاور و اموال و اولاد و محافظ و مراقب در محضر خـدا حـاضر می‌شوند. برای هر کسی هـمان چیزی است کـه انـجام می‌دهد. پروردگار تو به هیچ کسی ستم نمی‌کند.
عقیدۀ سادۀ روشنی است. به تأویل نـادرست فـرصت نمی‌دهد. دل را در راه‌ها و پـیچ و خمها سـرگشته و منحرف نمی‌گرداند، و در میان ابرها و مه‌ها ویـلان و نهان نمی‌سازد. بدین خاطر همگان در پـیشگاه یـزدان یکسان هستند، و همگان با شریعت مخاطب قـرار داده می‌شوند، و جملگی ایشان موظّف و مکلّف هستند که برابر شریعت عمل‌کنند، و تمام آنـان بـاید مـحافظ و نگاهدار شریعت باشند. بدین وسـیله روابـط مـردمان یکی با دیگری راست و درست میگردد، بر اثر راست و درست بودن رابطۀ میان ایشان و میان یزدان.
(قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ) (٦٩)
بگو: قطعاً کسانی که به دروغ چیزی را بـه خدا نسـبت می‌دهند، رستگار نمی‌شوند (و از عذاب آخرت رهـائی نمی‌یابند).
کسانی که به دروغ چیزی را به خدا نسبت می‌دهند به هیچ وجه رهائی و رستگاری نـدارنـد. در درّه‌ای و در راهی رهائی ندارند. در دنیا و در آخرت نـجات پـیدا نمی‌کنند. رستگاری حقیقی آن رستگاری است کـه از همگامی و همراهی با قـوانـین صـحیح الهـی حاصل میگردد، قوانین صحیحی که به خیر و صلاح و ترقّی و تعالی انسانها و جامعه‌ها می‌انجامد، و زندگی را رشد مــی‌دهد و بـه جـلو مـی‌رانـد و بـه اوج مـی‌رساند. رستگاری تنها تولیدات مادی نـیست، تـولیداتـی کـه ارزشهای بشریّت به همراه آن درهم شکند، و در سایۀ آن انسان به مـرتبۀ حیوان سـقوط کـند. ایـن چـنین رستگاری‌ای رستگاری ظاهری موقّتی است، و از خط ّ تعالی و تــرقّی‌ای مـنحرف است کـه بشـریّت را بـه والاترین پلّه‌ای مـی‌رساند کـه سـرشت انسـان تـوان رسیدن بدانجا را دارد.
(مَتَاعٌ فِی الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٧٠)
(با این حرفها چند روزی مردم را اغفال کـردن و چند صباحی به مال و منال دنیا رسیدن) بهره گرفتنی از این دنیا است. سپس به سوی ما بـرمی‌گردند و آنگاه مـا عذاب شدید (دوزخ) را به سبب کفری کـه ورزیـده‌انـد بدانان می‌چشانیم.
بــرخـورداری نـاچیزی و کـالای انـدکی است. ایـن برخورداری و ایـن‌کـالا هـم مـدّت انـدکی برقرار و ماندگار است. برخورداری و کـالائی است کـه مـنقطع میگردد. برخورداری و کالائی نیست که به برخورداری و کالای سزاوار بشریّت در آخرت منتهی گردد. بلکه «عذاب شدید» به دنبال آن میآید، عذاب شدیدی که میوۀ انحراف از قوانین جهانی خدا است، قوانینی که به برخورداری و کالای عالی و لائق آدمیزادگـان مـنتهی میشود.
[1] مرادمخمّر و کپکـها و شبه قارچها است. چه در اوائل جنگ جهان دوم مادّه‌ای از اینـها به دست آمد که میکروبهای امراض را از میان می‌برد. ایـن امر عاقبت به‌کشـف پـنسلین و کـلرامـایسین و اسـترپتومایسین انجامید. (مترجم)
[2]بَلَح:میوۀخرمای نارس... تَمر: میوۀ خرمای رسیده و خشک ... رطَب: میوۀ خرمای رسیده و شیره‌دار ... بسْر: میوۀ خرمائی‌کـه رنگ و رو گرفته است ولی هنوز خوب نرسیده است ... (مترجم).
[3] اشاره به حروف مقطّعه در سرآغاز بعضی از سوره‌ها است. از جمله: بقره و یونس و اعراف... (مترجم)
[4] راجع بـه ایـن موضوع فـصلهای کـاملی را در کـتاب «التـصویر الفنی فی القرآن« نوشته‌ام و اختصاص داده‌ام.
[5] سـخن‌پردازی آدمیان نـمی‌‌تواند همچون‌کـاری را بکـند. چه هر نویسنده‌ای سطح معیّنی را مخاطب خود می‌نماید، و دیگران نیز دست‌کـم چیزی از آن فهم می‌کنند.
[6]قیاس: ازکلّ به جزء پی بردن... استقراء:از جـزء بـه‌کــل پـی بـردن... استقصاء: به نهایت چیزی رسیدن و جزئیات آن را شناختن... (مترجم)
[7] به همین خاطر است که هستی بشری این حقّ را دریافت مـی‌کند،و این حقّ سلطه و قدرتی بر او دارد که هر چیزی را که از سرچشمۀ دیگری دریافت می‌کنـد همچون سلطه و قدرتی بـر او نـدارد...ایـن هــم از نـاحیۀ موضوعی یکی از اعجازهای قرآن است.
[8] قبلاً در تفسیر همین سوره راز این عنایت الهی را بیان کردیم و گفتیم که چرا عنایت یزدانی این همه متوجه پیاده کردن این حقیقت و جلوه‌گر ساختن این مسأله است.مراجعه شود به صفحۀ ١٧5٢ تا صفحۀ ١٧55 جزء یازدهم.
[9] مراجعه شود به جلد چهارم، صفحات 485-488 ...(مترجم)
[10] مراد آیۀ 188 سورۀ اعراف است، بدین شکل: قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ ولو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر وما مسنی السوء، انْ أنا الّا نذیرٌ و بشیرٌ لقومٍ یؤمنونَ).
[11] مراجعه شود به کتاب: «معالم فی الطریق» فصل: «نقله بعیده».
[12] مراجعه شود به کتاب: «الاسلام و الجاهلیه« تألیف ابوالاعلی مودود‌ی. و به کتاب: «جاهلیه القرن العشرین« تألیف محمّد قطب.
[13] مراجعه شود به کتاب: «معالـم فـی الطـریق« فـصل «شـریعه کـونیه«. و کتاب: «هذا الدین» فصل «منـهج منفرد».
[14] مراد آیۀ هشتم سورۀ منافقون است.(مترجم)
سوره‌ی یونس آیه‌ی 103-71
(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ (٧١) فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٧٢) فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ (٧٣) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ (٧٤) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآیَاتِنَا فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ (٧٥) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ (٧٦) قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ (٧٧) قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ (٧٨) وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ (٧٩) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٨٠) فَلَمَّا أَلْقَوْا قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ (٨١) وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ (٨٢) فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ (٨٣) وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ (٨٤) فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (٨٥) وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٨٦) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (٨٧) وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٨٨) قَالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (٨٩) وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩٠) آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (٩١) فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ (٩٢) وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٩٣) فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٩٤) وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٩٥) إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٩٧) فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ (٩٨) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ (١٠٠) قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (١٠١) فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (١٠٢) ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ) (١٠٣)
در این سوره قبلاً اشاره شد به نسـلهای پیشینی که جهان را به درود گفته‌اند، و بر اثر تکذیب پیغمبرانشـان کارشان سرانجام به کجا کشیده است. آنان که بس از ایشان در زمین جایگزین گردیده‌اند چگونه آزمایش شده‌اند.
(وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ(١٣)ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلائِفَ فِی الأرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ) (١٤)
ما گروهها (و نسلهای زیادی) را هلاک کرده‌ایم که پیش از شما بودهاند، بدانگاه که ستم کـرده‌انـد (و راه گناه سپرده‌اند) و پیغمبرانشان برای آنان دلائـل روشـن و معجزات آشکاری آورده‌اند و ارائه نموده‌اند، ولی آنان جزو کسانی نـبوده‌انـد که ایـمان بـیاورند (و سخنان پیغمبران را بشنوند و به دنـبال ایشـان روند. آری در گذشته و حال و آینده) این چنین گروه بزهکاران را سزا می‌دهیم. (پس خویشتن را بپائید و نافرمانی ننمائید). سپس به دنبال آنان شما را در زمین جانشینان (ایشان و سرنشینان زمین) کرده‌ایم تا بنگریم شما چگونه عمل می کنید. (یونس /13و14)
همچنین قبلاً اشاره گردید که هر ملّتی دارای پیغمبری است. هر گاه پیغمبرشان به پیش ایشان آمد، دادگرانه داوری میگردد:
(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٤٧)
هــر مـلّتی دارای پـیغمبری است (کـه در روز قـیامت خویشتن را بدو نسبت می‌دهند). هر گاه پیغمبرشان (به صحرای محشر که صحنۀ دادگاه الهـی است) آمـد (در حضور او) دادگرانه میانشان داوری میگردد (و او بر کردار و رفتار مـلّت خود گواهی مـی‌دهد) و ستمی بدیشان نمی‌شود. (یونس/47)
هم اینک روند قرآنی چرخش و گردش دیگری را دربارۀ این دو اشـاره می‌آغازد. بـخشی از داسـتان نوح علیه السّلام با قوم خود، و بخشی از داستان موسی با فرعون و درباریان او را بیان می‌دارد، تـا در ایـن دو بخش، سرانجام تکذیب کردن، و داوری دربارۀ مـلّت پس از آمدن پیغمبرشان، و ابلاغ رسـالت پیغمبرشان بدیشان، و بیم دادن آنان از عاقبت مخالفت با حقّ و حقیقت، نمودار و پدیدار گردد.
همچنین اشارۀ گذرائی به داستان یونس علیه السّلام میشود. اهالی شهر او اینان می‌آورند اندکی پیش از ایـن که عذاب در رسد و ایشان را دربرگیرد. در پـرتو ایـمان عذاب از ایشان برداشته میشود و از آن نـجات پیدا می‌کنند... این هم پسوده‌ای از ناحیۀ دیگری است. این پسودۀ ایمان را برای تکذیبکنندگان می‌آراید، به امید آن که از عذابی خویشتن را به دور دارند که از آن بیم داده می‌شوند، و سرانجام ایشان همچون سرانجام قوم نوح و قوم موسی نگردد و بسان ایشان هلاک نشوند. درس گذشته پایان پذیرفت با دستور به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بدین امر که فرجام کسانی را اعلان کند که بر خدا دروغ می‌بندند و انبازهائی بدو نسبت می‌دهند:
(قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (٦٩) مَتَاعٌ فِی الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٧٠)
بگو: قطعاً کسانی که به دروغ چیزی را بـه خدا نسـبت می‌دهند، رستگار نمی‌شوند (و از عذاب آخرت رهـائی نمی‌یابند. با این حرفها چند روزی مردم را اغفال کردن و چند صباحی به مال و منال دنیا رسیدن) بهره گرفتنی از این دنیا است، سپس به سوی ما برمی‌گردند و آنگاه ما عذاب شدید (دوزخ) را به سبب کفری که ورزیده‌اند بدانان می‌چشانیم. (یونس/69و70)
این کار پس از اطمینان دادن به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است:
(وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا).
سخنان آنان تو را غمگین نسازد (و مسخره و طـعنه و تکذیب ایشان، تو را ناراحت ننماید). عزّت (و قدرت) کّلاً در دست خدا است (و خدا تو را بـا آن بـر آنـان پـیروز می‌نماید).(یونس/65)
همچنین پس از ایـن است که دوسـتان خدا ترس و هراسی بر ایشـان نـیست، و انـدوهگین و غمگین نمی‌گردند.
روند قرآنی با فرمان تازه‌ای استمرار پیدا مـی‌کند. فـرمان یزدان به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم این است: داستان نوح را برای مردمان بیان دارد، آن بخش از داستان را که مربوط به چالش و مبارزه‌طلبی او با قوم خود است. آن گاه بخشی را ذکر کند که مربوط به نجات نوح و مؤمنان همراه او است، و چگـونه آنـان در زمـین جـایگزین دیگـران گردیدند، و تکــذیب‌کنندگان ایشـان کـه نــیرومندتر و دارای نفرات بیشتری از ایـنان بـودند چگـونه هـلاک شدند.
بیان این داستانها نسبت به روند سوره و نسبت به معانی نزدیک پیشین دارای مناسبت روشن و آشکاری است. داستان در قرآن وقتی که ذکر میشود برای ادای وظــیفه‌ای در رونـد سـخن است. داسـتان در مـوارد گوناگونی و با شیوه‌های مختلفی در جاهای مناسبی در روند سخن تکرار میگردد. حلقه‌هائی که از داستان در جائی ذکر میشود نیاز آنـجا را بـرآورده مـی‌سازد، و چه بسا حـلقه‌های دیگـری از همین داسـتان در جـای دیگری بیان میگردد، چرا که اینجا مـناسبت با چنین حلقه‌هائی دارد. در داستانهای نوح و موسی، و در داستان یونس در اینجا مناسبت ویژه‌ای را خواهیم دید. عرضۀ داسـتانها با موقعیّت مشرکان در مکّه و با موضعگیری ایشان در برابر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و در مـقابل جماعت اندک مؤمنانی که در خدمت او هسـتند، و در برابر تعداد فراوان مشرکان و در مقابل قدرت و شوکت و نیروی فراوان ایشان، به ایمان خود افتخار می‌کنند، و خویشتن را در پرتو ایمان توانا و با عزّت می‌بینند، از مناسبت خاصی و همخوانی ویژه‌ای بـرخـوردار است. همچنین در داستانها و پیروهائی که در لابلای داستانها یا به دنبال آنها ذکر میگردد، مناسبتهای ویـژه‌ای را خواهیم یافت.[1]
*
(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ (٧١) فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٧٢) فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ) (٧٣)
(ای پیغمبر! برای دلداری مؤمنان و بـیداری مشـرکان، سرگذشت بـرخی از پـیغمبران و پـیشینیان، از جمله) سرگذشت نوح را (از قرآن) برای آنان بخوان. وقتی (از اوقات) نوح به قوم خود گفت: ای قوم مـن! اگر مـاندنم (در میانتان) و پند دادنم (به شما) با آیات خدا (و دلائل الهی) برایتان سخت و غیرقابل تحمّل است، من (بر این کار پایدار و ماندگارم و) بر خدا تکیه دارم. پس همراه با معبودهایتان قاطعانه تصمیم خود را بگیرید (و هر چـه از دستتان بـرمی‌آید دربـارۀ مـن انـجام دهـید و هـیچ کوتاهی مکنید. ایـن کار را از روی مشـورت کامل و تصمیم قاطع انجام دهید تا) بعداً منظورتان از خودتان نهان نماند و مایۀ اندوهتان نشود. پس از آن نسبت بـه من هر چه می‌خواهید بکنید و مرا مهلت نـدهید. اگر (از دعوت من) روی گردانیدید (به من زیانی نـمی‌ر‌سانید) چرا که من کمترین مزد و پاداشی از شما نـمی‌خواهـم. مزد و پاداش من جز بر خدا نیست و به من دستور داده شده است که (همـۀ کار و بار خود را بدو حواله دارم و) از زمـرۀ تســلیم کنندگان (امـور زندگی بــه خــدا و فرمانبرداران اوامر الله) باشم. آنان او را تکذیب کـردند (و دروغگویش نامیدند) و ما او و کسانی را که با او در کشتی نشستند نجات دادیم، و کسانی را که آیات مـا را تکذیب کردند غرق نمودیم، و آن مـؤمنان را جایگزین (ایشان در زمین) گـردانـدیم. بنگر کـه سـرانجام بـیم داده‌شدگان (نافرمان و بی‌ایمان) چگونه گردید؟.
حلقه‌ای که در ایـنجا از داسـتان نـوح علیه السّلام نشان داده میشود، واپسین حلقه از زنجیرۀ داسـتان است: حـلقۀ چالش و مبارزه‌طلبی واپسین است و پس از بیم دادن فراوان و پند و اندرز طولانی و تکذیب طولانی سـر می‌رسد. در این حلقه موضوع کشتی و کسانی که سوار کشــتی بــوده‌اند، و طـوفانی کـه درگـرفته است، و تفصیلاتی که در آن حلقه آمده است، ذکـر نـمی‌گردد. زیرا هدف آشکار نمودن چالش و مبارزه‌طلبی و کمک خواستن و مدد گرفتن از خدای یگانه، و بـیان نـجات پیغمبر و کسان اندکی است که در خدمت او بودهاند، و ذکر هـلاک تکــذیب‌کنندگان بـیغمبر است که بسـیار بودهاند و از قدرت و شوکت هم برخوردار گردیده‌اند. بدین خاطر است که روند سـخن در ایـنجا تـفصیلات داستان را در یک حلقه، کوتاه و مختصر می‌کند، و شرح و بسط ایـن یک حـلقه را نـیز در نـتائج واپسین آن خلاصه می‌نماید. چون این امر مقتضی روند قرآنی در این موضع و موقع است.
(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ ) (٧١)
(ای پیغمبر! برای دلداری مؤمنان و بـیداری مشـرکان، سرگذشت بـرخـی از پـیغمبران و پـیشینیان، از جمله) سرگذشت نوح را (از قرآن) برای آنان بخوان. وقتی (از اوقات) نوح به قوم خود گفت: ای قوم مـن! اگر مـاندنم (در میانتان) و پند دادنم (به شما) با آیات خدا (و دلائل الهی) برایتان سخت و غیرقابل تحمّل است، من (بر این کار پایدار و ماندگارم و) بر خدا تکیه دارم. پس همراه با معبودهایتان قاطعانه تصمیم خود را بگیرید (و هر چـه از دسـتتان بـرمی‌آید دربـارۀ من انـجام دهـید و هـیچ کـوتاهی مکـنید. این کار را از روی مشـورت کـامل و تصمیم قاطع انجام دهید تا) بعداً منظورتان از خودتان نهان نماند و مایۀ اندوهتان نشود. پس از آن نسبت بـه من هر چه می‌خواهید بکنید و مرا مهلت ندهید.
اگر کار و بار من شما را به تنگنا درانـداخـته است، و دیگر شما ماندن مرا در میان خود تـحمّل نـمی‌کنید و تاب دعوت مرا ندارید، و کاسۀ صبرتان از پند و اندرز دادنم با آیات خدا لبریز و سرریز گردیده است، هر چـه می‌خواهید بکنید. من که به راه خود ادامه می‌دهم و جز بر خدا تکیه نمی‌کنم:
(فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ ).
من (بر این کار پایدار و ماندگارم و) بر خدا تکیه دارم.
تنها بر او تکیه می‌کنم نه بر یاوران و اولیاء. او مرا بس است.
(فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ).
پس هـمراه با مـعبودهایتان قـاطعانه تـصمیم خود را بگیرید.
دربارۀ محلهای ورود و خروج خویش، و بـیرون‌شو و درون‌شو کار خویشتن بیندیشید، و توشه و توان خود را برگیرید، و همدیگر را ضمانت و حفاظت کنید:
(ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ).
(این کار را از روی مشورت کامل و تصمیم قاطع انجام دهید تا) بعداً منظورتان از خودتان نهان نـماند و مـایۀ اندوهتان نشود.
بگذارید موضعگیریتان برای خودتان روشن و آشکار باشد، و در آنچه بر آن تـصمیم می‌گیرید، اشتباه و آمیـزش و پـیچشی نـماند، و جـای شکّ و تـردید و برگشت و پشیمانی نباشد.
(ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ).
پس از آن نسبت به من هر چـه می‌خواهید بکنید.
بر آنـچه تصمیم گرفته‌ایـد و راجـع بدان کاملاً اندیشیده‌اید و جوانب آن را کاملاً سنجیده‌اید و قاطعانه خواسته‌اید بر سر من بـیاورید، اجـراء کـنید و درنگ نکنید.
(وَلا تُنْظِرُونِ ) .
و مرا مهلت ندهید.
مرا مهلت ندهید ابزار و توشه تهیّه ببینم و خویشتن را آماده سازم. چه آمادگی کلّی من، تکیه بر خدای یگانه است نه کس و چیز دیگری.
این چالش و مبارزه طلبی آشکار و برانگیزاننده‌ای است که آن را نمی‌گوید مگر کسی که دستهایش پر از قوّت و قدرت باشد، و کـاملاً بـه تـوشه و انـدوخته و ادوات جنگی خود اطمینان و اعتماد داشته باشد، و بـخواهد دشمنان را تحریک کند و ایشان را برای جنگ با خود برانگیزد، و با سخنان تحریک‌آمیز آنان را بر آن دارد که بر او بتازند! آیا در پشت سر نوح چه قوّت و قدرت و توشه و اندوخته‌ای بود؟ از میان تمام نیروهای زمـین چه چیز با او بود؟
با او ایمان بـود و بس... ایـمان آن نـیروئی کـه همۀ نیروهای دیگر در برابرش کوچک و ناچیز است، و در مقابل آن کثرت مردمان و فراوانی ابزار و ادوات آنان اندک و ضعیف است، و در برابرش تدبیر و تفکیر عاجز و درمانده است... در پشت سر نوح خدائـی بـود کـه دوستان خود را در دست دوستان اهریمن رها نمی‌کند! این ایمان به خدای یگانه است که مؤمن را بـه مـنشأ قوّت و قدرت بزرگتر و فراتر از هر قوّت و قدرتی می‌رساند، قوّت و قدرتی که چیره و فرمانروا بر ایـن هستی، و بر همه چیز و بر همه کس است که در گسترۀ سترگ این هستی است. این چالش و مبارزه طلبی از روی غـرور نـیست. هـمچنین بـی‌باکـی هـم نـیست. خـودکشی هم نـیست. بلکه چالش و مبارزه طلبی بزرگ‌ترین قوّت و قدرت حقیقی با قوّتها و قدرتهای ناچیز فناپذیری است که در برابر صاحبان ایمان، ضعیف و کوچک می‌گردند.
کسانی که به سوی خدا دعوت می‌کنند، پیغمبران خـدا الگوی خوبی برای ایشان هستند... آنان باید دلهایشان لبریز از اعتماد و اطمینان شود تا بدانجا که از اعتماد و اطمینان سرریز گردد. باید ایشان بر خداوند یگانه توکّل کـنند در مـبارزه و رویـاروئی بـا طـاغوت، هـر گونه طاغوتی که باشد.
طاغوت زیانی بدیشان جز اذیّت و آزار نمی‌رساند. این اذیّت و آزار هم امتحان الهی است، نه این کـه یـزدان سبحان از کمک به دوستان خود ناتوان باشد، و نه این که دوستان خود را تسلیم دشمنان خود گردانـد. بلکه امتحانی است که در بوتۀ آن دلها و صفها پاک و سره می‌گردند. بعد از آن روزگار به نفع مؤمنان چرخش پیدا می‌کند، و دوران به نفع آنان میگردد، و وعدۀ پیروزی و بهروزی خدا بدیشان سـر مـی‌رسد و تحقّق پـیدا می‌کند.
یــزدان سـبحان داسـتان بندۀ خـود نـوح را روایت می‌فرماید، بدان هنگام که نوح طاغوت زمان خـود را این گونه روشن و آشکار به چـالش مـی‌خوانـد و به مبارزه میطلبد. پس همراه با داستان به پیش برویم تا نهایت آن را از نزدیک مشاهده کنیم:
(فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٧٢)
اگر (از دعـوت مـن) روی گردانـیدید (به مـن زیـانی نمی‌رسانید) چرا که من کمترین مزد و پاداشی از شـما نمی‌خواهم، مزد و پاداش من جز بر خدا نیست. و به من دستور داده شده است که (همۀ کار و بار خود را بدو حواله دارم و) از زمرۀ تسلیم کنندگان (امور زندگی به خدا و فرمانبرداران اوامر الله) باشم.
اگر روی گردانیدید از من و دوری گزیدید، هر کاری که می‌خواهید بکنید. من که در برابر هدایت و رهنمودتان مزدی از شـما درخواست نکرده‌ام تا به سبب پشت کردن شما مزد من کاستی گیرد:
(إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ ).
مزد و پاداش من جز بر خدا نیست.
این کار مرا از عقده‌ام به دور نمی‌دارد، چـه به مـن دستور داده شده است که سراپای هستی خود را تسلیم خدا گردانم:
(وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .
و به من دستور داده شده است که (همۀ کار و بار خود را بـدو حواله دارم و) از زمـرۀ تسـلیم کنندگان (امـور زندگی به خدا و فرمانبرداران اوامر الله) باشم.
وقـتی کـه بـه مـن فــرمان داده شـده است، از زمـرۀ تسلیم‌شوندگان بوده‌ام. پس آن گاه چه شد؟
(فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا).
آنان او را تکذیب کردند (و دروغگویش نامیدند ) و ما او
و کسانی را که با او در کشتی نشستند نجات دادیـم، و کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند غرق نـمودیم، و آن مؤمنان را جایگزین (ایشان در زمین) گرداندیم. بدین اختصار و این گونه چکـیده‌وار... نـجات نوح و کسانی که با او در کشـتی بودند، یـعنی مؤمنان... و جایگزین کردن ایشان در زمـین بـا وجـود کم بـودن مؤمنان، و غرق کردن تکذیب کنندگان با وجود قدرت و قوّت و کثرت ایشان:
(فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ) (٧٣)
بنگر که سرانجام بیم داده شدگان (نافرمان و بی‌ایمان) چگونه گردید؟.
تا بنگرد آن کسی که می‌خواهد بنگرد به «سرانجام تکذیبکنندگان« و پند بگیرد هر کس که می‌خوهد پند بگیرد از سرانجام مؤمنان رستگار.
روند قرآنی در اعلان نجات نوح و کسـانی که بـا او بودهاند شتاب می‌ورزد، زیرا نوح و این گروه انـدک مؤمنان خویشتن را با خطر چالش و مبارزه‌طلبی گروه فراوان کافران روبرو می‌کردند. هدف هم تنها هلاک این گروه فراوان نبود و بس. بلکه هدف پیش از هر چیز نجات ایـن گروه انـدک مؤمنان از همۀ خطرها، و جایگزین کردن ایشان در زمین برای آبادان نـمودن و تـجدید حیات در آن، و ادای نـقش اصـلی خود در دوره‌ای از زمان بود.
این قانون خدا در زمین است. این وعدۀ او به دوستان خود در زمین است... هر گاه راه برای گروه مؤمنان به درازا کشید، لازم است که بدانند کـه راه ایـن است و اطمینان داشته باشند که فرجام کار و جایگزینی در زمین متعلّق به مؤمنان است، و نباید وعدۀ خـدا را بـا شتاب بخواهند، وعـده‌ای که در راه است و فرامی‌رسد... یزدان سبحان دوستان خود را فـرامـوش نمی‌کند و از یاد نمی‌برد، و از مدد و یاری بدیشان و پیروز گرداندن آنـان نـاتوان نـیست، و ایشـان را به دشمنان خود نیز تسلیم نمی‌کند... و لیکن یزدان مهربان ایشان را تمرین و تعلیم می‌دهد و آنـان را با رنـج و زحمت امتحان کارآزموده می‌سازد و با توشۀ راه مجهّز و آماده‌شان می‌نماید.[2]
مختصر و مجمل روند قرآنی به پیغمبرانی که پس از نوح آمده‌اند اشاره می‌کند، و دلائـل و مـعجزاتـی را یــادآور مــی‌شود کــه آنـان بـا خـود آورده‌انـد، و تکذیبکنندگان گمراه چگونه با آن دلائـل و مـعجزات برخورد کرده‌اند:
(ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ) (٧٤)
سپس بـعد از نـوح، پیغمبران فراوان و بزرگواری را فرستادیم. آنان همراه با دلائل روشن (و معجزات دالّ بر صدق خود) به پیش قوم خویش رفتند. امّا ایشان هم حاضر نشدند به چیزی ایمان بیاورند که قبلاً دیگران آن را تکذیب کرده بودند. بـه هـمین شـیوه دلهای متجاوزان را مهر می‌زنیم (تا دیگر حقّ و حقیقت بدانها نفوذ نکند و راهیاب نشوند. یعنی کفر و نفاق و استمرار گناه تدریجاً بر دلهای متجاوزان اثر می‌گذارد تا بدانجا که انگار دلها مهر باطل مـی‌خورند و پـرده‌ای بر آنـها فرومی‌افتد، و دیگر نور حقّ بر آنها نمی‌تابد).
این پیغمبران دلائل روشنی را برای قوم خود آورده‌اند. نصّ قرآن می‌فرماید: «قوم آنان حاضر نشدند به چیزی ایمان بیاورند کـه قـبلاً دیگران آن را تکذیب کـرده بودند». این سخن احتمال دارد معنی آن چـنین باشد: اینان آیات را تکذیب می‌کردند، همانگونه که قبلاً هم آیات را تکذیب می‌نمودند، و آیات ایشان را از عناد و سرکشی باز نداشته است و دگرگون نکرده است. احتمال هم دارد معنی آن چنین باشد: تکذیبکنندگان همه یک گروه هستند هر چند که نسلها و زمانهای ایشان مختلف بـاشد. چـه تکذیبکنندگان دارای سـرشت یگانه‌ای هستند... اینان امکان ندارد به چیزی ایمان بیاورند که گذشتگان آن را تکذیب کرده‌اند. یا این کـه ایـنان در تکذیب چیزهائی که تـکذیب مـی‌کنند خـویشتن را در قالب پیشینیان می‌بینند. انگار ایـنان از زمرۀ آنـان هستند. سرشت یگانه‌ای دارند. موضع ایشان در برابر دلائل و آیات آسمانی یکی بیش نـیست. دریـچه‌های دلهایشان را به روی دلائل و آیات نـمی‌گشایند، و با خردهایشان نمی‌انـدیشند و رایـزنی نمی‌کنند د‌ربـاره دلائل و آیاتی که می‌بینند و می‌شنوند! آنان متعدّی و متجاوز هستند و از مرز ا‌عتدال و میانه‌روی می‌گذرند و از راستای راه درست هدایت منحرف می‌گردند و به کژ راهـه می روند. ایـن بـدان خاطر است که آنان دستگاه‌های فهم و شـعوری را بیسود و بـیفائده رهـا کرده‌اند که یزدان آنها را بدیشان عطا فرموده است تا با آنها بیندیشند و مسائل را فهم و روشن کنند. بر اثر این کار، دلهایشان بسته میشود و دریچه‌های دلها مسدود می گردد:
(کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ) (٧٤)
به همین شیوه دلهای متجاوزان را مهر می‌زنیم.
بر حسب قانون قدیم یزدان دربارۀ دلهای مردمان، دلی که صاحبش آن را می‌بندد، بسته می‌ماند و راکد و جامد میگردد، و دیگر شـایان دریـافت و پـذیرش نمی‌شود... نه این که خدا همچون دلهائی را ببندد تـا پیشاپیش آنها را از هدایت و رهنمود بازدارد. بلکه این قانون است و مقتضیات آن در همۀ احـوال و اوضـاع حاصل و پیاده میگردد.
و اما داستان موسی علیه السّلام روند قرآنی آن را در اینجا از مرحلۀ چالش و مبارزه‌طلبی می‌آغازد، و با غرق شدن فرعون و لشکریان او آن را پـایان می‌بخشد. گسـترۀ داستان موسی از گسترۀ داستان نوح فراخ‌تر است. روند قرآنی به موضعگیریهائی می‌پردازد که بسی همسان با موضعگیری مشرکان در مکّه در برابر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و همانند با موضعگیری آنان در برابر گروه مؤمن اندکی است که در خدمت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بودند.
این حلقه از داستان موسی که در اینجا عرضه میشود، دارای پنج موضعگیری است. بــه دنـبال آنـها پـیروی میآید که دربرگیرندۀ عبرت و اند‌رزی است که در عرضۀ این داستان در ایـن سـوره بـدین شـیوه آمـده است... این موضعگیریهای پنجگانه در روند قـرآنـی این چنین پیاپی همدیگر میآید:
(ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآیَاتِنَا فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ (٧٥) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ (٧٦) قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ (٧٧) قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ) (٧٨)
سپس بعد از آنان، مـوسی و هـارون را برانگیختیم و هـمراه بـا آیـات و مـعجزات خود بـه پیش فرعون و دربــاریانش فـرستادیم. ولی تکبّر کردند (و خـود را بالاتر از آن دیدند که از موسی و هارون پیروی کنند و آئین خدا را بپذیرند) و قوم گناهکاری شدند. هنگامی که حقّ از سوی ما (بر دست موسی) برای آنان روشن و جلوه‌گر شد، گفتند: واقعاً این جـادوی آشکـاری است. موسی گفت: آیا به حقّ که بـه سـوی شما آمده است، سحر میگوئید؟ آیا این (مـعجزات) جـادو است؟ (اگر جادو است، من شـما را بـه مـبارزه مـی‌طلبم و از شـما می‌خواهم که جادوگران را گرد آورید تا ثابت کنید کـه ایـن جـادو است). بــه هـر حـال جـادوگران پـیروز نمی‌شوند. گفتند: (ای موسی!) آیا به پیش ما آمده‌ای تا ما را از (عقائد و تقالید و) چیزهائی منصرف گردانی که پـدران و نـیاکان خود را بـر آن دیـده و یـافته‌ایـم، و می‌خواهید بزرگی (و ریاست) در زمین بـرای شـما دو نفر باشد؟ ما به هیچ وجه به شما ایمان نمیآوریم.
آیات و معجزاتی که مـوسی آنـها را بـرای ار‌ائۀ بـه فرعون و فرعونیان با خـود آورده بـود هـفت آیـه و معجزه‌ای است که در سورۀ اعراف مذکور است[3] ولی این آیات و معجزات در اینجا ذکر نمیگردد و به تفصیل از آنها سخن نمی‌رود، زیرا روند قرآنی آن را اقـتضاء نمی‌کند، و چکیده و مختصر سخن گفتن در این مـورد کافی و بسنده است. مـهمّ طــرز برخورد فرعون و درباریان او با آیـات و مـعجزات خدا، و چگونگی برداشت و دریافت ایشان از آنها است:
(فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ) (٧٥)
آنان تکبّر کردند (و خود را بـالاتر از آن دیدند که از موسی و هارون پیروی کنند و آئین خدا را بپذیرند) و قوم گناهکاری شدند.
(فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا ...).
هنگامی که حقّ از سوی ما (بر دست موسی) برای آنان روشن و جلوه‌گر شد...
این گونه معیّن و مشخّص: «مِنْ عِنْدِنا» [از سوی ما] ... تا خدا زشتی این بزهکاری را به تصویر کشد کـه در گفتارشان راجع به حقّ نهفته بود، حقّی که از سوی خدا آمده بود:
(قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ) (٧٦)
گفتند: واقعاً این جادوی آشکاری است.
با این تأکید مغرورانه سخن مـی‌گویند، هر چند که سخنشان باد هوا است و بر دلیل و برهانی تکیه ندارد: «واقعاً این جادوی آشکاری است«... انگار این سخن در جــمله‌ای به رشــته کشـیده شـده است و همۀ تکذیبکنندگان در تمام روزگاران بدان آشنایند و بر آن خوی گرفته‌اند! مشرکان قریش این چنین می‌گفتند، همان گونه که در سرآغاز سوره راجـع بدیشان آمـده است. هر چند که میان قریشیان و فـرعون و فـرعونیان فـاصلۀ زمـانی و مکـانی فـراخ و فراوانـی است، و معجزات موسی و معجزۀ قرآن با یکدیگر فرق بسیاری دارند!
(قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ) (٧٧)
موسی گفت: آیا به حقّ که بـه سـوی شـما آمـده است، سحر میگوئید؟ آیا ایـن (معجزات) جـادو است؟ (اگر جادو است، من شـما را بـه مـبارزه مـی‌طلبم و از شـما می‌خواهم که جادوگران را گرد آورید تا ثابت کنید کـه ایـن جـادو است). بــه هـر حـال جادوگران پـیروز نمی‌شوند.
از بخش نخستین نـاشیرین و نـادرست قلمداد کردن موسی چیزی حذف شده است که بخش دوم بر آن شیء محذوف دلالت دارد... انگار بدیشان گـفته است: آیـا وقتی که حقّ به سویتان بیاید بدان میگوئید: این جادو است؟ در پرسش نخستین بر آنان زشت شمرده میشود که حقّ را سحر بنامند. در پرسش دوم اظـهار شگـفت میگردد از کسی که راجع بدین حقّ بگوید: این سـحر است. چه هدف سحر هدایت مـردمان نـیست. سـحر عقیده‌ای را دربـر مـی‌گیرد. سـحر انـدیشۀ مشـخّصی دربارۀ الوهیّت و پیوند آفریدگان با آفـریدگار نـدارد. سحر برنامۀ منظّم و مـرتّب و سـر و سـامان یـافته‌ای دربارۀ زندگی ندارد. پس سحر آمیزۀ حقّ نمیگردد، و میان سحر و حقّ اشتباه نمی‌شود. جادوگران بـه کـاری نمی‌پردازند که متضمّن اهدافی همچون ایـن مـقاصد باشد، و کارشان در جهت پیاده کردن همچون برنامه‌ای نبوده و نیست، و جادوگران رستگار نمی‌گردند، و همۀ کارهایشان به وهم و گمان انداختن و به کژراهه بردن و گول زدن است.
درباریان در اینجا می‌خواهـند حقیقت انگـیزه‌هائی را بدانند که ایشان را از تسلیم شدن در بـرابـر آیـات و معجزات خدا بازمیدارد:
(قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ)(٧٨)
گفتند: (ای موسی!) آیا به پـیش مـا آمـده‌ای تـا مـا را از (عقائد و تقالید و) چیزهائی منصرف گردانی که پدران و نیاکان خود را بر آن دیده و یافته‌ایـم، و مـی‌خواهـید بزرگی (و ریاست) در زمین برای شما دو نفر باشد؟ ما به هیـچ وجه به شما ایمان نمیآوریم.
در این صورت پیدا است که هـراس ایشــان از در هـم ریختن اعتقادات موروثی خودشان است، اعتقاداتی که سیستم سیاسی و اقتصادی ایشـان بـر آنـها اسـتوار و پایدار است. بر سلطه و قدرت خود در زمـین هراس دارند، سلطه و قـدرتی کـه آن را از خـرافـات عـقائد موروثی خود فراچنگ می‌آورند.
این درد دیرینه و نیز درد تازه‌ای است کـه طاغیان و سرکشان را به مقاومت در برابر دعـوتهای آسـمانی وامی‌دارد، و ایشـان را بـر آن مـی‌دارد کـه عـذرهای گوناگون و پراکنده‌ای را بتراشند، و دعوت کنندگان بـه سوی خدا را به زشت‌ترین تهمتها متّهم کنند، و مرتکب فسق و فجور در راه مـقاومت و مـقابلۀ بـا دعـوتهای آسمانی و دعوت‌کنندگان به سوی خـدا گـردند... ایـن «بزرگی و ریاست در زمین« است، و ایـن مـعتقدات باطلی است که جبّاران قلدر می‌خواهـند در دل عـامّۀ مردم راکد برجای بماند، و همۀ کجیها و نارواها، و همۀ تباهیها و فسادها، و همۀ اوهام و خرافات، در انـدرون دلها جایگزین گردد. چرا که باز شدن دلها بر روی عقیدۀ صحیح، و روشن شدن خـردها با نـور جدید، برای ارزشــهای ایشـان در دل هـمگان، و بـرای بـنیادها و ستونهائی که این هراس و هیبت بر آنها استوار و پایدار است، خطر بشمار میآید. هراس بـر سلطه و قدرت استوار بر اوهام، و برجای بر اصنام، و پایدار بر بـنده ساختن مردمان برای اربابانی جز یزدان است... دعوت اسلام، یعنی خود را تسـلیم فرمان خدا و تـنها از او دستور گرفتن، توسّط همۀ پیغمبران هدف آن بیان ایـن نکته و استوار داشتن این قاعده است که ربوبیّت متعلّق به خدای جـهانیان است و بس، و بـاید هـمۀ اربابان دروغینی که حقوق الوهیّت و ویژگیهای آن را غصب کرده‌اند و در زندگانی مردمان آن را بر دست گرفته‌اند، به کنار انداخته شوند. البتّه این اربابان دروغـینی کـه عامّۀ مردمان را بازیچه دست خود کـرده‌انـد و سـبک شمرده‌اند تا بتوانند نمی‌گذارنـد سخن حـقّ و نـدای هدایت به گوش عامّه مردم رسـد. آنـان تـا بتوانند نمی‌گذارند اعلان عمومی‌ای که اسـلام پـرچـم آن را برداشته است، و شعار ربوبیّت خدای یگانه را سر داده است، و فـریاد آزادی مـردمان از بـندگی بندگان را طنین‌انداز کرده است، آسوده همه‌جا پـخش و ساده منتشر شود... این اربابان تا بتوانند نـمی‌گذارنـد ایـن اعلان همگانی به دست همگان برسد، و عامّۀ مردمان آن را ببینند و بشنوند. این اربابان خوب می‌دانند این اعلان شورش بر ضدّ ربوبیّت ایشان، انقلاب بـر ضدّ سلطه و قدرتشان، فروپاشی حکومت و فرمانروائـی ایشان، و روان شدن در مسیر آزادی و پرواز در فضای آزادی بزرگوارانه‌ای است که شایان انسان است.
این علّت قدیم و هم علّت جدید است، هر زمان که کسی بلند شود و مردمان را به سوی خداوند جهانیان دعوت کند، اربابان نادرست زمینی برای جلوگیری از دعوت آسمانی به غوغا و تکاپو می‌افتند!
مردان زرنگ و هوشیاری که در میان قـریشیان یـافته می‌شدند، کسانی نبودند که دربارۀ درک و فهم صدق و والائی مـحتوای رسـالت مـحمد صلّی الله علیه وآله وسلّم و نـاچیزی و تباهی محتوای عقیدۀ بت‌پرستی، به خطا روند و دچار اشتباه شوند. و لیکن آنان بر مکانت و منزلت موروثی خود می‌ترسیدند، مکانت و منزلتی که بر خـرفـات و تقلیداتی استوار بود که در عقیدۀ ایشان موجود بود. همان گونه که درباریان فرعون و اشراف قوم او بر سلطه و قدرت خود در زمین می‌ترسیدند، و مغروران، به خود می‌بالیدند و می‌گفتند:
(وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ) (٧٨)
ما به هیچ وجه به شما ایمان نمیآوریم.
*
فرعون و درباریان او متوسّل به داستان سحر و ساحری شدند. ظنّ غالب این است کـه بدین وسیله خواسته‌انـد عامّۀ مردمان را سـرگرم آن کنند. برای ایـن منظور مجلسی برای ساحران ترتیب دهند و موسی و چیزهائی که با خود از آیات و معجزات دارد و در ظاهر بسـان سحر و جادوگری است به چالش و مبارزه بطلبند، تـا در نهایت بگویند: موسی ساحر مـاهری بـیش نـیست. بدین وسیله خطر برطرف میگردد، خطری که از آن بر اعتقادات موروثی، و بر سلطه و قدرت خود در زمین - که اصل کار است - می‌ترسند... گمان می‌کنیم که اینها انگیزه‌های حقیقی جشن همایش جادوگران بـوده است، پس از آن که فرعون و فرونیان احساس خطر حقیقی کرده‌اند و وقوع آن را پائیده‌اند:
(وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ (٧٩) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٨٠) فَلَمَّا أَلْقَوْا قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ (٨١) وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (٨٢)
فرعون گفت: همـۀ جادوگران مـاهر و زبـردست را به پیش من بیاورید (تا کار ایـن دو جادوگر را بسـازیم). هنگامی که جادوگران گرد آمدند، موسی بدیشان گفت: (هر چه از فنون سحر مـی‌دانـید بـه کار بندید و) آنـچه می‌توانید بیندازید و بـیفکنید (تـا بـبینیم). هنگامی که (ریسمانها و عصاهای خود را) انداختند، موسی گفت: آنچه ارائه دادید واقعاً جادو است. قطعاً خداونـد آن را پوچ و نابود خواهد کرد و (جای شگفت نیست، چرا که) خداوندگار تـبهکاران را (بقا و دوام نمی‌بـخشد و) شایسته و سودمند نمی‌گرداند. خداوند با سخنان خود (که بـر انـبیاء نــازل مـی‌کند) حـقّ را پــایدار و ماندگار میگرداند، هر چند که گناهکاران و بزهکاران نپسندند. در ایــنجا در مـوقعیّت مشابه سـخن را چکـیده‌وار می‌بینیم. زیرا فرجام آن مورد نـظر است. در گفتار موسی:
(مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ ).
آنچه ارائه دادید واقعاً جادو است.
پاسخی است به تهمت سحر، تهمتی که متوجّه مـوسی کرده‌اند. کاری که جادوگران می‌کنند سحر است، زیرا آنچه می‌کنند بیش از خیالاتی کردن و به گمان انداختن، و جادو کردن چشمها نیست. هدفی از آن جز خردها را به بازی گرفتن نیست. دعوت به خداشناسی و اصلاح جامعه در آن وجود ندارد، و مایۀ تلاش و کـوشش و جنبش و تکاپوئی نمیگردد. سحر این گونه است، نـه آیاتی که از سوی خدا نازل میشود... در این فرمودۀ یزوان:
(إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ ).
قطعاً خداوند آن را پوچ و نابود خواهد کرد.
در این سخن اعتماد مؤمن جلوه‌گر میآید، مؤمنی که به پروردگار خود ایمان کامل دارد، و مطمئن است که خداوندگار نمی‌پسندد که سحر پیروز گـردد، چـرا کــه سحر کار ناشایست و نادرستی است:
(إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ) (٨١)
قطعاً خدا کار تـبهکاران را (بـقاء و دوام نمی‌بخشد و) شایسته و سودمند نمی‌گرداند.
تبهکاران یعنی کسانی که مردمان را با جادوگری گمراه می‌سازند، یا درباریانی که جادوگران را برای فسـاد و تباهی و ماندگار کردن دیگران بر گمراهی آورده‌اند:
(وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ ).
خداوند با سخنان خود (که بر انبیاء نازل می‌کند) حقّ را پایدار و ماندگار میگرداند.
سخنان تکوینی، یعنی:
( کُنْ فَیَکُونُ ).
باش، و میشود. (بقره/117)
کلمات خدا، بیانگر روی کردن مشیّت است. یا این که کلمات خدا عبارت است از: آیات و دلائل خدا.
(وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (٨٢)
هر چند که گناهکاران و بزهکاران نپسندند.
نپسندیدن گناهکاران و بزهکاران مشیّت خدا را بیاثر نمی‌گرداند، و سدّ و مانع سر راه آیات خدا نمی‌شود. کار شد... سحر باطل گـردید و حـقّ برتری گرفت... و لیکن رونـد قرآنی صحنه‌ها را در ایـنجا مـختصر می‌کند، زیرا صحنه‌ها در این جولانگاه مراد نیست.
*
در اینجا پرده فرو می‌افتد تا پردۀ صحنۀ موسی و کسانی که با او هستند بالا رود. آنان گروه اندکی از جوانـان مردم بودند، نـه از پیرمردان ایشـان! ایـن یکـی از عبرتهای مورد نظر داستان است.
(فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ (٨٣) وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ (٨٤) فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (٨٥) وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٨٦) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٨٧)
هـیچ کس بـه مـوسی ایـمان نـیاورد مگـر گروهی از مــردمان قـومش، (کـه ایـمان آوردنـد) و از فرعون و دربــاریان و اشـراف بنی‌اسـرائـیل مـی‌ترسیدند کـه (شکـــنجه و آزارشـان رســانند و) آنــان را از دیـن برگردانند. بیگمان فـرعون در زمـین عَلَم طغیان بـرافـراشـته بود و گردنکشی کـرده بود و از زمرۀ متجاوزان (در ظلم و فساد و جنایت و خونریزی) بود. موسی (برای دلداری و تشجیع مؤمنان) گفت: ای قوم من! اگر واقعاً به خدا ایمان دارید بر او توکّل کنید (و باید بر او توکّل کنید) اگر خود را بدو تسلیم کرده‌ایـد. پس مؤمنان گفتند: بر خدا توکّل می‌کنیم و بس، پروردگارا! ما را (وسیلۀ) آزمون مردمان سـتمکار و (آماج) بـلا و آزار کافران (بدکردار) مساز. و ما را با فضل و رحمت خود از دست مردمان کافر نجات بـده. و به مـوسی و بـرادرش (هارون) وحـی کـردیم کـه بـرای قوم خـود خانه‌هائی در سرزمین مصر برگزینید و خانه‌هایتان را مقابل یکدیگر بسازید و (در آنجاها، بـه دور از چشـم فـرعون و فـرعونیان) نـماز را بـرپای داریـد. و بـه ایمانداران مژده بده (که سرانجام پـیروز مـی‌شوند و در دنیا نصرت و در آخرت جنّت از آن ایشان میگردد). این نصّ قرآنی بیانگر این واقعیّت است که از مـیان بنیاسرائیل اظهار ایمان کرده بودند و به موسی پیوسته بودند، نوجوانانی بودند، نه همۀ ملّت اسرائیل. خوف این در میان بود که نوجوانان از دین برگردانده شوند و از پیروی موسی برگردند، از تـرس فرعون و تأثـیر بزرگان قـوم ایشـان، بزرگانی که مـصالحی در نزد صاحبان سلطه و قدرت داشتند، و از ترس اشخاص پستی که به هر کسی که صاحب سلطه و قدرت باشد پناه می‌برند، مخصوصاً از میان بنیاسرائیل... فرعون دارای سلطه و قدرت فراوانی بود. در طغیان و سرکشی نـیز اسراف مـی‌کرد. در طـغیان حدّی و مـرزی نـمی‌شناخت، و از سنگدلی و سـختگیری خودداری نمی‌کرد.
در اینجا باید ایمانی در میان باشد که بر همۀ این ترسها و هراسها بچربد و غلبه کند، و دلها را اطمینان و آرامش دهد، و دلها را بر حقّ و حقیقتی استوار بدارد که بدان می‌گراید:
(وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ) (٨٤)
موسی (برای دلداری و تشجیع مؤمنان) گفت: ای قوم من! اگر واقعاً به خدا ایمان دارید بر او توکّل کنید (و باید بر او توکّل کنید) اگر خود را بدو تسلیم کرده‌اید.
توکّل بر خدا نشانۀ ایـمان و انگـیزۀ آن است. ایـمان عنصر نیروئی است که به پشتوانۀ گروه اندک و ضعیف مؤمنان در برابر قدرت و قوّت طاغی و سرکش، افزوده میشود، و باعث میگردد نیرومندتر و ثـابت قدم‌تر از آن طاغیان و سرکشان شوند. موسی ایمان و اسلام را برای ایشان ذکر کرده است، و توکّل بر خدا را مقتضی هم این و هم آن دانسته است... مقتضی اعتقاد به خدا، و مقتضی تسلیم کردن خالصانۀ خود بـه یـزدان، و عـمل کردن به چیزهائی که او می‌خواهد.
مؤمنان ندای ایمان را از زبان پیغمبرشان شنیدند و پاسخ گفتند:
(فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا ).
پس مؤمنان گفتند: بر خدا توکّل می‌کنیم و بس.
بدین خاطر با دعا و زاری به خدا رو کردند و گفتند:
(رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) (٨٥)
پروردگارا! ما را (وسـیلۀ) آزمـون مـردمان ستمکار و (آماج ) بلا و آزار کافران (بدکردار) مساز.
مراد از دعا کردن بدین صورت که خداونـد ایشـان را وسیلۀ آزمون مــردمان سـتمکاره نـفرماید این است خداوند مردمان ستمگر را بر ایشان مسلّط نسازد تـا ستمکاران گمان نکنند که چیره شدن ایشان بر مـؤمنان به خدا دلیل این است‌که عقیدۀ آنان درست‌تر است و بدین سبب است که ایشان پیروز گردیده‌اند و مؤمنان شکست خورده‌انــد... چـه بسا پـیروزی یـا بـهروزی ستمکاران اسـتدراج و آزمـونی از سـوی خدا بـرای ایشان باشد و خدا خواسته باشد آنان به گمراهی خـود فرو روند و پلّه پلّه به سوی دوزخ روند. مؤمنان خدا را به کمک می‌طلبند که ایشان را بپاید و از مسلّط شدن ستمکاران بر آنان - هر چند هم پیروزی ستمکاران برای استدراج باشد - ایشان را محفوظ و مصون فرماید. آیۀ دوم در حصول مطلوب صریح‌تر و آشکارتر است:
(وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٨٦)
و ما را با فضل و رحمت خود از دست مـردمان کافر نجات بده.
مؤمنان که دعا می‌کنند خداوند ایشان را وسیلۀ آزمون مردمان ستمکاره، و آماج بلا و آزار کافران نسـازد، و در پرتو لطف خود ایشان را از دست کافران برهاند، با توکّل بر خدا و نیرو و مدد خواسـتن از او، مـنافات و مخالفت ندارد. بلکه این کار دالّ بر توکّل بیشتر و تکیۀ زیادتر بر خدا است. مؤمن بلا را آرزو نـمی‌کند، ولی هنگام نزول بلا یا رویاروئی با ناگواریـها مـقاومت و ایستادگی می‌کند.
به دنبال این جدائـی، و در دورۀ انـتظاری کـه پس از جولانگاه نخستین، و بعد از ایمان آوردن آنان کـه به موسی ایمان آوردند، خداوند به موسی و هارون وحی می‌کند که برای بنیاسرائیل خانه‌های ویژۀ ایشان ترتیب داده شود. به خاطر این که آنان از دیگران جدا شوند و خویشتن را سر و سـامان و نـظم و نـظام بـخشند تـا آمادگی کوچ از مصر را در وقت مناسب را پیدا کـنند. خداوند بنیاسرائیل را مکـلّف مـی‌سازد به ایــن کـه خانه‌هایشان را پاک و پاکیزه دارنـد، و نـفس خـود را تزکیه کنند، و از پیروزی و مددی که خـدا مـی‌رساند شادمان گردند:
(وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٨٧)
و به موسی و برادرش (هارون) وحی کردیم کـه بـرای قوم خود خـانه‌هائی در سـرزمین مـصر برگزینید و خانه‌هایتان را مقابل یکدیگر بسازید و (در آنـجاها، بـه دور از چشم فرعون و فرعونیان) نماز را برپای دارید، و به ایمانداران مژده بده (که سرانجام پیروز می‌شوند و در دنــیا نـصرت و در آخـرت جـنّت از آن ایشــان می گردد ).
این یک آمادگی روحی است که در کنار آمادگی نظامی قرار می‌گیرد. با هم بودن هر دو تای این آمادگیها برای اشخاص و افراد و گـروه‌ها و دسـته‌ها ضـروری است، بویژه اندکی پیش از جنگها و دشـواریــها. بـرخـی از مــردمان ایــن آمــادگی روحــی را خوار و نـاچیز می شمارند، و لیکن تجارب تا این لحظه همیشه خبر از این امر می‌دهد که عـقیده نـخستین اسـلحه در پـیکار است، و ادوات جــنگی در دست سـربازی کـه دارای عقیدۀ سست است در ساعت شدّت و در وقت سختی چیز مهمّی نیست.
این تجربه‌ای که یزدان آن را به گروه مؤمنان نشـان می‌دهد و ایشـان را بـدان رهـنمود مـی‌کند تـا آن را بشنوند و سرمشق خود کنند، یک تجربۀ ایمانی ویــژه است. چه بسا مـؤمنان روزی و روزگـاری در جـامعۀ جاهلی خود را رانده و مانده ببینند، و فتنه و بلا فراگیر گردد، و طاغوت زورگوئی و قلدری کند، و مردمان تباه و فاسد شوند، و محیط بگندد - همان گونه که حال و وضع در دوران فرعون این چنین بود - در اینجا است که یزدان مؤمنان را به چند کار رهنمود می‌فرماید:
1-دوری گزیدن از جـاهلیّت و گـندناها و تـباهیها و بدیهای آن تا آنـجا کـه مـمکن است. هـمایش‌گـروه مؤمنان نیک و پاک پـیرامون یکدیگر، و اشتغال آنان به پاکیزه داشتن و تزکیه نمودن، و تمرین دادن و نـظم و نظام بخشیدن خود، تا خدا وعدۀ خویش را برای ایشان به مرحلۀ ظهور می‌رساند و آنان را پیروز میگرداند.
٢- دوری گزیدن از پرستشگاه‌های جاهلیّت، و خانه‌های گروه مسلمانان را مسجد نمودن، و در آنجاها از جامعۀ جاهلی بـریدن و گـوشه‌گـیری گـزیدن، و بـه عـبادت پروردگارشان برابر برنامۀ درستی پـرداختن، و در فضای پاک عبادت به نوعی از نـظم و نـظام اشـتغا‌ل ورزیدن و سر و سامان گرفتن.
*
موسی علیه السّلام به آستانۀ پـروردگار خود رو کـرد، بـدان هنگام که از فرعون و درباریان او مأیوس شده بود و گمان نمی‌برد در میان ایشان فرد خوبی باشد، و اثری از خوبی در میانشان برجای مـانده بـاشد، و امـیدی بـه اصلاح آنان باشد. رو به درگاه خدا کـرد و فرعون و درباریان او را نفرین نمود و نابودی ایشان را خواستار شد. فرعون و درباریان او کسانی بودند که دارائی و زر و زیور و زرق و برق زنـدگی را داشـتند، و دلهـای بسیاری از مؤمنان در برابر آن اموال و کوکبه و دبدبه، ضعیف می‌گردید، و چه بسا در مقابل جاه و جـلال و ثروت و مال سقوط می‌کرد و به گمراهـی مـی‌افتاد... موسی رو به آستانۀ پروردگار خود کرد و عاجزانه از او تمنّا می‌کرد که این اموال را نابود فرماید، و بر دلهـای صاحبان این اموال مهر زند تا نتوانند ایمان بیاورند تا زمانی که ایمان آوردن سودی نمی‌بخشد. یزدان دعا را استجابت فرمود و آن را پذیرفت:
(وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٨٨) قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨٩)
(هنگامی که کینه‌توزی کافران و اذیّت و آزار ایشان بـا موسی به غایت رسید) موسی گفت: پروردگارا! تو بـه فرعون و فرعونیان در دنیا زینت (و بهجت جهان، یعنی فرزندان و قدرت فراوان و نعمت) و دارائــی (سـرشار) داده‌ای، و عاقبت آن این شده است که (بـندگانت را) از راه تو به در می‌برند و گمراهشان می‌کنند. پروردگارا! اموالشان را نابود گردان و بر دلهایشان (بند قسوت را) محکم کن، تا ایمان نـیاورند مگـر آنگاه که بــه عـذاب دردنــاک (دوزخ) گرفتار آیـند (کـه آن وقت تـوبه و پشیمانی دیگر سودی ندارد). خدا فرمود: دعـای شما (مـوسی و هـارون) پـذیرفته شـد، پس بـر راستای راه پابرجا بـاشید و اسـتقامت بـه خـرج دهـید (و از انبوه مشکلات نهراسید) و از راه برنامۀ کسانی پیروی نکنید که ناآگاهند.
(رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ).
پروردگارا! تو به فرعون و فرعونیان در دنیا زیـنت (و بهجت جهان، یعنی فرزندان و قدرت فراوان و نعمت) و دارائی (سرشار) داده‌ای.
از این امر گمراهی مردمان از راه یزدان نشأت می‌گیرد. این گمراهی یا با فریبی پدید میآید که نماد نعمت و سیمای ثروت آن را در درون دیگران ایجاد می‌کند، و یا این که این گمراهی با قدرتی پدید میآید که ثروت آن را به صاحبان ثروت می‌بخشد و ایشان را بر خوار داشتن و گمراه ساختن دیگران قادر می‌نماید. وجود نعمت در دست مفسدان بدون شکّ بسیاری از دلها را به تزلزل می‌اندازد، دلهائی که یقین و ایمان ایشان به خدا به مرحله‌ای نرسیده است که بدانند و بــفهمند کـه این نعمت آزمون و آزمایش یزدان است، و نعمت با مقایسۀ با فضل و لطف خدا چیز ارزشمند وگر‌انبهائی نیست. موسی در ایـنجا دربارۀ واقعیّت مـوجود در زندگی عامۀ مردمان صحبت می‌کند، و برای جلوگیری از ایـن گمراهی، و بیرون آوردن ابزار و وسائل سـتمگری و فـریبکاری از دست نـیروی ستمکارۀ گمراهساز، از یزدان جهان درخواست می‌کند،، اموال ایشان را نابود کند و از مـیان بـبرد، به گـونه ای که صاحبان اموال نتوانند از آن بهره‌مند شوند. و امّا دعای موسی که از خدا می‌خواهد که بر دلهایشان مهر زند تا ایمان نیاورند مگر آن گاه که عذاب دردناک را ببینند، همچون دعائی دعای کسی است که از اصلاح این دلها مأیوس گردیده است، یا ناامید شده است که همچون دلهائی توبه یا برگشتی داشته باشد. دعائی است که در آن خواسته میشود که خدا بر همچون دلهائی سختی و سنگینی بیفزاید و آنها را ببندد تا زمانی که عذاب آنان را دربر می‌گیرد. چه در این وقت ایمان ایشان پذیرفتنی نیست. زیرا هنگام نزول عذاب ایمان آوردن پذیرفته نمی‌شود، و دالّ بر توبۀ حقیقی آزادانۀ انسان نمی‌باشد.
(قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا ).
خدا فرمود: دعای شما (موسی و هارون) پذیرفته شد.
دعای شما اجابت گردید و کار از کار گذشت.
(فَاسْتَقِیمَا).
پس بر راستای راه پابرحا باشید و اسـتقامت به خرج دهید (و از انبوه مشکلات نهراسید).
بر راستای راه خود و بر هدایت خود اسـتقامت داشـته باشید تا اجل سر می‌رسد:
(وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨٩)
و از راه و برنامۀ کسانی پیروی نکنید که ناآگاهند. افراد ناآگاه بدون دانش و آگاهی در گمراهی دست و پا می‌زنند، و در طرحها و نقشه‌ها و تدبیرها و تـفکیرها سرگشته و ویلان می‌شوند، و در مسیر سرنوشت نگران و پریشان می‌روند، و نمی‌دانند که راستای راه حقّ را می‌پیمایند یا راسـتای راه حـقّ را گم کرده‌اند و در کژراهه می‌روند.
*
صحنۀ دوم صحنۀ اجراء فرمان است:
(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩٠) آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (٩١) فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ) (٩٢)
بـنی‌اسـرائـیل را از دریــا عـبور دادیـم. فـرعون و لشکریانش، برای ظلم و تعدّی، آنان را دنبال کـردند و در پی ایشان راه افتادند، تا بدانجا که (گذرگاه دریا بـه هم آمد و آب از هر سو ایشان را دربر گرفت و) غرقاب فرعون را در خود پیچید (در این هنگام بود کـه) گـفت: ایمان دارم که خدائی وجود ندارد مگـر آن خدائـی کـه بـنی‌اسـرائـیل بـدو ایـمان آورده‌انـد و مـن از زمـرۀ فـرمانبرداران (و مطیعان فرمان یـزدان) هسـتم. آیـا اکنون (کـه مرگت فرارسـیده است و توبه پـذیرفتنی نـیست، از کــردۀ خـود پشـیمانی و روی بـه خدای می‌داری؟!) و حال آن که قبلاً سـرکشی مـی‌کردی و از زمرۀ تباهکاران بودی. مـا امروز لاشۀ تـو را (از امـواج دریا و یورش مـاهیها) مـی‌رهانیم (و آن را بـه سـاحل می‌رسانیم و به پیش کسانی گسیل می‌داریـم که تـو را خدا می‌دانستند) تا برای کسانی که اینجا نیستند و برای آیندگان درس عــبرتی بــاشی. بیگمان بسـیاری از مردمان از آیات (خوانـدنی قرآن و دیـدنی جـهان) مـا غـافل و بــی‌خبرند (و بـدانــها چنانکه شـاید و بـاید نمی‌نگرند ) .
موقعیّت قاطعانه و صـحنۀ واپسـین داسـتان چـالش و مبارزه طلبی است. روند قرآنی آن را مختصر و مجمل بیان می‌دارد، چون هدف از روند این بخش از داستان در این سوره بیان همچون خاتمه‌ای است. بیان رعایت و حمایت خدا از دوستان خود، و نازل کردن عذاب بر دشمنان خویش و نابود کردن ایشان است. دشمنان خدا آن کسانی هستند که از آیات دیدنی جهانی و از آیات خواندنی کتابهای آسمانی که پیغمبران با خود آورده‌اند غافل می‌گردند تا عذاب گریبانگیرشان میگردد که پس از آن پـشیمانی و توبه سـودی نـمی‌بخشد... ایـن هـم مصداق وعدۀ تهدیدی است که در این فرمودۀ خداوند بزرگوار متوجّه تکذیب کنندگان است:
(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٤٧) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٨ّ) قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ (٤٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (٥٠) أَثُمَّ إِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآنَ وَقَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ؟!) (٥١)
هـر مــلّتی دارای پـیغمبری است (کـه در روز قیامت خویشتن را بدو نسبت می‌دهند). هرگاه پیغمبرشان (به صحرای محشر که صحنۀ دادگاه الهـی است) آمـد (در حضور او) دادگرانه میانشان داوری میگردد (و او بر کردار و رفـتار مـلّت خـود گواهی مـی‌دهد) و سـتمی بدیشان نـمی‌شود. مـی‌گویند: ایـن وعدۀ (عذاب) اگر راست میگوئید (که عذابـی در مـیان است) کی عملی میشود (و موقع و موعد آن کی خواهد بود؟). بگو: من (تنها پیغمبر و رسانندۀ اوامر و نـواهـی الهی هسـتم و اختیار) هیچ سود و زیـانی برای خود (یا برای مردمان در دست) ندارم مگر آن چیزی را که خدا بخواهد و (مرا از طریق وحی از آن بیاگاهاند و بر انجام یا دوری از آن توانـایم گرداند. پس چگونه مـی‌توانـم عـذاب خدا را زودتر از موقع خود به شما برسانم یا قیامت را هویدا گردانم). هر ملّتی دارای مدّت زمان محدودی است. هر وقت زمان آنان بسر رسید، نه لحظه‌ای تأخیر می‌کنند و نه لحظه‌ای پیشی می‌گیرند. بگو: به من بگوئید اگر عذاب خدا شب هنگام یا روزی به شـما رسـد، (چه فـائده‌ای بــرای شـــما گناهکاران دارد؟) بــه خــاطر چـه چـیز گناهکاران برای فرارسیدن آن شتاب دارنـد؟ (مگـر نـه این است که هر وقت در رسد، مایۀ بدبختی آنـان است، پس شتاب چرا؟!). آیا بعدها، پس از آن که واقع شد بدان ایــمان مــی‌آورید؟ (آن وقت کـه بــه شـما مـی‌گویند:) اکنون؟! (تازه چه فائده! ایمان کنونی سودی ندارد) در حالی که (قبلاً در دنیا آن را به بازی می‌گرفتید و دائماً) برای فرارسیدن آن شتاب می‌ورزیدید. (یونس/47-51)
(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ ).
بنیاسرائیل را از دریا عبور دادیم.
آنان را با رهبری و رهنمود و رعایت و حمایت خود از دریا عبور دادیم. این نسبت در این مکان دارای معنی ویژۀ خود است.
(فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ ).
فرعون و لشکـریان او آنـان را دنـبال کردند و در پـی ایشان راه افتادند.
به دنبال آنان رفتند نه به خاطر هدایت و ایمان، و نـه برای دفاع مشروع، بلکه:
(بَغْیًا وَعَدْوًا).
برای ظلم و تعدّی.
برای تعدّی و طغیان.
روند قرآنی از صحنۀ ظلم و تعدّی، بلافاصله به صحنۀ غرق شدن، در یک لحظه می‌پرد و می‌رود:
(حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ).
تا بدانجا که (گذرگاه دریا بـه هـم آمـد و آب از هـر سو ایشـان را در بـر گـرفت و) غـرقاب فرعون را در خود پیچید.
زمانی کـه فـرعون مرگ را عـیان دیـد، و نـتوانست خویشتن را نجات دهد فریاد برآورد و:
(قَالَ: آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٩٠)
گفت: ایمان دارم که خدائی وجود ندارد مگر آن خدائی که بنی‌اسـرائـیل بـدو ایـمان آورده‌انـد و مـن از زمـرۀ فرمانبرداران (و مطیعان فرمان یزدان) هستم.
همۀ جامه‌هائی که بر تن فرعون باد می‌کردند و پـفیده می‌شدند و او را در برابـر دیـدگان قومش و دیـدگاه خودش نــیروی خـوفناک و هـراس‌انگـیزی جـلوه‌گـر می‌ساختند، از تن فرعون ستمگر و متعدّی و قلدر و زورگو و سرکش فروافتاد. ناتوان و کـوچک و خـوار گردید. فرعون نه تنها اعلان می‌دارد که خدائی وجـود ندارد مگر آن خدائـی کـه بـنی‌اسـرائـیل بـدو ایـمان آورده‌اند، بلکه فرمانبردارانه بر آن می‌افزاید:
(وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .
و من از زمرۀ فرمانبرداران (و مطیعان فرمان یزدان) هستم.
جزو تسلیم شوندگان هستم!
(آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؟!) (٩١)
آیا اکنون (که مرگت فرارسیده است و تـوبه پـذیرفتنی نــیست، از کـردۀ خـود پشـیمانی و روی بـه خدای می‌داری؟) و حال آن که قبلاً سـرکشی مـی‌کردی و از زمرۀ تباهکاران بودی.
آیا هم اینک که اخـتیار و گـریزی نـمانده است؟ آیـا اکنون؟ در صورتی که قبلاً گناه و سرکشی و تـفاخر و تکبّر می‌کردی. آیا هم اینک؟!
(فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ).
ما امروز لاشۀ تو را (از امواج دریـا و یورش ماهیها) مـی‌رهانیم (و آن را بـه سـاحل مـی‌رسانیـم و بـه پـیش کسانی گسیل می‌داریم که تو را خدا می‌دانستند). تا ماهیان بدن تو را نخورند، و ناشناخته با امـواج آب نرود و مردمان ندانند که این لاشه متعلّق به چه کسی است. این کار برای آن است که انسـانهائی که اینجا نیستند و همچنین آیندگان بدانند سرنوشت تو به کـجا انجامیده است:
(لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ).
تا برای کسانی که اینجا نیستند و بـرای آیندگان درس عبرتی باشی.
از این درس، پند و اندرز بگیرند و مایۀ عبرت ایشان شود، و از عاقبت ایستادگی و سرسختی در برابر نیروی خدا و تکذیب وعید خدا آگاه شوند:
(وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ) (٩٢)
بیگمان بسیاری از مردمان از آیات (خوانـدنی قرآن و دیدنی جهان) ما غافل و بی‌خبرند (و بدانها چنانکه شاید و باید نمی‌نگرند).
دلها و خردهای خود را به آیات نمی‌دهند، و دربـارۀ آفاق جهان و زوایای وجود خود نمی‌اندیشند.
*
پـرده بـر صحنۀ بـازپسین ایـن تـراژدی و غـمنامه فرومی‌افتد، تـراژدی و غـمنامۀ سـتمگری و تـباهی و مبارزه‌طلبی و سرکشی... پس از این روند قرآنی پرتو تند و اشارۀ سریعی به سرانجام بنیاسرائیل می‌اندازد، پرتو تند و اشارۀ سریعی که پیشامد نسلهائی را دربـر می‌گیرد:
(وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٩٣)
بنیاسرائیل را در جایگاه خوب و اقامتگاه دلپذیری (که فـــلسطین است) مـنزل و مأوی دادیــم و روزیــهای پاکیزه‌ای بدیشان عطاء کردیم. آنان (قدر این نـعمت را ندانستند و) پس ار آگاهی (از معجزات موسی و دلائـل صدق دعوت او و تشخیص حقّ از بـاطل) بـا یکدیگر (دربارۀ دین) به ستیزه و کشمکش پرداختند (و دین را که مایۀ اتّحاد و یگانگی بود وسیلۀ تقرقه و پراکندگی کردند). بیگمان پروردگار تـو در روز قیامت دربـارۀ چیزی که در آن اخـتلاف داشتند در مـیانشان داوری می‌نماید (و همه را برابر کاری که کرده‌انـد سـزا و جـزا می‌دهد).
«مُبَوّأ»: اقامتگاه امن و امان است، و چون به «صِدْقٍ« و راســتی اضافه شـده است بـر امـنیّت و پـایداری و استواری آن افزوده میشود، همان گونه کـه راسـتی و صداقت پایدار است، و بسان دروغ و تهمت پریشان و متزلزل نمی‌شود. بنیاسرائیل پس از تجربه‌های دراز تا مدّتی جایگاه اقامت پاکیزه‌ای داشتند و خوش بودند. روند سخن در اینجا آن را ذکر نمی‌کند چون از زمـرۀ مقاصد و اهداف آن نیست. بـنی‌اسـرائـیل همچنین از روزیهای حلال و پاکیزه‌ای بهره‌مند بودند تا آن زمان کـه از فـرمان خـدا سـرپیچی‌کـردند، و در نـتیجه آن روزیهای حلال و پاک بر ایشان حـرام گـردید. رونـد قرآنی در اینجا جـز از اخـتلاف پس از اتّـفاق ایشـان صحبت نمی‌کند، اختلافی که در دیـن و دنـیایشان بـا یکدیگر داشتند، آن هم نه از روی نادانی، بلکه پس از آن که عالم شدند و آگاهی یافتند، و به سبب همین علم و آگاهی و به کار بردن آن در تأویلات باطل با یکدیگر اختلاف کلمه پیدا کردند.
چون اینجا جایگاه نصرت و پیروزی ایمان، و خواری و شکست گردنکشی و عصیان است، روند قرآنی در بیان آنچه از بنیاسرائیل روی داده است و بر ایشـان چـه گذشته است، سخن به درازا نمی‌کشاند، و از خلافی که پس از عالم شدن و آگاهی پیدا کردن به میانشان کشیده است به تفصیل سخن نمی‌گوید. بلکه طومار این صفحه را درهم می‌پیچد، و آن را با هر چه در آن است به خدا در روز قیامت حواله می‌دارد:
(إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٩٣)
بیگمان پروردگار تو در روز قیامت دربارۀ چیزی کـه در آن اختلاف داشتند در میانشان داوری مـی‌نماید (و همه را برابر کاری که کرده‌اند سزا و جزا می‌دهد). بدین منوال درمی‌یابیم که داستانهای قرآنی برای چـه چیز گفته می‌شوند، و در هر مورد و هر موضعی چگونه ذکر می‌گردند. داستانهای قرآنی تنها داستانهائی نیستند که نقل و روایت گـردند و بس. بلکه داسـتانها دارای پسوده‌های ویژه و پیامها و اشـاره‌های خـاصّ است و الهامها در آنها مقدّر گردیده است.
*
پس از آن، پیروی بر خاتمۀ داستان موسی و داسـتان نوح که پیش از آن بوده است زده میشود. این پـیرو با خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آغاز میگردد، تا او را با بیان سرگذشتی که بر سر پیغمبران پـیش از او آمـده است ثابت قدم و استوار بدارد، و برای او ذکر کند که چرا قوم او وی را تکذیب می‌کنند. علّت تکـذیب کـردن آنـان نبودن دلائل و براهین نیست. بلکه ایـن قـانون یـزدان است که دربارۀ تکذیبکنندگان پیش از اینان ساری و جاری بوده است، و قانون یزدان در آفرینش انسان بر این روال رفته است که انسانها استعداد انجام کارهای خوب و بد را داشته باشند، و بتوانند راه هدایت یا راه ضلالت در پیش گیرند، و با دین یـا بـی‌دین بـمیرند... روند قرآنی در این مسیر نگاه گذرائی هم بـه داسـتان یونس و ایمان قوم او می‌اندازد و بیان مـی‌دارد کـه اندکی مانده بود که عذاب بر ایشان نازل گـردد، آنـان ایمان آوردند و یزدان عذاب را از ایشان برگرداند. ذکر این داستان نیز بدان خاطر است که شاید انگیزه‌ای برای ایمان آوردن تکذیبکنندگان گردد و در ایشـان مـؤثّر واقع شود و پیش از دست رفتن فرصت بیدار و هوشیار شوند و به سوی خدای بـرگردند... رونـد قــرآنـی در پایان، خلاصه و چکیده‌ای را ذکر می‌کند که از همۀ این داستانها استفاده میشود و آن این که قانون خدا دربارۀ گذشتگان چگونه ساری و جاری گردیده است، دربارۀ آیندگان نیز ساری و جاری میگردد، بدین شکل: عذاب و هلاک بـهرۀ تکـذیب کنندگان است، و رسـتگاری و رهائی نصیب پیغمبران و مـؤمنان بـدیشان است. ایـن چیزی است که یزدان آن را بر خود واجب فرموده است، و آن را قانون ساری و جاری گردانده است، قانونی که تغییر نمی‌کند و تخلّف نمی‌پذیرد:
(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٩٤) وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٩٥) إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٩٧) فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ (٩٨) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ (١٠٠) قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (١٠١) فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (١٠٢) ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ) (١٠٣)
اگر دربارۀ چیزی که (از قصص مـوسی و فـرعون و بنیاسرائیل) بر تو نــازل شده است، در شکّ و تردید هستی، از کسانی سؤال کن که قـبل از تـو (اهـل کـتاب بودهاند و) کتابهای آسمانی را می‌خوانـده‌انـد. بیگمان (بیان) حقّ (و خبر صادق قرآنی) از سوی پروردگارت برای تو آمده است و از زمرۀ متردّدان مباش. حتماً از زمـرۀ کسـانی مـباش که آیـات (قـرآنـی و نشـانه‌های جهانی) ما را تکـذیب مـی‌کنند که (اگر چنین کنی) از زیانکاران خواهی بود. بیگمان کسانی که (خودخواه و سیاه‌دل هستند و به اوج طغیان رسیده‌اند و از جهالت به گرداب ضلالت افتاده‌اند و سعی در رستگاری خود از کفر و نفاق ندارند) حکم پروردگارت نسبت بدیشان این است که (همچون فرعون) ایمان نـمی‌آورند (مگـر وقتی که عذاب را با چشم خود ببینند). هر چند که همۀ دلائل روشن (و تمام آیات و معجزات الـهـی) بـه سراغ آنان بیاید، (ایمان نمی‌آورند) تا زمانی که عذاب دردناک را مشاهده کنند (که در این هنگام ایمان آوردن سودی نمی‌بخشد). هیچ قوم و ملّتی (که در شهرها در گذشته زندگی مـی‌کرده‌انـد بـه طور دسته جمعی در بـرابـر پیغمبران الهی به موقع) ایمان نیاورده‌اند تـا ایمانشان برایشان سودمند باشد، مگر قوم یونس که چون ایمان آوردند، عذاب خوار کـننده را در دنـیا از آنـان بـه دور داشتیم و ایشان را تـا مدّت زمـانی (که خـواسـته‌ایـم بمانند، از زندگی) برخوردار کردیـم. اگر پروردگارت مــی‌خواست، تــمام مـردمان کرۀ زمـین جملگی (بـه صورت اضطرار و اجبار) ایمان می‌آوردند (امّا ایـمان اضطراری و اجباری بـه درد نـمی‌خورد). آیـا تو (ای پیغمبر!) می‌خواهی مردمان را مجـبور سازی که ایمان بیاورند؟ (این کار نه صحیح و سـودمند است و نه از دست تـو ســاخته است). هـیچ کس نـمی‌توانـد ایمان بیاورد، مگر این که (بدان گرایش پیدا نماید و بـرای آن تلاش کند و) خدا اجازه دهد (و اسباب و وسائل ایمان را برای او میسّر سازد. امّا کسی که به ایمان رو نکند و حاضر به استفاده از سرمایۀ فکر و خرد خویش نباشد، او مستحقّ خشم و عذاب خدا است)، و خدا عذاب را نصیب کسانی می‌سازد کـه تـعقّل و تفکّر نـمی‌ورزند. بگو: بنگرید (و چشم برون و درون را باز کنید و ببینید) در آســمانها و زمــین چـه چــیزهائی است؟! آیــات (خواندنی کتابهای آسـمانی، از جمله قرآن، و دیـدنی جهان هستی) و بیم دهندگان (پیغمبر نام، و انـدرزها و انذارها هیچ کدام) به حال کسانی سودمند نمی‌افتد که نمی‌خواهند ایمان بیاورند. آیا آنان چشم آن دارند که روزگاری (پر از بلاها و عذابهائی) جز روزگار کسانی داشته باشند که پیش از ایشان بودهاند؟ (نه: انتظار جز ایـن را نـداشـته باشند، کـه خدا در دنـیا و آخرت بـه مصیبتها و بدبختیها گرفتارشان ســازد). بگو مـنتظر (فرمان خدا) بـاشید و مـن هـم بـا شما چشـم بـه راه می‌مانم. (ولی می‌دانم پـیروزی دنـیا و سـعادت عقبی از آن ما مؤمنان، و شکست دنـیا و بـدبختی عقبی از آن شـما کــافران مــی‌گردد). پس از آن (کــه بـلا و عذاب گریبانگیر کافران گردید) پـیغمبران خود و مؤمنان را مـی‌رهانیم (ایــن هــم اختصاص بـه اقـوام گذشته و پیغمبران و مؤمنان پیشین ندارد، بلکه) همین طور ایمـان آورندگان (به تو) را (نیز) نجات خواهیم داد و این حقّی است بر ما (حقّی مسلّم و تخلّف‌ناپذیر).
این واپسین سخن از بنیاسرائیل است که از زمرۀ اهل کتاب هستند، و داستان نوح با قوم خودش، و داستان موسی با فرعون را می‌دانند، و آنها را در کتابهای خود می‌خوانند. در اینجا خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رو می‌کند و بدو گفته میشود اگر دربارۀ چیزی در شکّ و تردید است که بر خودش نازل گردیده است، از این داستانها یا جز آنها، از کسانی سؤال کند که پیش از او اهل کتاب بوده و کتاب می‌خوانده‌اند. چرا که آنان در پرتو آنچه می‌خوانند اطّلاع و آگاهی دارند:
(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٩٤)
اگر دربارۀ چیزی کـه (از قصص موسی و فرعون و بنیاسرائیل) بر تو نازل شـده است، در شکّ و تردید هستی، از کسانی سؤال کن که قبل از تـو (اهـل کـتاب بودهاند و) کتابهای آسمانی را می‌خوانده‌اند. بیگمان (بیان) حقّ (و خبر صادق قرآنی) از سوی پروردگارت برای تو آمده است و از زمرۀ متردّدان مباش.
ولی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دربارۀ چیزی که خدا بر او نازل کرده است شکّ و تردیدی نداشته است. یا همان گونه است
که از او صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت شده است که فرموده است:
( لا أشک ولا أسأل).
نه شکّ و تردیدی می‌ورزم، و نه می‌پرسم.
پس چرا این سخن باید بدو گفته شود که سؤال بکند، در حالی که پیرو گفتار این چنین میآید و برای اطمیـنان و یقین او بسنده است؟
(لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ).
بیگمان (بـیان) حـقّ (و خبر صـادق قرآنـی) از سـوی پروردگارت برای تو آمده است.
این رهنمود، بیانگر شدّت و سختی موقعیّت و بحرانی است که در مکّه پس از رخداد معراج پیش آمده است. پس از واقعۀ معراج برخی از کسانی کـه ایـمان آورده بودند به سبب باور نکـردن بـه معراج مـرتدّ شـدند. خدیجه و ابـوطالب مـی‌میرند. اذیّت و آزار مشـرکان بیش از پیش متوجّه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و کسانی میگردد که در خدمت او هستند. به سـبب مـوضعگیری قـریشیان دشمن و کینه‌توز تقریباً در مکّه دعوت آئین اسلام راکد و متوقّف میگردد... همۀ این شرائط و ظـروف بـر دل مبارک پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم سایۀ شوم خود را می‌اندازد. این است که پس از این داستان الهامگرانه پروردگارش با این تأکید از او غمزدائی می‌کند... گذشته از این، به شکّ و تردید کنندگان تکذیب کننده گوشه زده میشود:
(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ) (٩٥)
حـتماً از زمــرۀ کســانی مــباش که آیـات (قـرآنـی و نشانه‌های جهانی) ما را تکذیب می‌کنند کـه (اگـر چنین کنی از زیانکاران خواهی بود).
این گوشه زدن، به کسانی کـه مـی‌خواهـند بـرگردند، فــرصت مـی‌دهد کـه بـرگردند. زیـرا وقـتی کـه به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم اجازه داده میشود که اگر شکّ و گمان داشته باشد، سؤال بکند و پرس و جو نماید، ولی او نمی‌پرسد و شکّ و گمانی نمی‌ورزد، چون دارای یقین و اطمینان کامل است دربارۀ حقّ و حقیقتی کـه بـر او نازل گردیده است. در این امر پیام به دیگران است که شکّ و گمان نورزند، و از زمرۀ «متردّدان« نباشند.
گذشته از این، برنامه‌ای را که یزدان برای ایـن مـلّت مسلمان پی می‌افکند و مقرّر می‌دارد دربارۀ چیزی که اعتماد و یقین بدان ندارند، این است که بدین هنگام از آگاهان بپرسند... هر چند پرسش ایشان دربارۀ ویژه‌ترین ویژگیهای عقیده باشد. زیرا مسلمان موظّف و مکـلّف است از عقیده و شریعت خود یقین و اطمینان پیدا کند، و بر تقلید تکیه و اعتماد ننماید، تقلیدی که در آن به یقین و اطمینان نرسیده است و تحقیق و پژوهش ننموده است.
افزون بر این، آیا مخالفتی مـیان آزاد بـودن پرسش نمودن به هنگام شکّ و تـردید داشـتن، و مـیان ایـن فرمودۀ یزدان، موجود نیست؟:
(فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٩٤)
از زمرۀ متردّدان و گمان‌برندگان مباش.
هیچ گونه مخالفت و تعارضی نیست. زیرا آنـچه از آن نهی شده است شکّ کردنی و گـمان بـردنی است کـه انسان بر آن بماند و کار همیشگی و صفت ثابتی شود، و دارندۀ شکّ و گمان برای رسیدن به یقین و طمینان هیچ گونه تلاش و کوشش و حرکت و جنبشی نداشـته باشد. این هم حالت بسیار بد و ناپسندی است و هرگز به معرفت و آگاهی نمی‌انجامد، و سودی نـمی دهد و انگیزۀ استفاده‌ای نمی‌شود، و منتهی به یقین و اطمینان نمیگردد.
بگذریم از این، وقتی که آنچه بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نـازل شده است حـقّ و حـقیقتی است کـه هـیچ گونه شکّ و گمانی بدان راه ندارد، علّت چیست کـه مـردما‌نی بـر تکذیب کـردن اصـرار مـی‌ورزند و در آن پافشاری می‌کنند؟ علّت ایـن است کـه فـرمان یـزدان و قـانون خداوند سبحان مـقتضی آن است هـر که به اسباب و مسبّبات هدایت چنگ نزند راهیاب نمی‌شود و هدایت نمی‌یابد، و هر که چشم بینش خود را به روی نور باز نکند و نگشاید آن را نخواهد دید، و هر که وسائل درک و دستگاه‌های فهم خود را بیکاره رها کند، از عملکرد آنها بهره‌ای نخواهد و سودی نجوید، پایان کار همچون کسی گمراهی خواهد بود، هر چند که دلائـل و براهـین زیاد باشد. چون دلائل و براهین بدین هنگام سودبخش واقع نمیگردد... در این وقت است کـه فرمان، یـزدان اجراء میگردد، و قانون یزدان بـر ایشـان تـحقّق پـیدا می‌کند:
(إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ) (٩٧)
بیگمان کسانی که (خودخواه و سیاه‌دل هستند و به اوج طـغیان رسـیده‌انـد و از جـهالت بـه گرداب ضـلالت افتاده‌اند و سـعی در رستگاری خود از کفر و نفاق ندارند) حکم پروردگارت نسبت بدیشان ایـن است کـه (همچون فرعون) ایمان نمی‌آورند (مگر وقتی که عذاب را با چشم خود ببینند). هر چند که همۀ دلائل روشن (و تمام آیات و معجزات الهی) به سراغ آنان بیاید. (ایـمان نمی‌آورند) تا زمانی که عذاب دردناک را مشاهده کـنند (که در این هنگام ایمان آوردن سودی نمی‌بخشد).
وقتی که عذاب در رسد دیگر ایمان بـدیشان سودی نمی‌رساند، چون از روی اختیار نیست، و فرصت پیاده کردن مفهوم و مدلول ایمان در زندگی برجای نـمانده است. اندکی پیش صحنه‌ای جلو چشمان ما بود و این مسأله را تصدیق می‌کرد، صحنه‌ای که در آن غـرقاب فرعون را در بر می‌گرفت و فرعون در حال غرق شدن می‌گفت:
(آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٩٠)
ایمان دارم که خدائی وجود ندارد مگـر آن خدائـی که بـنی‌اســرائـیل بـدو ایـمان آورده‌انـد و مـن از زمـرۀ فرمانبرداران (و مطیعان فرمان یزدان) هستم.
بدو گفته میشود:
(آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؟!) (٩١)
آیـا اکنون (که مرگت فرارسیده است و تـوبه پذیرفتنی نــیست، از کـردۀ خـود پشـیمانی و روی بـه خدای می‌داری؟) و حال آن که قبلاً سـرکشی مـی‌کردی و از زمرۀ تباهکاران بودی؟!.
در این موقعیّتی که قطعیّت قوانین همگانی خـدا بـاید نمودار بشود، و باید به پایان مـرسوم و قطعی خـود برسد، وقتی که انسان با اختیار خویش در مـعرض آن قوانین قرار می‌گیرد، پنجرۀ درخشانی بـا پرتو بسـیار پرفروغی از پرتوهای امید به نجات باز میشود، اگر که تکذیب کنندگان اندکی پیش از وقوع عذاب از تکذیب کردن دست بردارند:
(فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ) (٩٨)
هـیچ قوم و مـلّتی (که در شـهرها در گذشته زندگی می‌کرده‌اند به طور دسته جمعی در برابر پیغمبران الهی بـه مـوقع) ایـمان نیاورده‌اند تـا ایـمانشان بـرایشــان سودمند باشد، مگر قوم یونس که چون ایمان آوردند، عذاب خوارکننده را در دنیا از آنـان بـه دور داشـتیم و ایشان را تا مـدّت زمـانی (که خواسـته‌ایـم بـمانند، از زندگی ) برخوردار کردیـم.
این تشویق است و با گذشته همراه میشود. مـعنی آن این است که مدلول مسأله روی نداده است:
(فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ ...).
هیچ قوم و ملّتی ایمان نیاورده‌اند....
هیچ قوم و ملّتی از این اقوام و ملّتهائی که نامشان ذکر شد ایمان نیاورده‌اند، مگر مردمان انـدکی از آنـان. از آنجا که اکثر ایشان ایمان نیاورده‌اند انگار کـه ایـمان نیاوردن همگانی است و اصلاً ایمانی در میان نیست... تنها یک شهر اهالی آن ایمان آوردنـد... «قـَرْیَة« به معنی قوم است. نامگذاری بدین شکل بیانگر این است که رسالتها و پیامبریها در شهرها صورت گرفته است و در روستاها و در میان صحرانشینان روی نـداده است. روند قرآنی در اینجا داستان یونس و قوم او را شرح و بسط نمی‌دهد. بلکه تنها به پایان آن این گونه اشاره‌ای دارد و بس، چون پایان آن در اینجا مورد نظر و هدف است. ما هم بر تفصیل و تشریح آن نمی‌افزائیم. برای ما کافی است که بدانیم عذاب خوارکننده‌ای قوم یونس را تهدید کرده است. ولی آنان در واپسین لحظات، پیش از وقوع عذاب ایـمان آورده‌انـد و عـذاب از ایشـان برطرف شده است و کار به خیـر گذشته است و به ترک ایشان گفته شده است تا این کـه از زنـدگی بهره‌مند شوند تا ا‌جلشان سر می‌رسد و مدّت معیّن زندگانیشان پایان می‌گیرد. اگر آنــان ایـمان نـمی‌آوردند عـذاب گریبانگیرشان می‌گردید برابر قانون یزدان کـه آثـار و پیامد آن مترتّب بر عملکرد آفـریدگان او است... ایـن اندازه ما را بس است و سخن را کوتاه می‌کنیم تـا دو کار مهمّ را درک و فهم کنیم:
نخستین کار: فریاد زدن بر سر تکذیبکنندگان است که بترسند و به آخرین تارهای نجات چنگ بزنند بـلکه رهـائی یـابند هـمان گونه کـه قـوم یـونس از عـذاب خوارکننده در دنیا رهائی یافتند... هدف اصـلی رونـد داستان بدین شیوه و بیان هم همین است.
دومین کـار: قـانون خدا مـتوقّف نگـردیده است و بی‌تأثیر نمانده است به سـبب این کـه عـذاب نـازل نگردیده است و گریبانگیر قوم یـونس نشـده است و بدیشان مـهلت داده شـده است تـا مـدّت دیگـری از زندگی بهره‌مند گردند. بلکه قانون یزدان اجـراء شـده است و ساری و جـاری گـردیده است. زیـرا مـقتضی قانون خدا این است که عذاب ایشان را فراگیرد اگر بر تکذیب کردنشان پافشاری کنند تـا وقـتی کـه عـذاب درمی‌رسد و کار از کار میگذرد. امّا آنان پیش از نزول عذاب از تکذیب کردن دوری گزیده‌اند، قانون یزدان به سبب عدول ایشان از تکذیب کردن، در راه رهائی آنان جاری و ساری گردیده است و در نجات ایشان کوشیده است. در ایـن صـورت هـیچ گونه جـبری در عـملکرد مردمان نیست، بلکه جبری که هست در مترتّب شـدن آثار قانون یزدان بر عملکرد مردمان است.[4]
بدین خاطر است که یک قاعدۀ کلّی دربارةۀ کفر و ایمان ذکر می شود
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ) (١٠٠)
اگر پروردگارت می‌خواست، تمام مردمان کرۀ زمـین جملگی (به صورت اضطرار و اجبار) ایمان می‌آوردند (امّا ایمان اضطراری و اجباری بـه درد نمی‌خورد). آیـا تو (ای پیغمبر!) می‌خواهی مردمان را مجـبور سازی که ایمان بیاورند؟ (این کار نه صحیح و سودمند است و نه از دست تو ساخته است). هیچ کسی نمی‌تواند ایـمان بیاورد، مگر این که (بدان گرایش پیدا نماید و برای آن تلاش کند و) خدا اجاره دهد (و اسباب و وسائل را برای او میسّر سازد. امّا کسی که به ایمان رو نکند و حاضر به استفاده از سرمایۀ فکر و خرد خـویش نباشد، او مستحقّ خشم و عذاب خدا است.) و خدا عذاب را نصیب کسانی می‌سازد که تعقّل و تفکّر نمی‌ورزند.
اگر پروردگارت می‌خواست ایـن جنس بشــری را با خلقت و سرشت دیگری مـی‌آفرید. او را بـه گونه‌ای می‌ساخت و می‌سرشت که جز راهی را نمی‌ساخت و نــمی‌پوئید، و آن هــم راه ایمان بـود، درست مـثل فرشتگان. یا برای او یک استعداد می‌ساخت، ا‌ستعدادی که همۀ افراد بشری را به سوی ایمان رهنمود و راهیاب می‌کرد.
اگر خدا چنین چیزی می‌خواست همۀ مردمان را مجبور به آن مسیر می‌نمود و بدان راه و‌امی داشت، بدون این که اراده و اختیاری داشته باشند.
لیکن حکمت آفریدگار در میان است، حکمتی که برخی از اهداف آن را می‌دانـیم و از بـرخـی از مـقاصد آن بی‌خبریم، بدون این که بی‌خبری مـا نـفی شـود. ایـن حکمت اقتضاء کرده است که خلقت و سرشت این پدیدۀ بشری چنین باشد که دارای استعداد انجام خـیر و شـرّ بوده و بتواند راه هدایت یا راه ضلالت را بپیماید. بدو قدرت داده است کـه ایـن را اخـتیار کـند و یا آن را برگزیند. این حکمت مقدّر و مقرّر فـرموده است اگـر انسان از مواهب و بخشایش الهی، از قـبیل حواس و عـقل و شـعور، خـوب اسـتفاده کـند و نـیکو مـورد بهره‌برداری قرار دهـد، و آنـها را در راه درک و فـهم دلائل و براهین هدایت بکار گیرد، دلائل و براهینی کـه در جهان کبیر بیرون، و در جـهان صـغیر درون و در آیات و معجزات و فرموده‌های پیغمبران است، او ایمان می‌آورد و در پرتو این ایمان بـه راه نـجات راهـیاب میگردد و در آن گام برمی‌دارد و بـه پـیش مـی‌رود. بر عکس این کسی که مواهب و بخشایش خدادادی خود را بیکاره رهـا مـی‌سازد و دریـچه‌های درک و فـهم خویش را می‌بندد و آنها را از دلائل و براهین ایـمان پــنهان و پـوشیده مـی‌دارد، دل او سـخت و سـنگین میشود، و عقل او بسته میگردد، و بدین وسیله کارش به تکذیب یا کفر و انکار می‌کشد، و در راهی به پیش مــی‌رود و بـه کــیفری مــی‌رسد کـه یـزدان برای تکذیبکنندگان منکر، مقدّر و مقرّر فرموده است.
پس در این صورت ایمان آوردن بـه اخـتیار واگـذار گردیده است. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم کسی را بدان وانـمی‌دارد. زیرا نمی‌توان احساسات دل و رهنمودهای درون را به چیزی واداشت:
(أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ) (٩٩)
آیا تو (ای پیغمبر!) می‌خواهی مردمان را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟ (این کار نه صحیح و سودمند است و نه از دست تو ساخته است).
این پرسش یک سؤال انکاری است، چه این واداشتن و مجبور کردن صورت نمی‌گیرد:
(وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ ).
هیچ کسی نمی‌تواند ایمان بیاورد، مگـر ایـن که (بـدان گرایش پیدا نماید و برای آن تـلاش کـند و) خـدا اجازه دهد (و اسباب و وسائل ایمان را برای او میسّر سازد). البتّه برابر قانون یزدان، بدان شکل که بـیان داشـتیم... هر که در راهی حرکت کند که به ایمان نینجامد، ناگزیر به ایمان نمی‌رسد. مقصود آیه این نیست که او خواهان ایـمان است و در راه آن گـام بـرمی‌دارد ولی از آن بازداشته میشود بلکه مقصود آن است که او به ایمان دستیابی پیدا نمی‌کند مگر آن کـه خـدا اجـازه دهـد و موافق قانون همگانی خدا که به ایمان منتهی می شود حرکت کند و به پیش رود. در این وقت است که خدا او را هدایت و راهنمائی می‌کند، و وی با اجازۀ خـدا به ایمان نائل میگردد. چه هیچ چیزی وقوع پیدا نمی‌کند مگر در پرتو قضا و قدر ویژۀ خود. مردمان تنها راه را طی می‌کنند و به پیش می‌روند، ولی فقط خدا است‌که پایان راه و حاصل کار را برایشان مـقدّر و مشخّص می‌سازد، و نتیجه را عملاً پیاده و پدیدار میگرداند و ایشان را به پاداش تلاشی مـی‌رساند کـه در راه خـدا ورزیده‌اند تا هدایت یابند و راهیاب گردند.
دلیل بر این است آنچه به دنبال آیه میآید:
(وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ) (١٠٠)
و خدا عذاب را نصیب کسانی می‌سازد که تعقّل و تفکّر نمی‌ورزند.
پس کسـانی که خـردهای خـود را از انـدیشیدن بازمی‌دارند رجس و پلیدی بهرۀ ایشان میگردد. رجس زشت‌ترین پلیدی روحی است. این چـنین کسـانی به سبب بیکاره و بیهوده گذاشتن خردها و شعورهایشان از تعقّل و تدبّر و اندیشه و تفکّر، همچون پلیدی و رجسی بدیشان می‌رسد، و به علّت تکذیب و کفر و ناشکری بدین فرجام ناجور و ناگوار گرفتار می‌آیند.
چیزی که مایۀ توضیح بیشتر این امر میگردد این است که آیات خواندنی کتابهای یزدان، و آیات دیدنی جهان، و بیم دهندگان پیغمبر نام، و اندرزها و بیم دادنها، هـیچ کدام به کسانی سودی نمی‌بخشد که خواستار ایـمان نیستند، زیرا همۀ این چیزها در آسمانها و زمـین جـلو دیدگانشان گسترده شده است و برابرشان جلوه‌گر آمده است، ولی دربارۀ آنها نمی‌انـدیشند و تـدبّر و تـفکّر نمی‌کنند:
(قُلِ: انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ) (١٠١)
بگو: بنگرید: (و چشم برون و درون را باز کنید و ببینید) در آســمانها و زمــین چـه چـیزهائی است؟! آیـات (خواندنی کتابهای آسمانی، از جمله قـرآن، و دیـدنی جهان هستی) و بیـم‌دهندگان (پیغمبر نام، و انـدرزها و انذارها هیچ کدام) به حال کسانی سودمند نمی‌افتد کـه نمی‌خواهند ایمان بیاورند.
نخستین مخاطبان این قرآن آگاهی علمی چـندانـی از چیزهائی نداشتند که در آسـمانها و زمین است. ولی حقیقت واقعی‌ای که تا کنون بارها بدانها اشاره کرده‌ایم این است که میان فطرت انسان و میان این جهانی که در آن زندگی می‌کنیم زبان نهان بی‌نیازی است! و جـهان فطرت سخنان جـهان طبیعت را مـی‌شنود، وقـتی کـه بازمی‌گردد و بیدار و هوشیار می شود! بلی بدین هنگام جهان فطرت از جهان طبیعت بسی چیزها می‌شنود!
برنامۀ قرآنی برای تشکّل جهان‌بینی اسلامی در عقل و شعور آدمی بر چیزهائی تکیه می‌زند و به چـیوهائی استناد می‌ورزد که در گسترۀ آسمانها و زمین است، و در این راستا از این جهان هستی الهام و پیام می‌گیرد، و چشم و گوش و دل و خرد را مـتوجّه آنـها مـی‌کند و بدانها رهنمود می‌نماید... ایـن کـار را انجام مـی‌دهد بدون این که به سرشت همآوائی و هماهنگی موجود در جهان، زیان و رخنه‌ای وارد کند، و بدون این که از این جهان هستی خداوندگاری بسـازد، خـداونـدگاری کـه بسان یزدان در انسان تأثیر می‌گذارد و دخالت دارد! همان گونه که مادیگرایـان کور دل به همچون کفر و زندقه‌ای زبان می‌گشایند و همچون مکتبی را مکـتب «علمی« نامگذاری می‌نمایند، و بـر ایـن مکـتب یک نظام و سـیستم اجـتماعی را برپا مـی‌دارنـد و آن را «سوسیالیسم علمی«! نام می‌دهند. در حالی که علم از همچون کفر و زندقه‌ای به طور کلّی پاک و بیزار است. نگریستن به چیزهائی که در آسمانها و زمین است، با توشه‌ای از بینشها و اندیشه‌ها خرد را کمک می‌کند و مدد می‌رساند، و بر پذیرشها و پاسخگو‌ئیها و برداشتها و اندوخته‌ها می‌افزاید، و گسـترۀ آگـاهی از جـهان را فراخ میگرداند، و مهر و یاری انسان با جهان را بیشتر و بهتر می‌نماید... همۀ اینها در راهی بهرۀ انسـان میگردد، راهی که برای لبریز کـردن هسـتی انسـان از آهنگها و نواهای جهانی درپیش است و بودن خـدا را الهام می‌نمایند، و جلال خدا و تدبیر خدا و سلطۀ خدا و حکمت خدا و علم خدا را زمزمه می‌کنند و بـه گـوش جان می‌سرایند.
زمان به پیش می‌رود. آگاهیهای علمی انسان نیز . دربارۀ این جهان بالا می‌رود. اگر انسان با نور یزدان به ایـن آگاهیهای علمی راهیاب شده باشد و به‌کنار آنها خزیده باشد، این آگاهیهای علمی بر تـوشۀ او مـی‌افزایند، توشه‌ای که هستی بشری از اندیشۀ دربارۀ این جهان ، و در پرتو انس بدان، و آشنائی با آن، و همآوائی با آن، و شرکت با او در تسبیح یزدان، و شکرگزاری از الطـاف خداوند سبحان، آن را به دست می‌آورد:
(وإن من شیء إلا یسبح بحمده , ولکن لا تفقهون تسبیحهم).
هیچ موجودی نیست مگر این که (به زبان حال یا قـال) حمد و ثـنای وی میگویند، ولی شـما تسبیح) آنـها را نمی‌فهمید (چرا که زبانشان را نمیدانید و از ساختار اسرارآمیز عالم هستی و نظام پیچیدۀ جهان آفرینش چندان مطّلع نیستید. (اسراء/32 )
تسـبیح‌گوئی و ثـناخوانـی هـر چـیزی را درک و فهم نمی‌کند مگر آن کسی که دل او به خدا رسیده و پیوسته باشد... امّا اگر این آگاهیهای علمی با بشاشت ایمان و نور آن همراه و همدم نگردد، اشخاص بـدبخت، را بـه بدبختی بیشـر می‌کشاند، چرا که آنان را به دوری بیشتر از یزدان رهنمود می‌کند، و از بشاشت ایمان و نـور و پرواز و شادابی آن محروم میگرداند:
(وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ )(١٠١)
آیات (خوانـدنی کـتابهای آسـمانی، از جمله قرآن، و دیـدنی جـهان هسـتی) و بـیم‌دهندگان (پـیغمبر نـام، و اندرزها و انذارهـا هیچ کدام ) به حـال کسانی سودمند نمی‌افتد که نمی‌خواهند ایمان بیاورند.
آیات و بیم‌دهندگان چه فائده‌ای می‌دهند، هنگامی کـه دلها بسـته، و خـردها راکـد، و دسـتگاه‌های گیرنده و دریافت‌کنندۀ فطرت خراب و بیکاره رها شده باشد، و پدیدۀ انسان نام به طور کلی از ایـن هستی ببرد و خویشتن را در پرده دارد، و آهنگها و آواهای حـمد و تسبیح آن را نشنود؟!
«برنامۀ قرآنی در شناساندن حقیقت الوهیّت، جهان و حیات را نمایشگاه زیبا و دل آرائی می‌کند، نمایشگاهی که این حقیقت در آن جلوه‌گر میآید... این حقیقت در همچون نمایشگاهی با همۀ آثار کارآی خود جـلوه‌گـر میآید، و با وجود خویش و با حضور خویشش تـمام جوانب و زوایای هستی درک‌کنندۀ انسـانیّت را لبـریز می‌سازد... این برنامه «وجود خـداونـد» سـبحان را مسأله‌ای نمی‌گرداند که از آن بـه دفـاع بـپردازد. چـه وجود الهی دل انسان را از لابلای نگرش قـرآنـی و همچنین از لابلای مشاهده واقـعیّت، از شـناخت خـدا لبریز میگرداند، به گونه‌ای که جای جدالی پیرامون آن باقی نمی‌ماند. بلکه برنامۀ قرآنی یک راست به سخن از آثار این وجود در سراسر هستی می‌رود، و مستقیماً از مقتضیات آن در دل و درون بشری، و در زندگی و زندگانی بیرونی بشری سخن می‌گوید.
برنامۀ قرآنی در پیروی از این طرح و نقشه، تـنها بـر حقیقت اساسی موجود در هستی بشری تکیه مـی‌کند. چه این خدا است که همگان را آفریده است و او آگاه از کسانی است که ایشان را آفریده است:
(ولقد خلقنا الإنسان ونعلم ما توسوس به نفسه).
ما انسان را آفریده‌ایم و می‌دانیم که بـه خاطرش چـه میگذرد و چه اندیشه‌ای در سر دارد.(ق/16)
فطرت بشری خود به خود نیازمند دینداری، و محتاج اعتقاد به خدا است. هنگامی که فطرت سالم باشد و راه مستقیم را در پیش گیرد، در ژرفاهای درون خود گرایش به سوی یزدان یگانه را می‌یابد، و یک احساس قوی و نیرومندی به بودن این خداوند یگانه را سراغ می‌بیند. وظیفۀ عقیدۀ درست، این نیست که همچون احساس نیاز به خدای یگانه و گرایش بدو را پدید آورد. چه همچون چیزی در فـطرت مـتمرکز و مستحکم است. ولیکـن وظیفۀ عقیدۀ درست تصحیح جهان‌بینی انسـان دربـارۀ خداوندگارش، و آشنا ساختن او با خدای حقّی است که جز او خدائی نیست. آشنا ساختن او با حقیقت یزدان و با صفات یزدان است، نه این که آشنا ساختن او با بودن یزدان و اثبات یزدان است. گذشته از این، آشنا ساختن انسان بـا مـقتضیات الوهـیّت در زنـدگی او است کـه ربوبیّت و قیمومت و حـاکـمیّت است. شکّ و تــردید داشتن دربارۀ حقیقت وجود الهی یا انکار کـردن خـدا، خود این امر دلیل قاطعی بر اختلال آشکاری در هستی بشری، و خراب بودن دستگاه‌های گیرنده و پاسخ‌دهندۀ فطری در آن است. این خرابی در این صورت با جدل و ستیز تعمیر و چاره‌جوئی نمیگردد، و جدل و ستیز راه چاره نیست.
ایــن جــهان، جـهان ایـماندار و فــرمانبرداری است. آفـریدگار خود را می‌شناسد و در برابرش کرنش می‌برد. هر چیزی و هر جانداری - بجز برخی از مردمان - به حمد و ثنای او می‌پردازد! «انسان« در این جهانی که همۀ جوانب و زوایای آن با صداهای ایمانداری و فرمانبرداری، و با صداهای تسبیح و تقدیس و کـرنش کردن و سجده بردن با او هـمصدا و همآوا مـی‌گردد. ذرات وجود خود انسـان و سـلولهای بـدنش در ایـن صداها شرکت می‌کنند، و در حـرکت طـبیعی فطری خویش با قوانینی همصدا و همآوا می‌شوندکه خداوند آنها را مقدّر و مقرّر فرموده است. پدیده‌ای که فطرت او همۀ این صداها را احساس نمی‌کند، و به نـغمه‌های ایـن قـوانـین الهـی در وجود خـود پـی نـمی‌برد، و دستگاه‌های فطری او ایـن امـواج هسـتی را دریـافت نمی‌دارند، پـدیده‌ای است کـه دسـتگاه‌های گـیرنده و پاسخ‌دهندۀ فطری او خراب و بیکاره و بیسود گشته‌اند. بدین خاطر است که با جدل راهی به سوی دل و عقل او پیدا نمی‌شود. بلکه راهی که به سـوی دل و عـقل او وجود دارد و یگانه راه چاره‌سازی است تلاش برای به کار انداختن دستگاه‌های گیرنده و پاسخ‌دهندۀ موجود در وجود او، و به جـوش و خـروش انـداختن نـهانیها و پنهانیهای فطرت در هسـتی او است، بـدان امید که دستگاه های گیرنده و پاسخ‌دهنده به حـرکت و جـنبش درآیند، و از نو به کار بپردازند).[5]
رهنمودکردن ذهن و دل و خرد به نگرش و وراندازی چیزهائی که در آسـمانها و زمـین است، وسـیله‌ای از وسائل برنامۀ قرآنی برای زنـده گـردانـدن دل بشـری است، بدان امید که بجنبد و حرکت کند، و دریافت دارد و پاسخ گوید.
امّا چنین تکذیب کنندگان جاهلی عرب - و امثال ایشان - به تدبّر و تفّکر نمی‌پردازنـد، و نـمی‌پذیرند و پـاسخ نمی‌گویند٠٠٠ پس منتظر چه چیزی هستند؟
قانون خدا تغییرناپذیر است. سرانجام تکـذیب‌کنندگان نیز روشن است. ایشان را نسزد که از قانون خدا انتظار داشته باشند تخلّف کند. خدا آنان را مهلب می‌دهد و به عذاب ریشه‌کن گرفتار نمی‌سازد. امّـا کسـانی کـه بـر تکذیب‌کردن پافشاری کنند قطـعاً باید تـنبیه شـوند و کـفر ببینند:
(فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ ).
آیا آنان چشم آن دارنـد که روزگاری (پـر از بـلاها و عذابهائی) جز روزگار کسانی داشته باشند که پیش از ایشـان بودهاند؟ (نه؛ انتطار جز این را نداشته باشند، که خــدا در دنـیا وآخـرت بـه مـصیبتها و بـدبختیها گرفتارشان سازد).
(قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ ) (١٠٢)
بگو: منتظر (فرمان خدا) باشید و من هم با شما چشـم به راه می‌مانم (ولی می‌دانم پپروزی دنیا و سعادت عقبی از آن ما مؤمنان، و شکست دنیا و بـدبختی عقبی از آن شما کافران میگردد).
این تهدید و بیمی است که جدل را به پایان می‌برد، امّا دلها را از جای بر می‌کند.
این بخش از روند قرآنی با نتیجۀ واپسین هر رسالتی و هر تکذیب کردنی، و با عبرت واپسین از این داستان و از این پیرو، خاتمه می‌پذیرد:
(ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٣)
پس از آن (که بـلا و عذاب گریبانگیر کافران گردید)
پــیغمبران خـود و مؤمنان را مــی‌رهانیم (این هــم اختصاص به اقوام گذشته و پیغمبران و مؤمنان پیشین ندارد، بلکه) همین طور ایمان آورندگان (به تو) را (نـیز) نجات خواهیم داد و این حقّی است یر ما (حقّی مسلم و تخلّف‌ناپذیر).
این سخنی است که یزدان پیاده کردن مفهوم و مـدلول آن را بر خود واجب فرموده است، و آن این که: بـذر مؤمن پس از همۀ اذیّت و آزارها، و همۀ خطرها، و همۀ تکذیبها و شکنجه‌ها، ماندگارگردد و سبز شود و نجات پیدا کند.
این چنین شد - داستان منقول در این سوره نیز گـواه است - و این چنین مـی‌شود... پس مـؤمنان اطـمینان داشته باشند.
[1] برای بررسی مفصّل این قاعده، مراجعه شود به کتاب: «التصویر الفنی فی القرآن« فصل: «القصه فی القرآن».
[2] مراجعه شود به کتاب: «معالم فی الطریق« فصل «هذا هوالطریق».
[3] آیات: 103-138
[4] ما در تفسیر آیات مشیّت یزدان یا قضا و قدر خدای سبحان این قاعده را پسندیده‌ایم و تاکنون مشکلی آن چنانی ندا‌شته‌ایـم... توفیق در دست خدا است.
[5] به نقل ا‌زکتاب: «خصائص التصوّر الاسلاس و مقوّماته»، جلد دوم.
سوره‌ی یونس آیه‌ی 109-104
(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (١٠٤) وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٠٥) وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ (١٠٦) وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (١٠٧) قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ (١٠٨) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ ) (١٠٩)
این خاتمۀ سوره، و خاتم. گشت و گذاری است، که در نواحی گوناگـون بـود، گشت و گـذاری کـه احساس می‌کنیـم از جولانگاه‌های آن برمی‌گردیم پس از آن که گردشهای دور و درازی در کرانه‌های جهان بیروت، و در زوایای جهان درون، و در دنیاهای اندیشه و آگاهی و تـدبّر و تـفکّر داشـتیم. از آنـجاها بـرمی‌گردیم بـا آن خستگی‌ای کـه از طـول گشت و گـذار، و از ستبرای میوه چینی، و از پرکردن توبره، به انسان دست می‌دهد. این خاتمۀ سوره‌ای است کـه گـردشها و چـرخشـهائی پیرامون مسائل بنیادین بزرگ عقیده را دربـر داشت: توحید ربوبیّت و قیمومت و حاکمیّت، نـفی انـبازان و میانجیگران، برگرداندن همۀ کارها به خدا و به قوانـین خدا قوانین مقدّر و مقرری که کسی نمی‌تواند آنـها را تغییر بدهد و دگرگون بکند، وحـی و صـدق آن، حـقّ خالص و سره‌ای که پـیغـبر صلّی الله علیه و آله وسلّم آن را بـا خـود بـه ارمغان آورده است، و زنده گرداندن و رستاخیز و روز آخرت و دادگری در سزا و جزا...
اینها قواعد و اصول بنیادین عقیده‌ای است که سراسـر روند سوره پیرامون آنها چـرخیده است، و داسـتانها برای توضیح و تبیین آنها آورده شده است، و مثالها و مثلهائی برای بیان و روشنگری آنها ذکر گردیده است. هان! هم اینک همۀ اینها در این پایانه خلاصه میشود، و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مکلّف میگردد که آنها را به طور عام اعلان کند، و سخن واپسین قاطعانهای بدیشان بگوید و بفرماید: من در مسیر خود حرکت می‌کنم. بـه طـر و نقشۀ خویش ادامه می‌دهم. بـر راسـتای راه خویشتن می‌مانم، تـا آن وقت کـه یـزدان داوری مـی‌فرماید و فــرمانش را صـادر مـی‌نماید. او بـهترین داوران و فرماندهان است.
*
(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٤)
بگو: ای مردمان! اگر دربارۀ آئین من در شکّ و تـردید هستید (بدانید که) من کسانی را که بجـز خدا می‌پرستید
نمی‌پرستم، و لیکن خداوندی را مـی‌پرستـم کـه شـما را مـی‌میراند (و بعد از مرگ شما را زنده میگرداند و بـه سزای خود می‌رساند) و به من دستور داده شده است که از زمرۀ مؤمنان باشم (آنان که خداوند ایشـان را از عذاب دوزخ می‌رهاند و به بهشت نائل میگرداند). بگو: ای جملگی مردمان... هر چـند کسـانی کـه در آن زمان خطاب بدیشان رو می‌کرد مشرکان قریش بودند... اگر دربارۀ دین من، آئینی که حقّ است و شـما را به سوی آن دعوت می‌کنم، شکّ و تردید دارید، این کار شما مرا از یقین و اطمینان بازنمی‌دارد، و از ایـمان و اعتقادم نمی‌کاهد، و مرا بر آن نمی‌دارد که خدا گونه‌های شما را بپرستم، خداگونه‌هائی که بجز خدا می‌پرستید.
(وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ).
ولیکن خداوندی را می‌پرستم که شـما را مـی‌میرانـد (و بعد از مرگ شما را زنده میگرداند و بـه سـزای خـود می رساند ) .
خدائی را می‌پرستم که اجل و عمر و حـیات و مـمات شما در دست او است. بیان این امـر در ایـنجا ارزش ویژۀ خود و دلالت خاص خویش را دارد. چه این امـر قهر یزدان و چیرگی او را بر ایشان یادآوری می‌کند، و بدیشان گوشزد می‌کند که پس از این چند روزۀ زندگی و فرارسیدن سررسید عمر به پیشگاه خدا برمی‌گردند. پس سزاوار پرستش او است و این خداگونه‌ها سزاوار پرستش نیستند، خداگونه‌هائی که حیات نـمی‌بخشند و زنده نمی‌کنند و نمی‌میرانند.
(وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٤)
و به من دستور داده شـده است که از زمـرۀ مـؤمنان بــاشم (آنــان کـه خداونـد ایشـان را از عذاب دوزخ می‌رهاند و به بهشت نائل میگرداند).
من گـوش بـه فـرمان یــزدانـم و از دائـرۀ دسـتور او درنمی‌گذرم و تجاوز نمی‌کنم.
(وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ )(١٠٥)
و (به من دستور داده شده است) این که به آئینی رو کن که خالی از هر گونه شـرک و انحرافی است (و کـاملاً موافق با فطرت است) و ار زمرۀ مشرکان مباش. در ایــنجا رونـد قـرآنـی از حکـایت و روایت دست برمی‌دارد و به امر و فرمان مستقیم و بدون واسطه‌ای می‌پردازد. انگار پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم آن فـرمان را در مـیان جمع مردمان و در وسـط هـمگان دریـافت مـی‌دارد. صحنه‌ای است که جملگی انسانها در آن حاضر آمده‌اند و همایش کرده‌اند... بدین شکل و شیوه، تأثیر بیشتر و ژرف‌تری می‌بخشد:
(أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ).
به آئینی رو کن که خالی از هرگونه شـرک و انـحرافـی است (و کاملاً موافق با فطرت است).
خالصانه به خدا روکن، و تنها و تنها او را بـپرست و بس:
(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ )(١٠٥)
و از زمرۀ مشرکان مباش.
این بند بر تأکید معنی ماندگاری بر دین، و بر معنی از زمرۀ مؤمنان بودن، بیش از پیش می‌افـزایـد، و از راه نهی مستقیم از شرک، پس از امر مسـتقیم بـه ایـمان، تأکید بیشتری را پدید می‌آورد.
(وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ )(١٠٦)
و به جای خدا کسی و چیزی را پرستش مکن و به فریاد مخوان که به تو نه سودی می‌رساند و به زیـانی. اگر چنین کنی (و دعا و عبادت خود را بـه جای آفریدگار مـتوجّه آفریدگان سـازی) از سـتمکاران و مشرکان خـواهی شد.
به فریاد مخوان و پرستش مکن به جای خدا کسی را و چیزی را که نه به تو سودی می‌بخشند و نه به تو زیانی می‌رسانند، از قبیل انبازان و میانجیگرانی که مشـرکان آنها را برای جلب نفع و دفع شرّ به فریاد می‌خوانند و پرستش می‌نمایند. چه اگر چنین کـاری کـنی در ایـن صورت از زمرۀ این مشرکان خواهی بود! آخر ترازوی خدا از کسی جانبداری نمی‌کند، و دادگری دادار جهان برای کسی سستی نمی‌گیرد و نرم نمی‌شود.
(وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) (١٠٧)
اگر خداونـد زیـانی بـه تـو بـرساند، هیچ کس جز او نمی‌تواند آن را برطرف گرداند، و اگر بخواهد خیری به تو برساند، هیچ کس نمی‌تواند فضل و لطف او را از تو برگرداند. خداوند فضل و لطف خود را شـامل هر کس از بندگانش که بخواهد می‌کند (و کسی نمی‌تواند مانع آن گردد) و او دارای مغفرت و مهر فراوان است.
زیان نتیجۀ حتمی قانون سـاری و جـاری خدا است، وقتی که انسان خویشتن را در معرض اسـباب و عـلل قانون قرار می‌دهد... خیر هـم به همین شکـلی است، و حاصل آن را از ثمرۀ شرّ قیاس کن...
اگر خدا از راه جریان قانون خود به تو زیانی برساند، هیچ انسانی نمی‌تواند آن را از سر تو دورکند و به دفع آن کوشد. بلکه هر گونه ضرر و زیانی و هرگونه شرّ و بلائی با پیروی از قانون خدا، و با ترک اسباب و عللی که منتهی بدانها میگردد، البتّه اسباب و عللی که شناخته شده هستند، یا با پناه بردن به خدا برای راهیابی کردن تو به ترک اسباب و علل ناپیدای ضرر و زیان و شرّ و بلا، برطرف و زدوده میشود. اگر هم خدا بخواهد در پرتو کاری که برابر قانون یزدان انـجام داده‌ای خـیر و خـوبی بـه تـو برساند، هیچ فـردی از آفـریدگان او نمی‌تواند این فضل و لطف را از تو برگرداند. چه این فضل و لطف، در میان بندگان یزدان به کسانی می‌رسد که برابر مشیّت و ارادۀ همگانی الهـی، و طـبق قـانون ساری و جاری او در جهان، اسـباب و عـلل را مـورد استفاده قرار می‌دهند و به اسباب و علل چنگ می‌زنند وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (١٠٧)
او دارای مغفرت و مهر فراوان است.
خدا گذشته را مورد مغفرت قرار می‌دهد، هر زمان کـه توبه شود. بندگان خود را مورد مرحمت قرار می‌دهد و بدیشان رحـم مـی‌کند و بـدیهایشان را می‌زدایـد و می‌بخشاید در پرتو تـوبه‌ای کـه مـی‌کنند، و کارهای شایسته‌ای که انجام مـی‌دهند، و برگشتی که به راه راست خواهند داشت.
این چکیدۀ جملگی عقیده است، چکیدۀ چیزهائی که این سوره آنها را در برگرفته است، و پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم موظّف میگردد که آن دو را، یعنی جلب خیر و دفع شرّ را، به مردمان اعلان کند. در این سوره به گونه‌ای بدو خطاب میگردد که انگار در صحنه‌ای با ایشان حضور دارد، و در اصل آنان مورد نظر سوره هستند و روی سخن بـا ایشان است. این هم شیوۀ الهامگرانـه‌ای است کـه در درونها سخت مؤثّر واقع میگردد. پیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رو در روی نـیروی مـوجود زمـان و کـثرت فـراوان مردمان، و رو در روی ته‌نشستهای جاهلیّت، و بالأخره رو در روی تاریخی که مشرکان را به ژرفـای شـرک فرو برده است، می‌ایستد و فرمان را به گوش هـمگان می‌رساند... او فرمان را با همۀ توان و با صراحت بیان، اعلان می فرماید، هر چند که او و تعداد اندکی از مؤمنان در مکّه وجود داشتند، ولی نیروی ظاهری به طور کلّی با مشرکان بود.
ولیکن این، دعوت آسـمانی و وظـائف تکـالیف آن است و باید ابلاغ شود و دشواریها و سختیهای آن به جان خریداری و پذیرفته گردد. حقّ نیز باید از توان و از یقین برخوردار باشد.
از اینجا است که این واپسین اعلان به مـردمان ابـلاغ میشود:
(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ) (١٠٨)
بگو: ای مردمان (سراسر جـهان، اعـم از هـمعصران و آیـندگان)، از سـوی پـروردگارتان، حقّ (کـه کـتاب راستین قرآن است، توسط پیغمبر صادق آخرالزمـان) به سویتان آمده است. هر کس که (با ایمان آوردن بــه شـریعت خدا) راهـیاب گردد، بیگمان بـه سـود خود راهیاب میشود (و نفع ایمان عائد خودشان مـی‌گردد) و هـر کس کـه (بـا گردن نـهادن بـه کفر و پـیروی از وسوسه‌های شیطان) گمراه و سرکشته شود، به زیان خود گمراه و سرکشته میشود (و زیان کیفر و بی‌دینی گریبانگیر خـودش میگردد. کـار مــن تـنها تـبلیغ فرموده‌های خدا است) و من مأمور (مراقبت از اعمال، و مسؤول نظارت) بر (افعال) شما نیستم (و قدرت آن را ندارم که شـما را از کفر بازدارم و بـه پـذیرش ایمان وادارم).
این واپسین اعلان، و سخن جـداسـاز حـقّ از بـاطل، و قضاوت کـامل است. هـر کس هر چـه را برای خود می‌خواهد می‌تواند برگزیند. چه این حقّ است کـه به پیش ایشان از سوی‌پروردگارشان آمده است.
(فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا ).
هر کس که (با ایمان آوردن بـه شـریعت خـدا) راهیاب گردد، بیگمان به سـود خـود راهیاب مـی‌شود (و نفع ایمان عائد خودشان میگردد) و هرکس که (بـا گردن نهادن به کفر و پیروی از وسوسه‌های شیطان) گمراه و ســـرکشته شــود، بــه زیـان خـود گمراه و سـرکشته مـی‌شود (و زیــان کفر و بـی‌دینی گریبانگیر خودش میگردد).
پیغبر صلّی الله علیه و آله وسلّم موظّف نیست مردمان را به سوی هدایت سوق دهد. بلکه او تنها پیام‌رسان است و بـر او پـیام است و بس. مـردمان هـم به ارادۀ خـودشان واگـذار گردیده‌اند و هرچه می‌خواهند می‌توانـند برگزینند، و پیامدهای کارهایشان را ببینند، و در خاتمه این قضا و قدر یزدان است که کارا درکار و بار ایشان است.
در پایان، خطاب بـه پیغمبرصلّی الله علیه و آله وسلّم مـی‌گردد و از او خواسته می شود که از چیزی پیروی کند که بدو دستور داده شده است، و در برابر آنچه بدو می‌رسد و بر سر او میآید شکیبائی ورزد و ایستادگی کند تا آن گاه که خدا بدانچه مقدّر و مقرّر فرموده است فرمان می‌دهد:
(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ)(١٠٩)
از آنچه بر تو وحی میشود، پیروی کن و شکیبا بـاش (و در بـرابـر اذیّت و آزاری کـه در راه تـبلیغ رسـالت آسـمانی به تو می‌رسد، استقامت کن) تا خداوند (میان تو و دیگران) داوری می‌کند (و فرمان خـود را صـادر می‌نماید) و او بهترین داوران است.
این خاتمۀ مناسبی است که با سرآغاز سوره می‌خواند و با آن سازگاری دارد، و با محتویات سراسـر سـوره هماهنگ و همآوا است، بدان گونه که روش قرآن در کار به تصویر زدن و به رشتۀ نظم و نظام کشیدن است.
*
پایان جـزء یازدهم فی ظلال القرآن