سوره‌ی احزاب آیه‌ی 48-36
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً (36) وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37) مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً (38) الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً (39) مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً (40) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (41) وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً (42) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً (43) تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً (44) یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً (45) وَدَاعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً (46) وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً (47) وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)
این درس، مرحلۀ تازه‌ای در سر و سامان بخشیدن گروه مسلمانان بر اساس جهان‌بینی اسلامی است. ایـن درس پیش از هر چیز به ابطال رسم فرزندخواندگی می‌پردازد که در سرآغاز سوره از آن سخن رفت. خدا خواسـته است که برای ابطال عملی این رسم، پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم را برگزیند. عربها ازدواج با زن مطلّقۀ پسرخـوانـده را بسان ازدواج با زن مطلّقۀ پسر نسبی حرام می‌دانستند. آنان نمی‌توانستند ازدواج با زنان مطلّقۀ پسرخواندگان را عملاً ببینند. لازم بود سابقه‌ای باشد که ایـن قانون تازه را مقرّر دارد. خدا پیغمبرش را برمی‌گزیند تا این مشکل را برعهده گیرد و بار سنگین آن را بر دوش کشد همان گونه که سائر مشکلات و بـارهای سـنگین رسالت را برعهده مـی‌گیرد و بر دوش می‌کشد. از موقعیّتی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در این آزمون دارد خواهیم دید که جز او کسی نمی‌تواند ایـن مشکل بزرگ را برعهده گیرد و بار سنگین سترگ آن را بر دوش کشد، و با انجام همچون کار غـیرعادی و خلاف آداب و رسومی که ریشه در ژرفاهای دلها و درونـها دارد بـا جامعه رویاروی شود. همچنین خواهیم دید که پیرو این حادثه یک پیرو طولانی و بلند بالائی است برای پیوند دادن دلها و درونها به خدا، و برای بیان پیوند مسلمانان با یزدان، و برای ذکر ارتباط مسلمانان با پیغمبرشان، و برای بیان وظیفۀ پیغمبر در میان آنان . . . همۀ اینها بدان جهت است که این کار برای دلها و درونها ساده و آسان شود، و دلها و درونها فرمان یزدان را در این قانون با رضا و رغبت بپذیرند و بدان گردن نهند.
پیش از سخن از این حادثه، از قانونی سخن رفته است که می‌گوید کار و بار بـه خدا و پـیغمبرش واگـذار می‌گردد و فرمان فرمان ایشان است. مرد مؤمن و زن مؤمن از خود اختیاری ندارنـد در کاری که خـدا و پیغمبرش آن را تعیین می‌فرمایند. این هم بجای خـود اشاره دارد به این که این کار مشکل و مخالف با آداب و رسوم نابهنجار عربها چه اندازه سـخت و دشـوار و توان فرسا است.
*
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً) (36)
هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری که خدا و پـیغمبرش داوری کـرده بــاشند (و آن را مـقرّر نـموده بـاشند) اختیاری از خود در آن ندارند (و ارادۀ ایشان باید تایع ارادۀ خدا و رسول باشد). هر کس هم از دستور خدا و پـغمبرش سـرپیچی کند، گرفتار گمراهی کاملاً آشکاری می‌گردد.
روایت شده است که این آیه دربارۀ زینب دختر جحش - رضی‌الله‌عنها - نازل گردیده است، بدان هنگام کـه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خواست فاصله‌های موروث طبقاتی را در میان گروه مسـلمانان از مـیان بردارد و سدّها و مانعهای میان ایشان را درهم شکـند و فرو ریزد، و انسانها را برابر، بسان دانه‌های شانه گردانـد. انسانها مساویند و کسی بر کسی برتری ندارد مگر با تـقوا و پرهیزگاری. طبقۀ موالی[1] - یعنی بندگان و بردگان آزاد شده - طبقۀ پایین‌تری از طبقۀ صاحبان بنده و برده بودند. از جملۀ طبقۀ موالی، زید پسر حارثه، بندۀ آزاد شـدۀ پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بود. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم او را پسرخواندۀ خود کرده بـود. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خواست مساوات و برابری کامل را پیاده گرداند. بدین مـنظور خانم بزرگواری از خاندان بنیهاشم را به ازدواج زید پسر حارثه درآورد. این خانم زینب دختر جحش، و از نزدیکان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بود. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با به ازدواج درآوردن زینب دختر جحش به حبالۀ نکاح زیـد پسر حارثه خواست خودش و در میان خاندان خودش ایـن فاصله‌های طبقاتی را بردارد. این فاصله‌های طبقاتی تا بدانجا ریشه دوانده بود و بزرگ جلوه‌گر آمده بود که آن را از میان برنمی‌داشت و سـدّها و مانعهای آن را درهم نمی‌شکست و نمی‌زدود مگر با یک عمل واقعی پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تا گروه مسلمانان او را سرمشق خود کنند، و انسانها جملگی در پرتو هدایت و رهنمون او در این راه گام بردارند و رهسپار شوند.
ابن کثیر در تفسیر خود روایت کرده است و گفته است: عوفی از قول ابن عبّاس - رضی الله عنهما - نـقل کرده است: این فرمودۀ خداوند بزرگوار:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ ...).
هیچ مرد و زن مؤمنی را نسزد ... .
تا آخر آیه نازل گردید، وقتی کـه پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم رفت تـا برای غلام خود زیـد پسر حارثه رضی الله عنه خواستگاری کند. به نزد زینب دختر جحش ا‌سـدی - رضی الله عنها - رفت و از او برای زیـد پسر حارثه خواستگاری کرد.
زینب دختر جحش گفت: من خویشتن را به ازدواج او درنمی‌آورم! پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
)بَلی فَانْکحیه).
«بلی باید با او ازدواج کنی«.
زینب دختر جحش گفت: ای پیغمبر خدا! آیا اختیار خود را ندارم؟ در این وقت که آنـان با یکدیگر صحبت می‌کردند، این آیه بر پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله سلّم نازل گردید:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً...).
هیچ مرد و زن مؤمنی را نسزد وقتی که خدا و پیغمبر او کاری را مشخّص کنند و دربارۀ چیزی داوری کنند ....
تا آخر آیه ...
زینب دختر جحش گفت: ای پیغمبر خدا! آیا می‌پسندی که او شوهر من بشود؟ پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(نَعَمْ !). «بلی!».
زینب گفت: در ایـن صورت از پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم نافرمانی نمی‌کنم. خویشتن را به ازدواج او درآوردم!
ابن لهیعه از ابو عمره، و او از عکرمه، و عکرمه از ابن‌عبّاس - رضی الله عنهما - روایت کرده است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم زینب دختر جحش را برای زید پسر حارثه رضی الله عنه خواستگاری کرد. زینب نپسندید و از این امر سرباز زد، و گفت: حسب و نسب من برتر از او هستند - زینب زن تندخوئی بود - خدا نـازل فرمود:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ ...).
هیچ مرد مؤمنی و زن مؤمنی را نسزد. . . . . . تا آخر آیه.
مجاهد و قتاده و مقاتل پسر حیّان هم گفته‌اند این آیه دربارۀ زینب دختر جحش - رضی الله عنها - نازل گردیده است، بدان هنگام که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم او را برای غلام خود زید پسر حارثه رضی الله عنه خواستگاری کرد، و زیـنب اوّل سرپیچی کرد و بعد پذیرفت.
ابن‌کثیر در تفسیر خود روایت دیگری را نیز ذکر کرده است و گفته است: عبدالرّحمن پسر زید پسر اسلم گفته است: این آیه دربارۀ امّکلثوم دختر عقبه پسر ابومعیط - رضی الله عنها - نازل گردیده است. امّکلثوم نخستین زن مهاجر در میان زنان مهاجر بود - یعنی بعد از صـلح حدیبیّه - اختیار خود را به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم واگذار کرد. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(قَدْ قَبِلْتُ). «پذیرفتم«.
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم او را به ازدواج زیـد پسـر حارثه رضی الله عنه درآورد.[2] امّکلثوم و برادرش خشمگین شدند. برادرش گـفت: مقصود مـا پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بود، ولی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم امّکلثوم را به ازدواج بندۀ خود درآورد! ابن‌کثیر گفته است: آن وقت بود که این آیۀ قرآنی نازل گردید:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً...).
هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری کـه خدا و پـیغمبرش داوری کـرده بــاشند (و آن را مـقرّر نموده بـاشند) اختیاری از خود در آن ندارند (و ارادۀ ایشان باید تابع ارادۀ خدا و رسول باشد) ... . تا آخر آیه.
ابن‌کثیر گفته است: فرمان دیگری جامع‌تر از این نازل گردیده است:
(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ).
پیغمبر از خود مؤمنان نسبت بدانـان اولویّت بـیشتری دارد (و اراده و خواست او در مسائل فردی و اجتماعی مؤمنان، مقدّم بر اراده و خواست ایشان است(. (احزاب/6)
ابن‌کثیر گفته است: این آیه (یعنی آیۀ ششم) خاصّ است و آن آیه (یعنی آیۀ سی‌وششم) عامّ است.
در روایت سومی آمده است که امام احمد گفته است:
عبدالرّزّاق برایمان روایت کرده است که معمّر از ثابت بنائی، و او از انس رضی الله عنه نقل نموده است که گفته است: پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم برای جلیبیب[3] زنـی از انـصار را از پدرش خواستگاری کرد. پدر زن گفت: اجازه می‌خواهم با مادرش مشورت نمایم. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(فَنَعَمْ اذَنْ). «در این صورت، باشد».
ابن‌کثیر گفته است: پدرش رفت و این مـوضوع را بـا همسرش در میان نهاد. هـمسرش گفت: نه به خدا! آیـا پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم جز جلیبیب را پیدا نفرموده است؟ ما که دختر خود را به فلانی و فلانی نداده‌ایم! دختر در زیر لحاف سخنانشان را می‌شنید. مرد خواست برود و پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را از این کار بیاگاهاند. دختر گفت: آیا می‌خواهید دستور پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را نـپذیرید و آن را به خودش برگردانید؟ اگر پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم جلیبیب را برایتان پذیرفته است و بدو خشنود گردیده است، دخترتان را به ازدواج او درآوریـد . . . انگار مسأله را برای پدر و مادر خود روشن گردانـده است. پدر و مادرش گفتند: راست گفتی. پدرش بـه خدمت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم رفت و بدو عرض کرد: اگر تـو جلیبیب را مـی‌پسندی مـا نـیز او را مـی‌پسندیم. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(فانّی قَدْ رَضیتُهُ).
«من او را پسندیده‌ام«.
آن مرد دخترش را به ازدواج جلیبیب درآورد . . . بعدها مردمان مدینه به ترس و هراس انداخته شدند. جلیبیب (همراه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و جنگجویانی برای غـزوه‌ای)[4] سوار شد و رفت. او را دیدند که کشـته شده است و پیرامون او لاشه‌های مشرکانی افتاده است که جلیبیب ایشان را کشته است. انس رضی الله عنه گفته است: من همسر جلیبیب را دیده‌ام. کسی در مدینه بخشنده‌تر از او نبود. این روایتها - اگر صحیح باشند - این آیه را مربوط به حادثۀ ازدواج زینب با زید - رضی الله عنهما - یا ازدواج زید با امّکلثوم دختر عقبه پسر ابومعیط می‌دانند.
روایت سوم را دربارۀ جلیبیب بدان خاطر نگاشته‌ایـم، چون این روایت دالّ بر منطق محیطی است که اسـلام درهم پیچیدن و درهم نوردیدن آن را به عـهده گرفته است، و پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با کردار و گفتارش به تغییر و تبدیل آن کوشیده است. این هم جزئی از سر و سامان بخشیدن گروه مسلمانان برابر مـنطق جدید اسلام، و مطابق جهان‌بینی اسلام دربارۀ ارزشها در این زمین، و موافق با جنبش آزادی‌بخش استوار بر برنامۀ اسـلام است، جنبش آزادی بخشی که از روح بزرگ اسـلام یاری و کمک می‌گیرد.
ولی نصّ آیه، همگانی‌تر از هر گونه رخداد ویژه‌ای است. چه بسا این نصّ پیوندی با ابطال فرزندخواندگی و زدودن آثـار آن، و با حـلال کردن هـمسران پسرخواندگان، و با حادثۀ ازدواج پبغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با زینب - رضی الله عنها - بعد از طلاق گرفتن او از زید، داشـته باشد. ازدواج پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زیـنب - رضی الله عنها - سر و صدای زیادی در زمان خود پدید آورد، و پیوسته هم برخی از دشمنان اسـلام آن را تکیه‌گاه طعنه و تشر زدن به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تا به امروز می‌کنند، و پیرامون آن افسانه‌ها به هم می‌بافند! فرق نمی‌کند سبب نزول این آیه چیزی باشد که در روایتها آمده است، یا چیزی باشد که در مسألۀ ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زینب - رضی الله عنها - نهفته است، چه قاعده‌ای که این آیه مقرّر ـ‌دارد فراگیرتر و همگانی‌تر از این قضایا است، و تأثیر ژرف‌تر از اینها را در دلها و درونهای مسلمانان و در زنـدگی و جهان‌بینی اصـیل ایشان دارد.
این رکن و اصل از ارکان و اصول عقیده، در دلهـای گروه مسلمانان نخستین واقعاً استقرار پذیرفت و چنان که باید جایگزین شـد. جانها و درونـهایشان بدان اطمینان و یقین پیدا کرد، و انـدیشه‌ها و بـینشهایشان بدان دگرگون و متحوّل گردید . . . این رکن و اصل در این خلاصه می‌شود: چیزی از وجودشان متعلّق به خودشان نیست، و هیچ کار و باری از کـار و بارشان متعلّق به خودشان نمی‌باشد. یعنی هیچ چیزی و هیچ اختیاری از خود ندارند! بلکه خودشان و آنچه دارند متعلّق به خدا است. هر گونه که خدا بخواهد ایشـان را راه میبرد و می‌گرداند و می‌چرخاند. هر چه را بخواهد برایشان برمی‌گزیند. مردمان جز برخی از ایـن هسـتی نیستند، هستی‌ای که برابر قانون همگانی خدا می‌گردد و حرکت می‌کند و پیش می‌رود. آفریدگار این هستی و گردانندۀ آن، ایشان را همراه با حـرکت و چـرخـش همگانی هستی به حرکت درمی‌آورد و می‌چرخاند، و نقش ویژۀ ایشان را در نمایش بزرگ هستی بدیشان می‌دهد، و حرکات و جنبشهایشان را در صحنۀ بزرگ هستی مشخّص می‌کند. آنان حقّ ندارند نقشی را که بر عهده می‌گیرند و اجراء می‌کنند برگزینند، زیـرا آنان نمایش را به تمام و کمال نـمی‌دانـند، و لذا ایشـان را نسزد که حرکتی را برگزینند که آن را دوست می‌دارند. آخر آن چیزی که دوست می‌دارند حه بسا با نـقشی سازگار نباشد و راست و درست درنیاید که بدانـان اختصاص داده شده است! ایشان نه صاحبان نمایش و نه صاحبان صحنه هستند. آنان کارگرانی بـیش نیستند، کارگرانی که در برابر کار، مزد خود را می‌گیرند. دیگر نتیجۀ کار نه به سود ایشان و نه به زیـان آنـان است. فرجام کار هر چه هست بدیشان مربوط نیست!
در این صورت است که واقعاً خـویشتن را تسـلیم و مطیع خدا ساخته‌اند. خویشتن را سراپا و با تمام وجود تسلیم و مطیع یزدان جهان کردهاند، و از هستی خودشان چیزی برای خودشان باقی نـمانده است. در ایـن وقّت است که جانهایشان با سرشت سراسر هسـتی ایسـتاده است و راستای راه را در پیش گرفته است، و حرکاتشان با حرکات کیهان آمیخته است و با چرخش همگانی آن همآوا و همسفر گردیده است، و آنان در مدار خودشان به گردش درآمده‌اند همان گونه که ستارگان و سیّارگان در مدارهای خود به گردش افتاده‌اند. دیگر ایشـان نمی‌خواهند از خطّ سیر همگامی و همراهی با جهان هستی بیرون روند، و نمی‌خواهند در گردش هماهنگ با گردش سراسر کیهان پیشی گیرند یا کندی کنند و واپس افتند.
در این وقت است که دلها و درونهایشان به هر آنـچه قضا و قدر پیش بیاورد راضی و خشنود می‌گردد. چون نیک می‌دانند که قضا و قدر است هر چـیزی را و هـر کسی را و هر واقعه‌ای را و هر حالتی را پــدیدار و نمودار می‌کند و در آنها دخل و تصرّف می‌نماید. از قضا و قدر خدا در بارۀ خود استقبال می‌کنند با شناخت آگاهانۀ آسایش‌بخش و موثوق و مطمئنّی که دارند. کم‌کم کار به جائی کشید که قضا و قدر خدا را احساس نمی‌کردند وقتی که ناگهانی بر سـرشان می‌تاخت و دامـنیرشان مـی‌شد، و احسـاس جـزع و فزعی نمی‌نمودند که با صبر جمیل می‌توانستند آن را تحمّل کنند، و دردی را احساس نمی‌کردند که می‌توانستند در برابرش شکیبائی کنند. بلکه پذیرۀ قضا و قدر یـزدان می‌رفتند بسان پذیره رفتن شخص آگاهی که چشم به راه یک کار عادی و پسندیده‌ای است و آن را می‌پاید و ذهن و شعور خود را آمادۀ آن می‌نماید، و این است که قضا و قدر خدا ناگهانی جلوه‌گر نمی‌آید و تکانی پدید نمی‌آورد و شگفتی ایجاد نمی‌کند.
بدین خاطر مسلمانان صدر اسلام گردش افلاک را به شتاب نمی‌انداختند تا زمان زود بگذرد و ایشان کاری را که می‌خواستند هر چه زودتـر انجام بدهند. آنـان حوادث را کند نمی‌دیدند تا با شتاب هدفی را که داشتند پیاده کنند و بدان هر چه زودتر نائل آیند، هر چند ایـن هدف پیروزی دعوتشان و استقرار و تمکین آن باشد! بلکه مسلمانان صدر اسلام در راه خود با قضا و قدر خدا گـام بـرمی‌داشـتند، و قـضا و قـدر هـر کـجا کـه مـی‌خواست ایشـان را مـی‌برد و کـارشان را بـدانـجا می‌کشاند که می‌کشاند، و آنان خشنود و آرام و شادمان از آن می بودند، و آنچه از جان و تلاش و تاب و توان و اموال و دارائی داشتند بر طبق اخلاص می‌نهادند و مبذول می‌داشتند، بدون این که شتاب بو‌رزند و دلتنگی کنند، و بدون این که منّتی بنهند و سرمستی و غروری بنمایند، و یا حسرتی بخورند و تأسّفی داشته باشند. آنان یقین داشتند که آنچه انجام می‌دهند چیزی است که خدا برایشان مقدّر فرموده است که انجام بدهند، و آنچه که خدا خواسته باشد همان می‌شود، و هر کاری در گرو وقت خود و سررسید ترسیم شده و تعیین گشتۀ خـود است.
آنچه بود تسلیم مطلق دست خدا شدن بود، دستی که گامهایشان را به هر کجا که بخواهد میبرد و می‌رساند، و حرکاتشان را می‌گرداند و به هر سو که بخواهد می‌کشاند. آنان مطمئن از دستی بودند که ایشان را راه میبرد و رهنمود می‌گردانـد. ایشان با دست خدا احساس امن و امان و یقین و اطمینان می‌کردند، و بـه همراه آن ساده و آسان و نرمک نرمک پیش می‌رفتند و حرکت می‌کردند.
با وجود این، آنچه می‌توانستند انجام می‌دادند، و آنچه داشتند بر طبق اخلاص می‌گذاشتند و تقدیم می‌داشتند، و هیچ وقتی و زمانی و هیچ توان و تـلاشی را هدر نمی‌دادند و بیهوده نمی‌گذاشتند، و هیچ چاره‌ای و هیچ وسیله‌ای را رها نمی‌ساختند. گذشته از اینها، زورکی خود را وادار به یاری نمی‌کردند که تاب و توان آن را نمی‌داشتند، و نمی‌کوشیدند از بشریّت خـود و از ویژگیهای آن بیرون روند، و ضعف و قوّت آدمیزاد را فراموش کنند و نادیده بگیرند. آنان درک و فهـم و تاب و توانی که در خود نـمی‌دیدند ادّعـاء نـمی‌کردند، و دوست نمی‌داشتند که در برابر کاری ستایش گردند که انجام نداده‌اند، و دوست نمی‌داشتند که بگویند جز آنچه را که انجام می‌دادند.
توازن میان تسلیم مطلق قضا و قدر خدا شدن، و میان انجام کار توانفرسا با تمام تاب و توان، و آهسته و آرام و مـطمئن در مرز نـهائی چیزی تـوقّف کـردن که می‌توانسـتند، این تـوازن نشـانی است که زنـدگی مجموعۀ مسلمانان صدر اسلام بدان مزیّن شده است و ایشان را ممتاز و برجسته نموده است. همین نشان است که آن مجموعۀ مبارک را شایان حمل امانت این عقیدۀ بزرگ و سترگی کرده است که بر کوه‌ها سنگینی می‌کند. استقرار آن رکن و اصل نخستین در ژرفـاهای دلهـا و درونها همان چیزی است که برای آن گـروه نـخستین تضمین کرده است چنان خوارق عاداتی را در زنـدگی ویژۀ خود پیاده کنند و در زنـدگی جامعۀ انسـانی آن روزی نیز تـحقّق بخشند. و همان چیزی است که گامهایشان و حرکاتشان را هماهنگ با گردش افلاک و با گامهای زمـان نموده است. گامهایشان بـا گردش افلاک و با گامهای زمان برخورد و ناسازگاری نداشته است، تا در نتیجه برخورد و ناسازگاری سدّها و مانعها تولید کند، و یا گردش افلاک و گامهای زمان را سست و کند سازد. استقرار آن رکن و اصل نـخستین همان چیزی است که درخت تلاشها و کوششهای مسلمانان صدر اوّل را برکت داد و هر چه زودتر به بار نشاند و در مدّت کوتاهی آن همه مـیوه‌های شیرین و فراوان و درشت را عطاء کرد.
تحوّل و دگرگونی دلها و درونها به گونه‌ای صورت پذیرفت که حرکت و جنبش ایشان با حرکت و جنبش افلاک همآوا و هماهنگ گردید، برابر قضا و قدر یزدان که گردانندۀ این جهان است . . . این تحوّل و دگرگونی در دلها و درونها معجزۀ بزرگی بود که هیچ انسانی بر نشان دادن و پدید آوردن آن توانائی ندارد. این معجزه تنها و تنها با ارادۀ مسـتقیم خدا صورت پـذیرفت، اراده‌ای که زمین را و آسمانها را از نیستی به هسـتی آورده است، و خلعت وجود بر تن ستارگان و افلاک کرده است، و میان گامهای مسلمانان صدر اسلام و میان حرکات جهان، آن هماهنگی ویژۀ خدائی را پدید آورده است.
بدین حقیقت آیه‌های قرآنی زیادی اشارت می‌کنند. از جمله خداوند بزرگوار می‌فرماید:
(إنک لا تهدی من أحببت ولکن الله یهدی من یشاء).
(ای پیغمبر!) تو نمی‌توانی کسی را که بخواهـی هـدایت ارمغان داری (و او را به ایمان، یعنی سرمنزل مقصود و مطلوب انسان برسانی). (قصص/56)
(إن الهدى هدى الله).
بیگمان هدایت، هدایت خدا است. (آل عمران/73)
هدایت خدا هدایت است با حقیقت بزرگ و با مـعنی فراخی که دارد. خدا مردمان را به جایگاهشان در هیئت و هیکل جهان هستی رهنمود کرده است، و گامهایشان را با حرکت این جهان، هماهنگی بخشیده است.
تلاش و کوشش میوۀ کامل خود را نمی‌دهد مگر زمانی که دل بر راستای هدایت خدا به معنی حقیقی خود طیّ طریق کند، و حرکت شخص با گردش هـستی تـوأم و همگام گردد، و درون به قضا و قدر فراگیر و همه جا گستر خدا اطمینان پیدا نماید، قضا و قدری کـه هیچ چیزی و هیچ کاری صورت نمی‌پذیرد مگر به خواست و اقتضای آن.
از این بیان روشن می‌گردد که این نصّ قرآنی:
(وما کان لمؤمن ولا مؤمنة إذا قضى الله ورسوله أمرا أن یکون لهم الخیرة من أمرهم).
هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری کـه خدا و پـیغمبرش داوری کـرده بــاشند (و آن را مـقرّر نـموده باشند) اختیاری از خود در آن ندارند (و ارادۀ ایشان باید تابع ارادۀ خدا و رسول باشد).
فراگیرتر و فراخ‌تر و فراتر از هر گونه رخداد ویـژه‌ای است که دربارۀ آن نازل شده است. این نصّ یک کلّی اساسی، یا یک اساس کلّی را در برنامۀ اسلام مقرّر می‌دارد.
*
آن گاه سخن از حادثۀ ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زیـنب دختر جحش به میان میآید، و احکام و رهنمودهائی بیان می‌شود که بر این واقعه پیشی گرفته‌اند و یا بعد از آن به میان می‌آیند.
(وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37) مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً (38) الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً (39) مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (40)
(یادآور شو) زمانی را که به کسی (زید بن حارثه نـام) که خداوند (با هدایت دادن وی به اسلام) بدو نعمت داده بود، و تو نیز (با تربیت کردن و آزاد نـمودن وی) بـدو لطف کرده بودی، می‌گفتی: همسرت (زینب بنت جحش) را نگاهدار و از خدا بترس. (ای پیغمبر!) تو چیزی را در دل پنهان می‌داشتی که خداوند آن را آشکار می‌سازد، و از مردم می‌ترسیدی، در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی. هنگامی که زید نیاز خود را بـدو به پایان برد (و بر اثـر سنگدلی و ناسازگاری زیـنب، مـجبور بـه طـلاق شـد و وی را رهـا کـرد) مـا او را به همسری تو درآوردیـم، تا مشکلی بـرای مـؤمنان در ازدواج با همسران پسرخواندگان خود نباشد. بدانگاه که نیاز خود را بدانان به پایان ببرند (و طلاقشان دهند). فرمان خدا باید انجام بشود. هیچ گونه گناه و تقصیری بر پیغمبر نیست در انجام چیزی که خدا بر او واجب و لازم کرده باشد. ایـن سنّت الهـی، در مورد پیغمبران (ملّتهای) پیشین نـیز جـاری بـوده است و فرمان خـدا همواره روی حساب و بـرنامۀ دقیقی است و باید بـه مرحلۀ اجراء درآید. (پیغمبران پیشین، یعنی آن) کسانی کـــه (بــرنامه‌ها و) رسـالتهای خـدا را (بــه مـردم) می‌رساندند، و از او مـی‌ترسیدند و از کسـی جز خدا نمی‌ترسیدند، و همین بس که خدا حسابگر (زحمات و
پاداش‌دهندۀ اعمال آنان) باشد. محمّد پدر (نسبی) هیچ یکی از مردان شما (نه زید و نه دیگری) نبوده (تا ازدواج با زینب برای او حرام بـاشد) و بـلکه فرستادۀ خدا و آخرین پیغمبران است (و رابطۀ او با شما رابطۀ نبوّت و رهبری است). و خدا از همه چیز آگاه بوده و هست.
در سرآغاز سوره ابطال رسم فرزندخواندگی گذشت، و دستور داده شد که فرزندخواندگان به پدرانشان نسبت داده شوند، و روابط خانوادگی بر اساس سرشتی خود استوار و پایدار گردد:
(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)
و فرزندخواندگانتان را فرزندان حقیقی شما نمی‌نماید. این سخنی است که شما بـه زبـان میگوئید (چـرا که رابطۀ پدری و فرزندی یک رابطۀ طبیعی است و با الفاظ و قراردادها و شعارها هرگز حاصل نمی‌شود). خداوند حقّ می‌گوید و به راه راست راهنمائی می‌کند. آنان را به نـام پـدرانشـان بـخوانید که ایـن کار در پـیش خدا عـادلانه‌تر بشـمار است. اگر هـم یـدران ایشـان را نشناختید، آنـان برادران دیـنی و یـاران شما هسـتند. هر گاه در این مورد اشتباه کردید (و مثلاً بر اثر عـادت گذشته، یا سبق لسان، به لغزش افتادید و به خطا رفتید) گناهی بر شما نیست. ولی آنچه را که دلتان می‌خواهد (یعنی از روی عمد و اختیار میگوئید، گناه است و کیفر دارد). به هر حال، پیوسته خدا آمرزگار و مهربان بوده و هست (و قلـم عفو بر اشتباهات و لغزشها مـی‌کشد و شما را می‌بخشد). (احزاب/4و5)
و لیکن سیستم فرزندخواندگی دارای اثرات واقعی در زندگی مردمان عرب بود. باطل گردانـدن ایـن اثـرات واقعی در زندگی جامعه، به سادگی باطل گرداندن خود رسم فرزندخواندگی نبود. چه آداب و رسوم اجتماعی تأثیرات بسیار ژرفی در دلها و درونها دارند. به ناچار باید سوابق عملی متضادّی در میان باشد. این سوابق نیز قطعاً در اوّل با ناخشنودی و نارضایت رویـاروی می‌گردد، و برای بسیاری از مردمان سخت نـاگوار و ناپذیرفتنی خواهد بود.
قبلاً گفتیم: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم زینب دختر جحش را به ازدواج زید پسر حارثه درآورد. زینب دختر خالۀ پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بود. زید هم پسرخواندۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بود، و زید پسر محمّد صدا زده می‌شد. سـپس به پـدر خودش نسبت داده شد. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم این کار را بدان جهت کرد که با این ازدواج فواصل موروث طبقاتی را از میان بردارد و درهم شکـند، و مـعنی ایـن فرمودۀ خداوند بزرگوار را پیاده کند:
(إن أکرمکم عند الله أتقاکم).
بیگمان گرامی‌ترین شما در نـزد خدا مـتّقی‌ترین شما است.(حجرات/13)
هـمـین پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خواست ایـن ارزش جدید اسلامی را با انجام یک کار عملی و واقعی مقرّر بدارد. آن گاه خداوند خواست پیغمبرش بعد از آن - همراه با زحمات بارهای سنگین رسالت - زحمت زدودن و نابود کردن اثرات قانون فرزندخواندگی را بکشد، و بدین منظور با زن مطلّقۀ پسرخوانده‌اش زیـد پسـر حارثه ازدواج کند، و این عمل را به جامعه نشان دهد، عملی که کسی نمی‌توانست آن را به جامعه نشان دهد، گر چه خود رسم فرزندخواندگی باطل گردیده باشد.
خداوند جهان به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم الهام فرمود که زیـد زینب را طلاق خواهد داد، و او با زینب ازدواج خواهد کرد، به خاطر حکمتی که خدا آن را مـقدّر و مقرّر فرموده است. ارتباط زید و زینب نابسامان و پریشان گردیده بود، و به گونه‌ای درآمده بود که اشاره داشت به این که میانۀ ایشان به هـم می‌خورد و زنـدگیشان با یکدیگر زیاد طول نمی‌کشد.
زید بارها و بارها به خدمت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آمـد و در خدمتش به شکوه و شکایت از نابسامانی و پریشانی زندگانی خود با زیـنب پـرداخت، و اظهار داشت که نمی‌تواند با زینب زندگی را بسر برد. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با وجود دلیری و شجاعتی که در رویاروئی با قوم خود در کار عقیده داشت و بدون هر گونه تـزلزل و درنگ و ترس و هـراسی مسائل را به گـوششان می‌رساند، احساس می‌کرد آنچه که خدا دربارۀ زبنب بدو الهــام داشته است بر او سنگینی می‌کند و دشوار و نـاگوار میآید. متردّد بود که چگونه این رسم کهنی را درهم پیچد و درهم شکند که ریشۀ بس عمیقی در حیات قومش دارد. چگونه مسأله را با زیـد در مـیان نـهد؟ زیدی که بارها بدو گفته است:
(أمسک علیک زوجک واتق الله).
هـمسرت (زینب دختر جـحش) را نگاهدار و از خدا بترس.
چگونه با زید روبرو شود و قضیّه را بدو بگو‌ید؟ زیدی که خدا با توفیق دادنش به پذیرش اسلام و با نزدیکی بخشیدنش به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم و بهرۀ او ساختن محبّت پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم به گونه‌ای که زید در دل پیغمبر صلّی الله علیه واله وسلّم از همه کس بدون استثناء عزیزتر بود، زیدی که پیغمبر خدا با آزاد کردن و پرورده نمودن و دوست داشتن او بدو لطف کرده بود! بدین سبب پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در بیان این کار بزرگ به مـردمان درنگ می‌کرد و جسارت بیرون رفتن و آن را رو در رو به مردمان گفتن را به خود نمی‌داد، همان گونه که خداونـد بزرگوار فرموده است:
(وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ).
تو چیزی را در دل پنهان می‌داشتی که خداونـد آن را آشکار می‌سازد، و از مردم می‌ترسیدی، در حـالی کـه خداوند سزاوارتر است که از او بترسی.
این چیزی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را در دل خود پـنهان کرده است و می‌دانسته است کـه خدا آن را آشکار می‌سازد، همان چیزی بوده است که خدا بدو الهـام فرموده است، و به دلش انداخته است که همچون کاری را خواهد کرد. این کار با دستور صریح خدا نبوده است، والا پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم یک لحظه هم در آن تردید به خود راه نمی‌داد و آن را به تأخیر نمی‌ا‌نداخت و نمی‌کوشید آن را به آینده حواله دارد. قطعاً اگر دستور صریح بود در وقت و زمان معیّن خود آن را آشکارا می‌گفت و اعلان آن هر چه در پی می‌داشت برایش مهمّ نبود. ولی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در برابر الهامی قرار داشت که آن را در دل خود می‌یافت، و از روبرو شدن با پیام خدا به انجام عملی آن الهام در وقت خود، و از رو در رو گفتن آن به مردمان در آن زمان، دلهره داشت. سرانجام خدا به انجام همچون کاری دسـتور داد. زیـد هـمسر خـود را سرانجام طلاق داد. نـه زیـد و نه زیـنب هیچ کدام نمی‌دانستند بعدها چه خواهد شد. عرف آن زمان زینب را مطلّقۀ پسر محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم محسوب می‌داشت، و زینب را برای او حلال نمی‌دانست. حتّی بعد از ابطال رسم فرزندخواندگی هم آن را نادرست می‌دید. هنوز هم حلال شدن زنان مطلّقۀ پسرخواندگان وحـی نشـده بود. بلکه حادثۀ ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زینب مدّتها بعد، این قانون را مقرّر داشت. همچون قانونی با دهشت و وحشت و ترس و هراس روبرو گردید، و کار ناگهانی و بدون سابقه‌ای بشمار آمد و زشت و پلشت تلقّی شد. این چیزی است که همۀ روایتهائی را که دربـارۀ ایـن حادثه بیان گردیده است بر باد می‌دهد، روایتهائی که در قدیم و جدید دشمنان اسلام بدانـها چنگ زده‌انـد، و پیرامون این مسأله افسانه‌ها به هم بافته‌انـد و تـهمتها روا دیده‌اند!
کار همان گونه است که خداوند بزرگوار فرموده است:
(فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً).
هنگامی که زید نیاز خود را بدو به پایان برد (و بر اثـر سنگدلی و ناسازگاری زینب، مجبور به طلاق شد و وی را رها کرد) ما او را به همسری تو درآوردیم، تا مشکلی برای مؤمنان در ازدواج بـا همسران پسرخوانـدگان خود نباشد. بدانگاه که نیاز خود را بـدانـان بـه پـایان ببرند (و طلاقشان دهند).
این امر مالیاتی از مالیاتهای سنگین رسـالت بـود کـه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مجبور به پذیرش و پرداخت آن گردید، و دشواری از دشواریهائی بود که آن را بر دوش کشیدند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را رو در رو به جامعه‌ای اعلان کـرد که سخت آن را زشت می‌دانستند و ناجور می‌شمردند. این قضیّه آن انـدازه سـنگین و دشـوار مـی‌نمود که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در اعلام آن به جامعه دچار تردید گردیده بود، پیغمبری که در این که یگانه‌پرستی را بدون درنگ و تردید بدان جامعه اعلام داشـته بود، و معبودها و انبازهایشان را ذمّ و نکو‌هش کرده بود، و پـدران و نیاکانشان را بر خطا و اشتباه شمرده بود!
(وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً) (37)
فرمان خدا باید انجام بشود.
هیچ چاره‌ای از اجراء فرمان یزدان، و هیچ گریزی از پاسخ بدان در میان نیست که نیست. باید فرمان خـدا عملی شود و تحقّق پیدا کند، راهی بـرای تخلّف و سرپیچی و کناره‌گیری از آن در میان نیست.
ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زینب - رضی الله عنها - وقتی صورت گرفت که عدّۀ او به پایان رسیده بود. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به زید پسر حارثه فرمود:
(اذهب فاذکرها علی ).
( برو و با او دربارۀ «ازدواج او با» من صحبت کن).
زید رفت. وقتی به نزد زینب رسید که او خمیر خود را می‌بیخت. زید گفته است: وقتی که زینب را دیدم بسیار بزرگوار به نظرم رسید، تا بدانجا که نمی‌توانستم بدو بنگرم، و بدو بگویم: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم از او یاد کرده است. این بود که بدو پشت کردم و عقب عقب رفتم، و گفتم: ای زینب! مژده باد تو را! پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم مرا فرستاده است تا درخواست او را به تو بگویم. زیـنب گفت: من کاری نخواهم کرد مگر وقتی که با پروردگار بزرگوار خود مشورت کنم و از او نظر بخواهم! آن گاه زینب به سجده گاه خود رفت. آیه‌هائی از قرآن در این باره نازل گردید. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بدون اجازه به پیش زینب رفت. [5]
بخاری رحمة الله از انس پسر مالک رضی الله عنه آن را روایت کرده است و گفته است: زینب دختر جحش - رضی الله عنها - بر همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم افتخار می‌کرد و بـر خود می‌بالید و می‌گفت: اهالی خودتان شـما را به ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم درآورده است، در صورتی که خـداوند بزرگوار بر بالای هـفت آسمان مرا به ازدواج او درآورده است!
قضیّه سهل و ساده به پـیش نـرفت. سـراسر جامعۀ اسلامی به سبب آن با برخورد روبرو شد. زبـانهای منافقان باز گردید و گـفتند: مـحمّد با همسر پسرش ازدواج نموده است!
از آنج اکه این قضیّه مقرّر داشتن یک قانون جدید بود، قرآن به تایید و تأکید آن پرداخت، و شگفتی و شگرفی را از آن برداشت، و آن را به ارکان و اصول ساده و منطقی تاریخی خویش گرداند:
(مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ ).
هیچ گونه گناه و تقصیری بر پـیغمبر نیست در انجـام چیزی که خدا بر او واجب و لازم کرده باشد.
خدا بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم واجب و لازم گرداند که با زینب ازدواج کـند، و رسـم عرب را در تـحریم همسران پسرخوانـدگان باطل گردانـد. در ایـن صـورت بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در این مسأله هیچ گونه گناه و تـقصیری نیست. در این راستا پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در میان پیغمبران نوباوه و بدعتگذار نیست.
(سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ ).
این سنّت الهی، در مورد پیغمبران (ملّتهای) پیشین نـیز جاری بوده است.
این قضیّه، کاری است که برابر سنّت خدا انجام پذیرفته است، سنّتی که دگرگون نمی‌شود و به حقائق اشیاء تعلّق می‌بندد، نه به جهان‌بینیها و آداب و رسوم ساختگی که آن را مــی‌پایند و مصون و مـحفو‌ظ مـی‌نمایند، جهان‌بینیها و آداب و رسومی که بر پایه و اساسی بند نیـستند و تکیه‌گاهی از حقائق ندارند.
(وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً) (38)
و فرمان خدا همواره روی حساب و برنامۀ دقیقی است و باید به مرحلۀ اجراء درآید.
فرمان یزدان هم از روی حساب است و هم بیچون و چرا باید اجراء شود. هیچ چیزی و هیچ کسی نمی‌تواند از آن جلوگیری کند و بر سر راه آن بایستد. فرمان یزدان از روی حکمت و آگاهی و ارزیابی مقرّر و مقدّر گردیده است. در آن منظور شده است که خدا چه هدفی در آن دارد. خدا ضرورت و مقدار و اندازه و زمان و مکان آن هدف را می‌داند. ایزد سبحان به پیغمبر خود دستور فرموده است که آن رسم را باطل گرداند و عملاً اثرات آن را بزداید و محو نـماید، و شـخص خودش سابقه واقعی این قـانون یـزدان را پـدیدار و نـمودار گرداند. چاره‌ای هم جز اجراء فرمان یزدان ندارد. این سنّت خدا در میان پیغمبرانی هم بوده است که قبلاً بوده‌اند و به ترک دنیا گفته‌اند:
(الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ).
(پیغمبران پیشین، یـعنی آن) کسـانی که (برنامه‌ها و) رســالتهای خـدا را (بــه مـردم) مـی‌رساندند، و از او می‌ترسیدند و از کسی جز خدا نمی‌ترسیدند.
برای مردمان حسابی باز نمی‌کردند و بدیشان اهمّیّت نمی‌دادند در کاری از کارهائی که به رسـالت مربوط می‌گردید و خدا آنان را بدان مکلّف می‌فرمود. از کسی جز خدائی نمی‌ترسیدند که آنان را برای تبلیغ و عمل و اجراء فرمان فرستاده بود.
(وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً) (39)
و همین بس که خدا حسابگر (زحمات و پـاداش‌دهندۀ اعمال آنان) باشد.
تنها خدا است که به حساب پیغمبران می‌رسد، و مردمان را نسزد که از ایشان حساب بگیرد.
(مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ ).
محمّد پدر (نسبی) هیچ یکی از مردان شما (نه زید و نه دیگری) نبوده (تا ازدواج با زینب برای او حرام باشد). لذا زیـنب همـسر پسـرش نیست، و زیـد پسر محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم نمی‌باشد. بلکه زید پسر حارثه است. در این صورت هیچ گونه گناه و تقصیری بر پیغـمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نیست، وقتی که با چشم حقیقی واقـع‌بین بدان مسأله نگاه شود. پیوند مو‌جود در میان محمّد صلّی الله علیه واله وسلّم و در میان جملگی مسلمانان - از جمله زید پسر حارثه - پیوند پیغمبر با قوم خود است، و او پدر کسی از آنان نمی‌باشد:
(وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ ).
و بلکه فرستادۀ خدا و آخرین پیغمبران است (و رابـطۀ او با شما رابطۀ نبوّت و رهبری است).
بدین خاطر او است که واپسین مقرّرات را وضع می‌کند تا انسانها برابر آنها راه بروند، و مطابق با واپسـین رسالت آسمان برای زمینیان زندگی کنند، رسالتی که تبدیل و تغییری بعد از این در آن روی نمی‌دهد.
(وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (40)
و خدا از همه چیز آگاه بوده و هست.
خدا است که می‌داند چه چیز برای این مردمان شایسته و بایسته است، و چه چیز ایشان را اصلاح و رو به راه می‌کند. خدا است که بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم واجب و لازم گردانیده است آنچه را که بر او واجب و لازم گردانیده است، و برای او برگزیده است و انتخاب کرده است آنچه را که برای او برگزیده است و انتخاب کرده است ... ایــــن کــار بـدان خـاطر است که هـمسران پسرخواندگانشان برای ایشان حلال گـردد) زمـانی که پسرخواگان نیازشان را از ایشان برآوردند، و نیازشان بدیشان پایان پذیرفت و آنان را طلاق دادند ... خداوند این قانون را مقرّر داشته است از روی علم و اطّلاعی که به همه چیز دارد، و می دانـد کـدام یک از قوانین و مقرّرات و تعلیمات، بهتر و سازگارتر است، و با مرحمت او در حقّ مؤمنان می‌خواند، و با گزینش او برای ایشان موافقت دارد.
*
آن گاه روند قرآنی در پیوند دادن دلهـا بدین معنی واپسین، و در واصل گرداندن ایشان به یزدان، یزدانی که بر پیغمبر خود صلّی الله علیه وآله وسلّم واجب و لازم گردانـیده است آنچه را که بر او واجب و لازم گردانیده است، و برای امّت مسلمان برگزیده است و انتخاب کرده است آنچه را که برگزیده است و انـتخاب کـرده است، به پـیش مـی‌رود. خــدا برای امّت مسـلمان خیر و خوبی می‌خواهد، و دوست می‌دارد ایشـان را از تـاریکها بیرون بیاورد و به سوی نور رهنمود گردانـد و به نورشان برساند:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (41) وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً (42) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً (43) تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً) (44)
ای مـؤمنان! بسـیار خدای را یـاد کنید (و هرگز او را فراموش ننمائید). و بـامدادان و شامگاهان (و در همه وقت و آن) به تسبیح و تـقدیس او بـپردازیـد. او کسـی است که به شما عنایت و مرحمت می‌کند، و فرشتگانش برای شما تقاضای بـخشش و آمـررش مـی‌نمایند، تا یزدان (جهان در پرتو الطاف خود و دعـای فرشتگان) شما را از تاریکیهای (کفر و ضلالت) بیرون آورده و به نور (ایمان و هدایت) برساند. چرا که او پیوسته نسبت به مؤمنان مهربان بـوده است. درودشـان (از جـانب یزدان) در روزی که او را ملاقات و دیدار می‌کنند، امن و امانتان باد است، و خدا برای آنان پاداش گرانبها و ارزشمندی را فراهم ساخته است.
ذکر خدا، اتّصال و پیوند دل است با خدا، و پیوسته خدا را در نظر داشتن و حاضر و ناظر دیدن است. ذکر خدا تنها زبان جنبانیدن نیست. خواندن نماز ذکر و یاد خدا است. بلکه روایتهائی نقل شده است نزدیک است ذکر را به نماز اختصاص دهند و بس:
ابوداوود و نسائی و ابن ماجه، از قول اعمش، و او از اغر ابومسلم، و او هم از ابوسعید خدری و از ابوهریره روایت کردهاند که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(إذا أیقظ الرجل امرأته من اللیل فصلیا رکعتین , کانا تلک اللیلة من الذاکرین الله کثیرا والذاکرات).
هر وقت مرد هـمسر خود را در شب بیدار کـند، و دو رکعت نماز بخوانند، آن شب آنان جزو مردان و زنانی بشمار می‌آیند که خدای را بسیار ذکر می‌کنند،
هر چند که ذکر خدا تنها به نـماز اختصاص ندارد و فراگیرتر از آن است. ذکر خدا شامل هـمۀ شکلها و شیوه‌هائی می‌گردد که بنده در آنها به ذکر پـروردگار خود بپردازد، و دل خود را به خدا ارتباط و پیوند دهد. چه این ذکر را با زبان آشکار گردانـد، و چه آشکار نگرداند. مقصود و مراد از ذکر خدا ارتباط و پـیوندی است که محرّک و الهـام‌بخش باشد به هر شکل و صورتی که انجام پذیرد.
قطعاً دل، بی‌خبر یا غافل و یا سرگشته خواهد بود تـا وقتی که با خدا ارتباط پیدا می‌کند و او را یاد می‌نماید و به ذکرش درمی‌آید و بدو آنتن و الفت می‌گیرد. هر وقت کار دل بدینجا کشید لبریز از یاد خدا می‌گردد و جدّی می‌شود و وقار پیدا می‌کند و برجای مـی‌ماند و راه خود را می‌شناسد، و با برنامه‌اش آشنا می‌گردد، و می‌داند از کجا به کجا برود و گامهایش را بدان سـو بردارد.
بدین خاطر است که قرآن بسی به ذکـر خـدا تشـویق می‌کند، و سنّت نبوی بسیار به ترغیب آن می‌پردازد. قرآن مجید میان ذکر خدا و میان اوقات و احوالی که انسان خواهد داشت ارتباط برقرار می‌سازد، تا اوقات و احوال انسان را به یاد ذکر خدا بـیندازنـد و آن را تداعی کنند، و انسان را بیدار و هوشیار گردانند که بپا هم اینک اوقات و احوال ذکر خدا و ارتباط گرفتن با او است. تا بدین وسیله دل غافل و بی‌خبر نشود و یزدان منّان را فراموش نکند:
(وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً) (42)
و بامدادان و شامگاهان (و در همه وقت و آن) به تسبیح و تقدیس او بپردازید.
مخصوصاً در بامدادان و شامگاهان چیزی است که دلها را برای پیوند و تماس با خدا به جوش و خروش می‌اندازد، خـدائی که احوال و اوضاع را دگرگون می‌سازد، و سایه‌ها را تبدیل و تغییر می‌دهد. آن خدائی که باقی است و تغییر و تبدیل پیدا نمی‌کند، و از میان نمی‌رود و زوال نمی‌پذیرد، ولی هر چیزی جز او تغییر و تبدیل پیدا می‌کند و فنا و نیستی می‌پذیرد.
در کنار فرمان به ذکر خدا و تسبیح و تقدیس او، دلها به یاد رحمت و رعایت و عنایت او انداخته می‌شود، و گوشزد می‌گردد خدا به آفریدگان خود توجّه دارد و برایشان ارادۀ خیر و خوبی می‌نماید. خدا بینیاز از بندگان است، ولی بندگان فقیرند و به رعایت و عنایت او نیاز دارند و گدایان درگاه فضل و لطف وی هستند:
(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) (43)
او کسی است که به شما عنایت و مـرحمت مـی‌کند، و فرشتگانش بـرای شـما تـقاضای بـخشش و آمرزش می‌نمایند، تا یزدان (جهان در پرتو الطاف خود و دعای فرشتگان) شما را از تاریکیهای (کفر و ضلالت) بیرون آورد و به نـور (ایـمان و هـدایت) برساند. چرا که او پیوسته نسبت به مؤمنان مهربان بوده است.
خداوند چه بزرگوار است! چه نعمتهای بزرگی که بـه بندگان خود عطاء می‌فرماید! چه لطفهای سـترگ که شامل ایشان می‌گرداند! فضل پیاپی و مضاعف خدای را که تواند شمار کرد؟ یا شکر یکی از هزار کرد؟ خدای بزرگ جهان این بندگان ضعیف و نیازمند و فناپذیر را یاد می‌کند! آن کسانی را یاد می‌کند که هـیچ تاب و توانی از خود نـدارنـد، و باقی و برقرار نمی‌مانند. خداوند ذوالجلال ایشان را یاد می‌کند و بدیشان عنایت و توجّه می‌فرماید، و مغفرت و بخشش خود را نصیب ایشان می‌نماید، و فرشتگانش برایشان طلب آمرزش می‌کنند. خداوند بزرگوار آنان را در جهان بالا و در میان فرشتگان والا یاد می‌کند، و سراسر هستی همآوا و همنوا یادشان می‌نماید، همان گونه که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(یقول الله تعالى من ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی , ومن ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منه ).[6]
خداوند بزرگوار می‌فرماید: کسی که مرا در پیش خود یاد کند، او را در پیش خود یاد می‌کنم، و کسی که مرا در میان جمعی یاد کند، او را در میان جمعی یاد می‌کنـم که بهتر از آن جمع هستند.
واقعاً چه عظمتی است؟! عظمتی است که عقل و شعور نمی‌تواند آن را به تصوّر درآورد! خدا می‌داند که این زمین و کسان و چیزهائی که بر روی این هسـتند، ذرّۀ کوچکی و ناچیزی بیش نیستند، وقتی که با افلاک بزرگ جهان مقایسه می‌گردند. افلاک و چیزها و کسانی که در آنها هستند، متعلّق به خدایند، خدائی که خطاب به جهان هستی فرمود: بشو: فوراً شد.
(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ).
او کسی است که به شما عنایت و مـرحمت می‌کند، و فرشتگانش بـرای شـما تـقاضای بـخشش و آمـرزش می‌نمایند، تا یزدان (جهان در پرتو الطاف خود و دعای فرشتگان) شما را از تاریکیهای (کفر و ضلالت) بیرون آورد و به نور (ایمان و هدایت) برساند.
نور خدا، نور یگانه و متّصل و فراگیر است. جز نور خدا تاریکیهائی است که چندگانه و گوناگون می‌گردد. مردمان وقتی که از نور خدا بیرون بروند، در تاریکی و ظلمتی از تاریکیها و ظلمتها می‌افتند و زندگی می‌کنند، یا به همۀ تاریکیها یکجا گرفتار می‌آیند. از این تاریکی یا از تاریکیها ایشان را جز نور خدا رهائی نمیبخشد، نـوری که در دلهـایشان می‌تابد و می‌درخشـد و جانهایشان را فرا می‌گیرد، و آنان را به سوی فطرتشان هدایت و رهنمود می‌نماید. فطرتشان که همان فطرت جهان هستی است. مرحمت خدا در حقّ مؤمنان و درود فرشتگان و دعایشان بری ایشان است که آنـان را از تاریکیها بیرون مـی‌آورد و به سوی نور رهنمود می‌گرداند و بدان می‌رساند، وقتی که دریچۀ دلهایشان برای ایمان باز می‌شود:
(وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) (43)
او پیوسته نسبت به مؤمنان مهربان بوده است.
این کار و بار ایشان در دنیا، یعنی در سرای کار است. و امّا کار و بارشان در آخرت، یعنی در سرای سزا و جزا، لطف و فضل خدا به ترک ایشان نمی‌گوید، و مرحمت و رحمت او آنان را رها نمی‌کند. در آنجا پیوسته بزرگوار و شادان و خندان و دارای پاداش فراوان جاویدانند:
(تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً ).
درودشان (از جانب یزدان) در روزی که او را ملاقات و دیدار می‌کنند، امن و امانتان باد است، و خدا برای آنان پاداش گرانبها و ارزشمندی را فراهم ساخته است.
از هر گونه ترس و هراسی در امـن و امـانند، و از هر رنجی بدورند، و درد و رنجی بدیشان دست نمی‌دهد ... درود را از جانب خدا دریافت می‌دارند. درود خدا را فرشتگان بدیشان می‌رسانند. فرشتگان از هر دری به پیش ایشان مـی‌آیند و سلامشان می‌نمایند، و درود والای خدا را بدیشان می‌رسانند. اینها گذشته از پاداش ارزشمندی است که یزدان برایشان آماده کرده است و تهیّه دیده است . . . به به چه بزرگداشت و تکریمی است!
این پروردگار آنـان است که برایشان قانونگذاری می کند، و هر گونه قوانین و مقرّراتـی را کـه بخواهد برایشان برمی‌گزیند. چه کسی است که این گزینش را نپسندد؟!
*
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است که گزینش خدا برای ایشـان را بدیشان می‌رساند، و با سنّت عملی خود آنچه را که خدا برایشان گزیده است و برای بندگان مقرّر داشته است، پیاده می‌کند و تحقّق می‌بخشد. آن گـاه رونـد قرآنـی نگاهی به وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بزرگواری او در حقّ مؤمنان در این جایگاه می‌اندازد:
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً (45) وَدَاعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً (46) وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً (47) وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)
ای پیغمبر! مـا تـو را بـه عنوان گواه و مژده‌رسان و بیم‌دهنده فرستادیم، و به عنوان دعوت‌کنندۀ به سـوی خدا طبق فرمان الله، و به عنوان چراغ تابان. (ای پیغمبر!) به مؤمنان مژده بـده که ایشـان از سـوی خدا نـعمت فراوانی (و برتری عظیمی، در دنیا و آخرت) دارند. و از کافران و منافقان فرمانبرداری مکن، و اعتنائی به اذیّت و آزارشان نداشته باش، و بر خدا تکیه کن، و همین بس که خدا حامی و مدافع باشد.
وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در مـیان مـردمان ایـن است که «شاهد» و گواه بر ایشان باشد. باید مردمان کارهائی بکنند که شاهد و گواه بودن را زیبا و نـیکو گر‌دانـند، شاهد و گواه بودنی که دروغ نمی‌گوید و ظلم نمی‌کند، و تغییر و تبدیل نمی‌دهد. وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله سلّم در میان مردمان همچنین این است کـه «مـبشّر» و مـژده‌رسان بدیشان باشد. بدانان مژدۀ مرحمت و مغفرت و فضل و لطف و تکریم و بزرگداشتی بدهد که منتظر نیکو‌کاران است. همچنین «نذیر» و بیم‌دهندۀ کسانی باشد که غافل از عذابی و عقابی هستند که در انتظار بدکاران است. تا بی‌خبر گرفتار نگردند، و جز پس از بیم دادن، عذاب داده نشوند. از جمله وظائف پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم این است که «داعی الَی الله» و فراخوان به سوی خدا باشد. آنان را به سوی خدا دعوت کند، نه به سوی دنیا، و نه به سوی مجد و عظمتی، و نه به سوی عزّت و بزرگواری نژادی، و نه به سوی نژادگرائی جاهلی، و نه به سوی غنیمت، و نه به سوی شاهی و قدرت یا جاهی و مقامی. بلکه به سوی خدا دعوت کند، و راه یگانه‌ای را بسپرد که به خدا منتهی شود. وظیفۀ او همچنین ایـن است که با «اذن» و اجازۀ خدا به کار بپردازد و برابر قانون او عمل کــند. پس او بـدعت‌گذار نـیست، و از خود چیزی نمی‌گوید، و به دلخواه کاری نمی‌کند. بلکه اجازۀ خدا و فرمان او در میان است. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از اجازه و فرمان خدا تجاوز و تخطّی نمی‌کند. وظیفۀ دیگر او این است که «سراج منیر» و چراغ روشـن باشد و تاریکیها را بزداید، و شبهه‌ها را برطرف نـماید، و راه را روشن گرداند، و نور آرام راهنمائی باشد بسان چراغ روشن و درخشان در دل تاریکیها.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و نوری که با خود به ارمغان آورده بود هم این چنین بود که گذشت. او جهان‌بینی روشن و آشکار و درخشانی را برای این هستی به ارمغان آورد. جهان‌بینی روشن و آشکار و درخشانی که با رابطۀ هستی با آفریدگار را روشن می‌گرداند، و مکان انسان را در این هستی و با آفریدگار هستی تعیین می‌کند، و ارزشها و معیارهائی را مشخّص می‌نماید که سراسـر هستی بر آنها استوار و پایدار می‌گردد، و وجود انسان نیز در هستی بر آنـها استقرار می‌پذیرد و مـاندگار می‌شود، و سرآغاز و سرانجام، و هدف و مقصود، و راه و وسیله را با گفتار فیصله‌بخش و داورانـه‌ای معیّن می‌دارد که هیچ گونه شبهه و پیچیدگی در آن نمی‌ماند. با اسلوب و روشی آن گفتار را بیان می‌نماید که فطرت را مستقیم و بدون واسطه مخاطب قرار مـی‌دهد، و از نزدیک‌ترین راه هـا و گشـادترین درهـا و ژرف‌تـرین جاده‌ها و مسیرها به سوی فطرت می‌رود و بدان نفوذ می‌کند.
روند سوره در وقت بیان وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مسألۀ مژده دادن به مؤمنان را تکرار می‌کند و تفصیل می‌دهد.
(وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً) (47)
(ای پیغمبر!) به مؤمنان مژده بده که ایشان از سوی خدا نعمت فراوانـی (و بـرتری عظیمی، در دنـیاو آخرت) دارند.
این وقتی است که مسألۀ مژده دادن را در این فرموده چکیده‌وار گفته است:
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً) (45)
ای پیغمبر! مـا تـو را بـه عنوان گواه و مـژده‌رسان و بیم‌دهنده فرستادیم.
این هم افزایش فضل و لطف یزدان بر مـؤمنان است، مؤمنانی که بر دستهای ایـن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم برایشان قوانین و مقرّرات وضع می‌کند، قوانین و مقرّراتی که ایشان را سرانجام به شادی و شادمانی و نعمت بزرگ و فضل سترگ می‌رساند.
این خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور می‌دهد که از کافران و منافقان اطاعت نکند، و به اذیّت و آزارشان به خود و به مؤمنان اهمّیّت ندهد، و تنها بر خدا توکّل نـماید، و خدا ضامن یاری و کمک و پیروز گرداندن او است:
(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)
و از کافران و منافقان فرمانبرداری مکن، و اعتنائی بـه اذیّت و آزارشان نداشته بــاش، و بـر خـدا تکیه کن، و همین بس که خدا حامی و مدافع باشد.
این همان خطابی است که در سرآغاز سوره آمده بود، پیش از آن که به موضوعات قوانـین و مقرّرات و رهنمودها و رهنمونها، و به سر و سامان بخشیدن و نظم و نظام نوین اجتماعی پرداخته شود. تـنها چـیزی کـه افزون بر آن است پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رهنمود می‌گردد به این که به اذیّت و آزار کـافران و مـنافقان تـوجّه نکـند و اهمّیّت ندهد، و با اطاعت از ایشان در چیزی یا تکـیه کردن بر آنان در چیزی خویشتن را از اذیّت و آزارشان به دور ندارد. چه تنها خدا حافظ و مدافع است.
(وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) .
و همین بس که خدا حامی و مدافع باشد.
*
بدین منوال دیباچه و پیرو واقعۀ زینب و زید، و حلال کردن همسران پسرخواندگان، به درازا می‌کشد، و بسی سخن می‌رود از مثال واقعی و عملی‌ای که پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم وادار بدان می‌گردد، مثالی که بیانگر سختی و دشواری این قضیّه است، و می‌رساند که دلهـا در همچون کاری نیاز دارند به این که خدا آنها را برجای بدارد و در پرتو کلام الهی دلها از جای نشوند و پریشان نگردند. در این مواقع است که نیاز شدیدی است به این که دلها با خدا پیوند و تماس داشته باشند، و بدانند و متوجّه باشند که در رهنمود و رهنمون خدا رحمت و رعایت و حفاظت و عنایت است. اگـر دلها چنین کنند و چنین شوند مشکلات و دشواریـها را بـا رضایت و رغبت می‌پذیرند، و تسـلیم فـرمان یـزدان می‌گردند، و رهنمودها و رهنمونها را بر دیـدۀ مـنّت می‌نهند.
[1] واژۀ «موالی» که دالّ بر طبقۀ بردگان و بندگان آزاد شده است، دارای معانی دیگری نیز می‌باشد. مثلاً به مـعنی هـمپیمانان قـبیله‌ای بـا قـبیلۀ دیگری نیز به کار می‌رفته است، همپیمانانی کـه در پرداخت دیـه‌ها و قصاصها و تعویض اسیران همدیگر را یاری می‌دادند و کمک می‌کردند.
[2] خدا بهتر می‌داند، باید این کار بعد از آن بوده باشد که زیـنب را طلاق داده است.
[3] جلیبیب از زمرۀ موالی، یعنی بردگان و بندگان آزاد شده بود.
[4] نگــا: تـفسیر قـاسمی، جـلد هشتم، جــزء بـیست و دوم، صـفحۀ 262 (مترجم)
[5] امام احمد آن را روایت کرده است. مسلم و نسائی آن را به شیوه‌های مختلف از قول سلیمان پسر مغیره استخراج و نقل نموده‌اند.
[6] بخاری آن را استخراج کرده است.
سوره‌ی احزاب آیه‌ی 73-63
(یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً (63) إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً (64) خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (65) یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (66) وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً (68) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً (69) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً (70) یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً (71) إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً (72) لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)
در این واپسین درس سوره، از پرسش مردمان دربارۀ قیامت، و با عجله فرارسیدن آن را درخواست کردن، و شکّ و تردید مردمان دربارۀ قیامت، سـخن می‌رود. پاسخ این پرسش آنان به خدا واگذار می‌شود. ایشان از نزدیک بودن قیامت ترسانده می‌شوند، و بدیشان گوشزد می‌گردد که چه بسا قیامت ناگهانی دررسد و ایشان را تند دربرگیرد. سپس روند قرآنی صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت را نشان می‌دهد، صحنه‌ای که کسانی را خوشحال نمی‌سازد که فرارسیدن هر چه زودتر قیامت را درخواست می‌کنند. این صحنه نشـان می‌دهد که روزی چهره‌های ایشان در آتش غلت می‌خورد. در آن روز پشیمان می‌شوند کـه چرا از خدا و پیغمبرش اطاعت نکرده‌اند. در آن روز همچنین برای سروران و بزرگان خود عذاب دو چندان را درخواست می‌کنند. این صحنۀ دردآوری است که هیچ شخص شتابگری در روز فرا رسیدن آن شتاب نمی‌ورزد . . . آن گاه روند قرآنی ایشان را از این صحنۀ اخروی برمی‌گرداند و بار دیگر متوجّه این زمین می‌گرداند. آن وقت برمیگردد تـا کسانی را برحذر دارد که ایمان آورده‌انـد. از ایـن برحذرشان دارد که همچون قوم موسی نباشند، قومی که موسی را اذیّت و آزار رساندند و او را متّهم کردند، و خدا او را از اتّهام چیزی تبرئه فرمود که دربارۀ او می‌گفتند. به نظر میآید این پاسخی بوده است به کاری که روی داده است. گمان می‌رود این کاری که روی داده است سخن برخیها دربارۀ ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله سلّم با زینب بوده است، ازدواجی که مخالف با عرب و عادت عرب بوده است. روند قرآنی مؤمنان را دعوت می‌کند به این که سخنان درست و اسـتواری داشته باشند، سخنانی که دور از عیبجوئی و رخنه‌گیری باشد، تا خدا اعمال و افعالشان را اصلاح کند و نیکو گردانـد، و گناهانشان را ببخشاید و بدیشان لطف نماید. خدا ایشان را دوست می‌دارد اگر از خدا و از پـیغمبرش اطـاعت کنند. بدیشان در برابر چنین اطاعتی پیروزی و کامیابی بزرگی وعده می‌دهد.
خداوند این سوره را با آهنگ هراسناک ژرفی پـایان می‌بخشد. آهنگی که دربارۀ امانتی است که آسمانها و زمین و کوه‌ها از حمل آن ترسیده‌اند، ولی انسان آن را حمل کرده است، امانتی که سترگ و ستبر و هولناک و خردکننده است. این بدان خاطر است که تدبیر خدا در مترتّب شدن سزا و جزا بر کار و پیشه اتمام پـذیرد، و انسان در برابر چیزی محاسبه شود و مورد پرس و جو قرار گیرد که برای خود برگزیده است و پسندیده است:
(لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)
سرانجام خداوند مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را کیفر دهد، و بر مردان و زنان مؤمن ببخشاید و (بــدیشان رحـمت نـماید). خـداونـد هـمواره بس بخشاینده و مهربان بوده و هست. (احزاب/73)
*
(یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً) (63)
(ای پیغمبر!) مـردم از تـو دربـارۀ فرا رسـیدن قیامت می‌پرسند. بگو: آکاهی از آن، اختصاص به خدا دارد و بس. (و کسی جز او از این موضوع مطّلع نیست)، تو چه می‌دانی، شاید هم فرا رسیدن قیامت نزدیک باشد.
عربها پـیوسته از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دربارۀ قیامت می‌پرسیدند، قیامتی که بسیار برایشان از آن سخن گفته است، و بسیار ایشان را از آن ترسانده است، و قـرآن صحنه‌های آن را به گونه‌ای توصیف کرده است و صفاتش را برشمرده است انگار خوانـندۀ قرآن آن صحنه‌ها را می‌بیند. از او موعد قیامت را می‌پرسیدند، و در فرا رسیدن این موعد شتاب می‌ورزیدند. چنین شتاب ورزیدنی بیانگر معنی شکّ و تردید دربارۀ قیامت، یا تکذیب آن، و یا تمسخر بدان است، بر حسب اشخاص پرسنده، و نزدیکی ایشان به ایمان، و یا دوری آنان از آن. قیامت غیب است و غیب را خدای سبحان به خود اختصاص داده است، و نخواسته است کسی از آفریدگانش را از موعد آن بیاگاهاند، حتّی پیغمبران و فرشتگان مقرّب را. در حدیث حقیقت ایـمان و اسلام آمده است: از عبدالله پسر عمر - رضی الله عنهما - نقل است که گفته است: پدرم عمر پسر خطّاب رضی الله عنه برای من نقل کرده است و گفته است: وقتی از اوقات که ما در خدمت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم نشسته بودیم، نـاگهان مردی پدیدار شد که قوی بود و جامه‌های سفیدی به تن داشت. موهای بسیار سیاهی داشت، و نشانه‌ای از سفر بر او دیده نمی‌شد، و کسی از ما او را نمی‌شناخت.
آمد و در خدمت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم نشست. زانوهای خود را به زانـوهای او چسـباند، و دستهایش را بر رانهایش نهاد. گفت: ای محمّد مرا از اسلام بیاگاهان. فرمود:
(الإسلام أن تشهد أن لا إله إلا الله , وأن محمدا عبده ورسوله , وتقیم الصلاة , وتؤتی الزکاة , وتصوم رمضان , وتحج البیت إن استطعت إلیه سبیلا).
«اسلام این است گواهی بدهی جز خدا خدائی نیست، و محمّد بنده و پیغمبر او است، و نـماز را بخوانی، و زکات را بدهی، و ماه رمضان روزه بگیری، و به حجّ بروی اگر توانائی رفتن بدانجا را داشته باشی».
او گفت: راست گفتی. ما تعجّب کردیم. خودش سؤال می‌کند و خودش او را تصدیق می‌کند. سپس آن مـرد گفت: مرا از ایمان بیاگاهان. فرمود:
(أن تؤمن بالله وملائکته وکتبه ورسله والیوم الآخر , وتؤمن بالقدر خیره وشره ).
[ ایمان ایـن است که باور داشـته باشی به خدا و فرشتگانش و کتابهایش و پیغمبرانش و روز آخرت، و معتقد شوی به قضا و قدر خدا چه خیر و چه شرّ آن ]. آن مرد گفت: راست گفتی. سپس گفت: مرا از احسان (و زیبا رفتار کردن) بیاگاهان. فرمود:
(أن تعبد الله کأنک تراه , فإن لم تکن تراه فإنه یراک).
( احسان (و زیبا رفتار کردن) این است کـه خـدا را به گونه‌ای پرستش کنی انگار او را می‌بینی، و اگر هم تو او را نمی‌بینی او که تو را می‌بیند).
آن مرد گفت: مرا از قیامت بیاگاهان. فرمود:
(ما المسؤول عنها بأعلم من السائل . . ).
(کسی که از او دربارۀ قیامت پرسیده می‌شود، مطّلع‌تر از پرسنده (در این باره) نیست . . . تا آخر . . ).
آن گاه پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(فإنه جبریل علیه السلام أتاکم یعلمکم دینکم " . ).[1]
(او جبریل علیه السّلام بود. به نزد شما آمده بود و آئینتان را به شما می‌آ‌موخت).
کسی که از او سؤال می‌شود که پیغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و پرسش کننده که جبرئیل علیه السّلام است، هر دوی ایشان نمی‌توانند قیامت چه وقت فرا می‌رسد.
(قل:إنما علمها عند الله).
بگو: آگاهی از آن، اختصاص بـه خـدا دارد و بس. (و کسی جز او از این موضوع مطّلع نیست).
آگاهی از قیامت به خدا اختصاص دارد و بس. بندگان یزدان از آن اطّلاع ندارند.
خداوند این را به خاطر حکمتی که خود می‌داند چـنین مقدّر و مقرّر فرموده است. به گوشه‌ای از قیامت اشاره می‌نمائیم. مردمان را به خود وامی‌گذاربم و آنان باید پیوسته از کار و بار قیامت برحذر بوده، و همیشه انتظار وقوع آن را داشته باشند، و دائماً آمادگی ناگـهانی در رسیدن آن را داشته و هر وقت فرا رسد ایشان را چه باک. کسی می‌تواند همچون آمادگی را داشته باشد که خدا برای او خیر و خوبی خواسـته باشد، و تـقوا و پــرهیزگاری را در دلش به امـانت نـهاده باشد. ولی کسانی که از قیامت غافل می‌مانند، و هر لحظه آمادۀ رویاروئی با آن را ندارند، همچون کسانی به خویشتن خیانت می‌کنند، و خویشتن را از آتش نمی‌پایند و بـه دور نمی‌دارند. خدا که قیامت را برایشان بیان داشته است و آنان را روشن کرده است، و ایشان را برحذر داشته است و بیم داده است. خداوند قیامت را غـیب ناپیدائی کرده است. هر لحظه‌ای از لحظات شب و روز باید فرارسیدن آن را انتظار کشید:
(وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً) .
تو چه می‌دانی، شـاید هـم فرا رسیدن قیامت نـزدیک باشد.
*
(إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً (64) خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (65) یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (66) وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)
خداوند قطعاً کافران را نفرین و از رحمت خود محروم ساخته است و برای ایشان آتش سوزانی فراهـم کرده است. آنان جاودانه در آن خواهند ماند و سـرپرست و یاوری نخواهند یافت (تا از ایشان حمایت و دفاع کنند). روزی (را خاطر نشان ساز که در آن) چهره‌های ایشان در آتش زیـر و رو و دگرگون می‌گردد (و فریادهای حسرت بارشان بلند می‌شود و) می‌گویند: ای کاش مـا از خدا و پیغمبر فرمان می‌بردیم (تـا چنین سـرنوشت دردناکی نمی‌داشـتیم). و مـی‌گویند: پروردگارا! مـا از سران و بزرگان خود پیروی کرده‌ایـم و آنـان مـا را از راه به در برده‌اند و گمراه کردهاند. پروردگارا! آنـان را دو چندان عذاب کن، و ایشان را کاملاً از رحمت خود به دور دار (و کمترین ترحّمی بدیشان منما).
آنان دربارۀ قیامت سؤال می‌کنند. این هم صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت است:
(إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً) (64)
خداوند قطعاً کافران را نفرین و از رحمت خود محروم ساخته است و برای ایشان آتش سوزانی فراهـم کـرده است.
خداوند کافران را از رحمت خود محروم نموده است و به دور داشته است، و برای ایشـان آتش سوزانی و برافروخته‌ای را آماده کـرده است. ایـن آتش آمـاد‌ه و مهیّا و حاضر است.
(خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ).
آنان جاودانه در آن خواهند ماند.
روزگاران درازی در آنجا باقی می‌مانند. اندازۀ آن را جز خدا نمی‌د‌انـد. هیچ گونه پـایانی برای آن تصوّر نمی‌رود مگر آنچه که خدا می‌داند و آن زمـان که او بخواهد. آنان هیچ گونه یـاری و کـمکی نـمی‌شوند، و محروم از هر گونه یار و یاوری هستند. هیچ گونه امیدی به نجات از این آتش در سایۀ کمک و مدد دوستی و یاوری نیست:
(لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (65)
سرپرست و یاوری نخواهند یافت (تا از ایشان حمایت و دفاع کنند).
و امّا صحنۀ ایشان در ایـن عذاب، صحنۀ نـاجور و دردناکی است:
(یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ).
روزی (را خاطرنشان ساز که در آن) چهره‌های ایشان در آتش زیر و رو و دگرگون می‌گردد.
آتش از هر سو ایشان را فرا مـی‌گیرد. مـراد از تعبیر سخن بدین منوال و بر این روال، به تصویر کشـیدن حرکت و مجسّم کردن آتش است. و امّا این که آتش به هر صفحه‌ای از صفحات رخسارهایشان می‌رسد، نشانگر افزایش عذاب و عقاب است.
(یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا) (66)
(فریادهای حسرت‌بارشان بلند مـی‌شود و) مـی‌گویند: ای کاش! ما از خدا و پیغمبر فرمان می‌بردیم (تا چنین سرنوشت دردناکی نمی‌داشتیم!).
این امید و آرزو هم امید و آرزوی بیهوده‌ای است. نه جای همچون امید و آرزوئی است، و نه پاسخی بدان داده می‌شود. وقت آن گذشته است و فرصت از دست رفته است! تنها چیزی است که بوده است و از دست بشده است.
آن گاه انتقام گرفتن از سرورانشان و خشمگین شدن بر بزرگانشان از ژرفاهای وجودشان بـرمی‌جوشد، انـتقام گرفتن و خشمگین شدن بر کسانی که ایشان را گـمراه کردهاند و از راه به در بـرده‌انـد. همچنین به سوی خداوند یگانه برمی‌گردند و توبه می نمایند، بدان هنگام که به سوی خدا گشتن و توبه کردن سـودی نمی بخشد:
(وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)
و می‌گویند: پروردگارا! مـا از سـران و بزرگان خود پیروی کرده‌ایـم و آنـان مـا را از راه بـه در بـرده‌انـد و گمراه کردهاند. پروردگارا! آنان را دو چندان عذاب کن، و ایشان را کاملاً از رحمت خود به دور دار (و کمترین ترحّمی بدیشان منما).
این است قیامت. پس پرسش از آن برای چیست؟ کار کردن برای قیامت، یگانه چیزی است که انسان را از ایـن سرنوشت بدشگون نـجات مـی‌دهد و رهائی می‌بخشد.
*
چنین به نظر می‌رسد ازدواج پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم با زیـنب دختر جحش -رضی الله عنها - که در آن زمان مخالف عرف و عادت جاهلیّت بود و اسلام می‌خو‌است آن را باطل گرداند، سـهل و سـاده صورت گرفت. بلکه زبان‌های فراوان منافقان و بیماردلان و کسانی به حرکت و جنبش درآمد که ثابت قدم و استوار نشده بودند، و جهان‌بینی اسـلامی روشــن و ســاده، در دلهـا و درونهایشان آشکار و هویدا نگردیده بود. شروع کردند به عیبجوئی و رخنه‌گیری و تأویـلهای نادرست و اعتراضهای نابجا و ناروا و پچ پچ کردن و در گوشی سخن گفتن و وسوسه نمودن. سخنان بزرگ و درشتی را زدند و ردّ و بدل کردند.
منافقان و شایعه‌پردازان هم ساکت ننشستند. بلکه برای پخش سمّهای خود از هر فرصتی استفاده کردند، بسان سمّهائی که در جنگ احزاب، و در قضیّۀ افک، و در تقسیم غنائم، و در هر مناسبتی که پـیش می‌آمد و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به ناحقّ اذیّت و آزار می‌داد، دیدیم و مشاهده کردیم.
در این وقت - یعنی بعد از تبعید بنی‌قریظه و پیش از آنان سائر یهودیان - در مدینه کسی نبود که آشکارا کافر باشد و کفر خود را ظاهر سازد. اهالی مدینه همه مسلمان شده بودند، چه کسانی که در اسلام خود صادق بودند، و چه کسانی که منافق بودند. منافقان اشخاصی بودند که شائعات را می‌پراکندند، و دروغها را پـخش می‌نمودند. بعضی از مسلمانان هـم به دامـهایشان می‌افتادند، و در برخی از شائعات با ایشان همگام و همراه می‌شدند. آیاتی از قرآن نازل گردید و ایشان را از اذیّت و آزار رسانیدن به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم برحذر داشت، و تهدیدشان کرد که او را نیازارند همان گونه که بنیاسرائیل پیغمبرشان موسی صلّی الله علیه وآله وسلّم را آزردند و اذیّت و آزار رساندند. این آیات قرآنی آنان را به گفتن سخنان درست و استوار رهنمود می‌نماید، و بدیشان فرمان می‌دهد که سخنان ناسنجیده و سرسری نگو‌یند. بلکه در سخنانشان دقّت و تأمل داشته باشند. همچنین اطاعت از خدا و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را و آن چیزی را که در فراسوی اطاعت است و رستگاری عظیم است، در جلو چشمانش شیرین و عزیز می‌دارد:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً (69) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً (70) یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً) (71)
ای مؤمنان! همانـند کسانی نباشید که (با گفتن سـخنان نــاروا) مـوسی را آزار رسـاندند (و رنـجیده و آزرده کردند) و خدا او را از آنچه می‌گفتند تبرئه کرد، و او در پیشگاه خدا گرانقدر و صاحب منزلت بود. ای مؤمنان از خدا بترسید (و خویشتن را با انجام خوبیها و دوری از بـدیها از عـذاب او در امـان داریـد) و سـخن حقّ و درست بگوئید. در نتیجه خدا (توفیق خیرتان می‌دهد و) اعمالتان را بایسته می‌کند و گـناهانتان را مـی‌بخشاید. اصلاً هر که از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کند، قطعاً به پیروزی و کامیابی بزرگی دست می‌یابد.
قرآن مـجید نوع اذیّت و آزار موسی علیه السّلام را معیّن نفرموده است، ولی روایتهائی نقل گردیده است که آن را مشخّص می‌دارد. ما خود را نیازمند فرو رفتن به چیزی نمی‌بینیم که قرآن آن را منحصر ذکر کرده است. خداوند خواسته است مؤمنان را برحذر دارد از هر آنچه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را ناراحت گرداند و اذیّت و آزار برساند. خداوند بنی‌اسرائـیل را در موا‌رد زیـادی از قرآن نمونۀ کجرفتاری و انحراف معرّفی می‌کند. کافی است که خداوند به اذیّت و آزاری اشاره بفرماید که دربارۀ پـیغمبرشان روا مـی‌دیدند، و مسلمانان را از پیروی آنان در اذیّت و آزار رساندن به پـیغمبر خود برحذر دارد.
خدا موسی را تبرئه فرموده است از آنچه قوم او وی را بدان متّهم کردهاند.
(وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً ).
و او در پیشگاه خدا گرانقدر و صاحب منزلت بود. او دارای وجاهت و مکانت بود. خدا پیغمبران خود را از هر گونه تهمت و بهتانی تبرئه می‌فرماید. محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم که برترین پیغمبران است، سزاوارتـرین ایشـان برای تبرئه و دفاع خدا از او است.
قرآن از مؤمنان می‌خواهد که متانت در گفتار داشته باشند و سخن را استوار بدارند و دربارۀ آن دقّت کنند، و هدف و جهت کلام را بشـناسند، پـیش از ایـن که سخنان سرگشتۀ گمراهی یا مغرض پـلیدی را دربارۀ پیغمبرشان و مرشدشان و سرورشان بشنوند و بپذیرند، و از منافقان و شایعه‌پردازان پیروی کنند. قرآن مؤمنان را راهنمائی می‌کند به این که سخنان خوبی را بگویند، سخنان خوبی که ایشان را به عـمل نیک بکشاند. خداوند ثابت‌قدمان راستکار و راستگو را می‌پاید و محافظت می‌نماید، و گامهایشان را جهت می دهد، و به راسـتای راه میبرد، و کارهایشان را به پـاداش ثابت‌قدمی و راستروی و راسـتی و درسـتی، نـیک و پسندیده می‌گرداند. خداوند کسانی را می بخشاید کـه سخنان خوبى را بگویند و کارهای نـیکی را بکنند، و گناهانی از ایشان را می‌بخشد که آدمیزادگان خطاکار از آنها رهائی نمی‌یابند، و جز بخشیدن و زدودن گناهان، چیزی ایشان را از آنها نجات نمی‌دهد.
(وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً) (71)
هر که از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کند، قطعاً بـه پیروزی و کامیابی بزرگی دست می‌یابد.
اطاعت خودش پیروزی و کامیابی بزرگی است. چه اطاعت ماندگاری بر راستای برنامۀ خدا است، و ماندگاری بر راستای برنامۀ خدا هم آسایش و اطمینان می بخشد، و به راه راست روشنی راهیاب شـدن که انسـان را به یزدان مـی‌رساند خودش سـعادت و خوشبختی است، هر چند که جز راهیابی به چنین راهـی پاداش دیگری در فراسوی آن نباشد. کسی که در راستای راه صاف و صوف و روشن حرکت می کند و همۀ آفریده‌های خدا که پیرامون او هستند با او همآوا و همکار می‌گردند، بسان کسی نیست که در راهی حرکت مــی‌کند که پـریشان‌کننده و تـاریک است و هـمۀ آفریده‌های خدا که پیرامون او هسـتند با او دشـمنی می‌ورزند و با او برخورد دارند و وی را می‌آزارنـد! اطاعت از خدا و پیغمبرش خودش پاداش خودش را به همراه دارد، و آن پیروزی و کامیابی بزرگی است که پیش از روز حساب و کتاب و پیش از نائل شدن به نعمتهای فراوان خدا در آن جهان است. و امّا نعمتهای آخرت فضل و لطفی است که جدای از پاداش اطاعت است. فضل و لطفی از کرم خدا و از چشمه‌سار جوشان نعمت یزدان است که در مقابل چیزی عطاء نمی‌شود، و بلکه بخشش و هدیّۀ خداوند رحیم و رحمـان است، و خداوند رحیم و رحمان به هر کس کـه بخو‌اهـد بدون حساب و کتاب رزق و روزی عطاء می‌فرماید.
*
چه بسا این فضل و لطفی است که یزدان آن را به انسان می‌بخشد به سبب ضعفی که در انسان است، و به خاطر ستبری و سترگی مسؤولیّتی که انسان بر عهده دارد و بر دوش می‌کشد. انسان امانتى را بر عهده گرفته است که آسمانها و زمین و کوه‌ها از آن ترسیده‌اند و زیر بار آن نرفته‌اند، ولی تنها و تنها انسان آن امانت را پذیرا گشته است و بر دوش خود کشیده است و مسؤولیّت آن را قبول کرده است، گر چه ضـعف و فشار شـهوات و آرزوها و کششها و جاذبه‌ها را داشته است، و از دانش اندک و عمر کوتاه برخو‌ردار بوده است، و موانع زمان و مکان بر سر راهش قرار گرفته است، و آشنائی کامل نداشته و فراسوی موانع و فواصل زمانی و مکانی را ندیده است:
(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً) (72)
ما امـانت (اختیار و اراده) را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها (و همۀ جهان خلقت) عرضه داشـتیـم (و انـجام وظیفۀ اختیاری همراه با مسؤولیّت، و انـجام وظیفۀ اجباری بدون مسؤولیّت را بـدیشان پـیشنهاد کـردیم. جملگی آنها اجبار را بر اختیار برتری دادند) از پذیرش امانت خودداری کردند و از آن ترسیدند، و حال این که انسان (این اعجوبۀ جهان) زیر بار آن رفت (و دارای موقعیّت بسیار ممتازی شد. امّا برخی از) آنـان (پـی بـه ارزش وجودی خود نمی‌برند و قدر این مقام رفیع را نمی‌دانند و) واقعاً ستمگر و نادانند.
آسمانها و زمین و کوه‌هائی که قرآن آنـها را بـرگزیده است تا از آنها سخن بگو‌ید، همۀ این آفریده‌های بزرگ و هولناکی که انسان در آنها یا در برابر آنـها زندگی می‌کند و چیز کوچک ناچیزی به نـظر میآید، ایـن آفریده‌ها بدون تـلاش و کوشش، آفریدگار خود را می‌شناسند، و به قانون آفرینندۀ خود راهیاب می‌شوند به وسیلۀ خلقت و وجود و نظام و سیستمی که دارند، و از قانون آفریدگار به طور مستقیم و بدون واسطه و بدون تفکّر و تدبّر اطاعت می‌کنند، و برابر این قـانون پیوسته حرکت می‌کنند بدون این که سستی بنمایند و از نقش خود کم‌تر از ثانیه‌ای تخلّف ورزند و کوتاهی کنند، و طبق خلقت و سرشت خویشتن بدون این که مـتوجّه باشند و اختیاری از خود داشـته باشند کار خود را می‌کنند و به وظیفۀ خویش برمی‌خیزند.
این خورشید در مدار خود می‌گردد و به گردش مـنظّم خود ادامه می‌دهد بدون این که هرگز خلل و نقصی بدان رو بکند. اشعه‌های خـود را ارسال می‌دارد و کار و وظیفه‌ای انجام می‌دهد کـه خـدا او را بـر آن سـرشته است. توابع خود را یعنی منظومۀ شمسی را به سـوی خویش جذب می‌کند و می‌کشد بدون این که اراده‌ای از خود داشته باشد. در نتیجه نقش جهانی خود را به تمام و کمال اداء می‌کند.
این زمین به گردش خود ادامه می‌دهد، کشت و زرع خود را بیرون می‌دهد و رشد و نموّ می‌بخشد، زادگان خود را تغذیه می‌کند و روزی می‌دهد، مردگان خود را در خود نهان و پـنهان می‌کند، و چشـمه‌های خود را برمی‌جوشاند، مطابق قانون و سنّت خدا، و بدون این که اراده و اختیاری از خود داشته باشد.
این ماه، این ستاره‌ها و سیّاره‌ها، این بادها و ابرها، این هوا و این آب، این کوه‌ها، این ذرّه‌ها . . . همه و همه . . . به کار خود می‌پردازند با اجازۀ پـروردگار خود، و پروردگار خود را می‌شناسد، و بدون رنـج و تلاش و کوشش خود از اراده و مشیّت آفریدگار خویش پیروی می‌نمایند . . . اینها همه از پذیرش امانت مسؤولیّت، امانت اراده، امانت شناخت خود، و امانت کوشش ویژه، ترسیدند و هراسان شدند.
(وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ ).
و حال این که انسان (این اعجوبۀ جـهان) زیـر بـار آن رفت (و دارای موقعیّت بسیار ممتازی شد).
انسانی که خدا را با درک و شعور خود می‌شناسد، و با اندیشه و بینش خود به قـانون و سـنّت خـدا راهـیاب می شود، و مطابق با این قـانون و سـنّت بـه تـلاش و کوشش و کار و فعّالیّت می‌پردازد، و از خدا با اراده و اختیار خود اطاعت می‌کند، و بار امانت را آزادانه بـر دوش می‌کشد، و بـا انحرافـها و کششـها به مبارزه برمی‌خیزد، و با آرزوها و خواستها به اختیار خود پاسخ می‌دهد . . . این، در هر گامی از این گامها صاحب اراده و اختیار است. او می‌داند که چه می‌کند و چه نمی‌کند. او راه خود را برمی‌گزیند و می‌داند این راه او را به کجا می‌کشاند و می‌رساند.
ایــن امـانت، امـانت بزرگ است که ایـن آفریدۀ کوچک اندام، کـم قدرت و تـوان، ضـعیف و درمـانده، دارای عمر محدود، و بالأخره آفریده‌ای که شـهوات و جاذبه‌ها و کششها و آرزوها و خواستها و آزها و طمعها او را به سوی خود می‌کشند و به یکدیگر پـاس می‌دهند، این امانت را پذیرفته است و برعهده گرفته است.
واقعاً خود را به مخاطره انداختن است ایـن که چنین مسؤولیّت سنگینی را بر دوش بگیرد. این است که:
(کَانَ ظَلُوماً).
(امّا برخی از) آنان (پی به ارزش وجودی خود نمی‌برند و قدر این مقام رفیع را نمی‌دانند و) واقعاً ستمگرند.
به خود ستم می‌کند، و:
(جَهُولاً). نادانند.
توان خود را نمی‌دانند. این ستمگری و نادانـی وقتی است که انسان نداند زیر بار چه امانت بزرگى رفـته است و خویشتن را با حمل آن به رنج انـداخـته است. ولی زمانی که انسان به وظائف این مسؤولیّت برخیزد، و وقتی که شناختی را پیدا کند که او را با آفریدگارش آشنا گرداند و بدو برساند، و با قانون خدا مسـتقیماً راهیاب شود، و اطاعت کاملی از ارادۀ پـروردگارش داشته باشد، شناخت و راهیابی و اطاعت با سرشتی که دارند و با آثاری که به دنبال می‌آورند، انسـان را به همان چیزی می‌رسانند که آفریده‌های دیگر بدان رسیده‌اند، آفریده‌هائی که بدون واسطه می‌دانـند، و بدون واسطه راهیاب می‌گردند، و بدون واسطه اطاعت می‌کنند، و سدّها و مانعها میان آنـها و آفریدگارشان پدید نـمی‌آید و آنـها را از قـانون و ارادۀ خدا بازنمی‌دارد، و موانعی آنها را از فرمانبرداری و اطاعت و انجام وظیفه به دور نمی‌گرداند . . . وقتی که انسان به چنین پلّه‌ای برسد، و هوشیار و آگاه و با اراده باشد، او واقعاً به مقام ارزشمندی می‌رسد، و منزلت و مکانت منحصر به فردی در میان آفریده‌های خدا پیدا می‌کند. اراده و ادراک و تلاش و مسؤولیّت‌پذیری است که انسان را از آفریده‌های یزدان جدا و ممتاز می‌سازد. همین چیزها ملاک تکریم و تعظیمی بوده است که خدا آن را در جهان بالا و در میان فرشتگان اعلان فرموده است، و فرشتگان را در برابر آدم بـه سجده درآورده است. و همین مقام والا را خدا در قرآن باقی و ماندگار خود اعلان کرده است، آنجا که می‌گوید:
(ولقد کرمنا بنی آدم).
ما آدمیزادگان را (با اعطاء عقل، اختیار، نیروی پندار و گـفتار و نـوشتار، قـامت راست، و غـیره) گرامـی داشته‌ایم. (اسراء/ 70)
پس باید که انسان مـلاک گرامی داشت خود را در پیشگاه خدا بداند، و باید به وظیفۀ امانتی که با اختیار خود بر عهده گرفته است عمل کند، امانتی که بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه گردیده است و آنها از پذیرش آن سرباز زده‌اند و از آن ترسیده‌اند.
این کار صورت گرفت تا:
(لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)
(خداوند این امانت را به انسانها داد، تا ایشان را در بوتۀ آزمایش قرار دهد) و سرانجام خداوند مـردان و زنـان منافق، و مردان و زنان مشرک را کیفر دهد، و بر مردان و زنــان مـؤمن بـبخشاید و (بـدیشان رحمت نـماید).
خداوند همواره بس بخشاینده و مهرپان بوده و هست. اختصاص انسان به حمل امانت، و بر دوش کشـیدن انسان این امانت را، برای این است که انسان خودش دانش و معرفت پیدا کند، و خودش راهیاب گردد، و خودش با اراده و اختیار عمل بکند، و خودش برسد بدانچه در پیش می‌گیرد . . . اینها بدان خاطر است که فرجام اختیار خود را تقبّل و تحمّل کند، و سزا و جزای او بر اثر عملش باشد، و خدا مردان و زنان مـنافق را و مردان و زنان مشرک را به عذاب گـرفتار گردانـد، و دست کمک و یاری برای مردان و زنان مؤمن دراز کند و به فریادشان برسد، و توبه و پشیمانی آنان را بپذیرد از کارهائی که تـحت فشـار نـقص و ضـعفی که در وجودشان سرشته شده است، و سدّها و مانعهائی که بر سر راهشان ایجاد گردیده است، و جاذبه‌ها و کششهائی که ایشان را به سوی خود جذب و جلب گردانده است، مرتکب می‌گردند . . . این فضل و لطف و کمک و یاری خدا است. مغفرت و مرحمت خدا از هر چیز دیگری به بندگانش نزدیک‌تر است:
(وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) .
خداوند همواره بس بخشاینده و مهربان بوده و هست.
*
با این آهنگ هراس‌انگیز ژرف، سوره‌ای پـایان می‌پذیرد که با رهنمود کردن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به اطاعت از خدا، نافرمانی از کافران و مـنافقان، پـیروی کردن از وحی خدا، و توکّل کردن بر خدای یگانه و بس، آعاز گردیده بود.
سوره‌ای که رهنمودها و قوانین و مقرّراتی در بر گرفته است، رهنمودها و قوانین و مقرّراتی که نظام و سیستم جامعۀ اسلامی بر آنـها اسـتوار و پـایدار می‌گردد.
جامعه‌ای که مخلص خدا است، و رو به خدا می‌کند و می‌رود، و مطیع رهنمودها و رهنمونهای خدا می شود. با این آهنگ این سوره پایان می‌پذیرد، آهنگی که بزرگی مسؤولیّت و سـترگی امانت را به تصویر می‌کشد، و موضع بزرگی و منشأ سترگ را معیّن و مشخّص می‌دارد، و سراسر آن را در تلاش انسان برای شناخت یزدان، و راهیابی به قانون خدا، و فرمان بردن از مشیّت و ارادۀ او، محصور و محدود می‌کند.
با این آهنگ این سوره پایان می‌پذیرد، و بدین وسیله فرجام و پایان سوره با موضوع و رویکرد آن هماهنگ و همآوا می‌گردد، هماهنگى و همآوائی اعجازانگیزی که به تنهائی دالّ بر سرچشمۀ این کتاب است!
*