سوره‌ی بقره آیه‌ی 242-221
وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٢٢١) وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢) نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (٢٢٣) وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٤) لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ (٢٢٥) لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦) وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٧) وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٢٨) الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (٢٢٩) فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (٢٣٠) وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٢٣١) وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٢٣٢) وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٢٣٣) وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٣٤) وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ (٢٣٥) لا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ (٢٣٦) وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٢٣٧) حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨) فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (٢٣٩) وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٤٠) وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١) کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)
در این درس ما با گوشه‌ای از قانون خانواده آشنا می‌شویم. گوشه‌ای از تنظیم اصل استواری که گروه مسلمانان بر آن ماندگار و جامعۀ اسلامی بر آن پایدار میگردد. همان اصلی که اسلام سخت بدان اهتمام ورزیده و از هر نظر در رعایت آن کوشیده و تـلاش بی‌امان و کوشش فراوانی را صرف تنظیم و نگهداری و زدودن آن از آنارشیست و هرج و مرج جاهلیّت کرده است. ما این تلاش و کوشش را بطور پراکنده در سوره‌های مختلف قرآن خواهیم یافت، و خواهیم دید که چگونه چنین جدّ و جهدی همۀ شرائط و عوامل لازم برای پابرجائی این اصل بنیادین سترگ را دربرگرفته و از هر سو آن را احاطه کرده است.
نظام اجتماعی اسلامی، یک نظام خانوادگی است، در ضمن اینکه یک نظام ربّانی برای انسان است. در این نظام همۀ ویژگیهای سرشت انسانی و نیازها و آرزوها و شرایط و ارکان آن در نظر گرفته شده است.
نظام خانوادگی در اسلام، از چشمۀ فطرت و اصل خلقت و اساس نخست آفرینش همۀ زندگان و سایر آفریدگان بیرون می‌جوشد ... این دیدگاه آشکارا در این فرموده‌های خدای بزرگوار جلوه‌گر و پدیدار است:
(وَمِنْ کُلّ شیء خَلَقْنا زَوْجَیْن لَعَلّکُمْ تَذَکّرُونَ)
(در این کرۀ زمین) از هر چیزی جفتی را آفریده‌ایم تا اینکه شما (بنگرید و عبرت و) پند گیرید. (ذاریات / 49)
(سُبْحانَ الّذی خَلَقَ الأزواج کُلّها مِمّا تُنْبِتُ الأرْضُ وَمِنْ أنْفُسِهمْ و مِمّا لا یَعْلَمُونَ).
پاک و منزّه است آفریدگاری که همۀ جفتها را آفریده است اعم از آنچه زمین می‌رویاند، یا از خود ایشان، و یا از چیزهائی که نمی‌دانند. (یس/36)
آنگاه دیدگاه اسلامی دربارۀ انسان پلّه پلّه فراتر می‌رود و نخستین نفس را ذکر می‌کند که از آن جفتی (زن و مرد) پدیدار آمده سپس زادگان ایشان و بعد همۀ بشریّت پا به عرصۀ وجود نهاده‌اند:
(یا أیّها النّاس اتّقُوا رَبّکُم الّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نفْسٍ واحدة ، وَخَلَقَ منها زَوْجَها ، وَبَثّ منْهُما رجالاً کَثیراً وَنساءً ، وَاتّقُوا الله الّذی تَساءَلُونَ به وَ الأرْحام . إنّ الله کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً).
ای مردم بپرهیزید از (سرکشی کردن در برابر فرمان) پروردگارتان که همۀ شما را از یک انسان آفرید و از (جنس) آن، جفت او را آفرید، و از آن دو مردان و زنان بسیاری را (بر روی زمین) پراکنده کرد. و از (خشم) خدائی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترف هستید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید نام او را می‌برید (و همدیگر را بدو قسم می‌دهید) و (نیز از قطع صلۀ رحم) خویشاوندان پرهیز کنید بیگمان خداوند مراقب (کردار و رفتار) شما است. (نساء / ا)
(یا أیُّها النّاسُ إنّا خَلَقْناکُمْ منْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَقَبائلَ لِتَعارَفُوا). .
ای مردم ما شما را از نر و ماده‌ای (یعنی از پدر و مادری که آدم و حواء است) آفریده‌ایم و شما را گروه گروه و قبیله قبیله کرده‌ایم (نه اینکه باز هم بجنگید و دشمنی کنید، بلکه) تا اینکه همدیگر را بشناسید (و محبّت و دوستی بورزید).
(حجرات / 13)
آنگاه دیدگاه اسلامی، پرده از کشش فطری موجود میان دو جنس برمی‌دارد، نه به خاطر اینکه میان مطلق نرها و مطلق ماده‌ها گردهمائی شود، ولیکن تا اینکه خانواده‌ها و خانمانها تشکیل شود:
(وَمِنْ آیاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أنْفُسِکُمْ أزواجاً لِتَسْکُنُوا إلیها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدّةً و َرَحْمَةً)
از نشانه‌های او برای شما از (جنس) خودتان همسرانی را آفرید تا با ایشان انس و الفت بگیرید، و میانتان محبّت و مرحمت پدید آورد. (روم / ٢١)
(هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَأنْتُمْ لباسٌ لَهُنّ).
زنان برای شما لباس و شما برای آنان لباس هستید. (بقره / ١٨٧)
(نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فأتُوا حَرْثَکُمْ أنّى شِئتُمْ وَ قَدّمُوا لأنفُسِکُمْ وَ اتّقُو الله وَ اعْلَمُوا أنّکُمْ مُلاقُوهُ . وَ بَشّرِ المُؤمنینَ).
زنان شما محل بذرافشانی شما هستند پس از هر راهی که می‌خواهید به آن محل درآئید (و زناشوئی نمائید به شرط آنکه از موضع نسل تجاوز نکنید) و برای خود (با انتخاب همسران شایسته و پرورش فرزندان صالح و بایسته توشه‌ای) پـیشاپیش بفرستید، و از خدا خویشتن را برحذر دارید (و به هنگام حیض بـا زنان نزدیکی نکنید و از راهی جز راه بقای نوع بشر با ایشان زناشوئی ننمائید) و بدانید که شما او را ملاقات خواهید کرد (و از شما دربارۀ اعمال و اقوالتان پرسیده خواهد شد). و مژده بده به مؤمنان (که با رعایت حدود دین، سعادت اخروی و رضایت پروردگار را بدست خواهند آورد). (بقره /223)
(وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً).
خداوند برای شما خانه‌هایتان را منزل و مآوی قرار داد (و کاری کرد که بتوانید خانه‌سازی کنید و در آن بیارامید. (نحل / .٨)
این فطرت است که در تلاش و تکاپو است، و این خانواده است که پاسخ این فطرت ژرف را میدهد که ریشه در بنیاد هستی و بنیۀ آدمی دارد. از اینجا است که نظام خانواده در اسلام، نظام طبیعی و فطری جوشیده از نهاد آفرینش انسانی است. بلکه دمیده از بنیاد آفرینش همۀ اشیاء هستی است. و این روش است که نظامی برای انسان پدید می‌سازد و آن را با نظامی پیوند میدهد که خداوند همۀ هستی را بر آن استوار و برقرار میدارد. و از میان آن چیزها یکی هم همین انسان است.
خانواده پرورشگاه طبیعی است که سرپرستی نگهداری نوزادان و مواظبت نوباوگان و تربیت و رشد جسمانی و عقلانی و نفسانی آن را به عهده دارد. در سایۀ آن، حسّ محبّت و موّدت و همیاری پرورده و شکوفا میگردد و در قالبی ریخته میشود که در طول زندگی بر آن قالب ماندگار می‌ماند، و در پرتو هدایت و نور آن دریچۀ امیدش رو به زندگی باز میشود و با رهنمود آن زندگی را تفسیر و تعبیر می‌کند و به همراه زندگی سراپا کار و تلاش میشود. نوزاد انسان بیش از همۀ نوزادان زنده‌های دیگر دوران طفولیت او به طول می‌انجامد. این بدان جهت است که مرحلۀ طفولیّت، مرحلۀ آمادگی و خودسازی و تمرین برای ایفاء نـقش مطلوبی است که هر موجود زنده‌ای در آیندۀ خویش عهده‌دار آن است ... و از آنـجا که وظیفۀ انسان بزرگترین وظیفه، و نقش او در زمین سترگ‌ترین نقش است، دوران کودکیش بیشتر به طول انجامیده است، تا بهتر آمادگی را بهم رساند و برای آینده تمرین زیادتری ببیند ... لذا بیش از هر نوزاد حیوان دیگری نیازمند مراقبت پدر و مادر و ماندگاری با آنان است. و خانوادۀ آرام و پر دوام، با نظام انسانی سازگارتر، و با فطرت آدمیزاد و هستی او و نـقشی که وی در ایـن زندگی به عهده دارد همآواتر، و به مقام انسانی سزاوارتر است.
آزمونهای علمی ثـابت کرده است که هیچ مرکز و دستگاه دیگری بجز کانون خانواده نمی‌تواند جای خانواده را بگیرد و جایگزین آن گردد، بلکه مراکزی که به جای خانواده بکار گرفته میشود زیانهائی دربردارد که هستی طفل و پرورش او را تباه می‌کند، بـه ویـژه پرورشگاههای عمومی برخی از مکتبهای ساختگی و منحرف و کج اندیشی که می‌خواهند چنین مکانهائی را جایگزین نظام خانواده سازند و در انقلاب طغیانگر و سرکش و کجرو خود، بر ضدّ نظام فطری و شایسته و راستروی بشورند که خداوند آن را برای انسان پدیدار کرده است. یا مکانهائی که برخی از دولتهای اروپائی مجبور شده‌اند آنجاها را جانشین کانون گرم خانواده سازند. زیرا در آن کشورها تعداد بسیاری از اطفال، خانه و کاشانه و اولیاء خویش را در جنگ بربری و وحشیانه‌ای از دست داده‌اند که جاهلیّت غربی لجام گسیخته و رها از قید و بندهای جهان‌بینی دیـن آن را برمی‌افروزد و بدان فرو می‌رود، و در ایـن روزگار آتش آن تر و خشک را با هم می‌سوزاند و صلح طلبان و جـنگجویان را فـرقی نمی‌نهد و کسـانی راکه نمی‌جنگند و آنـانی راکـه می‌جنگند از هم جدا نمی‌کند.[1]
یا مراکزی که چنین دولتهائی مجبور شده‌اند آنجاها را جایگزین خانواده و محلّ نگهداری کودکان کنند. چه رژیمهای منحوس، مادران را تحت تأثیر جهان‌بینی‌های زشت جاهلیّت دربارۀ نظام اجتماعی و اقتصادی مناسب برای انسان، وادار به کار کردن می‌کنند. این امور نفرین شده‌ای که اطفال را از مهر مادران و آغوش گرم مراقبت ایشان در پرتو خانواده محروم میدارد، چنین بیچارگانی را به پرورشگاهها میاندازد که نظام آنها با فطرت طفل و وجود روانی وی برخورد داشته و روان کودک را پر از حقد و کینه و اضطراب و پریشانی می‌سازد ... شگفت‌انگیزتر از همۀ اینها اینکه انحراف جهان‌بینی‌های جاهلیّت، مردمانی از معاصران را بر آن داشته است که نظام کار کردن زن را پیشرفت و آزادی و رهائی از ارتجاع بدانند! این نظام همان نظام نفرین شده است که سلامت روانی گرانبهاترین اندوختۀ روی زمین یعنی کودکان را قربانی می‌سازد که پشتوانۀ آیندۀ بشری هستند ... این جنایت در برابر چه چیز انجام می‌پذیرد؟ در برابر افزایش درآمد خانواده! یا در برابر سرپرستی و نـان‌آ‌وری مادر، که ناسپاسی جاهلیّت معاصر غربی و شرقی و تباهی نظامهای اجتماعی و اقتصادی بدانجا رسیده است که از سرپرستی‌کردن و نفقه‌دادن مادری که نیرو و توان خود را به جای اینکه صرف نگهداری و مواظبت عزیزترین پشتوانۀ انسانی و گرانبهاترین اندوختۀ روی زمین گرداند، صرف کار کردن ننماید سرباز می‌زند.[2]
از اینجا است که می‌بینیم نظام اجتماعی اسلامی که خداوند به وسیلۀ آن خواسته است مسلمانان به صلح و صفا درآیند و در سایۀ آن بغنوند و از آشتی فراگیر بهره‌مند شوند، بر اساس خانواده استوار میگردد و به خانواده عنایتی مبذول میدارد که در خور نقش بزرگ آن باشد ... این است که در سوره‌های مختلف قرآن کریم، تنظیمات و ترتیباتی را راجع به جوانب و زوایا و قواعد و اصولی خواهیم یافت که این نظام بر آن استوار و برقرار میگردد، و این سوره یکی از آنها است.
آیههائی که در این سوره آمده است، برخی از احکام ازدواج، همزیستی، ایلاء، طلاق، عدّه، نفقه، حق متاع، شیرخوارگی، و دایگی و پرورش را بیان میدارد.
لیکن این احکام، تک و تنها و به طور جداگانه بیان نمی‌شوند - همانگونه که مردمان خوگرفته‌اند آنها را درکتابهای فقه و قانون بیابند - ... نه هرگز! بلکه در فضائی می‌آیند که دل بشری احساس می‌کند انگار با دستور مهمّی از دستورهای برنامه الهی برای زندگی بشریّت، و یا اصل بزرگی از اصول عقیده‌ای مواجه میشود که از آن، نظام اسلامی بیرون می‌دمد. بیگمان این اصل مستقیماً با خدای سبحان پیوند دارد. با اراده و حکمت و خواست او دربارۀ مردم، و با برنامه او برای اقامۀ حیات بدانگونه که وی مقدّر نموده و برای آدمیزادگان خواسته است، پیوند دارد. از اینجا است که این اصل با خشم و خشنودی و عقاب و ثواب خدا، و در حقیقت امر با بود و نبود عقیده پیوند دارد.
از ههان لحظۀ نخستین انسان به بزرگی و عظمت این امر پی میبرد. همچنین متوجّه این نکته است که هر کار کوچک یا بزرگی از عنایت و رعایت خدا بدور نمی‌ماند و پاداش آن را دریافت میدارد، و هرکار کوچک یا بزرگی از دید خدا پـنهان نـمی‌ماند و از اهمّیت ویژه برخوردار و در ترازوی خدا جای خود دارد. و اینکه خداوند بزرگوار خودش تنظیم زندگی این پدیده را عهده‌دار است و نظارت مستقیم بر تشکیل گروه مسلمانان دارد و به گونۀ ویژه‌ای پیدایش ایشان را مراقبت میدارد و آنان را با این نوع نشأت و مرحمت برای نقش بزرگ می‌پرورد و آمادگی می‌بخشد که در پهنۀ هستی سرای ایشان مقدّر و مشخّص نموده است و به عهدۀ آنان واگذارده است. و اینکه تجاوز به این برنامۀ الهی خشم خدا را برمی‌انگیزد و مرتکب آن سزاوار عذاب شدیدی میگردد.
این احکام با دقّت و بطور مفصّل بیان میشود ... تا بیان و توضیح حکم سابق و متعلّقات آن اتمام نپذیرد، به حکم جدید پرداخته نمی‌شود. آنگاه بعد از هر حکمی، پیروهای الهام بخشی می‌آیند که احیاناً در لابلای احکام جای می‌گیرند و از بزرگی این امر و سترگی آن خبر می‌دهند و وجدان انسانی را بیداری و آگاهی، و
دل بشری را پیام و الهام می‌بخشند بویژه هنگام رهنمودهائی که اجرای آنها به تقوای دل و حسّاسیّت وجدان مربوط میگردد، زیرا شانه خالی کردن از زیر بار نصوص و احکام و طفره رفتن با آنها بدون این پاسبان بیدار و محافظ هوشیار امکان‌پذیر است:
حکم یکم، دربرگیرندۀ نهی از ازدواج مرد مسلمان با زن کافر، و ازدواج مرد کافر با زن مسلمان است. پیرو آن عبارت است از:
(أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)
آنان به سوی آتش دعوت می‌کنند، و خدا آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد تا اینکه یادآور شوند.
حکم دوم، مربوط به نهی از همخوابگی با زنان به هنگام قاعدگی است ... پیروهای متعدّدی پیاپی دربارۀ این کار می‌آیند و کار همخوابگی و روابط دو جنس مرد و زن را از مرز شهوت جسمانی که در یک لحظه برآورده و پایان می‌پذیرد فراتر و بالاتر می‌برند و آن را به یک وظیفۀ انسانی تبدیل می‌کنند که دارای اهدافی برتر و بزرگتر از لذّت آن لحظۀ زودگذر، و بلکه بالاتر از اهداف شخصی انسان است. چه زناشوئی به عنوان عبادتی به خواست آفریدگار انجام می‌گیرد و منظور از آن پاکیزه داشتن آفریدگان خدا با پرستش و پرهیز از خشم او است:
(فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢)
نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٢٢٣)
پس هنگامی که پاک شدند از مکانی که خدا بـه شما فرمان داده است با آنان نزدیکی کنید. بیگمان خداونـد توبه‌کاران و پاکان را دوست میدارد. زنان شما مـحلّ بذرافشانی شما هستند پس از هر راهی که می‌خواهید به آن محل درآئید، و برای خود (تـوشه‌ای) پـیشاپیش بفرستید و از خدا خویشتن را بر حذر دارید و بدانید که شما او را ملاقات خواهید کرد. و مومنان را مژده بده.
حکم سوم، حکم سوگند به طور عام است که مقدّمه‌چینی برای سخن از ایلاء و طلاق است. در اینجا حکم سوگند به خدا و پرهیز از خشم او مربوط میگردد، و پیرو، یک بار چنین است:
(وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)
و خداوند شنوا و دانا است.
و بار دیگر چنین:
(وَاللَّه غَفُورٌ حَلیم ٌ )
و خداوند آمرزنده و شکیبا است.
حکم چهارم، حکم ایلاء است ... پیرو آن چنین است:
(فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)
وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)
اگر بازگشت کنند (چه بهتر) زیرا خداوند بسی آمرزنده و مهربان است. و اگر تصمیم بر جدائی گرفتند (کردار و گفتارشان از دید خدا پنهان نمی‌ماند) چه خداوند شنوا و دانا است.
حکم پنجم، حکم عدّۀ مطلقه است. در آن پیروهای مختلفی به میان می‌آید:
(وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ)
اگر به خدا و روز رستاخیز باور دارند برای آنان حلال نیست آنچه را که خدا در رحم ایشان آفریده است پنهان کنند.
(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ )(٢٢٨)
خداوند عزیز و حکیم است.
حکم ششم، حکم تعداد طلاقها است. سپس حکم پس گرفتن چیزی از مهریّه و نفقه در حالت طلاق بیان میشود. دراینجا پیروهای زیر ذکر میگردد:
(وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ)
برای شما حلال نیست که چیزی از آنچه (مهر ایشان کرده‌اید یا) بدیشان داده‌اید پس بگیرید، مگر اینکه (شوهر و همسر) بترسند که نتوانتد حدود خدا را پا بر جا دارند، پس اگر (ای گروه مـؤمنان) بیم داشتید که حدود الهی را رعایت نکنند، گناهی بر ایشان نیست کـه زن فدیه و عوضی بپردازد (و در برابر آن طلاق بگیرد).
(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٢٢٩)
اینها حدود و مرزهای (احکام شرعی) الهی است و از آنها تجاوز نکنید، و هر کس از حدود و مرزهای (اوامر و نواهی) الهی پا فراتر نهد (ستمگر بوده و) بیگمان این چنین کسانی ستمگرند.
(فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)
اگر (شوهر جدید) او را طلاق گفت، گناهی بر آن دو (زن و شوهر) نخواهد بود که (به کانون زناشوئی) برگردند، در صورتی که امیدوار باشند کـه می‌توانـند حدود الهی را (محترم شمارند و) پا بر جا دارند و اینها حدود الهی است که خدا آنها را برای کسانی که آگاهند (و به شرع اسلام ایمان دارند) بیان می‌نماید.
حکم هفتم، حکم نگهداری زنان بگونۀ صحیح و عادلانه یا بعد از طلاق رها ساختن ایشان بگونۀ پسندیده و نیکو است. در اینجا این پیروها است:
(وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٢٣١)
به خاطر زیان رسانیدن بدیشان، ایشان را نگاه ندارید، وکسی که چنین کند بیگمان به خویشتن ستم کرده است، و آیه‌های خدا را به باد استهزاء نگیرید، و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بـر شما نازل کرده است و شما را با آن پـند مـی‌دهد بـه خاطر بیاورید، و از (خشم) خدا بپرهیزید و بدانید که بیگمان خداوند از هر چیزی آگاه است.
(ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٢٣٢)
این همان چیزی است که کسانی از شما بدان پند داده می‌شوند که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند. این برای شما پر برکت‌تر و پاکیزه‌تر است و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
حکم هشتم، حکم شیر دادن و شیرخوارگی و مزد است. ، دنبال احکام مفصّل هر یک از حالات آن چنین پیروی می‌آید:
(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)
از (خشم) خدا بپرهیزید، و بدانید که خدا بدانچه انـجام می‌دهید بینا است.
حکم نهم، اختصاص به عدّۀ زنی دارد که شوهرش می میرد. و این آیه پیرو آن میگردد:
(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٣٤)
هنگامی که به آخر مدّتشان رسیدند گناهی بر شما نیست که هر چه می‌خواهند دربارۀ خودشان به طور شایسته انجام دهند، و خدا از آنچه می‌کنید آگاه است. حکم دهم، حکم گوشه زدن و به کنایه خـواستگاری کردن از زنان در اثناء عدّه است، در آن می‌آید:
(عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)
خداوند می‌دانست شما آنان را یاد خواهید کرد. ولی به آنان در پنهانی وعدۀ زناشوئی ندهید مگر اینکه به طرز پسندیده‌ای (با گوشه و کنایه) اظهار کنید. و اقدام بـه ازدواج ننمائید تا عدّۀ آنان بسر آید، و بدانید که خداوند آنچه را در دل دارید می‌داند، پس از او خویشتن را بر حذر دارید و بدانید بیگمان خداونـد بس آمرزنده و شکیبا است.
حکم یازدهم، حکم زن مطلّقه‌ای است که با او همبستری نشده است، حال چه مهریّه‌ای برای او تعیین شده باشد و چه مهریّه‌ای برای وی معیّن نشده باشد. در این باره بسوده‌های وجدان بدینگونه ردیف میشود:
(وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)
اگر شما گذشت کنید به پرهیزگاری نزدیکتر است. و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش نکنید. بیگمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید بینا است.
حکم دوازدهم، حکم حق متاع برای زنی است کـه شوهرش بمیرد و یا زنی که طلاق داده شده باشد. در آن می‌آید:
(وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ) (٢٤١)
برای زنان مطلّقه هدیّۀ مـناسبی است (که از طرف شوهر پرداخت میگردد و) این حقّی است بر مردان پرهیزگار.
پیرو همگانی و عامی که پس از همۀ این احکام می‌آید، چنین است:
(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)
خداوند این چنین آیات خود را برای شما شرح میدهد تا اینکه بیندیشید.
اینها عبادت است ... عبادت خدا در همۀ این چیزها است:
ازدواج، همبستری و تولید مثل، طلاق و جدائی، عدّه و برگشت، نـفقه و حقّ متاع، نگهداری زن به طور پسندیده یا رهاکردن او به نیکی، فدیه و عوض دادن، شیر دادن و از شیرگرفتن ... بالأخره عبادت خدا در هر حرکت و در هر خطری است که بر دل می‌گذرد ... از اینجا است که در میان این احکام، حکم نماز در هنگام ترس و امنیت به میان می‌آید:
(حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨)
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) (٢٣٩)
در انجام نمازها و (بویژه) نماز میانه (یعنی عصر، کوشا باشید و) محافظت ورزید و فروتنانه برای خدا بپاخیزید. و اگر ترسیدید، در حال پیاده یا سواره (نماز را) بجای آورید، امّا هنگامی که امنیّت خود را بازیافتید برابر آنچه که نمی‌دانستید و خدا به شما آموخت، خدای را یاد کنید.
این حکم در لابلای آن احکام جای گرفته است و پیش از آنکه روند گفتار دربارۀ آنها پایان پذیرد بیان شده است، و بدین وسیله عبادت نثار در میان عبادتهای زندگی جایگزین میشود به همان نحوی که خواست اسلام و فلسفۀ وجود انسانی در جـهان‌بینی اسلامی است که نماز هر روزه در لابلای سایر کارهای زندگی اقامه شود و خمیر مایۀ عبادتهای دیگر باشد. رونـد گفتار بیانگر این اشارۀ زیبا و نکتۀ دقیق است که همۀ اینها عبادتند و پرستش خدا در آنها از جنس پرستش او در نماز است. و اینکه در فضای بحث از خانواده، از نماز هم ذکری می‌رود، بدان خاطر است که نماز از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است و هیچگاه نباید فراموش شود. و اینکه حیات یگانه است و عبادتها در آن چندگانه، و زندگی یک چیز و اجرای فرمان خداوند در آن دارای جهات متعدّد است و کارها همه از سوی خدا و به فرمان الله است، و این برنامۀ خداوند سبحان برای جهان است[3].... فراز برجستهای که در این احکام خودنمائی می‌کند این است که چنین احکامی در همان وقت که بیانگر عبادت بوده و فضائی از عبادت می‌سازند و سایۀ آن را گسترانیده و روی زمین فرو می‌اندازند، از هیچیک از انگیزه‌ها و آمیزه‌های واقعی زندگی غافل نمی‌مانند، و هیچیک از انگیزه‌ها و آمیزه‌های سرشت انسان و هستی او را، و شرائط و ظروف نیازمندیهای واقعی وی را در زندگی بر روی کرۀ زمین فراموش نمی‌کنند.
اسلام برای افرادی از بشر قانونگذاری می‌کند، نه برای گروهی از فرشتگان، و نه برای شبحهای سرگردان نشسته بر بال خیال و بیخبر از حال و احوال. از اینجا است که اسلام در حالی که انسانها را با قوانین و رهنمودهای خود به سوی آسمان عبادت بالا میبرد فراموش نمی‌کند که ایشان بشرند و اینها عباداتی است که از سوی بشر انجام می‌پذیرد ... بشرند و در ایشان گرایشها وکششها، نقصها و ضعفها، نیازمندیها و تأثّرپذیریها، عواطف و احساسات، و درخششها و تیرگیها وجود دارد ... اسلام ملاحظۀ هـمۀ اینها را می‌کند و کلیّۀ آنها را در راه پاک عبادت بدون هیچگونه انحراف و تکلّفی به سوی مطّلع نور تابان رهنمود می نماید و راست و روان به سرچشمۀ نور رخشان می‌کشاند. اسلام نظام خود را به طور کلّی بر این اساس پابرجا می دارد که این انسان، انسان است. از اینجا است که اسلام ایلاء را جائز می‌داند. ایلاء عبارت است از اینکه: انسان مدّتی از زمان از همبستری زناشوئی امتناع و سرپیچی کند. لیکن اسلام آن را مقیّد به این نموده است که از چهار ماه بیشتر نشود. برای طلاق مقرّرات و قوانینی وضع می‌کند، و احکام و پی‌آمدهائی برایش تنظیم و ترتیب میدهد. در عین حال همۀ کوشش خویش را بکار می‌گیرد تا پایه‌های خانه را استوار کند، و پـیوندهای خانواده را استحکام بخشد، و این پیوندها را به سطح عبادتی ترقّی دهد ... این تو‌ازنی است که همۀ ایدئالهای این نظام را ایدئالهای واقعی رفیع و بلند بالا می‌گرداند. طاقت و توان انسان در آنها ملحوظ است، و منظور و مقصود از آنها خود انسان است.
طلاق آسان کردن کار فطرت وکمک بدان است. آسان سازی حکیمانۀ کار زن و مرد به طـور یکسان است. و آن وقتی است که خانواده، این کانون بزرگ رشد، پیروزی به دست نیاورد و آن سلول نخستین از آرامش برخوردار نگردد. چه خداوند آگاه و بینا است و آنچه راکه مردم از امور مربوط به خود نمی‌دانند او می‌داند، و همو نخواسته است که پیوند دو جنس را به غل و زنجیر و بند و زندانی تبدیل کند که رهائی از آن میسّر نباشد، هر چند هم صداها در آن خفه و نفسها قطع شود، و خار به جای گل در آن روییده باشد، و تاریکی به جای نور فضای آن را پر کرده باشد. خداوند خواسته است که خانواده محلّ زندگی آسوده و جای آسایش باشد، پس اگر این هدف - به سبب اختلاف و برخورد فطرتها و سرشتها -حاصل نشد، برای زن و مرد بهتر خواهد بود که از یکدیگر جدا شوند، و بار دیگر بکوشند و ازدواج کنند. البتّه این امر وقتی باید عملی شود که همۀ راههای آشتی و وسائل ممکنه برای نجات این کانون بزرگوار بسته گردد و بینتیجه ماند. در این صورت لازم است تضمینهای قانونی و عاطفی ایجاد شود تا شوهر و همسر، و دایه و کودک هیچکدام زیان خورده نگر‌دند.
این همان نظام ربّانی است که خداوند آن را برای انسان مقرّر میدارد ... انسان وقتی که میان ارکان و اصول این نظامی کـه خداوند آن را برای بشریّت می‌خواهد و جامعۀ پاکیزه و هماهنگی بوده کـه پـرندۀ صلح و صفا در آن پر می‌زند، و میان ارکان و اصول نظامها و جامعه‌های آن وقتی حاکم بر زندگی و سرنوشت بشریّت، به مقایسه و سنجش بپردازد، آنها را بسی دور از یکدیگر خواهد دید.
همچنین وقتی که روش اسلام مقایسه گردد با روشهای کنونی بشریّت که امـروزه جامعه‌های جاهلی در آن می‌لولند و در شرق و در غرب به طور یکسان گمان می‌برند که چنین چیزهائی پیشرفت و ترقّی است، انسان می‌بیند که این فاصله به جای خـود محفوظ و روش اسلام در مکان بس والاتر و بـالاتری قرار دارد، و کرامت و نظافت و صلح و صفائی را لمس می‌کند که خداوند برای مردمان خواسته است و این چنین برنامه‌ای را برای ایشان گذاشته است. زن - به طـرز ویژه‌ای - اندازۀ لطف خدا و بزرگ داشت او را در حق خود می‌بیند و متوجّه میشود که تا چه اندازه پروردگار، وی را در کنف حمایت و رعـایت خود میدارد ... حتّی من مطمئنّم که هیچ زن سالم و عاقلی نیست که چنین رعایت آشکار و حفاظت پدیدار را در این برنامه مشاهده کند و در دلش محبّت الله و مهر خدا بر‌نجوشد.[4]
*
هم اینک به تفصیل با نصوص قرآنی روبرو می‌گردیم:
(وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)
با زنان مشرک (غیر اهل کتاب) تا ایمان نیاورند ازدواج نکنید، و بیگمان کنیز مؤمنی از زن (آزاد) مشرکی بهتر است اگر چه (زیبائی یا ثروت یا موقعیّت او...) شما را به شگفتی انداخته بـاشد (و دلبـاختۀ او بوده باشید)، و (زنان و دختران خود را) به ازدواج مردان مشرک در نیاورید مادامی که ایمان نیاورند. و بیگمان غلام مؤمنی از مرد مشرکی بهتر است اگر چه (زیبائی یا ثروت یا موقعیت او...) شما را به شگفتی انداخته باشد (و دل از کفتان ربوده باشد)، آنان (اعم از زنان یا مردان مشرک) به سوی آتش (دوزخ) دعوت می‌کنند (و سبب شقاوت می‌گردند) و خدا به سوی بهشت و آمرزش به فرمان خود و تـوفیق خـویش دعوت می‌کند (و پیروی از دستور او وسیلۀ سعادت میشود). و خدا آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد (و احکام شریعت را با دلائل واضـح تفهیم می‌نماید) تا اینکه (راه صـلاح و سعادت خویش را بشناسند و) یادآور شوند.
نکاح -که عبارت از ازدواج است - ژرف‌ترین و نیرومندترین و بادوام‌ترین پیوندی است که میان دو نفر از آدمیزادگان ارتباط برقرار می‌سازد و آنها را به هـم وصـل مـی‌کند، و خـواستها و پـاسخگوئیهائی را در وسیع‌ترین حدّ ممکن شامل میگردد که دو فرد دربارۀ هم روا می‌دارند و نسبت به یکدیگر ردّ و بدل می‌کنند. پس در این صورت لازم است که دلها یکی گردند و با گرهی به هم بند شوند که باز نگردد. برای اینکه دلها یکی گردند، لازم است چیزی که بر آن پیمان می‌بندند و برگرد آن جمع می‌آیند و آن چیزی که به سـویش می‌گرایند و دیدگاه آنها است، یکی گردد. عقیدۀ دینی، ژرف‌ترین و فراگیرترین چیزی است که اندرون نفسها را آباد می‌گرداند و در آنها تأثیر میگذارد و احساسات آنها را دگرگون می‌سازد و تأثّرپذیریها و خواستهایشان را اتّحاد می‌بخشد، و راه را برایشان در تمام زندگی مشخّص می‌گرداند. چه بسا گاهگاهی پـنهان مـاندن عقیده یا رکود آن، بسیاری از مردم را گول بزند و گمان ببرند عقیده یک احساس عارضی و گذرائی است که برخی از فلسفه‌های فکری یا برخی از مکاتب اجتماعی میتواند به جای آن بنشیند و انسان را از دین بی‌نیاز کند!.... ولی این اندیشه، گمانی بیش نیست و بر اثر داشتن اطلاع اندک از حقیقت نفس انسانی و ارکان و اصول آن است. و اصلاً خود را به نادانی زدن دربارۀ واقعیت و سرشت این نفس است.
پیدایش اوّلیّۀ گروه مؤمنان و پاگیری نخستین ایشان در مکّه در آغاز کار اجازه نمی‌داد که انفصال اجتماعی کامل و قاطعی انـجام بگیرد و جامعۀ اسلامی نمی‌توانست همچون انفصال حسّ دینی و عقیدتی که در درون مسلمانان تکامل یافته بود، از سایرین بگسلد و ببرّد. زیـرا اوضاع اجتماعی نیازمند زمان و سازماندهی و شخصیّت اجتماعی ایشان همچون شخصیّت اعتقادی آنان ممتاز و مشخّص گردد، سازماندهی جدید راه خود را در پیش گرفت، و این آیه نازل شد. این آیه به مجرّد نزول، عقد هر نوع ازدواج جدیدی را میان مسلمانان و مشرکان تحریم کـرد. امّا نکاحهای قبلی و ازدواجهائی راکه پیشتر انجام پذیرفته بود و عملاً دامنگیر مسلمانان شده بود، بجای خود باقی گذارد، تا سال ششم هجری که آیۀ دهم سورۀ ممتحنه در حدیبیّه نازل شد:
یا أیّهَا الّذینَ آمَنُوا إذا جاءکُمُ المؤْمناتُ مُهاجراتٍ فَامْتَحنوهُنّ . اللهُ أعْلَمُ بإیمانِهِنّ . فَإنْ عَلِمْتُمُوهُنّ مُؤمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنّ إلى الْکُفّار . لا هُنّ حِلًُ لَهُمْ وَلا همْ یَحلّونَ لَهُنّ ...وَلا تُمْسکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِر . . .).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که زنان مؤمن په سوی شما مهاجرت نمودند، ایشان را بیازمائید. خداوند بر (حقیقت) ایمان ایشان آگاه‌تر است. پس اگر چنین دریافتید که ایشان زنان مؤمنی هستند آنان را به سوی کفّار برمگردانید. نه ایشان (یعنی زنان مؤمن) برای آنان (یعنی مردان کافر) حلال هستند و نه آنان (یعنی مردان کافر) برای ایشان (یعنی زنان مؤمن) حلال می‌باشند ... و به ازدواج با زنان کافر (ماندگار در دیار شرک یا متعلّق بدانجا) تن در ندهید .... (ممـتحنه/10) بدین وسیله آخرین پیوندهای موجود میان اینان و آنان پایان گرفت. دیگر ازدواج مرد مسلمان با زن کافر، و مرد کافر با زن مسلمان تا به ابد حرام شد. حرام شد که ازدواجی میان دو دلی کـه بر گرد عقیده‌ای جمع نمی‌گردند پیوند برقرار سازد. ازدواج در چنین شرائطی پیوند نادرست و سست و لرزانی است. چنین همسر و شوهری در دو راهۀ خداشناسی به هم نمی‌رسند و راه به سوی الله ندارند، و پیوند زندگی ایشان برابر برنامه خداوند و موافق با دستور او نیست. پـروردگاری که انسان را کرامت نهاده است و او را از مرتبۀ حـیوان فراتر برده است و بر آن برتری داده است، می‌خواهد این پیوند به خاطر میل و آرزوی حیوانی وکشش و جهش شهوانی نباشد. بلکه می‌خواهد چنین پیوندی را بالاتر و بالاتر ببرد تا آنگاه که آن را در اوج آسمانها به خود میرساند، و پیوند زناشوئی را با مشیّت و روشی ربط دهد که خالق جهان برای رشد زندگی و پاکی آن در مدّ نظر دارد.
از اینجا است که این نصّ قاطع جازم نازل میگردد:
(وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ )
با زنان مشرک تا ایمان نیاورند ازدواج نکنید.
ولی وقتی که ایمان آوردند ، گردنۀ جدائی انداز از میان برمی‌خیزد و مانعی بر سر راه نمی‌ماند و دو دل در مسیر خداشناسی به هم می‌رسند و علاقۀ انسانیّت میان دو دلدار درست و سالم می‌ماند و از آنچه آن را به تأخیر میانداخت و تباهش می‌کرد رها میگردد. آری چنان علاقه‌ای صحیح و سالم می‌ماند و با پیوند تازه، پیوند عقیده نیرو می‌گیرد:
(وَلأمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ )
بیگمان کنیز مؤمنی، از زن (آزاد) مشرکی بهتر است، اگر چه (زیبائی یا ثروت یا موقعیّت او...) شما را بـه شگفتی انداخته باشد (و دلباختۀ او بوده باشید).
چه این خـوشایندی و اعجابی که تنها از غریزه سرچشمه می‌گیرد، احساسات والای انسان در آن شرکت نمی‌جوید، و از حکم اعضاء و فرمان حواس فراتر نمی‌رود. در حالی که جمال دل، بسی ژرف‌تر و گرانبهاتر از آن است، حتّی اگر زن مؤمن آزاد هم نبوده و کنیزی بیش نباشد. زیرا نسبتی که به اسلام میرساند، وی را از زن مشرکی که دارای حسب و نسب است فراتر میبرد و بالاتر می‌نشاند. آخر این نسبتی است که راه به سوی خدا دارد و در شناخت الله بدست می‌آید، و چنین نسبتی بالاتر از همۀ نسبتها است.
(وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ )
(زنان و دختران خود را) به ازدواج مردان مشرک در نیاورید مادامی که ایمان نیاورند بیگمان غلام مؤمنی از مرد مشرکی بهتر است اگر چه (زیبائی یا ثروت یا موقعیت او...) شما را به شگفتی انداخته بـاشد (و دل از کفتان ربوده باشد).
قضیّه در چهرۀ دیگری عیناً تکرار میشود تا آن را مؤکّد دارد و در بیان آن دقّت بیشتری شود، گر چه علّت چهرۀ دوم همان علّت چهرۀ یکم است:
(أُولَئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)
آنان (اعم از زنان یا مردان مشرک) بـه سوی آتش (دوزخ) دعوت می‌کنند (و سبب شقاوت می‌گردند) و خدا به سوی بهشت و آمرزش به فرمان خود و توفیق خویش دعوت می‌کند (و پیروی از دسـتور او وسیلۀ سعادت میشود) و خدا آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد (و احکام شریعت را با دلائل واضح تفهیم می‌نماید) تا اینکه (راه صلاح و سعادت خویش را بشناسند و) یادآور شوند.
بیگمان این دو راه جدا از هم هستند، و این دو دعوت مختلف با هم، پس چگونه دو دسته در وحدتی که زندگی بر آن پـابرجا است گرد می‌آیند و به هم می‌رسند؟
حقّاً که راه مردان و زنان مشرک به سوی آتش است و دعوت ایشان انسان را به دوزخ می‌کشاند. و راه زنان و مردان مؤمن، راه خدا است، و خدا انسان را به بهشت می‌خواند و با توفیق خود مرحمت و مغفرت ارزانی میدارد... پس در این صورت دعوت ایشان با دعوت خدا چه فاصله‌ها دارد!
مگر این زنان و مـردان کافر، به سوی آتش دوزخ دیگران را فرا می‌خوانند؟ آخر چه کسی، خود یـا جز خود را به سوی آتش دوزخ فرا می‌خواند؟ ولیکن روند گفتار، به سوی حقیقت نتیجه نهائی میانبُر می‌زند و راه را کوتاه می‌کند! و چنین دعـوتی را از همان آغاز، دعوت به سوی آتش جلوه میدهد، زیرا سرانجام آن آتش است و در پایان راه، دوزخ کمین کرده است. خداوند انسان را از این دعوت انسانگداز و خانمان برانداز، بر حذر میدارد:
(وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٢٢١)
خدا آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد، تا اینکه متذکّر شوند.
پس کسی که متذکّر نشود و پند نگیرد و بدان دعـوت هلاک‌کننده، پاسخ گوید و به دنبال آن روان شود، بهر‌ه‌اش لومه و سرزنش است.
در اینجا یادآور می‌شویم که خداوند ازدواج مرد مسلمان را با زن کتابی -با وجود اختلاف عقیده -حرام نفرموده است. لیکن باید به یاد داشت که در اینجا کار جدا و متفاوت است. زیرا مرد مسلمان و زن کتابی، در اصل باور به خدا به هم می‌رسند و در شناخت خدا متّحدند هر چند تفصیل شریعتها وگسترۀ قوانین جداگانه باشد.
هنگامی که زن کتابی معتقد به این باشد که خدا سه تا است، یا اینکه مسیح پسر مریم، خدا است، و یا اینکه عُزَیر پسر خدا است، در این حالت، اختلاف فقهی در میان است... بدین معنی که آیا چنین زنی مشرک محرّمه است، و یا اینکه از جملۀ اهل کتاب بشمار است و داخل چهارچوب نصّی است که در سورۀ مائده آمده است:
(الْیَوْمَ أُحِلّ لَکُمُ الطّیّباتُ...وَالْمُحْصَناتُ مِنَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ).
از امروز چیزهای پاکیزه برای شما حلال گشته است... و زنان آزاده و پاکدامن از میان کسانی که پیش از شما بدیشان کتاب داده شده است. (مانده / ٥)
جمهور را عقیده بر این است که در داخل چهارچوب این نصّ قرار دارد... ولی من عقیده‌ای را بیشتر می‌پسندم که میگوید در چنین حالتی ازدواج حرام است. بخاری از ابن عمر رضی الله عنهُ آن را روایت نموده است و گفته که ابن عمر گفته است:
(لا أعْلَمُ شِرْکاً أعْظَمَ مِنْ أنْ تَقُولَ رَبُّها عیسى)
من شرکی را بزرگتر از این سراغ ندارم که (زن کتابی) بگوید: پروردگارش عیسی است.
و اما ازدواج مرد کتابی با زن مسلمان، بلاشک حرام است، چه این امر با ازدواج مرد مسلمان با زن کتابی - غیر مشرک - فرق دارد، این است که حکم او جدا و متفاوت است... زیرا که فرزندان در شریعت اسلامی به پدران منسوب مـی‌شوند، و همچنین برابر واقعیّت زندگی و عرف مرسوم همسر به میان خانواده و خویشاوندان و خانۀ شوهر برده میشود. هرگاه مرد مسلمان با زن کتابی (غیر مشرک) ازدواج کند، همسر به خانوادۀ شوهر و میان اقوام و خویشان او برده میشود و فرزندان وی از چنین زنی به اسم خودش صدا می‌شوند و در این حالت اسلام بر فضای زندگی نظارت دارد و بر آن سایه میاندازد. لیکن بر عکس این میشود اگر زن مسلمان با مرد کتابی ازدواج کند. چه از اقوام و خویشان خود دور میشود و در غربت، ضعف و سستی و تنهائی او، چـه بسا وی را از دین اسلام برگرداند. از سوی دیگر، فرزندانش به شوهرش منسوب می‌شوند و دینی جز دین او را گردن می‌نهند، در صورتی که همیشه اسلام باید ناظر بر اوضاع و مسلّط بر احوال باشد.
بعضی از اعتبارات علمی هست که ازدواج مباح مرد مسلمان را با زن کتابی مکروه می‌سازد. و این چیزی بود که عمر رضی الله عنهُ با توجّه به عللی و وجود اعتباراتی، معتقد بدان بود:
ابن‌کثیر در تفسیر خـود گـفته است: (او به جعفرابن‌جریر رضی الله عنهُ بعد از روایت اجماع فقهاء بر مباح بودن ازدواج با زنان کتابی، میگوید: عمر تنها این کار را بدان خاطر مکروه می‌دید و نمی‌پسندید تا اینکه مردم از ازدواج با زنان مسلمان نگریزند، یا چه بسا به خاطر چیزهای دیگری بوده باشد).
روایت شده است که حذیفه با یک زن یهودی ازدواج کرد. عمر بدو نوشت: او را رهاکن. حذیفه پـاسخ داد: آیا گمان میبری که ازدواج با او حرام است تا رهایش کنم؟ گفت: گمان نمی‌برم که ازدواج با او حرام باشد، ولیکن می‌ترسم به زنان مسلمان به خاطر آنان توجّه نکنید و ایشان را بر جای گذارید. در روایت دیگری آمده است که او گفته است: مرد مسلمان با زن مسیحی ازدواج می‌کند، پس زن مسلمان چه؟!
امروز ما می‌بینیم که این نوع همسران به خانه وکاشانۀ مسلمان چه بلائی می‌رسانند و چگونه آن را به تباهی می‌کشند... آنچه قابل انکار نیست و عملاً می‌بینیم این است که همسر یهودی یا سببی یا بی‌دین، منزل و فرزندان خود را با رنگ ایدۀ خود رنگ می‌زند و به کیش خود درمی‌آورد، و نسلی را تحویل جامعه میدهد که با اسلام بیگانه و از آن فرسنگها دور خواهند بود. بویژه در جامعۀ جاهلی امروزی که مـا در آن زندگی می‌کنیم؛ جامعه‌ای که در حقیقت امر واژۀ اسلام، بر آن جز با چشمپوشی اطلاق نمی‌شود، جامعه‌ای که جز با تارهای ظاهری پوسیده و فرسوده‌ای به اسـلام بند نیست، همسری که از چنان خانواده‌هائی پا به خانۀ مسلمانان بگذارد، آن را از پای بست ویران می‌کند و بر خاک سیاه می‌نشاند.
*
(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (٢٢٢)
نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لأنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٢٢٣)
از تو دربارۀ (آمیزش با زنان به هنگام) حیض می‌پرسند. بگو: زیان و ضرر است. (علاوه از نافرمانی، بیماریهائی بـه دنبال دارد). پس در حالت قاعدگی از (همبستری با) زنان کناره‌گیری نمائید، و با ایشان نزدیکی نکنید تا آنگاه که پاک می‌شوند، پس هنگامی که پاک شدند از مکانی که خدا به شما فرمان داده است (و راه طبیعی زناشوئی و وسیلۀ حفظ نسل است) با آنان نزدیکی کنید، بیگمان خداوند توبه‌کاران و پاکان را دوست میدارد. زنان شما محلّ بذر افشانی شما هستند پس از هر راهی که می‌خواهید به آن محلّ درآئید (و زناشوئی نمائید به شرط آنکه از موضع نسل تجاوز نکنید)، و برای خود (با انتخاب همسران شایسته و پرورش فرزندان صالح و بایسته، توشه‌ای) پیشاپیش بفرستید، و از خدا خویشتن را برحذر دارید (و به هنگام حیض با زنان نزدیکی نکنید و از راهی جز راه بقاء نوع بشر با ایشان زناشوئی ننمائید) و بدانید که شما او را ملاقات خواهید کرد (و از شما دربارۀ اعمال و اقوالتان پرسیده خواهد شد)، و مژده بده به مـؤمنان (که با رعایت حدود دین، سعادت اخروی و رضایت پروردگار را به دست خواهند آورد).
این هم نگرش دیدی است که چنان پیوند زناشوئی را بلند می‌گرداند و فراتر و برترش میبرد تا به خدایش میرساند، و اهداف آن را از لذّت جسمانی حتّی لذّت نهفته در آن اندامی که از همۀ اندامهای بدن بیشتر به هنگام همخوابگی بدان دلبستگی است، بالاتر و والاترش می‌گرداند.
در پیوند زناشوئی، همخوابگی وسیله است نه هدف، وسیلۀ تحقّق بخشیدن به ژرف‌ترین هدف موجود در سرشت زندگی است. هدف تولید نسل و امتداد حیات است و سرانجام پیوستن همۀ آن چیزها به خدا است. همخوابگی در هنگام حیض، چه بسا لذّت حیوانی را تولید می‌کند -البتّه همراه با آزارها و زیانهائی که برای صحّت مرد و زن بطور یکسان دارد و مورد تأکید است -ولیکن هدف والائی را که از آن متصوّر است پدید نمی‌آورد، علاوه بر آنکه، فطرت سالـم و پاک در این وقت از آن‌گریزان و روگردان است. زیرا همان قانونی که بر همۀ زندگی فرمان می راند، از درون بر فطرت سلیم فرمان می‌راند، و در نتیجه خود به خود - برابر این قانون - از همخوابگی در حالتی سر می‌پیچد که ممکن نیست کاشتن نهال زندگی در آن صحیح و بی آفت بماند و افشاندن بذر حیات جوانه زند و مایۀ حیات گردد. همخوابگی در وقت پاکی، لذّت طبیعی را تحقّق می‌بخشد، و به همراه آن هـدف فطری نیز تحقّق می‌پذیرد. از اینجا است که چنان نهی در پـاسخ بدان پرسش می‌آید:
(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ )
از تو دربارۀ (آمیزش جنسی با زنان به هنگام) قاعدگی می‌پرسند. بگو: زیان و ضرر است. پس در حالت قاعدگی از (همبستری با) زنان کناره‌گیری نمائید، و با ایشان نزدیکی نکنید تا آنگاه که پاک می‌شوند.
مسأله دیگر هرج و مرج نیست، و به فرمان هواها و هوسها و انحرافها و کجرویها انجام نمی‌گیرد. بلکه در بند دستور خدا و گوش به فرمان الله است. همخوابگی وظیفه‌ای است که برابر فرمان انجام می‌پذیرد و از تکلیف سرچشمه می‌گیرد و در چهارچـوب حدود و مقرّراتی در بند چگونگی و کیفیّتی سرمی‌زند:
(فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ)
هنگامی که پاک شدند از مکانی که خدا به شما فـرمان داده است (و راه طبیعی زناشوئی و وسیلۀ حفظ نسل است) با آنان نزدیکی کنید.
در رستنگاه رویش و مکان سرسبزی نه - آن، نزدیکی جنسی کنید. چه هدف تنها شهوت نیست. بلکه مقصود امتداد حیات و ادامۀ زندگی است. همچنین منظور خواستار شدن چیزی است که خدا واجب کرده است. زیرا این خدا است که حلال را مشخّص میدارد و واجبش می‌گرداند. و این مسلمان است کـه جـویای چنین چیز حلالی میگردد که پروردگارش بر او واجب کرده است، و اصلاً او از خود با خواست خویش چیزی را پدید نمی‌آورد و به دنبال آنچه می‌خواهـد روان نـمیگردد. بلکه آنچه را خدا می‌خواهد وی هم می‌خواهد نه بیشتر و نه کمتر. خداوند آنچه را که بخواهد واجب کند برای پاک نمودن بندگانش واجب می‌گرداند، و او کسانی را دوست میدارد که وقتی که دچار لغزشی شدند، توبه می‌کنند و به سـوی خدا ا‌ستغفارکنان برمی‌گردند:
(إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ) (٢٢٢)
بیگمان خداوند توبه‌کاران و پاکان را دوست میدارد.
در این پرتو، خداوند رنگی از رنگهای دلبستگی زناشوئی را به تصویر می‌زند که مناسب و هماهنگ با خطوط آن است:
(نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ)
زنان شما محلّ بذرافشانی شما هستند پس از هر راهی که می‌خواهید به آن محلّ درآئید (و زناشوئی نمائید به شرط آنکه از موضع نسل تجاوز نکنید).
در این تعبیر دقیق چیزی است که در آن اشاره‌ای بدان عشق و علاقه‌ای میشود که از این سو سر بر می‌زند، و اشاره‌ای به اهداف و دیدگاههائی می‌رود که منظور اصلی چنان محبّت و مودّتی است. بلی! بیگمان این سو، همۀ علائق موجود میان شوهر و همسرش را نمی‌تواند در برگیرد. بلکه وصفشان و ذکرشان در جاهای دیگری به مناسبت روند گفتار در آن جاها آمده است و نامی و نشانی رفته است. مانند این فرمودۀ خداوند بزرگوار:
(هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ )
زنان لباس شمایند و شما لباس ایشانید. (بقره / ١٨٧)
و این فرموده:
(ومن آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها وجعل بینکم مودة ورحمة)
از نشانه‌های او اینکه بـرای شما از (جنس) خـودتان همسرانی را آفرید تا بـا ایشـان انس و الفت گیرید، و میانتان محبّت و مرحمت پدید آورد. (روم / 21)
هر یک از این تعبیرها، گوشه‌ای ازگوشه‌های آن پیوند بزرگ ژرف را در جای مناسب خود به تصویر می‌کشد. اما مناسب روند گفتار در اینجا تعبیر کشتزار است که هماهنگ با روند گفتار است. زیرا مناسبتی که در اینجا است مناسبت رویش و زایش و بالش است. و مادام که کشتزار است از راهی که می‌خواهید بدان درآئید و لیکن در جایگاه رویشی که هدف نهائی کشتزار را تحقّق می‌بخشد:
(فَأتُوا حَرْثَکُمْ أنّى شِئْتُمْ)
از هر راهی که می‌خواهید به کشتزار خود در آئید.
اما بدین هنگام نیز مقصود و هدف را در مدّ نظر داشته باشید، و مرادتان از این کار پـرستش و پـرهیزگاری باشد، تـا چنین کاری هم تبدیل به کار خوب و پسـندیده‌ای گـردد که برای خویشتن پیشاییش می‌فرستید و اندوخته میدارید. اطمینان هم داشته باشید که خدا را ملاقات می‌نمابید. و در پـیشگاهش حاضر می‌گردید.
خدائی که در برابر آنچه پـیشاپیش فرستاده‌اید و اندوخته‌اید، شما را سزا جز‌ا میدهد:
(وَقَدّمُوا لأنْفُسِکُمْ . وَ اعْلَمُوا أنّکُْ مُلاقُوهُ)
برای خود (با انتخاب همسران شایسته و پـرورش فرزندان بایسته، توشه‌ای) پیشاپیش بفرستید. و از خدا خویشتن را برحذر دارید (و به هنگام حیض بـا زنان نزدیکی جنسی نکنید و از راهی جز راه بقای نوع بشر با ایشان زناشوئی ننمائید) و بدانید که شما او را مـلاقات خواهید کرد (و از شما دربارۀ اعمال و اقوالتان پرسیده خواهد شد).
سپس با مژده دادن پاداش فـرح‌زا و دلربا و زیبا به مؤمنان به هنگام ملاقات خدا، در برابر چنین کشتزاری که پیشاییش فرستاده‌اند، آیه را پایان میدهد. چه هر کاری که مؤمن می‌کند خیر و خوبی است و با انجام آن رو به سوی خدا می‌رود:
(وَبَشّرِ الْمُؤمِنینَ).
مژده بده به مؤمنان (که با رعایت حدود دین، سعادت اخروی و رضایت پروردگار را بدست خواهند آورد).
در اینجا به عظمت اسلام پی می‌بریم، همو انسان را چنانکه هست می‌پذیرد، با همۀ آرزوها و خواستها و نیازهائی که دارد، اسلام نمی‌کوشد تا به نام بزرگمنشی و پاکی، فطرت انسان را درهم شکند، و سعی ندارد که نیازمندیهای انسان را ناپاک انگارد وکثیفش شـمارد، نیازمندیهائی که او را از آن چاره‌ای نـیست و در یـد قدرت وی نمی‌باشد و بلکه چنین نیازمندیهائی در حقیقت بدو تحمیل شده است تا چرخ حیات بگردد و به پیش رود و تکامل یابد! ولی اسلام تنها می‌کوشد که انسانیّت انسان را پابرجا دارد و بلندش گرداند، و انسان را در حالی که به انگیزه‌های جسمانی خود لبّیک میگوید به خدا پیوند دهد و وی را به ذات باری تعالی برساند. اسلام می‌کوشد انگیزه‌های جسمانی را نخست با امساسات انسانی و سرانجام با احساسات لطیف دینی بیامیزد، همۀ آنـها را در یک لحظه و حرکت و روند امتزاج بخشد، آن امتزاجی که در وجود خود انسان قائم و پابرجا است، انسانی که خلیفۀ خدا در زمین او است، و با آمیزش نیروها در سرشتش، و به ودیعت گذارده شدن توانها در پیکرش، شایستگی چنین خلیفه‌گری را دارد ... این برنامۀ الهی است که در رفتاری که با انسان می‌ورزد و کاری که با وی می‌کند همۀ زوایای فطرتش را در مدّ نظر می‌گیرد، زیرا انسان ساخته و پرداختۀ دست آفریدگاری است که آفرینندۀ این فطرت است. هر برنامۀ دیگری که اندک یا بیش با این برنام الهی مخالف‌گردد، با فطرت برخورد پـیدا می‌کند وسـرنکن میشود و انسـان را به صـورت انفرادی وگروـ بدت می‌سازد. و خدا می‌دانـد و شما نمی‌دانید.
*
سپس روند گفتار از بحث دربارۀ حکم همخوابگی در مدت حیض، به بحث دربارۀ ایلاء می‌گراید ... ایلاء یعنی سوگند یاد کردن بر اینکه از همـخوابگی و نزدیکی زناشوئی دوری و سرییچی شود ... به همین مـناسبت سخن از خود سوگند خوردن می‌رود ودیباچۀ بحث از ایلاء میشود:
(وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٤)
لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٢٥)
لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)
وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)
خدا را آماج سوگندهای خویش نکنید (زیرا کثرت سوگند منافی با تعظیم نام خداوند است، پس زیاد سوگند نخورید) تا اینکه نیکوکار و پرهیزگار شوید و (بتوانید) میان مردمان به اصلاح بپردازید، و خدا شنوا و دانا است. خداوند شما را به خاطر سوگندهائی که بدون توجّه یاد می‌کنید (و از روی عادت نه از روی قصد و نیّت از دهان می‌پرد) مؤاخذه نخواهد کرد (و کفّاره یا عقاپ بر آن مترتّب نیست) و لیکن شما را در برابر آنچه دلهایتان کسب کرده است (و از روی اراده و اختیار بوده است) مؤاخذه می‌کند (و کفّاره یا عقاب بر آن مترتّب است)، و خداوند بسی آمرزنده و شکیبا است (و گناهان را می‌بخشد و لغزشها را نادیده می‌گیرد و در رساندن عقاب شتاب نمی‌ورزد). کسانی که زنان خویش را ایلاء می‌نمایند (و سوگند یاد می‌کنند که با ایشان آمیزش جنسی ننمایند) حق دارند چهار ماه انتظار بکشند (و باید بدانند که خدا از چنین سوگندی خشنود نیست، و در ضمن این چهار ماه باید وضع خود را با همسر خویش از نظر زندگی و طلاق روشن سازند. در این فرصت) اگر بازگشت کردند (و سوگند خویش را نادیده گرفتند چه بهتر، کفّارۀ سوگند را میپردازند و ازدواج بـه حالت خود باقی است) چه خداوند بسی آمرزنده و مهربان است. و اگر تصمیم بر جدائی گرفتند (و در این مدت بازنگشتند، پس از انقضای آن، یکی از دو راه، در پیش است: برگشت به زندگی زناشوئی عادی، یا طلاق به اختیار یا به اجبار. و باید بدانند که گفتار و کردارشان از دید خدا پنهان نمی‌ماند) چه خداوند شنوا و دانا است.
تعبیری که در بارۀ (وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لأیْمَانِکُمْ) خدا را آماج سوگندهای خـویش نکنید. شده ایم، این است که ابن عبّاس رضی الله عنهُ گفته است: سوگندت را مانع و سر راه نیکوئی کردن مگردان، ولیکن کفّارۀ، سوگندت را بده و کار نیک را بجای آور. مسروق، شعبی، ابراهیم نخعی، مجاهد، طاووس، سعیدابـن‌جبیر، عطاء، عکرمه، مکحول، زهری، حسن، فتاده، مقاتل ابن حیان، ربیع ابن انس، ضحاک، عطاء خراسانی، و سدی رضی الله عنهُ همچنین گفته‌اند، و ابن‌کـثیر نیز ان را روایت نموده است.
از آنچه در تعبیر چنین تفسیری به عنوان شاهد بکار رفته است، چیزی است که مسلم - با اسنادی که داشته است - از ابوهریره روایت‌کرده است‌که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(مَنْ حَلَفَ عَلى یَمین فَرَأى غَیْرَها خَیْراً مِنْها فَلْیُکَفّرْ عَنْ یَمینه ، وَلْیَفْعَل الّذی هُوَ خَیْرٌ)
اگر کسی بر چیزی سوگند خورد و جز آن را نیکتر دید، او کفّارۀ سوگندش را بپردازد، و آن چیزی را انجام دهد که نیکتر است.
حدیثی است که بخاری - با اسنادی‌که داشته است - از ابو هریره روایت نموده است که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است .
(وَ الله لَأنْ یَلجّ أحَدُکُمْ بِیَمینه فی أهْله آثَمُ لَهُ عِنْدَ الله مِنْ أنْ یُعْطیَ کَفّارَتَهُ الّتی افْتَرَضَ اللهُ عَلَیْه ...)
به خدا سوگند اگر کسی از شما بر سوگندی که دربارۀ اهل و عیال خود یاد کرده است پافشاری کند و بر آن ماندگار شود، در پیشگاه خداوند گناهکارتر بشـمار است از اینکه کفّاره‌ای را بپردازد که خداوند بر او واجب نموده است.
بنابراین، معنی آیه چنین میشود: سوگند خوردن به خدا را سدّ و مانعی بر سر راه کردار نیک و پرهیزگاری و صلح و صفای میان مردمان و اصلاح حال ایشان نکنید. پس اگر قسم خورد‌ید که چنین نکنید، کفّارۀ سوگندهای خویش را بپردازید و به انجام کار نیک دست یازید. زیرا انجام نیکی و پرهیزگاری و اصلاح فرد و جامعه، از ماندگاری بر سوگند و حفظ قسـم بهتر و مقدّم‌تر است.
این مفهوم همچون کاری است که از ابوبکر رضی الله عنهُ سر زد، آنگاه که قسم یاد کرد که در حقّ مسطح که خویشاوند او بود و در واقعۀ افک شرکت جسته بود نیکی نکند. ولی خداوند آیه‌ای را نازل فرمود که در سورۀ نور آمده است:
(وَلا یَأتَل أولُوا الْفَضْل مِنْکُم وَالسّعَةِ أنْ یُؤتُوا أولی الْقُربى وَالمَساکینَ وَالمُهاجرینَ فی سَبیل الله ، وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا . ألا تُحبّونَ أنْ یَغْفرَ اللهُ لَکُمْ)
کسانی که از شما دارا و صاحب نعمت هستند سوگند نخورند اینکه به خویشاوندان و بیچارگان و هجرت کنندگان در راه خدا نبخشند، بلکه باید عفو کنند و گذشت نمایند (و بدیشان کمک کنند و از آنان دستگیری نایند) آیا دوست ندارید که خداوند شما را ببخشد؟. (نور / ٢٢)
پس ابوبکر از سوگندی که خورده بود برگشت و کفّارۀ آن را پرداخت.
باید در نظر داشت که خداوند نسبت به مردم خیلی مهربان است و لذا کفّارۀ سوگند را تنها منحصر به سوگندی فرموده است که سوگند خورنده از روی قصد و نیّت، بدان مبادرت می‌ورزد و به نتیجۀ نهفته در فراسوی آنچه برآن قسم یاد کرده است آشنا است و می‌داند چرا سوگند می‌خورد. و اما سوگندی که بدون قصد و هدف از دهان می پرد و ناخو‌دآگاه بر زبان جاری میشود، چیز زائدی بیش نیست و خداوند مردمان را از آن معاف داشته است و کفّاره‌ای در آن واجب نفرموده است:
(لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٥)
خداوند شما را به خاطر سوگندهائی که بدون توجّه یاد می‌کنید (و از روی عادت نه از روی قصد و نیّت از دهان می‌پرد) مؤاخذه نخواهد کرد (و کفّاره یـا عـقاب بر آن مترتّب نیست) و لیکن شما را در برابـر آنچه دلهایتان کسب کرده است (و از روی اراده و اختیار بوده است) مؤاخذه می‌کند (و کفّاره یا عقاب بر آن مترتّب است)، و خداوند بسی آمـرزنده و شکیبا است (و گناهان را می‌بخشد و لغزشها را نادیده می‌گیرد و در رسـاندن عقاب شتاب نمی‌ورزد).
ابو داود - با اسنادی که داشته است - از عائشه -رضی الله عَنْها - روایت نموده است که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(اللّغْوُ فی الْیَمینِ هُوَ کَلامُ الرّجُل فی بَیْته ،کَلّا وَالله ! وَبَلَى وَالله !...)
لغو در سوگند، سخن شخص در خانه‌اش می‌باشد که میگوید: نه چنین است به خدا! و آری به خدا!....
ابن جریر از طریق عروه، موقوف بر عائشه -رَضِیَ الله عَنْها - روایت نموده است که:
(لا یُؤاخِذُکُمُ اللهُ باللّغْو فی أیْمانِکُمْ ... لا وَ الله وَبَلَى وَاللهِ)
خداوند شما را به خاطر سوگندهائی که بدون توجّه یاد می‌کنید مؤاخذه نخواهـد کرد...، (و آن این است که بگوئید) نه به خدا سوگند، و آری به خدا سوگند.
در حدیث مُرْسلی[5] از حسن پسر ابوالحسن روایت شده است که گفته است: رسـول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ازکنار گروهی که تیراندازی می‌کردند عبو‌ر کرد. همراه او مردی از اصحاب بود. مردی از آنان بلند شد و گفت: به خدا به هدف زدم، به خدا تیرت به خطا رفت. مردی‌که همراه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بود بدو عرض کرد: ای فرستادۀ خدا، این مرد به ناحق سوگند خورد و دچار گناه شـد. فرمودند:
( کلاّ ! إیمان الرماة لغو لا کفارة فیها ولا عقوبة )
نه هرگز! سوگندهای تیراندازان یـاوه است، در آن نه کفّاره‌ای است و نه عقابی.
از ان عباس رضی الله و عنه روایت شـده است کـه گفته است: سوگند یاوه این است که قسم یاد کنی در حالی که تو خشمناک باشی... همچنین از او روایت شده است که گفته است: سوگند یاوه این است که چیزی را با یاد کردن آن حرام گردانی که خدا آن چیز را حلال کرده باشد، در برابر چنین سوگندی کفّاره‌ای بر تو نیست. از سعید پسر مسیّب روایت است که دو برادر از انصار میراثی در میانشان بود. یکی از دیگری درخواست کرد که قسمت او را بدهد. دومی گفت: اگر بار دیگر بیائی و از من درخواست قسمت کنی، همۀ دارائی من از آن کعبه باشد. عمر بدو گفت: کعبه بی‌نیاز از ثروت تو است.کفّارۀ سوگند خویش را بپرداز و با برادرت حرف بزن. از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم شنیدم که فرمود:
(لا یَمینَ عَلَیْکَ وَ لا نَذْرَ فی مَعْصیةِ الرّبّ عَزّ وَجَلّ ، وَ لا فی قَطیعَةِ الرّحِمِ ، وَ لا فیما لا تَمْلکُ ) .
نه (کفّارۀ) سوگندی و نه (ادای) نذری بر تو لازم است در چیزی که نافرمانی خدای بزرگ در آن باشد (و گناه بشمار آیـد)، و در قطع صلۀ رحـم (و گسستن پـیوند خویشاوندی)، و در چیزی که دسترسی بدان نداری (و متعلّق به تو نیست).
چکیدۀ چنین احادیثی این مـی‌شود که: سوگندی کـه دارای هدف مشخّصی نیست یا از روی اراده و تصمیم سر نمی‌زند، بلکه بدون توجّه (و از روی عـادت و به عنوان تکیه کلام) بر زبان جاری میشود، بی‌اعتبار است و کفّاره‌ای هم ندارد. اما سوگندی که قسم خورنده از روی اراده و تصمیم یاد می‌کند و هدفش از آن انجام دادن یا انجام ندادن کاری است، چنین سوگندی معتبر است و باید بدان پای‌بند بود. این نوع قسم در صورت شکستن و مخالف آن عمل کردن، موجب کفّاره است. همچنین باید سوگندی را شکست که ماندگاری بر آن منتهی میشود به سرباز زدن از انجام کار نیکی، یا منتهی میگردد به انجام کار بدی. اما اگر کسی بر چیزی سوگند بخورد و بداند که دروغ میگوید، برابر برخی از آراء کفّاره‌ای نمی‌تواند جای آن را بگیرد، یعنی چیزی نمی‌تواند کفّارۀ آن گردد... امام مالک در موطأ گفته است:
زیباترین سخنی که در این باره شنیده‌ام این است کـه لغو گفتن وقتی است که انسان بر چیزی قسم یاد کند و یقین داشته باشدکه آن چیز چنین است، لیکن سپس خلاف آن دیده و ثابت شود. چنین سوگندی کفّاره‌ای ندارد. ولی کسی که بر چیزی قسم یاد کند و او بداند که در آن قسم دروغگو و گناهکار است تا کسی را با چنین سوگندی راضی و خشنود کند، و مالی را بدین وسیله به جیب زند، این سوگند بزرگتر از آن است که کفّاره‌ای داشته باشد.
روند گفتار به دنبال بحث از حکم سوگند، متوجّه چیزی میشود که در آن خیر و نیکی است، بدینگونه:
(اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ )
خداوند شنوا و دانا است.
تا بدین وسیله به قلب الهام کند که خداوند سبحان آن چیزی که گفته شود می‌شنود و می‌داند خیر و نیکی کجا است، و از اینجا است که چنین حکمی را صادر می‌کند. بدنبال حکم سوگند لغو، و سوگند معتبری که دل نیّت و قصد آن را دارد، چنین می‌آید:
(اللَّهَ غَفُورٌَحِلیمٌ )
خداوند آمرزنده و شکیبا است.
تا دل را متوجّه این نکته سازد که شکیبائی خداوندی مانع از آن است که بندگان را در برابر هر چیزی که از دهانشان می‌پرد و هر لغزشی که بر زبانشان جاری میشود، آنان را مؤاخذه و گرفتار سازد، و اینکه مغفرت او نیز چنین است وگناهانی را که دلشان مرتکب میگردد - پس از توبه - نادیده می‌گیرد.
قرآن با این بیان و آن بیان، کار را به خدا پیوست میدهد، و دلها را با گرایش به سوی او در هر چیزی که به چنگ می‌آورد و در هر چیزی که میگوید، آویزه آستان الهی می‌کند.
بعد از پایان پذیرفتن از بیان قاعدۀ کلّی سوگند، سخن از قسم ایلاء می‌راند. قسم ایلاء این است که شوهر سوگند بخورد به اینکه با همسرش نزدیکی جنسی نکند. خواه مدّت آن نامحدود بوده و خواه مدّت دراز مشخّصی باشد:
(لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٢٦)
وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٢٧)
کسانی که زنان خویش را ایلاء می‌نمایند، حق دارند چهار ماه انتظار بکشند (و باید بدانند که خدا از چنین
سوگندی خشنود نیست، و در ضمن این چهارماه بایستی وضع خود را با همسر خویش از نظر زندگی و طلاق روشن سازند، در این فرصت) اگر بازگشت کردند (و سوگند خویش را شکستند و با زنان خود همبستر شدند، چه بهتر، کفّارۀ سوگند را می‌پردارند و ازدواج به قوّت خود باقی است) چه خداوند بسی آمرزنده و مهربان است. و اگر تصمیم بر جدائی گرفتند (و در این مدّت بازنگشتند، پس از انقضای آن، یکی از دو راه در پـیش است: برگشت به زندگی زناشوئی عادی، یا طلاق به اختیار یا به اجبار. و باید بدانند که گفتار و کردارشان از دید خدا پنهان نمی‌ماند) چه خداوند شنوا و دانا است.
در زندگی حالتهای روانی واقعیّتی است که به سببی از اسباب در اثنای زندگی زناشوئی و به علّت آمیزه‌های حقیقی زیاد زندگی، عارض نفس برخی از شوهران میگردد و ایشان را بر آن میدارد که سوگند بر عدم آمیزش جنسی یاد بکنند. در این هجران و دوری به شخص همسر اذیت و آزاری می‌رسد و بدو زیان و ضرر روانی و عصبی وارد میشود و به کرامت او به عنوان زنی لطمه‌ای می‌خورد و در زندگی زناشوئی وقفه‌ای ایجاد میگردد. بالاخره اگر فاصله آن از مدّت معقول بیشتر به طول انجامد، در آن بلائی است کـه بندهای پیکره همزیستی را از هم مـی‌پاشد و بنیاد خانواده را درهم می‌شکند.
اسلام از ابتداء دست به تحریم این ایلاء نزد، زیرا گاهی سوگند چارۀ سودمندی در برخی از حالات زناشونی است و درمان قطعی همسر چموش و متکّبر و خود پسند و مغرور به جمال خویش و توانا بر شیفته کردن مرد و رام خود کردن و به رنج انداختن او است. همانگونه که گاهی فرصتی بشمار است تا در آن از دست غم و اندوه رستگار و نفس راحتی کشید یا از باد و بوران خشم پناهی گرفت، تا زندگی بعد از آن با نشاط و نیروی بیشتری آغاز گردد و ادامه یابد.
لیکن اسلام مرد را هم کاملاً آزاد نگذارده است و او را با ارادۀ مطلق روانۀ گسترۀ زندگی ننموده است. زیـرا مرد نیز چه بسا در برخی از حالات ستمگر خواهد بود و می‌خواهد زن را به رنج اندازد و خوار و پستش دارد. یا می‌خواهد او را آزار دهد و وی را به حالت تعلیق درآورد و باقی گذارد و نتواند از زندگی زناشوئی با او بهره‌مند گردد و یا اینکه از این غل و بند رهائی یابد و زندگی زناشوئی دیگری سر دهد.
برای هماهنگی احتمالات متعدّد، و رویاروئی با ظروف و آمیزه‌های واقعی زندگی، قرآن حّد و مرز نهائی را برای ایلاء معیّن نموده است. مدّت ایلاء نباید از چهار ماه تجاوز کند. چه بسا هدف از این تحدید و مرز بندی اشاره به آخرین مدّت تاب و توان و قدرت تحمّل باشد که بیش از آن احتمال می‌رود نفس زن تباهی گیرد و زیر فشار نیاز وی، به مرد دیگری جز مرد هجران گزیدۀ خود چشم بدوزد.
روایت است که عمر ابن خطاب رضی الله عنهُ شبی بیرون آمده بود و مخفیانه به گشت و گذار و پرس و جوی احوال و اطّلاع از نیاز مردم مشغول بود. شنید که زنی میگوید:
(تَطاوَلَ هذا اللّیلُ وَ أسْوَدّ جانبُه
وَ أرّقَنی إلا خَلیلٌ أُلاعِبُه)
(فَوَ الله ، لَوْ لا اللهُ إنّی أراقِبُه
لَحُرّکَ مِنْ هذا السّریر جَوانبُهُ)
این شب بدرازا کشید و تاریکی آن همه جا را فرا گرفت و خواب از چشمانم ربود، آیا دوستی نیست که با او به بازی نشینم؟
به خدا سوگند، اگر خدا را در نظر نداشتم و از او نمی‌ترسیدم، گوشه‌های این تخت به تکان می‌افتاد.
پس عمر از دخترش حفصه - رَضیَ الله عَنْها - پرسید: حداکثر زمانی که زن بتواند از شوهرش دور باشد و تاب بیاورد چند است؟گفت: شش ماه، -یا چهار ماه - عمر گفت: کسی را از لشکریان بیش از آن از خانواده بدور نمی‌دارم... و تصمیم گرفت کاری کند که مجاهدان سپاه بیشتر از آن مدّت از اهل و عیال خود دور نباشند. به هر حال، در این قبیل امور طبائع مختلف و سرشتها جوراجور است. و لیکن چهار ماه مدّت کافی و بسنده‌ای است تا در آن، مرد نفس و احساسات و عواطف خود را بیازماید. یا پشیمان میشود و از نو زندگی زناشوئی درستی را می‌آغازد و به سوی همسر و آشیانه‌اش بر میگردد، و یا اینکه بر نفرت و بیزاری خویش ماندگار می‌ماند و می‌بیند که شایانی زیستن با همسر خود را ندارد و نمی‌تواند با او زندگی بسر برد. در چنین حالتی شایسته است که این گره باز شود و عقدۀ نکاح گسسته گردد و با طلاق دادن همسر، آزادی او به خودش برگردانده شود. در این صورت یا شوهر به اختیار خود همسرش را طلاق میدهد یا اینکه قـاضی به اجبار طلاق وی را از او می‌گیرد. بدین وسیله هـر دو می توانند بکوشند تا زندگی زنـاشوئی تازه‌ای را با شخص دیگری آغاز کنند. این کار برای همسر بزرگوارانه‌تر و به پاکدامنی و صیانت ذات او نزدیکتر است، و برای مرد نیز آسوده‌تر و سودمندتر می‌باشد، و به عدالت و دادگری نزدیکتر و به جدّی بودن ایـن علاقه‌ای که خداوند اراده فـرموده است بدین وسیله زندگی امتداد پیدا کند و رکود نیابد، ارتباط بیشتری دارد.
*
هم اینک روند گفتار به طلاق رسیده است و احکام آن را به تفصیل بیان میدارد و عدّه و فدیه و نفقه و حق متاع را که پیرو طلاق بوده ذکر می‌نماید و چیزهای دیگری که بر طلاق مترتّب است به میان می‌کشد.
نخست از حکم عدّه و رجوع می‌آغازد:
(وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٢٨)
زنان مطلّقه باید (بعد از طلاق) به مدّت سه بار عادت ماهانه (و یا پاک شدن از حیض) انتظار بکشند (و عدّه نگه دارند، تا روشن شود که حامله نیستند)، و اگر (در ایمان خود صادق هستند و راست می‌گویند که) به خدا و روز رستاخیز باور دارند، برای آنان حلال نیست که خدا آنچه را (اعم از جنین یـا خون مـاهانه) در رحم ایشان آفریده است پنهان کنند، و شوهران آنان برای برگرداندنشان (به زندگی زناشوئی و از سرگرفتن آن) در این (مدّت عدّه، از دیگران) سزاوارترند، در صورتی که (شوهران به راستی) خواهان اصلاح باشند (و نخواهند بـه هجران خود زیان برسانند و خیانت نمایند، که در این صورت سر و کارشان با خدا است). و برای هـمسران (حـقوق و واجباتی) است (که بـاید همسران اداء بکنند) بگونۀ شایسته‌ای (که برابر عرف مردمان و موافق با شریعت اسلام باشد). و مردان را بر زنان برتری (رعایت و حفاظت در امـور خانوادگی) است، و خداوند با عزّت و با حکمت است (و برای آنان قوانینی وضع می‌کند که با حکمت سازگار است).
(یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ)
یعنی زنان مطلّقه آیا باید به مدت سه بار عادت ماهانه و یا به مدت سه بار پاک شدن از حیض انتظار بکشند، اختلاف است.
(یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ)
خویشتنداری کنند.
راستش را، در برابر این تعبیر لطیف و نازکانه‌ای که یک حالت دقیق روانی را به تصویر می‌کشد، در جای خود مات ماندم... معنی مقصود ذهنی آن عبارت است از اینکه زنان تا سه بار حیض و یا تا سه بار پاک شدن از آن، دست به ازدواج جدیدی نیازند و منتظر بمانند... و لیکن تعبیر قرآنی در کنار آن معنی ذهنی، پـرتو دیگری می‌افکند... این خجسته تعبیر، به شوق و شوری اشاره می‌کند که انگیزه از سرگرفتن زندگی زناشوئی نو است. شوق و شوری که در سر ایشـان است و آنـان را به انتظار فرا می‌خواند و صدایشان می‌زند که هان! زمام اختیار بدست گیرید و با خویشتنداری آماده راه نو و جای نو باشید. و این یک حالت طبیعی و فطری است که شوق و شور زنانۀ زن، او را بر آن مـی‌دارد تا خویشتنداری کند و به خود و به دیگران نشان دهد که شکست خوردن در زندگی زناشوئی به خاطر عجز یا نقصی در او نبوده است و او توانائی آن را دارد که دل از کف مرد دیگری برباید و زندگی تازه‌ای را از نو بیارا‌ید... این انگیزه طبیعتاً در نفس مرد نیست، زیرا او آن کسی است که طلاق داده است، در صورتی که چنین انگیزه‌ای در نفس زن سخت در تاخت و تاز است، زیرا او آن کسی است که طلاق داده شده است... آری قرآن این چنین در لابلای تعبیر، یک حالت روانی را به تصویر می‌کشد، و چنین حالتی را می‌نگرد و می‌بیند و حساب دقیق آن را می کند.
این مدّت لازم است صبر و خویشتنداری کنند تا پیش از آنکه عروسهای تازه‌ای شوند مـعلوم گردد کـه رحمهایشان خالی از آثار گذشتۀ زناشوئی است:
(وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ )
برای آنان حلال نیست که خدا آنچه را در رحـم ایشان آفریده است پنهان کنند، اگر بـه خدا و روز رستاخیز باور دارند.
برای آنان حلال نیست که خدا آنچه را در رحم ایشان آفریده است اعم از جنین یا حیض پنهان کنند... دلهای آنان را متوجّه یاد خدائی می‌کند که چیزی را می‌آفریند که در رحمهایشان جای دارد، همچنین حسّ ایمان به خد و رور رستاحیز را به جوش و خروش میاندازد، چه شرط چنین ایمانی این است که پنهان ندارند آنچه را که خدا در رحمهایشان آفریده است... مخصوصاً ذکر کردن روز رستاخیز دارای اهمّیّت خاص و تأثیر ویژه‌ای است. زیرا در آنـجا است که پاداش و پادافره داده میشود. و در آنجا است که عوض آنچه چه بسا به علّت انتظار و خویشتنداری، در این دنیا از دست بشود عطاء میگردد. و در آنجا است که عقاب در انتظار است اگر آنچه را که خدا در رحمهایشان آفریده است پنهان نمایند. خداوند بدان چیز آشنا و آگاه است زیرا او آن را آفریده است و چیزی از آن بر او پنهان نمی‌ماند... پس درست و صحیح نیست که در هیچ شرائطی و تحت تأثیر هیچگونه میل و رغبتی که عارض نفسها میگردد، آن چیز از خداوند سبحان پوشیده و پنهان داشته شود. این از یک سو، از سوی دیگر، لازم است بعد از جدائی زن و شوهر مدّت معقولانه‌ای باشد که در آن ایشـان عواطف خویش را بیازمایند. آخر چه بسا در اندرون دلهایشان رمقی از مودّت و محبّت باقی بوده و بتوان آن را برگرداند، و عواطفی مانده باشد و بشود آن را به جوش و خروش انداخت، و معانی نهفته‌ای باشد که بر آن تمرّدی و اشتباهی و تکبّری رفته و چیره شده باشد، که چون خشم فروکش کند و شعله فرو پژمرد و طوفان نفس از موج افتد و سکون و آرامش خویش را بازیابد، اسباب و عللی که کار را به فراق و جدائی کشانده بود، کوچک و ناچیز جلوه‌گر آید و معانی و مفاهیم دیگری و اعتبارات جدیدی دیدار بنماید و شور سر و سوز دل او را از نو به زندگی امیدوار کند و آن را از سر گیرد و بر آن شود که خوشرفتاری کند و وظائف و واجبات را رعایت دارد و به کانون خانواده عنایت نشان دهد.
طلاق، مغبوض ترین حلال در پیشگاه خدا است، طلاق یک عمل جرّاحی نامبارکی است و هنگامی انـجام می‌گیرد که هر نوع معالجه‌ای بیسود و بیفایده باشد.[6]
طلاق نخست، آزمونی است که زن و شوهر با آن پی به حقیقت عواطف و احساسات خود می‌برند. پس اگر در اثنای عدّه روشن شد که از سرگرفتن زندگی ممکن و میسّر است و می‌توانند زندگی زناشوئی را دوباره بیاغازند، راه باز است و برگشت میسّر:
(وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا)
شوهران آنان برای برگرداندنشان (به زندگی زناشوئی و از سرگرفتن آن) در این (مدّت عدّه از دیگران) سزاوارترند، در صورتی که (شوهران به راستی) خواهان اصلاح باشند (و نخواهند به همسران خود زیان برسانند و خیانت نمایند، که در این صورت سر و کارشان با خدا است).
در این مدّت... یعنی در زمان انتظار و خویشتنداری که زمان عدّه است... (شوهران آنان، برای برگرداندنشان سزاوارتر از دیگرانند)، اگر مقصود و منظورشان از این برگرداندن اصلاح باشد، و قصدشان به زحمت افکندن و رنج دادن همسران نباشد، و نخواهند ایشان را در سرزمین زندگی پرخاری دستبند بزنند و به غل و زنجیر کشند، تا بدین وسیله از آنان انتقام بگیرند، و یا بدان خاطر ایشان را برگردانند که تا نفس مستکبر و مغرور خود را ارضاء کنند و از این راه نگذارند همسران به ازدواج شوهران دیگری درآیند.
(وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ )
برای هـمسران (حـقوق و واجباتی) است (که باید شوهران اداء بکنند) همانگونه که بر آنان (حقوق و واجباتی) است (که باید همسران اداء بکنند) بگونه شایسته‌ای (که برابر عرف مردمان و موافق با شریعت اسلام باشد ).
و برای زنان مطلّقه حقوقی در این حالت است همانگونه که واجباتی بر آنان است. چه ایشان مکلّفند که انتظار بکشند و آنچه در رحمهای خود دارند پنهان ننمایند. و شوهرانشان هم مکلّفندکه نیّت خویش را با همسران خود به هنگام رجوع پاک دارند و نه بدیشان بخواهند زیان برسانند و نه به خود. و این امر علاوه از نفقه‌ای است که در برابر نگهداری عدّه پـرداخت میشود.
(وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ )
مردان را بر زنان برتری (رعایت و حفاظت در امـور خانوادگی) است.
معتقدم‌که این برتری که در این سیاق آمده است، مربوط به حق مردان در امـر برگشت دادن زنان در مدّت عدّه به دامان عظمت و حفاظت خویش باشد. قرآن این حق را در دست مرد قرار داده است چون او کسی است که طلاق داده است. معقول و بخردانه نیست که او طلاق بدهد و حق مراجعت به زن عطاء شود! و این زن باشد که به سوی مرد رود و مرد را به دامـان عصمت و حفاظت خویشتن برگشت دهد. چنین حقی هم حق مسلّمی است که سرشت موقعیّت آن را واجب می شمارد و بر آن گواهی دارد. این برتری در اینجا مقیّد است، و معنی آن مطلق نیست همانگونه که بسیاری چنین فهمیده‌اند، و در موارد نـامناسب بدان استشهاد می‌جویند و در غیر جای خود آن را بکار می‌برند.[7]
سپس دنبالۀ سخن چنین می‌آید:
(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٢٨)
خداوند با عزّت و با حکمت است.
چنین پیروی نمایانگر نیروی خداوندی است که این احکام را بر مردم واجب می‌گرداند، و همچنین بیانگر حکمت آفریدگاری است که در واجب گرداندن آن احکام، حکمت خویش را از دیده به دور نمی‌دارد و در آنها می‌گنجاند. در این پیرو، چیزی نهفته است که دلها را از کجروی و انحراف بازداشته و آنها را در برابر فشار هرگونه عوامل و شرائط گوناگون زندگی بر صراط مستقیم نگاه میدارد.
*
حکم بعدی مربوط به تعداد طلاقها، و حق زن مطلّقه در امر تملّک مهریّه، و حرام بودن بازپس گرفتن چیزی از آن مهریّه به هـنگام طلاق است، مگر تنها در یک حالت: و آن وقتی است که زن از ازدواجی که بدان دچار آمده است ناخشنود است و می‌ترسد که اگر بر این ازدواج ناپسند باقی بماند مرتکب گناه و معصیتی گردد. این حالت ، خُلع نام دارد، و زن در آن حرّیّت خویش را بازخرید می کند و در برابر پرداخت فدیه ای آزادی خود را باز می یابد.
(الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٢٢٩)
طلاق دوبار است. (آن طلاقی که حق مـراجعت در آن محفوظ است. بعد از دو مرتبه طلاق، یکی از دو کار را باید کرد:) نگهداری (زن) بگونۀ شایسته (و عادلانه) یـا رها کردن (او) با نیکی (و بایستگی و به دور از ظلم و جور. بعد از طلاق سوم، حق مراجعت سلب مـی‌شود مگر بعد از ازدواج راستین بـا شـوهر دیگری و وقـوع طلاق میان او و شوهر اخیر). و برای شما حلال نیست که چیزی از آنچه (مهر ایشـان کرده‌اید، یـا) بـدیشان داده‌اید بازپس بگیرید، مگر اینکه (شـوهر و هـمسر) بترسند که نتوانند حدود خدا را پابرجا دارند، پس اگر (ای گروه مؤمنان) بیم داشتید که حدود الهی را رعایت نکنند، گناهی بر ایشان نیست که زن فـدیه و عوضی بپردازد (و در برابــر آن طـلاق بگیرد)، اینها حـدود و مرزهای (احکام شرعی) الهـی است و از آنها تـجاور نکنید، و هر کس از حدود و مرزهای (اوامر و نواهـی) الهی تجاوز کند (ستمگر بـوده و) بیگمان ایـن چنین کسانی ستمگرند (و به خود و بـه جـامعه‌ای که در آن میزیند ستم می‌کنند).
طلاقی‌که جائز است بعد از آن زندگی را از سرگرفت، دوبار است. پس اگر متجاوزی از آن دو فراتر رود، راه بازگشتی نیست مگر به یک شرط که آن را آیۀ بعدی در روندگفتار روشن میدارد. و آن اینکه زن با شوهر دیگری ازدواج‌کند. سپس شوهر اخیر بنا به عـلّتی از علل بطوری طبیعی او را طلاق دهد و بدو رجوع نکند و زن از وی جدا شود... تـنها در آن هـنـگام است‌که شوهر اوّل میتواند با او مجدّداً ازدواج نماید اگر زن راضی شود دوباره او را به شوهری بپذیرد.
دربارۀ سبب نزرل این قید آمده است که در آغاز اسلام طلاق محدود به تعداد دفعات نبود. مرد می توانست به زن مطلّقۀ خود در مدّت عدّه مراجعت کند سپس او را طلاق دهد و باز هم بدو رجوع نماید. بدین منوال تا آنجا که می‌خواست ... در آن ایّام، مردی از انصار با همسرش اختلاف پیداکرد و از او چیزی به دل گرفت، پس گفت: به خدا سوگند نه تو را منزل و مأوی دهـم و نه تو را رها سازم. زن گفت: به چه شکلی؟ گفت: تو را طلاق می‌دهم، و وقتی که مدّت عدّۀ تو نزدیک به پایان شد به تو رجـوع کرده و روز از نو و روزی از نو . زن آن را به رسول خـدا صّلی الله علیه و اله وسلّم عـرض‌کرد. پس خدای بزرگوار در این باره چنین کلامی نـازل فرمود که:
(الطَّلاقُ مَرَّتَانِ) طلاق، دوبار است.
فلسفۀ برنامۀ ربّانی که گروه مؤمنان بدان چنگ زده‌اند، پیوسته چنین اقتضاء می کرده است که به هنگام ظهور نیاز، احکام لازم فرو فرستاده شود... و این برنامه تـا بدانجا گسترش داشته است که مربوط به حـالات عارضی بوده و آن فروع، راه حلّهائی برای آنگونه حالتهائی پدید آورده‌انـد که از آن اصول شـامل و گسـترده مدد یافته اند.
بودن این قید، طلاق را محدود و مقیّد سـاخته است، دیگر راهی به سوی بازیچه قرار دادن طلاق با طـول دادن و استعمال بیشمار آن وجود ندارد. پس هرگاه طلاق نخست رخ داد، شوهر در مدّت عدّه میتواند همسر خود را بازگردانده و بدو رجوع کند، بدون آنکه نیازی به عقد جدیدی باشد.
امّا اگر شوهر گوش نکرد و گذاشت که مدت عدّه سپری شود، پس از اتمام آن، زن از حیطۀ قدرت او خارج گشته و از دست وی بدر رفته و جـدا شده است نمی‌تواند زن را بر گرداند و بدو رجوع کند مگر با عقد و مهریّۀ جدید. پس هرگاه شوهر در مـدت عدّه او را برگرداند، و یا هرگاه ازدواج با همسرش را در حالت بَیْنُونۀ صُغْری[8] دوباره از سرگرفت، زن از او طلاق دیگری را گرفته است که همانند طلاق نخست در همۀ احکام آن می‌باشد. اما هر گاه مرد زن را برای بار سوم طلاق داد، دیگر به مجرّد وقوع آن بَیْنُونۀ کُبْری رخ نموده است و زن از او جدا شده و از دست او بدر رفته است. و حق مراجعۀ مرد بدو در مدّت عدّه سلب شده است و بعد از زمان عدّه نیز مرد نمی‌تواند زن را برگرداند و بدو رجوع کند، مگر آنکه شوهر دیگری با او ازدواج بنماید، سپس چنین افتد که بر اثر یک سبب طبیعی، شوهر جدید زن را طلاق دهد و چون در مدّت عدّه بدو رجوع نکرده باشد، زن از او جدا شده باشد. یا اینکه تعداد طلاقها به حدّ نهائی رسیده و شمارۀ آنها پایان پذیرفته باشد. تنها در آن هنگام است که زن میتواند با شوهر اوّل ازدواج کند و دوباره به پیش او
برگردد.
طلاق نخست، محک و آزمون است، همانگونه کـه گفتیم، اما طلاق دوم آزمایش دیگری و آخرین امتحان است. پس اگر بعد از طلاق دوم و ازدواج مجدّد، زندگی سر و سامان گرفت و سازش امکان‌پذیر شد، چه بهتر. در غیر این صورت طلاق سوم به میان می‌آید و وقوع آن دلیل فساد بنیادین و تباهی ریشه‌ای در زندگی زناشوئی است و با بودن آن ادامۀ حیات شایسته و بایسته نخواهد بود.
به هر حال، طلاق دادن حائز نیست مگر آنکه به عنوان آخرین معالجه و مداوای مرضی باشد که در آن جز طلاق چیز دیگری سودمند نیفتد. هرگاه دو طلاق انجام پذیرفت یا باید بگونۀ پسندیده همسر را نگاه داشت، و زندگی رضایت‌بخش و آسوده و بی‌دغدغه‌ای را سر داد، و یا اینکه بگونۀ زیبا و بدون دردسر و اذیت و آزاری او را رها ساخت. و این طلاق سوم است که بعد از آن، زن خط سیر جدیدی در زندگی پیش می‌گیرد... این است قانونگذاری واقعی که با رویدادهای واقعی، با راه حلّهای عملی روبه‌رو میشود. اسلام وقتی با واقعیّتها مخالفت می‌ورزد که مخالفت با آنها سودمند باشد، و آفرینش آدمیزادگان را به همان شکلی که خداوند ایشان را بر آن سرشته است در نظر می‌گیرد و نمی‌خواهد هستی انسانها را بگونۀ دیگری پیش چشم دارد و ایشان را جز آنچه هستند بینگارد، و آنان را به حال خود وانمی‌گذارد آنجا که به حال خود واگذاشتن بیسود باشد.
برای مرد حلال نیست که چیزی از مهریّه یا نفقه‌ای که در اثنای زندگی زناشوئی متحمّل شده است، در برابر رها ساختن زن در صورتی که با او نسازد، بازپس بگیرد. مگر آنکه زن خودش تاب زیستن با مرد را نداشته باشد و بنا به علّتی که به احساسات و عواطف شخصی وی مربوط است، نتواند با شوهرش به سر برد و احساس کند که از او بدش می‌آید و از وی بیزار است و این کراهیت و نفرت، خود، زن را به خروج از حدود و مقرّرات خداونـدی در امـر حسـن سلوک و خوش رفتاری، یا عفّت و پاکدامنی، و یا ادب و تربیت، سوق مـی‌دهد. در ایـن صـورت، زن مـی‌تواند از او درخواست طلاق کند و در عوض اینکه آشـیانۀ او را بدون سبب و گناهی که بدو مربوط و از وی سـرزده باشد، درهم شکسته است، مهریّه‌ای را که مرد مـهر او کرده است بازپس دهد، و یا اینکه همۀ مخارج و یـا برخی از آن را که هزینۀ او شده است، به مرد برگرداند تا خویشتن را از نافرمانی کردن از امر خدا و تجاوز از حدود و مقررات الله محفوظ و بدور دارد و به خود و دیگران در این حال ستم نورزد. اسلام بدین منوال همۀ حـالات واقعی را کـه به مـردم دست میدهد و گریبا‌نگیرشان میشود در نظر می‌گیرد، و احساسات و عواطف دلهای بریده‌ای را که در آن انسان را چاره‌ای نیست مراعات مـی‌نماید، و همسر را به زنـدگی و زیستی وادار و ناچار نمی‌سازد که از آن گریزان و بیزار است. در همان حال، مرد را نیز بدون گناه زیان خورده نمی‌سازد و چیزی راکه او هزینه‌کرده است، بیهوده ضایع نمی‌گرداند.
برای آنکه زنده بودن این نصّ و گسترۀ سر زندگی آن را بتوانیم تصوّر نمائیم، زیبا است که به سابقۀ واقعی پیاده نمودن آن در زمان رسول خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم مراجعه کنیم و بدان نگاهی بیندازیم تا گسترۀ تلاش و توان و دقّت و سنجش و عدل و داد این برنامه استوار ربّانی جلوه‌گر شود.
امام مالک درکتاب خود «موطّأ» روایت نـموده است که حبیبه دختر سهل انصاری، زن ثابت پسر قیس پسر شماس بود. رسول خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم بامدادان بیرون آمد. حبیبه دختر سهل را در تاریکی شب در کنار منزل خود دید. فرمود: (کیست؟) گفت: مـن حبیبه دختر سهل هستم. فرمود: (چه‌کاری داری؟) گفت: من با ثابت پسر قیس نمی‌توانم زندگی کنم. وقتی که شوهرش ثابت پسر قیس حاضر آمد. رسول خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم بـدو گـفت: (این، حبیبه دختر سهل آنچه خدا خواست بیان داشت) ... پس حبیبه گفت: ای رسول خدا، آنچه او به من داده است در پیش من محفوظ است. رسول خدا صلّی الله علیه و اله وسلّم به ثابت پسر قیس فرمود: (آن را از او بگیر). پـس ثابت پسر قیس آن را گرفت و حبیبه دختر سهل به مـیان خانوادۀ خویش برگشت.
بخاری - با اسناد خویش - از ابن عباس رضی الله عنه روایت نموده است که زن ثابت پسر قیمن پسر شمّاس به حضور پیغمبر صلّی الله علیه و اله وسلّم آمد وگفت: ای رسـول خـدا، هیچ عیبی از نظر اخلاق و دین در او نمی‌بینم، لیکن از کفر بعد از اسلام می‌ترسم. رسول خدا صلّی اله علیه و اله وسلّم فرمود: (آیا باغ او را بس خواهی داد؟[9] گفت: بلی. رسول خدا صلّی اله علیه و اله وسلّم فرمود: (باغ را بپذیر و او را طلاقی بده). در روایتی با تفصیل بیشتر ، که ابن جریر - با اسـناد خویش - آن را روایت نموده است چنین آمده است که او از عکرمه پرسید: آیا خلع را اصلی است؟گفت: ابن عباس می‌گفت: نخستین خلع در اسلام دربارۀ خواهر عبدالله ابن ابی بوده است. او به پیش رسول خدا آمد و گفت: ای فرستادۀ خدا، هرگز هیچ چیزی سر من و سر او را (بر بالشی)گرد نمی‌آورد . گوشۀ خیمه را بالا زده بودم و او را در میان جمعی دیدم که می‌آمد. وی از همگان سیاه‌تر و کوتاه‌تر بود و چهرۀ زشت‌تری داشت. شوهرش گفت: ای رسول خدا، من بهترین دارائی خود را بدو داده‌ام: باغی را که داشته‌ام . اگر باغم را به مـن پس بدهد طلاقش خواهم داد. فرمود: چه مـی‌گوئی؟ گفت: بلی آن را پس می‌دهم، و اگر هم بیشتر بخواهد بدو خواهم داد. عکرمه گـفته است: پس رسول خدا صلّی اله علیه و اله وسلّم میان آن دو جدائی انداخت.
مجموعۀ این روایات، یک حالت روانی را به تصویر می‌زند که رسول خدا صلّی اله علیه و اله وسلّم آن را پـذیرفت و با آن همچون کسی روبه‌رو گردید که آگاه است و می‌داند که چنین حالتی چیره و غالب است و انکار کردن آن و واداشتن زن به معاشرت، بیفایده و بیسود است. و در معاشرتی که چنین احساسات و عواطفی بر آن چیره باشد، هیچگونه خیر و خوبی نخواهد بود. پس پیغمبر صلّی اللهعلیه و اله وسلّم از برنامۀ ربّانی، راه حلّی برای چنین وضعی برگزید، برنامه‌ای که با فطرت بشریّت بگونۀ صریح و عملی و واقعی روبه‌رو میشود، و با نـفس انسانی همچون کسی رفتار می‌کند که می‌داند در آن چگونه احساسات و عواطف حقیقی در تکاپو وگشت و گذار است.
از آنجاکه مـرجـع جدّی بودن یـا بیهوده بودن، و راستگوئی یا حقّه‌بازی، در همۀ ایـن احوال تقوی و ترس از خدا، و هراسیدن از عقاب او است، پیرو سخن می‌آید و از تعدّی از حدود و تجاوز از مقرّرات خدا، مردمان را برحذر میدارد:
(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ )(٢٢٩)
اینها حدود و مرزهای (احکام شـرعی) الهـی است و از آنها تجاوز نکنید، و هر کس از حدود و مرزهای (اوامر
و نواهی) الهی تجاوز کند (ستمگر بوده و) بیگمان این چنین کسانی ستمگرند (و به خود و به جامعه‌ای که در آن میزیند ستم می‌کنند).
در اینجا اندکی در برابر اختلاف لطیف و نازکی در امر دو تعبیر قرآنی راجع به معنی واحدی می‌ایسـتیم که برحسب اختلاف ظروف و شرائط جداگانه بیان شده‌اند: در مناسبتی که در این سوره به هنگام سخن از روزه گذشت، پیروی این چنین می آید:
(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها)
اینها حدود و مرزهای خدایند، پس بدانها نزدیک نشوید.
در اینجا پیروی این چنین در این مناسبت می آید:
(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوهَا )
اینها حدود و مرزهای خدایند، پس از آنها تجاوز نکنید. در پیرو نخست، بیم دادن از نزدیک شدن است. و در پیرو دومی بیم دادن از تجاوز است ... پس اختلاف به خاطر چه بوده است؟
(أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنْکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا )
آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روزه‌داری حلال گردیده است. آنان لباس شمایند و شما لباس آنانید (و دوری از آمیزش با یکدیگر برایتان بسی رنج‌آور است). خداوند می‌دانست که شما (از لذائذ نفسانی می‌کاستید و مـعتقد بودید که شبها بعد از بخواب رفتن، همخوابگی با همسران حرام است و) بـر خود خیانت می‌کردید، خداوند توبۀ شما را پذیرفت و شما را بخشید، پس هم اکنون (که با نـص صـریح، همخوابگی آزاد است) با آنان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدا برایتان لازم دانسته است (همچون بقای نسل و حفظ دین و آبرو و پاداش اخروی)، و بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشتۀ سپیدۀ بامداد از رشتۀ سیاه (شب) برایتان از هم جدا و آشکار گردد. سپس روزه را تا شب ادامه دهید. (همخوابگی با همسران در تمام شبهای روزه‌داری حلال است، لیکن) وقتی که در مساجد به (عبادت) اعتکاف مشغولید با آنان همخوابگی نکنید.... این (احکام روزه و اعتکاف) حدود و مرزهای الهی است و بدانها نزدیک نشوید.
محرّمات شهوت‌انگیز، از جاذبه و کشش نیرومندی برخوردارند. پس چه خوب خواهد بود که انسان بر حذر شود از اینکه حتّی در این مورد به حدود خدا نزدیک هم گردد چه رسد به اینکه بدانها تجاوز و تعدّی کند، زیرا چنین پرهیزی، به سبب ضعف اراده در برابر جاذبیّت آنها لازم به نظر می‌رسد. هرگاه انسان به میدان مغناطیسی و کشش محرمات شـهوت‌انگـیز نزدیک گردد، چه بسا ارادۀ او سر تسلیم فرود بیاورد و آدمی به دام آنها گرفتار بشود.
اما در اینجا میدان، میدان مکروه‌ها و برخو‌ردها و مخالفتها است. پس ترسی که در اینجا موجود است، ترس از تعدّی و تجاوز از حدود و مرزها است که نکند در یکی از دفعات ناسازگاریها پیش بیاید. و سخن از تجاوز از آنها و عدم خویشتنداری در کنار آنها است. لذا تحذیر از تعدّی و تجاوز است نه پرهیز از نزدیکی ... این اختلاف در تعبیر، به سبب اختلاف مناسبت بود.... اینگونه دقّت تعبیر به هنگام مقتضیات مـختلف، مایۀ بسی شگفت است.
*
سپس پابه‌پای روند گفتار دربارۀ احکام طلاق، به پیش می‌رویم:
(فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)
پس اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار دیگر باز هم) او را طلاق داد، از آن پس زن بر او حلال نخواهد بود مگر اینکه با شوهر دیگری ازدواج کند (و بـا او آمـیزش جنسی نماید و ازدواج قطعی و جدّی صورت گیرد نه موقّت و فریبکارانه). در این صورت اگر (شـوهر دوم) او را طلاق گفت، گناهی بـر آن دو (زن و شـوهر اول) نخواهد بود که (به کانون زندگی زناشوئی) برگردند (و زن با شوهر اوّل، مجدّداً ازدواج نماید) در صورتی که امیدوار بـاشند که می‌توانند حدود الهی را (مـحترم بشمارند و) پابرجا دارند. و اینها حدود الهی است که خدا آنها را برای کسانی که آگاهند (و بـه شرع اسلام ایمان دارند) بیان می‌نماید.
بیگمان طلاق سوم - همانگونه که روشن گردید - دلیل بر تباهی عمیق و ریشه‌داری در این زندگی است که هیچگونه راهی برای اصلاح و بهبودی آن بدین زودیها نیست. البتّه اگر شوهر در امر طلاق جدّی بوده و از روی قصد و نیّت، دست به چنین کاری زده باشد. در چنین حالتی زیباتر آن است که هر دو نفر جویای شریک تازه‌ای در زندگی باشند. اما اگر آن طلاقها، از روی هرزه‌درایی و یاوه‌سرایـی، و یا شتابزدگی و دستپاچگی، و یا حماقت و سفاهت، انجام پذیرفته باشد، لازم است حدّ و مرزی گذارده شود تا بدان وسیله بتوان از بازیچه قرار دادن حقیقتی جلوگیری کرد که شیرازۀ امن و امان، و معالجۀ بیماری سخت و بیدرمان است، نه اینکه آماج پریشان‌گوئی و تندخوئی و خُل بازی شود. در این هنگام باید این نوع زندگی پایان گیرد که زن در آن از شوهر خود نه احترامی می‌بیند و نه حفاظت و حراستی.
چه بسا کسی بگوید: گناه زن چیست در اینکه سخنی از دهان مرد هرزه‌درایی بیرون بیاید و بر اثر آن زندگی و امنیّت و آرامش زن تهدید و در معرض خطر واقـع شود؟ ولیکن ما در زندگی بشری با واقعیّت روبـه‌رو می‌شویم و حقیقت کار را می‌جوئیم. آیا علاج واقعه در صورتی که این علاج را بکار نگیریم چگونه باید باشد؟ آیا باید این چنین مردی را به زیستن با همسرش وادار سازیم که پـیوند با او را احترام نمی‌گذارد و ارزشی نسبت به زن روا نمی‌دارد؟ مثلاً بدو بگوئیم: ما این طلاق تو را معتبر نمی‌دانیم و بدان توجّهی نمی‌نمائیم و برایش ارزشی قائم نـیستیم. ایـن زن تو است و وبال گردن تو، او در اختیار تو است و بیا و دست وی را بگیر و برو ... هرگز! در این امر اهانت به همسر و به پیوند زناشوئی است و اسلام از چنین کاری خشنود نیست، اسلامی که زن را محترم میدارد و پیوند زناشوئی را بزرگ می‌شمارد و آن را بالا میبرد و به مرتبۀ عبادت خدا و پایۀ پرستش الله میرساند... بلکه عقوبت چنین مردی این است که او را از وجود همسرش که به روابط و علائق موجود میان او و خود بی‌احترامی کرده و عواطف و دوستیهایش را به بازیچه گرفته است، محروم سازیم، و اگر طلاق اوّل یا دوم است و زن از او در این دو جدا شده است، وی را مکلّف به مهریّۀ جدید و عقد تازه‌ای نمائیم، و اگر طلاق سوم است، زنش را کاملاً بر او حرام کرده و تا شوهر دیگری نکند، وی را از وجودش محروم داریم. در این صورت، هم با پرداخت مهریّه، زیان خورده شده است، و هم با پرداخت نفقۀ زن متضرّر گشته است. همچنین علاوه از اینها، در همۀ احوال و اوضاعی کـه گذشت، او را به پرداخت نفقه مکلّف سازیم ... مهمّ این است که ما به واقعیّت نفسانی انسانی بنگریم و حقیقت زندگی عملی را در برابر دیدگان خود مجسّم سازیم، نه اینکه بر بال خیال بنشینیم و در رؤیاهای شیرینی فرو رویم و در کرانه‌های آسمان به پرواز درآئیم. رؤیاهائی که در دنیای زندگی بر این کرۀ خاکی پا نمی‌گذارند، و اصلاً پائی ندارند تا بدان پا بگذارند!
اما هرگاه زندگی به راه خود ادامه داد و بعد از طلاق سوم، زن با شوهر دیگری ازدواج نمود، سپس این شوهر جدید او را طلاق گفت... در این صورت نه بر زن و نه بر شوهر اوّل گناهی است در اینکه با همدیگر مجدداً ازدواج کنند. لیک به یک شرط:
(إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ)
اگر گمان بردند که می‌توانند حدود و مقرّرات خدا را مراعات دارند.
این مسأله، هوی و هوسی نیست که از آن پیروی گردد، و میل و شهوتی نیست که بدان پاسخ گفته شود. و شوهر و همسر به دست امیال و شـهواتشان سپرده نمی‌شوند و به حال خود رها نمی‌گردند تا اگر خواستند با همدیگر بمانند و اگر نخواستند از یکدیگر جدا شوند. بلکه حدود و مقرّرات خداونـد در میان است و باید اجراء و پابرجا گردد. حدود و مقرّراتی که چهارچوب زندگی را تشکیل می دهد و چنانچه زندگی از این چهارچوب پا فراتر نهد، زندگی و حیاتی نخواهد بود که خدا آن را می‌پسندد و از آن خشنود است.
(وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٢٣٠)
اینها حدود الهی است که خدا آنها را برای کسانی که آگاهند بیان می‌نماید.
این از مرحمت خدا درباره بندگانش می‌باشد که حدود و مقرّرات خویش را پیچیده و ناشناخته نگذاشته است. بلکه در این قرآن آنها را بیان و روشن می‌فرماید. آنها را برای کسانی بیان می‌نماید که می‌دانند. چه کسانی که به حقیقت می‌دانند، چنین حدود و مقرّراتی را می‌فهمند و به ارزش آنها پی‌می‌برند و برابر آنها رفتار می‌کنند. والّا علمی که انسانی را به حدود و مقرّرات خدا آشنا و آگاه نسازد و او را به عبادت خدا و رعایت حدود و مرزهای الله نکشاند، جهل ناپسندیده‌ای و جاهلیّت کوری بیش نیست.
بعد از آن، رهنمود ربّانی برای شوهران طلاق دهنده می‌آید و ایشان را به سوی نـیکی و نـیکوکاری و آسانگیری و زیـبائی در هـمۀ احوال بـعد از طلاق، رهنمود و ارشاد میدارد:
(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٢٣١)
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٢٣٢)
هنگامی که زنان را طلاق دادید و به (آخرین روزهای) عدّۀ خود رسیدند، یا به طرز پسندیده و دادگرانه‌ای آنان را نگاه دارید (و با ایشان آشتی کنید) یا آنان را به طرز صحیح و عادلانه‌ای رها سازید، و به خاطر زیـان رسانیدن بدیشان (و تعدّی کردن بر آنان، هیچگاه بـا ایشان آشتی نکنید و) ایشان را نگاه ندارید، و کسی که چنین کند بیگمان به خویشتن ستم کرده است، و (بـا اینگونه اعمال و سـوء استفاده از قوانین) آیه‌های (احکام و حدود) خدا را به باد استهزاء نگیرید، و نـعمت خدا را بر خود (که از جمله الفت میان شوهر و همسر و تنظیم امور زندگی است) و آنچه را که از کتاب و حکمت (یعنی قرآن و اسرار شریعت اسلام) بر شما نازل کرده است و شما را با آن پند میدهد به خاطر بـیاورید. و از (خشم) خدا بپرهیزید و بدانید که بیگمان خداوند از هر چیزی آگاه است. و هنگامی که زنان را طلاق دادید و عدّۀ خود را به پایان رسانیدند، مانع آنان نشوید که بـا شوهران (سابق) خویش (یا با کسان دیگری) ازدواج کنند اگر در میانشان به طرز پسندیده‌ای رضایت هر دو برقرار گردد (و خواسته باشند زندگی خانوادگی آبرومندانه‌ای راه اندازند)، این (احکام حکیمانۀ همراه با ترغیب و تـرهیبی کـه گذشت) همان چیزی است که کسانی از شما بدان پند داده می‌شوند که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند. این (اوامر و نواهی الهی) برای شما (از نظر رشد علائق و روابط اجتماعی و تـطهیر نـفوس از زنگ بدگمانیها و آلودگیهای محیط) پر برکت‌تر و پاکیزه‌تر (از ممانعت زنان از ازدواج با دیگران و غیره) است، و خدا (مصالح اجتماعی بشری و فوائد نهفته در این احکام را ) می داند و شما (اسرار این اوامر و نواهی را چنانکه شاید و باید) نمی دانید.
بیگمان نیکی و نیکوکاری و زیبائی کردار و گفتار ، لازم است بر فضای این زندگی چیره شود، دیگر فرقی ندارد چه پیوندها و دستاویزهای آن پاره و گسیخته شده باشد و چه نشده باشد. دیگر در ان قصد اذیّت و آزار و نیّت دردسر دادن و رنج رساندن و اشکال تراشی کردن جائز نیست و چنین چیزهائی نباید عنصری از عناصر پیکرۀ حیات زناشوئی باشد. بیگمان چیزی نمی تواند در حالت جدائی و طلاقی که نفسها از آن بیزارند ، آدمی را به این سطح والای بزرگواری و بلندای قلّۀ گذشت و فداکاری برساند ، مگر عنصری که نفسها را از دشمنانگیها و کینه توزیها ، فراتر می کشاند ، و افقهای زندگی را توسعه می دهد، و گسترۀ آن را تا بدانجا می گستراند که از جهان فراسوی دنیای خاکی می رسد... این عنصر، عنصر ایمان به خدا و ایمان به روز رستاخیز است. یاد نعمتهای خداست در شکلهای گوناگونش ، از نعمت ایمان – بالاترین نعمتها – گرفته تا نعمت تندرستی و روزی ، تقوای خدا داشتن و چشم امید به مرحمتی دوختن است که خداوند رحمان و رحیم در عوض از هم پاشیدن آشیانۀ زناشوئی ناموفّق ، و خرج و نفقۀ هدر رفته و ضایع گشته ، عطاء می فرماید... این عنصر همان عنصری است که دو آیۀ فوق آن را در اینجا در برابر چشمان به تصویر می زنند و بر صفحۀ دل می نگارند و از نیکی و خوبی و خوش رفتاری سخن می گویند و خواستار رعایت چنین صفات حسنه اند ، خواه رشته های زناشوئی پیوسته باشد و خواه دستاویزهای آن گسیخته.
در زمان جاهلیّت همان سختی و خشونتی را می دید که سرنوشت تندخو و توسن لجام گسیخته و روش منحرفانۀ جاهلیّت خواهان آن بود. طعم این غلظت و قساوت را در کودکی که هنوز دختر بچه ای بیش نبود احیاناً با زنده به گور شدن، و چه بسا با دچار آمدن به مشقّت و خواری و پستی می‌چشید و وقتی که برای خود زنی می‌شد، همچون تکّه‌ای از کالای مرد و جزئی از دارائی وی بشمار می‌آمد و شتر و اسب از او گرانبهاتر و گرامی‌تر بود.
و هنگامی که طلاق داده می شد، او را باز می‌داشتند و تا شوهرش که او را طلاق داده بود اجازه نمی‌داد، نمی‌توانست ازدواج کند! یا حتّی خانوادۀ خودش هم از ازدواج او جلوگیری می‌کردند، بدون آنکه اجازه دهند که او به پـیش شوهرش برگردد، اگر زن و شوهر می‌خواستند که از نو با یکدیگر بسر برند! ... بطور کلّی با چشم بدی و تحقیرآمیزی به زن می‌نگریستند و او را موجودی پست می‌انگاشتند. مقام زن از این بابت در عربستان همسان مقام زن در سایر سرزمینهای جاهلی و میان حکومتهای چیرۀ جاهلیّت در آن روزگاران بود. سـپس اسلام آمـد ... بر زندگی چنین نسیم‌های آرام‌بخشی را وزیدن داد که در اینجا نمونه‌هائی از آن را می‌بینیم. اسلام آمد تا با دیدۀ دیگری به زن نگاه کند و مقرّر دارد که او و مرد، نـفس واحدهای هسـتند و ساخت آفریدگار او می‌باشند. اسلام آمد تا پیوندهای زنـاشوئی را در صـورت رعـایت خوشرفتاری و نیکوکاری در آن، به پلّۀ عبادت برساند... بلی این شد، هر چند که زن نه چیزی از این قبیل اشیاء خواسته بود و نه آن را می‌شناخت. و مرد هم نه چیزی از ایـن قبیل اشیاء خواسته بود و نه خیال چنین چیزهائی بر دلش گذشته بود. بلکه این کرامت و بـزرگداشـتی بود کـه پروردگار از دریای رحمتش بر سر هر دو جنس زن و مرد ریزان کرده و بر سراسر زندگی انسان بارانده بود.
(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا )
هنگامی که زنان را طلاق دادید و به (آخرین روزهـای) عدۀ خود رسیدند، یا به طرز پسـندیده و دادگرانـه‌ای آنان را نگاه دارید (و با ایشان آشتی کنید) یا آنان را به
طرز صحیح و عادلانه‌ای رها سازید. و به خاطر زیـان رسانیدن بدیشان (و تعدّی کردن بر آنـان، هیچگاه بـا ایشان آشتی نکنید و) ایشان را نگاه ندارید.
در اینجا مقصود از رسیدن مدّت، نزدیک شدن اتمام عدّه‌ای است که قرآن آن را در آیۀ پیشین مقرّر داشته است. پس هرگاه مدّت نزدیک شد، یا به نیّت اصلاح و داشتن رفتار نیکو و کردار پسـندیده، رجوع انـجام می‌پذیرد، و این عمل، مفهوم امساک به معروف است .... و یا منتظر می‌مانند تـا مـدّت بگذرد و زن جدا میشود. این است مفهوم رها ساختن نیکو و زیبا،که در آن نه اذیّت و آزاری، نه درخواست فدیه از همسر، و نه منع زن و بازداشتن او از ازدواج با هر که می‌خواهد در میان است.
(وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا )
به خاطر زیان رسانیدن به آنان، ایشان را نگاه ندارید.
مانند کاری که از آن مرد انصاری روایت شده است که به زنش گفت: به خدا سوگند، نه تو را برمی‌گردانـم و منزل و مأوی می‌دهم، و نه از تو جدا می‌شوم و طلاقت می‌گویم... این است آن نگاهداری و پیش خود داشتنی که در این روند گفتار، نهی از آن تکرار میشود، زیرا چنین به نظر می‌رسد که این نوع عـملکرد در محیط عربی پخش و شائع بوده باشد. آری، پراکنده شـدن و پخش گشتن چنین عملکردی در هر محیطی که اسـلام آن را پاکیزه و مهذّب ننموده باشد، و ایمان آن را بالا نبرده و والا نکرده باشد، ممکن است.
قرآن در اینجا بزرگوارانهترین احساسات را به جوش می‌آورد، همانگونه که عـاطفۀ شرم از خدا و شـعور هراس از الله را در آن واحد به خروش میاندازد. قرآن همۀ این محرّکها و انگیزه‌ها را بسیج می‌کند تا اندرون نفسها را از اوضاع کثیف جاهلیّت و آثار شوم آن پاکیزه دارد و آنها را به سطح عالی و کریمانه‌ای بالا ببرد که خودش در این زمینه دست آنها را می‌گیرد و پا به پا به سوی آن عالم بالا و والا رهنمودشان می‌سازد:
(وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )(٢٣١)
کسی که چنین کند بیگمان به خویشتن ستم کرده است، و (با اینگونه اعمال و سوء استفاده کردن از قـوانـین،) آیه‌های (احکام و حدود) خدا را به باد استهزاء نگیرید، و نعمت خدا را بر خود (که از جمله الفت میان شوهر و همسر و تنظیم امور زندگی خانوادگی است) و آنچه را کـه از کـتاب و حکمت (یـعنی قرآن و اسـرار شـریعت اسلام) بر شما نـازل کـرده است و شما را بـا آن پـند میدهد به خاطر بیاورید. و از (خشم) خدا بـپرهیزید و بدانید که بیگمان خداوند از هر چیزی آگاه است.
بیگمان کسی که زن مطلّقه را برای زیان رسـاندن و تجاوز به حقوق او کردن نگاه میدارد در حـقیقت به خود ستم کرده است. چه آن زن خواهر او و از خود او است[10].
پس اگر بر او ستم کند در اصل بر خود سـتم کرده است. آری وقتی کـه او را به مسـیر معصیت میاندازد و از راه طاعت و عبادت او را بدور میدارد و به طغیانش می خواند، در حقیقت به خود سـتم روا میدارد.... و این لمس و بسودۀ نخستین است.
آیههائی که خداوند آنها را دربارۀ معاشرت و طلاق بیان فرموده است، روشن و جدّی و راست و روانـند. یکسره به سوی تنظیم این زندگی زناشوئی می‌روند و آن را بر مبنای جدّیّت و صداقت پا بر جا می‌دارند. پس هرگاه مرد بیاید و از آیات خدا در رسـاندن ضرر و زیان و اذیّت و آزار زن بهره‌برداری‌کند، و رخصتهائی را که خداوند برای آسایش و آرامش و شیرازۀ امن و امان عطاء فرموده است به بازی گیرد، و حق رجوعی را که خداوند به عنوان فرصتی در اختیار او قرار داده است تا در آن بتواند زندگی زناشوئی را برگرداند و در اصلاح آن کوشد، از آن در راه نگاهداری و بازداشت زن جهت اذیّت و آزارش و بدبختی و شقاوتش استفاده کند ... اگر مرد چیزی از اینها را انجام دهد، آیات خدا را به بازی گرفته است!
امروزه نیز متأسّفانه چنین چیزی را در جـامعۀ جاهلی خودمان که اسلام خوانده و قلمداد میشود مشـاهده می‌نمائیم و می‌بینیم که چگونه از رخصتهای فقهی و جوازهای شرعی در راه جدائی و شکنجه و تباهی سوء استفاده میشود، و از خود حق طلاق به چه شکلی بهره‌برداری میگردد و به بدترین وجـه ممکن بکار گرفته میشود ... وای بر آنان که آیات خدا را بدون شرم از خدا به بازی و تمسخر می‌گیرند!
هنگامی که خداوند نعمتهای خویـش را بر بندگانش برمی‌شمرد و آنها را بدیشان تذکّر میدهد، و چیزی را یادآور میشود که از کتاب و حکمت و اسرار شریعت برایشان فرو فرستاده و بدان پـندشان میگوید، در اندرون انسانهای مؤمن غوغائی برپا میشود، و حیاء و شرم و اعتراف به نـعمت زوایـای وجودشان را پر می‌سازد ... تذکّر دادن به مسلمانان آن روزی به نعمتی که خداوند بزرگوار بهرۀ ایشان فـرموده بود، معانی سترگ واقعی را در زندگی ایشان به تصویر می‌زد که در زندگی ایشان عملاً بوقوع پیوسته بود، و زندگی آنان و سراسر این حیات را فراگرفته بود.
نخستین چیزی که از نعمتهای خدادادی بر دل مؤمنان می‌گذشت، بودن خود ایشان به عنوان امّتی بود ... آخر آن عربها و اعراب، پیش از اینکه اسلام بیاید، چه چیز بودند و چه بشمار می‌آمدند؟ ایشان محلّی از اعراب نداشتند و چیز قابل ذکری نبودند. دنـیا نـه ایشان را می‌شناخت و نه احساس می‌کرد کـه ایشـان در زمین وجود دارند. مردمان پراکنده و فرقه فرقه‌ای بودند که نه ارجی داشتند و نه بهائی. و چیزی نداشتند تا آن را به بشریّت تقدیم دارنـد و از ایـن راه مـردمان جـهان ایشان را بشناسند. بلکه حتّی چیزی نداشتند کـه آن را به خود عطاء کنند تا ایشان را بی‌نیاز از دیگران گرداند. اصـلاً چیزی نـداشتند، نه مـادّی و نـه معنوی ... تهیدستانی بودند که در فقر و سختی می‌زیستند. مگر گروه انـدکی از ایشـان که در فراخـی نـعمت بسر میبردند. لیکن این فراخی نعمت هم بسی خشونت‌آمیز و ساده و منحط بود و بیشتر به فراخی نعمت درّندگانی مـی‌ماند کــه در سـوراخ و سنبه‌های لانه‌هایشان نخجیرهائی داشته باشند. از نظر عقلانی و روحانی و فهم و شعور نیز فقیر و دست خالی بودند. عقیدۀ ایشان نادرست و ساده و نابخردانه بود. جهان‌بینی آنـان و بینش ایشان دربارۀ زندگی، ابتدائی و قبیله‌ای و محدود بود. تکاپوهایشان دربارۀ زندگی، از ایلغارها و کشتارها و اخذ قصاص و لهو و لعب و شراب و قمار و کالاهای ساده و کوچک در هیچ حالی فراتر نمی‌رفت.
اسلام ایشان را از این بیغوله سربسته و گودال ژرف آزاد ساخت. بلکه به کالبدشان جان تازه‌ای دمید و از نو بدیشان زندگی بخشید. آنان را از نـو پـدیدار کرد و بدیشان موجودیّت و شخصیّت بزرگی داد، بگونهای که همۀ انسانها ایشان را بدان می‌شناختند. اسلام بدیشان چیزی عطاء کرد که آنان مفتخرانه آن را به انسـانیّت ارمغان می‌داشتند و با تقدیم آن بـر خـود می‌بالیدند. بدیشان عقیدۀ استوار و سترگ و فراگیری داد که هستی را بگونهای تفسیر و تعبیر می کرد که هرگز قبل از آن هیچ عقیدۀ دیگری آن را چنین تفسیر و تعبیر ننموده بود. عقیده‌ای بود که برایشان ممکن می‌ساخت ایـنکه سیادت و رهبری بشریّت را به نحو مترقّیانه و والائـی در دست بگیرند. اسـلام با ایـن عقیدۀ والائی که مسلمانان را میان مـلّتها و دولتها وجود می‌بخشید، شخصیّت برجستهای به آنان عطاء کرد که پیش از آن، کوچکترین اثری و کمترین خبری از وجـودشان نبود. اسلام بدیشان نیروئی داد که دنـیا ایشـان را بدان می‌شناخت و با بودن چنین قدرتی از آنـان حساب میبرد. در صـورتی که پـیش از گرویدن به چنان عقیده‌ای، نوکران و چاکران امپراتوریهای دور و بر خود بودند، و یا اینکه افراد گمنام و بیکاره‌ای بودند که کسی احساس نمی‌کرد وجود دارند. اسلام به آنان همچنین با گشودن راههای گوناگون و دسـتیابی بـه سـرزمینهای جوراجور، ثروت هنگفتی داد... اسلام بیش از هـۀ اینها به آنان امنیّت و آرامش داد. امنیّت و آرامش نـفس، امنیّت و آرامش خـانه، و امـنیّت و آرامش و صلح و صفای جامعه‌ای که در آن می‌زیستند. اسلام بـدیشان آرامش دل و آسایش وجـدان و ضـمیر، و اسـتقرار و ماندگاری در جادۀ مستقیم خداشناسی و روش و طریقۀ ربّانی را عطاء فرمود... اسلام بدیشان چنان دیدگاه بلند و عــلوّ انــدیشه‌ای داد کـه بـا آن دید، انسـانها را می‌نگریستند و می‌دیدند که چگونه بشریّت گـمراه و ویلان، همسان گـله های سـرگشته و حـیران در اقـطار سرزمینهای جاهلیّت گسترده و فراخ کرۀ زمین در هـم می‌لولند و راهی به سوی نجات خویش نـمی‌جویند و نمی‌پویند. ایـن بـود کـه مسـلمانان آن روزی خـوب می‌فهمیدند که خداوند بدیشان چـیزی عـطاء فـرموده است که به کسی از جهانیان نداده است.
پس وقتی که خداوند در اینجا نعمت خویش را بـرای ایشان یادآور میشود، آنان چیز آماده و مجسّمی را در زندگی خود به یاد می‌آورند که نیاز چندانی به تـذکّر فراوان و اندیشۀ زیاد ندارد. چه آنان خـودشان همان نسل واحد وکسانیند که در جاهلیّت زیسته و سپس به اسلام گام گذارده‌اند و در آن بسر بردهاند، و خود شاهد این انتقال ژرف و مهمّی بودهاند که چیزی جز معجزه‌ای که بالاتر از اندیشۀ آدمـی بوده نـمی‌توانست آن را تحقّق بخشد و عملی سازد... ایشان چـنین نعمتی را در آنچه خداوند از کتاب و حکمت و اسرار شـریعتی کـه برایشان نازل فرموده بود و آنان را بدان پـند مـی‌داد، مجسم می‌دیدند... قرآن در این باره خـطاب بدیشان میگوید:
(وما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ)
آنچه را کـه بر شما نازل کرده است.
با ضمیر مخاطب بیان شده است، تا ایشان به عـظلمت نعمت و ریزش باران رحمت و پیوستگی چنین مکرمت و مرحمتی با خودشان پی‌ببرند و بدانند کـه ایـن خـدا
است که این آیه‌ها را بر آنان نازل می‌کند، آیههائی که برنامۀ الهی از آنها تشکیل میگردد، و همچنین متوجّه شوند که قانون خانواده یعنی بنیاد زندگی، نیز از سوی خدا است و همو است که احکام آن را فرو می‌فرستد. سپس بسـودۀ اخـیر در ایـن آیه، دلهـایشان را لمس می‌کند، آنگاه که خداوند ایشان را می‌ترساند و بدیشان تذکّر میدهد که او از همه چیز آگاه است:
(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ )(٢٣١)
از (خشم) خدا بپرهیزید و بدانید که بیگمان خداوند از هر چیزی آگاه است..
بر اثر آن، احساس ترس و هراس به دنبال احساس شرم و حیاء و شکر و سپاس، بجوش و خروش می‌افتد... و سراسر زوایای نفس را فرا می‌گیرد تـا آن را در راه بزرگمنشی و مهربانی و نـیکوئی رهنمود و رهـبری نماید.
همچنین ایشان را نهی می‌فرماید از اینکه زن مطلّقه را - بعد از به پایان بردن عدّه - نگاه دارند و مـانع او شوند که به پیش شوهر خود برگردد در صورتی که به خوبی با یکدیگر سازس کـنند و همدیگر را خشـنود نمایند:
(وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ )
هنگامی که زنان را طلاق دادید و عدّۀ خود را به پـایان رسانیدند، مانـع آنان نشـوید که با شـوهران (سـابق) خویش (یـا بـا کسـان دیگری) ازدواج کنند اگر در میانشان به طرز پسندیده‌ای تراضی برقرار گردد (و خواسته باشند زندگی خانوادگی آبـرومندانه‌ای براه اندازند).
ترمذی از معقل پسـر یسـار روایـتی دارد، ایـنکه او خواهرش را به ازدواج مـردی از مسـلمانان در زمـان رسول خدا صلّی الله علیه و اله وسلم درآورد. مدّتی در پیش او ماند. بعد از آن، مرد او را طلاقی داد و بدو رجوع نکرد تا عدّۀ وی پایان پذیرفت. پس از آن، هوای دلدار کـرد و زن هم آرزوی او در سر پخت. او و خواستگاران دیگر به سراغش رفتند. معـقل پسر یسار بدو گفت: ای احــق احمق‌زاده ! من تو را گرامی داشتم و او را به ازدواج تو درآوردم و با ازدواج وی افتخارت بخشیدم، لیکن تو او را طلاق دادی. به خدا سوگند هرگز دیگر بار به پیـش تو برنخواهد گشت. معقل میگوید: خداوند نیاز آن مرد بدان زن و نیاز آن زن به شوهرش را دریافت و چنین فرموده‌ای را فرو فرستاد:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ ...
هنگامی که مـعقل آن را شـنید گفت: فرمان پروردگارم را شنیدم و فرمانبردارم. سپس مرد را فراخواند و بدو گفت: خواهرم را به ازدواجت در می‌آورم و اکرامت می‌دارم.
این پاسخ مهربانانه از سوی خداوند سبحان به نیازهای دلهائی که خودش از صداقت آنها خبردار بوده است، بیانگر گوشه‌ای از رحمت خدا نسبت به بندگان خویش است... امّا آیـه از جنبۀ عـمومی خود، مشتمل بر آسانگیری است که خدا برای بندگان چنین خواسـته است. همچنین تربیتی را در بردارد که روش قـرآنی، جامعۀ اسلامی را با آن پرورده کرده است، و نعمتی را شامل است که آفریدگار متعال به وسـیلۀ این روش قرآنی استواری که با واقعیّات زندگی مـردم در همۀ احوال روبرو میگردد آن را بدیشان ارزانـی داشـته است.
در اینجا نیز به دنبال نهی و تحذیر، وجدان و ضـمیر بجوش و خروش می‌افتد:
(ذَلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ )(٢٣٢)
این (احکـام حکیمانۀ همراه بـا ترغیب و تـرهیبی که گذشت) همان چیزی است که کسـانی از شما بدان پند داده می‌شوند که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند. این (اوامر و نواهی الهی) برای شما (از نظر رشد علائق و روابط اجتماعی و تطهیر نفوس از زنگ بدگمانیها و آلودگیهای محیط) پر برکت‌تر و پاکیزه‌تر (از ممانعت
زنان از ازدواج با دیگران و غیره) است. و خدا (مصالح اجتماعی بشری و فوائد نهفته در این احکام را) می‌داند و شما (اسرار و رموز این اوامر و نواهی را چنانکه شاید و باید) نمی‌دانید.
ایمان به خدا و روز رستاخیز همان چیزی است که این پند و اندرز را به ژرفای دلها میرساند. دلهائی که به جهان گسترده‌تر و فراخ‌تری از این زمین تعلّق دارد و آویزۀ آستانۀ خدا است و در آنچه می‌کند و در آنچه از آن دست می‌کشد، رضای الله را پیش چشم میدارد... احساس این امر که خدا خواهان چیزی است که پاک‌تر و پاکیزه‌تر باشد، مؤمنان را بر آن میدارد که به فرمان پروردگارشان گوش فرا دهند و با جان و دل جویای پاکی و نیکی بوده و فرصت را مغتنم شمارند و در راه قداست و طهارت بیرون و درون گام بردارند و برای پاکیزگی خود و جامعه پیرامون خویش کوشا و پویا باشند. همچنین دل وقتی که متوجّه شود آن کسی که چنین راهی را پیش پـای او میگذارد و بـرای وی انتخاب می‌نماید و می‌خواهد، همان پروردگاری است که می‌داند آنچه را که مردم نمی‌دانند، بر آن میشود که با رضایت تمام خاشعانه سر بر خط فرمان و پـشانی بر آستان رحمان نهد.
قـرآن بدین مـنوال، هـمةۀ کارها را به افق عبادت می‌کشاند، و آویزۀ دستاویز خدا می‌نماید، و آنها را از آلودگیهای زمین و نـاپاکـیهای زندگی و آمیزه‌های بستگی وکشش که ملازم فضای طلاق و فراق است، پاک میدارد.
*
حکم بعدی مربوط به شیر دادن اطفال پس از طلاق است.
بیگمان قانون خانواده باید متضمّن بیانی دربارۀ پیوندی باشد که میان همسر و شوهر بعد از طـلاق گسیخته نمی‌شود. این پیوند، پیوند فرزند دلبندی است که هر دو در آن سهیم و به هر دوی ایشان مربوط است. چه هر گاه زندگی پدر و مادر با همدیگر دشوار و ناممکن
شود، نوزادان نورسته و جوجگان بی‌بال و پـر را چه گناه؟! بناچار باید پناه و سرپناهی داشته باشند و تضمینهای دقیق و متلّی باشد که شامل همۀ حالات و دربرگیرنده تمام جوانب گردد:
(وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)
مادران (اعم از مطلّقه و غیر مطلّقه) دو سال تمام فرزندان خود را شیر می‌دهند هر گاه یکی از والدین یا هر دوی ایشان خواستار تکمیل دوران شیرخوارگی شود، و بر آن کسی که فرزند برای او متولّد شده (پدر) لازم است خوراک و پوشاک مادران را (در آن مدّت به اندازۀ توانائی) بگونۀ شایسته بپردازد. هـیچکس موظّف به بیش از مقدار توانائی خود نیست، نه مادر به خاطر فرزندش، و نه پدر به سبب بچه‌اش باید زیان ببیند (بلکه حقّ دیدار از فرزند برای هر دو محفوظ است و بر پدر پرداخت عادلانه و بر مادر پرورش مسلمانانه لازم است. چنانچه پدر بمیرد یا به سبب فقر از پرداخت حق حضانت عاجز باشد) بر وارث فرزند چنین چیزی لازم است و (در صورت دارا بودن، باید آنچه بـر پـدر فرزند از قبیل خوراک و پوشاک و اجرت شیرخوارگی لازم بوده است بپردازد) و اگر (والدین) خواستند بـا رضـایت و مشـورت همدیگر (کودک را زودتـر از دو سال) از شیر باز گیرند گناهی بر آنان نیست. و اگر (ای پدران) خواستید دایگانی برای فرزندان خود بگیرید گناهی بر شما نیست، مشروط بر اینکه حقوق آنان را بطور شایسته بپردازید، و از (خشم) خدا بـپرهیزید و بدانید که خدا بدانچه انجام می‌دهید بینا است (لذا پدران و مادران خدا را در نظر داشته و به تربیت اولاد عنایت نمایید).
بیگمان مادر مطلّقه در برابر فرزند شیرخـوارش وظیفه‌ای دارد. وظیفه‌ای که خدارند آن را به او واجب میدارد و نمی‌گذارد که مادر به سبب فطرت و عـاطفه‌اش که چه بسا اختلافات زناشوئی آن را جریحه‌دار و تباه نماید، فرزندش را رها سازد و زیان آن متوجّه کودک بیچاره گردد. این است که خداوند کودک را تحت کفالت خویش می‌گیرد و او را به گردن مادرش میاندازد و پـرورش وی را بر او واجب می‌گرداند. چه خداوند مردم را بیش از خودشان دوست مـی‌دارد، و از آنان نـیک‌تر، و از پـدر و مـادرشان مهربانتر است. خداوند بر مادر کودک واجب می‌کند که دو سال تمام او را شیر دهد، زیرا خداوند متعال می‌داند که این مدّت از لحاظ همۀ جنبه‌های تندرستی و روانی برای کودک یک دورۀ مهم و درخور توجّه است:
(لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ )
برای کسی که خواسته باشد (دوران) شیرخوارگی را تمام کند.
تحقیقات پزشکی و بررسیهای روانشـناسی امروزی ثابت نموده است که مدّت دو سال شیرخوارگی بری رشد سالم کودک هم از نظر حسمانی و هـم از لحاظ روانی ضروری است. لیکن نعمت خداوند باری بر گروه اسلامی چنین بـود که مسلمانان را در انـتطار نگذاشت تا آن زمان فرا رسد که بر اثر تجارب خویش چنین چیزی را دریابند. چه پشتوانه انسانی که از اندوختۀ کودک، مایه‌ور و تأمین میگردد، نمی‌بایستی این مدّت طولانی رها شود تا جهل و نـادانی او را بخورد. خداوند نسبت به بندگانش، بویژه نسبت به این کوچکان ناتوان و نیازمند عطوفت و عـنایت و سرپرستی و رعایت، مهربان است.
مادر نیز در مقابل آنچه خداوند بر او واجب فـرموده است، بر پدر حقی دارد. یعنی اینکه: خوراک و پوشاک او را به خوبی و نیکی تأمین کند. چه هر دوی ایشان شریک رنج و زحمت بوده و در برابر این کوحک شیرخوار مسؤول می‌باشند. مادر با شیر دادن و پرورش کردن و نگهداری نمودن، به کودک کـمک و یاری می‌کند، و پدر با تهیۀ خوراک و پوشاک، به مادر مدد میرساند تا از کودک نگهداری کـند. و هر دوی ایشان در حدّ توان خود به انجام وظیفه میپردازند:
(لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا )
هیچکس موظّف به بیش از مفدار توانائی خود نیست. شایسته نیست که هیچیک از والدین، کودک را وسیلۀ زیان دیگری قرار دهد:
(لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ)
نه مادر به خاطر فرزندش، و نه پدر بـه سـبب بچّه‌اش باید زیان ببیند.
پدر نباید از عواطف و دوست داشت و علاقۀ وافری که مادر نسبت به فرزندش دارد، سوء استفاده و بهره‌برداری کند، و با آشنائی به شور و شوق مادر نسبت به جگرگوشه‌اش او را با کودک بترساند و تهدید نماید تا شیرخوارگی و پرورش او را بدون دریافت چیزی بپذیرد و تربیت او را رایگان بعهده گیرد، و مادر نیز نباید از محبّت و مهر پدر نسبت به فرزندش سوء استفاده و بهره‌برداری نماید و با توجّه بدان برخواستهای خویش بیفزاید و با هزینه‌های هنگفت بر دوش او سنگینی نماید.
حقوق و واجباتی که بر عهدۀ پدر است، بعد از وفات او، متوجّه وارث بزرگ او میگردد:
(وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ )
بر وارث همانند آن لازم است.
وارث ارشد، مکلّف است که خوراک و پوشاک مادر و شیرده را به خوبی و نیکی تأمین کند، تا ضمانت خانوادگی تحقّق یابد که بخشی از آن با ارث تأمین و بخش دیگر آن با تقبّل مسؤولیّتها و تعهّدات ارث‌گذار روبه‌رو میگردد.
بدین منوال کودک اگر پدرش بمیرد، ضایع نمی‌شود و از دست نمی‌رود. بلکه حق او و حق مادرش در همۀ احوال تضمین شده است.
قرآن هنگاهی که چنین احتیاط و پـیش‌بینیهائی را به پایان میبرد، به سوی تکمیل حـالات شـیر دادن و شیرخوارگی برگشته و میگوید:
(فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا )
اگر (والدین) خواستند با رضایت و مشـورت همدیگر (کودک را زودتر از دو سال) از شیر بازگیرند گناهی بر آنان نیست.
پس اگر پدر و مادر، یا مادر و وارث خواستند که کودک را پیش از گذشت دو سال، از شیر بازگیرند، زیرا هر دو مصلحت کودک را در آن میبینند، خواه به سبب بهداشت و تندرستی باشد و خواه به علّت دیگری، گناهی بر آنان نیست، هرگاه این امر با رضایت هردوی ایشان انجام پذیرفته باشد.
همچنین هرگاه پدر بخواهد دایه‌ای برای کودک خـود اجیر کند، چنانکه مصلحت کودک در این کار باشد، میتواند چنین کند، به شرط آنکه مزد دایه را به تمام و کمال بپردازد و به خوبی و نیکی با او رفتار نماید:
(وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ )
اگر (ای پدران) خواستید دایگانی برای فرزندان خود بگیرید گناهی بر شما نیست، به شرط اینکه حقوق آنان را بطور شایسته بپردازید.
این کار تضمین خواهد کرد که دایه راهنما و نگهبان و نگاهدار کودک شود.
سرانجام قرآن همۀ امور را بدان رشتۀ ربّانی یعنی تقوی پیوند میدهد... تقوی آن احساس ژرف لطیفی که قرآن در همۀ چیزهائی که جز با بودن آن تحقّق نمی‌پذیرد، انسان را بدان حوالت میدهد:
(وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٣)
از (خشم) خدا بپرهیزید و بدانید که خدا بدانچه انجام می‌دهید بینا است.
تقوی ضمانت مؤکدی است که در پایان می‌آید. تقوی یگانه تضمین است.
*ا
قرآن بعد از بپایان بردن قانون زنان مطلّقه و آثار مترتّب بر طلاق، به بیان حکم زنی می‌پردازد که شوهرش مرده باشد... سخن می‌رود از حکم عدّۀ او، و خواستگاری از وی پس از پایان عدّه، و بـا گـوشه و کنایه اظهار دلبستگی و پیشنهاد ازدواج بدو در اثناءعدّه:
(وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٣٤)
وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)
کسی که از شما (مردان) می‌میرند و همسرانی از پس خـود بجای می‌گذارند، چهار ماه و ده روز انتظار می‌کشد (و عدّه نگاه می‌دارند)، و هنگامی که به آخر مدّتشال رسـیدند گناهی بـر شما نیست که هـر چـه می‌خواهند دربارۀ خودشان بطور شایسته انجام دهند (و اعمالی موافق با شرع از ایشان سـر زند و بـا مرد دلخواه خود ازدواج کنند)، و خدا از آنچه می‌کنید آگاه است. و گاهی بر شما (مردان) نیست که بطور کنایه از زنانی (که شوهرانشان فوت کـرده‌انـد و در عدّه بسـر می‌برند) خواستگاری کنید و یا در دل خود تصمیم بـر این کار را بگیرید (بـدون اینکه آن را اظهار نمائید)، خداوند می‌دانست شما آنان را یاد خواهید کرد (و این گرایش قطری مردان نسبت به زنان است و خداوند بـا خواستۀ طبیعی شما به شکل معقول مخالف نـیست) ولی به آنان در پنهانی وعدۀ زناشوئی ندهید مگر اینکه به طرز پسندیده!ی (بطور کنایه) اظهار کنید (امّا در همه حال) اقدام به ازدواج ننمائید تا عدّۀ آنان بسر آید، و بدانید که خداوند آنچه را در دل دارید می‌دانـد، پس از (مخالفت فرمان) او خویشتن را برحذر دارید و بدانید که بیگمان خداوند بس آمرزنده و شکیبا است.
زن شوهر مرده، دردسر و رنج فراوانی از خانوادۀ خود و نزدیکان شوهر و از همۀ افراد جامعه می‌دید... در میان عربها رسم بر این بود که وقتی شوهر زنی می‌مرد، زن به جای نـاخوشایند و ناجوری داخل مـی‌شد و بدترین لباسهای خویش را می‌پوشید و مدّت یک سال تمام دست به عطر یا چیز خوشبوی دیگری نمی‌برد. بعد از آن بیرون می‌آمد و به انـجام آداب و مراسم جاهلی نابخردانه‌ای می‌پرداخت که تنها با سبک مغزی و نابخردی جاهلیّت سازگار بود. از قبیل: برداشتن پشکلی و دور افکندن آن، و سوار شدن بر حیوانی مثل الاغ یا گوسفند... الخ... ولی هنگامی که اسلام ظـهور کرد، این دردسرها و رنجها را از او دور کرد، و همۀ آنها را از دوش او برداشت. دیگر نگذاشت درد فقدان شوهر، و بعد از او شکنجه و آزار اهل و خانواده، بر گردۀ زن گرد آید، و راه زندگی شرافتمندانه بر روی او بسته شود و زندگی زناشوئی آرامبخش از دست او بدر رود... عدّۀ او را چهار ماه و ده شبانه روز قرار داد - در صورتی که حامله نباشد، که در این صورت عدّۀ حامله را می‌گذراند - و این مدّت انـدکی از عدّۀ زن مطلّقه درازتر است. زن شوهر مرده در این مدّت رحم خویش را پاک میدارد و عواطف خانوادۀ شوهر را نیز با بیرون رفتن تنها و خـودسرانۀ خویش، جریحه‌دار نمی‌سازد. در اثناء عدّه، لباسهای موقّرانه می‌پوشد و خـویشتن را بری خواستگاران زیـنت نمی‌دهد و نمی‌آراید. ولی بعد از پایان عدّۀ خویش، آزاد است و کسی از خانوادۀ خود یا خانوادۀ شوهر نمی‌تواند مانع او شـود. آزادی مــطلق خود را باز می‌یابد و رفتار محترمانه‌ای در پیش می‌گیرد و در چهارچوب خوبی و نیکی مطابق با سنّت خدا و شریعت الله عمل خواهد کرد. او میتواند به زینت و آرایش مباح برای زنـان مسلمان دست یازد، و خواستگاری خـواستگاران را دریابد و به سخنانشان گوش فرا دهد، و خویشتن را به ازدواج کسی درآورد که از او خوشش بیاید. هیچ عادت کهنه و رسم فرسوده‌ای، و هیچ عظمت پوشالی و شکوه ناروائی نمی‌تواند سدّ راه او شود، و مراقب و دیدبانی جز خدا بر او نیست:
(وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ )
خدا از آنچه می‌کنید آگاه است.
این کاری است که زن باید بکند ... آنگاه روند گفتار متوجّه مردانی میگردد که در مدّت عدّه دلباخته آن چنان زنانی می‌شوند. ایشان را با توجیهاتی رهنمود میشود که بر ادب نـفس و ادب اجتماع و رعایت احساسات و عواطف استوار است و همراه آن رعایت نیازها و مصلحتها نیز از دیده بدور نمی‌ماند:
(وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ )
گناهی بر شما (مردان) نیست که بطور کنایه از زنانی (که شوهرانشان فوت کرده‌اند و در عدّه بسر می‌برند) خواستگاری کنید و یا در دل خود تصمیم بر این کار را بگیرید (بدون اینکه آن را اظهار نمائید).
زن در مدّت عدّه با یادها و یادبودهائی که هنوز در خاطرها زنده است، و با احساسات خانوادۀ مرده، پیوند و پیوستگی دارد، و همچنین با جنینی که حه بسا در رحم او باشد و هنوز روشن نیست، یا با بچه‌ای که معلوم شده است که آبستن بدو است سر و کار داشته و عدّۀ او، وضع حمل او است ... همۀ این کارها و اعتبارات مانع از آن می‌گردند که سخن از زندگی زناشوبی جدیدی شود. زیرا وقت چنین سخنی فرا نرسیده است و باعث تشـویش خاطرها و خدشه‌دار کردن خاطره‌ها و ضیقت عواطف و تنگی احسـاسات میگردد.
با رعـایت همۀ این اعتبارات، با گوشه وکنایه خواستگاری کردن حلال است، و تـعریض روا است و تصریح خطا است. اشارات دوری که زن از آنها متوجّه شود که این مرد بعد از انقضاء عدّه می‌خواهد او را به همسری بپذیرد، جائز است.
از ابن عباس رضی الله عنهُ روایت شده است که تعریض، گفته‌های مثل اینها است: من می‌خواهم ازدواج کنم. به زن نیاز دارم. دوست می‌داشتم که زن شایسته‌ای برایم میسّر می‌شد[11].
همچنین علاقۀ نهانی و میل درونی مباح است اگر به اشاره و به صراحت بیان نشود. زیرا خداوند می‌داند که ارادۀ بشر بر این میل و رغبت تسلّط و قدرت ندارد و نمی‌تواند آن را کنترل کند:
(عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ)
خداوند می‌دانست شما آنان را یاد خواهید کرد.
خداوند چنین آرزوئی را مباح فرموده است، زیرا به میل فطری پیوستگی دارد، و در اصل خویش حلال و به ذات خود مباح است، و تنها ظروف و شرائط است که خواهان تأخیر برداشتن گام عملی در آن است. اسلام ملاحظۀ این را دارد که آرزوهای فطری و امیال طبیعی را در هـم نشکند، و انگـیزه‌های بشری را سرکوب ننماید، بلکه اسلام خواستها و کوششها را مضبوط و مرتّب میدارد و تحت قاعده و ضابطه درمی‌آورد. از اینجا است که تنها از چیزی انسان را باز میدارد و نهی می‌نماید که مخالف نظافت عقل و شعور و طهارت دل و ضمیر باشد:
(وَلَکِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا )
و لیکن به آنان در پنهان وعدۀ زناشوئی ندهید.
گناهی در این نیست که با گوشه وکنایه خواستگاری کنید، یا اینکه در درون خود دلباخته ایشـان شوید و عشق خویش را نهان دارید، ولیکن چیزی کـه حـرام است این است که پیش از انقضای عدّه، پـنهانی به همدیگر وعدۀ ازدواج دهید. چه این کار دور از ادب نفسانی است، و سبب میشود که یاد شوهر از صفحۀ دل زدوده گردد و خاطرۀ او به دست فراموشی سپرده شود، و همچنین بیانگر بیشرمی در برابر خدائی است که عدّه را حدّ فاصلی میان دو دورۀ زندگی نموده است.
(إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلا مَعْرُوفًا )
مگر اینکه به طرز پسندیده‌ای (و بطور کنایه) اظهار کنید.
در این امر نباید نه زشتی و نه دشنام، و نه مخالفت با حدودی باشد که خداوند مقرّر نـموده است و در این موقعیّت دقیق و لطیف، بیان فرموده است:
(وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ )
اقدام به ازدواج نکنید تا عدّۀ آنان بسر آید.
خداوند در آیۀ بالا نـفرموده است: (وَ لا تَعْقِدُوا النّکاحَ ). عقد نکاح نکنید. بلکه فرموده اسم: (وَ لا تَعْزمُوا عُقْدَة النّکاح ) . ارادۀ عقد نکاح نکنید. تا بیشتر مایۀ دوری و ضیقت بـاشد ... چه اراده‌ای که عقد ازدواج را سبب گردد، همان چیزی است که نهی شـده است. این گفتار شبیه به سخنی است که خداوند متعال فرموده است:
(تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا )
اینها حدود و مرزهای خدایند، پس بدانها نزدیک نشوید.
این امر نمایانگر معنی و مفهومی است که با لطـف و دقّت هر چه بیشتر بیان شده است.
(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ )
دانید که خداوند آنچه را در دل دارید می‌داند، پس از مخالفت فرمان) او خویشتن را بر حذر دارید.
قرآن در اینجا میان قانون و ترس از خدای مطّلع از نهانیها و آگاه از راز دلها پیوند برقرار می‌سازد. چه خیالها و خطره‌های مستقرّ در اندرون وجود آدمی و احساسات و عواطف نهان در کشور تن بشری، در اینجا از ارزش خاصّی در علاقات و پیوندهای موجود میان مرد و زن برخوردار است. آن علاقات و پیوندهائی که از حسّاسیت شدیدی خوردار و به ژرفای دلهـا آویزان و ریشه در اعماق ضمائر دارد. هراس از خدا، و پرهیز از آنچه بر دلها می‌گذرد و سینه‌ها را قـلقلک میدهد، تنها به خاطر اینکه خداوند توانا بر آن آگاه است، ضمانت دیگری است که پشتیبان قانون در امر اجراء قانون است.
پس هرگاه ضمیر بشری به تکان افتاد و از هراس و پرهیز برخود لرزید وبه هوش آمع ولرزۀ تـقوی و دوری ازگناه بر اندامهایش نشست، به سوی حق برمی‌گردد و آرامشی ربّانی سراپای وجودش را فرا می‌گیرد و دل به خدا میدهد و تکیه برشکیبائی و بخشایش الهی می‌زند و از پروردگارش عاجزانه درخواست می نماید که قلم عفو برگناهانش کشد:
(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ) (٢٣٥)
بدانید که بیگمان خداوند بس آمرزنده و شکیبا است.
خداوند غفور و آمرزنده است و لغزش دلهای آگاه از خدا و برهیزکننده از وساوس درون را می‌بخشد. حلیم و بردبار است و در شکنجۀ گناهکاران شتاب نمی‌ورزد، زیرا شاید که بندۀ گناهکارش توبه کند و به سوی او برگردد.
*
آنگاه حکم زن مطلّقه‌ای به میان می‌آید که شوهر به پیش او نرفته و بدو دخول نکرده اسب. این حالت جدا از حالات دیگر طلاق است که در آنها شوهران به پیش همسران رفته و بدیشان دخول کرده بودند و قبلاً بطور مشروح گذشت. این حالتی که بسی اتّفاق می افتد و رخ می‌نماید، در این باره قرآن بیان مـی‌کند که شوهر و همسر چه حقوقی دارند و چه چیز میپردازند و نسبت به هم باید به انجام چه وظایفی دست یازند:
(لا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ (٢٣٦)
وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)
اگر زنان را قبل از آمیرش جنسی و تعیین مهر (به عللی) طلاق دهید، گناهی بر شما نیست (و در این موقع) آنان را (با هدیه‌ای مناسب حال خود) بـهره‌مند سازید. آن کس که توانائی (مالی) دارد به اندازۀ توانـائیش و آن کس کـه تنگدست است به اندازۀ خودش، هدیه‌ای شایسته (و مناسب حال دهنده و گیرنده) می‌پردازد، و این (پرداخت هدیّه) بر نیکوکاران الزامـی است. و اگر زنان را پیش از آنکه با آنان تـماس بگیرید (و آمـیزش جنسی کنید) طلاق دادید در حالی که مهری برای آنان تعیین نموده‌اید (لازم است) نصف آنچه را که تعیین کرده‌اید (به آنان بدهید) مگر اینکه آنان (حـق خـود را) ببخشند و یا (اگر صغیر و یا سفیه هستند، ولی آنان یعنی) آن کس که عقد ازدواج در دست او است آن را ببخشد، و اگر شما (مران) گذشت کنید (و تمام مهر را به زنان بپردازید) به پرهیزگاری نزدیکتر است، و گذشت و بزرگواری را در میان خود فـراموش نکنید. بیگمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید بینا است.
حالت اول: حالت زن مطلّقه‌ای است که با وی نزدیکی زناشوئی نشده است و مهریّۀ معلومی برای او معیّن نگشته است. و مهریّه هم فرض است. در این حالت بر شوهر طلاق دهنده واجب است که حقّ متاع به زن بدهد. یعنی اینکه هدیه‌ای به اندازۀ توانانی خود بدو عطاء کند. این عمل دارای ارزش روانی است گذشته از آنکه نوعی از تعویض و جبران بشمار است ... بیگمان گسیختگی این پیوند، پیش از آنکه آغاز گردد و راه خویش را بسپرد خشم زن را سخت برمی‌انگیزد و سبب درد جانسوزی در نفس او میشود، و جدائی را به رمح دشمنانگی و خصومت بدل می‌سازد. ولیکن حقّ متاع و دادن هدیّه‌ای مناسب، این فضای تاریک را از میان میبرد، و در آن نسـیم مـودّت و معذرت وزیـدن می‌گیرد، و جوّی از غم و اندوه طلاق را در برمی‌گیرد. پس این حالت، حالت ناموققی است و ضربۀ درست و کاری نمی‌باشد. بر این اساس است که قرآن سفارش می‌کند که حق متاع مناسب و هدیّۀ خوبی داده شود تا مودّت انسانی پایدار بماند و یاد محترمانه و خاطرۀ بزرگوارانه ماندگار و محفوظ باشد. در هـمان حال، شوهر را وادار به پرداخت و عطاء چیزی نمی‌کند که توان آن را نداشته باشد. بلکه بر شخص دارا به اندازۀ دارائیش، و بر شخص نادار در حدود آنچه توانائی آن را دارد، لازم است:
(عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ )
آن کس که توانائی مالی دارد به اندازۀ توانائیش و آن کس که تنگدست است به اندازۀ خودش.
قرآن، به نیکی و خوبی اشاره می نماید، و با گوشه زدن فه آن دو، دلهای خشکده را تر و تازه می‌گرداند و ظلمت فضای همه جاگستر را از میان برمی‌دارد:
(مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ) (٢٣٦)
هدیّه‌ای شایسته (و مناسب حال دهنده و گیرنده) می‌پردازد، و این (پرداخت هدیّه) بر نیکوکاران الزامی است.
حالت دوم: وقتی است که مهریّۀ معلومی واجب گشته است. در چنین حالتی ، نصف مهریّۀ تعیین شده، واجب است پرداخت گردد. این قانون است. ولیکن قرآن گذشته از آن،کار را به دست جوانمردی و فضیلت و قدرت داشتن و نداشتن می‌سپارد. همسر - یا ولی او اگر کوچک باشد - می‌توانند صرف‌نظر کنند و چشـم پوشی نمایند و آنچه راکه قانون واجب می‌گردانـد، ببخشند. چشمپوشی و از حق خویش دست کشیدن در این حالت، کار انسان راضی و توانا و بخشایشگر و بزرگمنش است. کسی از مال و دارائی مردی چشم می‌پوشد و درمی‌گذرد که پیوندش با او گسیخته است. با وجود این قرآن همیشه چـنین دلهائی را به هم می‌پیوندد و آنها را به هم راه میدهد تا صاف شوند و پر بگیرند و از هر شائبه وکدورتی خالی و زدوده گردند:
(وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٢٣٧)
اگر شما (مردان) گذشت کنید (و تمام مهریّه را به زنان بپردازید) به پرهیزگاری نزدیکتر است، و گذشت و بزرگواری را در میان خود فراموش نکنید. بیگمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید بینا است.
قرآن دلها را با بخروش انداختن حسّ تقوی، به هم نزدیک می‌کند. آنها را با خروش حسّ بزرگمشی و بخشایش، به هم پیوند میدهد. بالأخره قلبها را با حس مراقبت الله و پاییدن خدا، و احساس اینکه پروردگار بر انجام کارها نظارت دارد، به غلیان و جوشش میاندازد و سخت به هم جوش می‌زند و پیوستگی برقرار می‌سازد ... تا بدین وسیله جمال و زیبائی و فضل و جود، فضای این پیوند موفّق یا ناموفّق را فراگیرد و بر گسترۀ آن سیطره یابد. همچنین از این راه، دلها پاک و صاف و خالص باقی بمانند، و در همۀ احوال با خدا پیوند و رابطه داشته باشند.
*
در این فضائی که دلها را به خدا پیوند میدهد، و نیکی و خوبی در معاشرت و همزیستی را عبادت خدا بشمار می‌آورد، و در حالی که هنوز از بیان این احکام نپرداخته است، سخن از نماز - بزرگترین عبادتهای اسلام - به میان می آید و در لابلای بیان این احکام درز می‌کند و جایگزین میشود. بلی در حالی که هنوز . حکم زن شوهر مرده و بیان حق او در وصیّتی که بدو اجازه میدهد که در خانۀ شوهر بماند و از مال و دارائی او بخورد و زندگی کند، و همچنین حکم حق متاع زنان مطلّقه بطور کلّی بر جای خود باقی است، در چـنین فضائی سخن از نماز می‌رود. این امر بیانگر این است که اطاعت از خدا در همۀ این کارها عبادتی همچون عبادت نماز است و از جنس آن بشمار است. این اشارۀ لطیف و دقیقی از اشارات قرآن است، و هماهنگ با جهان‌بینی اسلامی دربارۀ هدف نهائی وجود انسـانی است که در فرمودۀ خدای بزرگوار جلوه‌گر است:
(وَما خَلَقْتُ الْجِنّ وَالْإنْسَ إلّا لِیَعْبُدُون).
انسان و پری را جز برای پـرستش خود نیافریده‌ام. (ذاریات /56)
عبادت هم تنها محدود به آداب و مراسم و مناسک و شعائر مخصوص دینی نیست، بلکه هر تلاش و جنبشی که به نام خدا و برای خدا باشد و در راه او و به خاطر او بوده و هدف از آن اطاعت و فرمانبرداری از پرودگار باشد، عبادت بشمار است:
(حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ (٢٣٨)
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) (٢٣٩)
در انجام نمازها و (بویژه) نماز میانه[12] (یـعنی عصر، کوشا باشید و) محافظت ورزید و فروتنانه برای خدا بپاخیزید (و با خشوع و خضوع، در برابر دیدگان خود، هیبت و عظمت خدا را مجسّم دارید). و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگری) ترسیدید (نماز را ترک نکنید، بلکه آن را) در حال پیاده یا سواره انحام دهید، اما هنگامی که امنیّت خود را بازیافتید (نماز را به صورت مـعمولی و به تمام و کمال بجای آورید و) برابر آن چیزهائی که نمی‌دانستید و خدا به شما آموخت، خدای را یاد کنید. دستوری که در اینجا راجع به محافظت بر نمازها صادر شده است، معنی آن این است که نمازها در اوقات خود اقامه شود و ارکان آن صحیح و درست انجام بگیرد و شروط آن به تمام و کمال بجای آورده شود. اما نماز میانه، بنا به گزیدۀ مجموع روایتها، نماز عصر است. چه رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در جنگ احزاب فرمود:
)شَغَلُونا عَن الصّلاة الْوُسطى صَلاةِ الْعَصْرِ . مَلَأ الله قُلُوبَهُمْ وَ بُیُوتَهُمْ ناراً)[13]
ما را (به خود مشغول داشتند و) از نماز میانه، نماز عصر باز داشتند. خداوند دلها و خانه‌هایشان را پـر از آتش گرداند.
ذکر ویژۀ نماز میانه، چه بسا به خاطر آن است که وقت چنین نمازی بعد از خواب نیمه روز است و گاهی ازنماگزار فوت میشود.
دستور به کرنش، بنا به گزیدۀ اقوال، منظور از آن، در نماز خشوع برای خدا و دل از همه چیز و همه جا بریدن و تنها به ذکر خدا پرداختن است. چه مردمان در اثناء نماز راجع به‌کارها و نیازهای فوتی که پیش می‌آمد، حرف می‌زدند تا آنگاه که این آیه نازل شد و از آن فهمیدند که در نماز جز یاد خدا و خشوع در برابر الله و خالصانه پرداختن به ذکر او، کار دیدی نباید انـجام بگیرد.
هنگامی که ترس و هراسی در میان باشد که مجال رو به قبله نماز گزاردن را ندهد، باز هم نماز اقامه میشود و ترک نمی‌گردد. شخص سـوار بر چهارپای خود و پیاده‌ای که در صف کارزار مشغول جنگ و پیکار است و در دفع خطر به جان می‌کوشد، هر گونه که برای ایشان میسّر شود و رو به هر سوئی که دارند به اقامۀ نمار میپردازند و برای رکوع و سجود اشارۀ خفیفی می‌نمایند. این نماز جدا از نماز خوف و هراسی است که قرآن آن را در سورۀ نساء بیان داشته است. آنچه در سوره نساء آمده است وقتی بدانگونه اداء میشود که موقعیّت اجازه میدهد صفی از نماز گزاران به نماز ایستند و رکعتی را پشت سر امام بخوانند، در حالی‌که صف دیگری از مسلمانان به دفاع از آنان مشغول و از ایشان نگهبانی و دیدبانی مـی‌کنند. سپس مسلمانان صف دوم می‌آیند و با امام رکعتی را بجای می‌آورند و مسلمانان صـف اول از ایشـان محافظت و مـراقـبت می‌نمایند... اما وقتی که ترس و هراس از حدّ گذشت و عرصۀ کارزار به تنگ آمد و جنگ تن به تن درگرفت و شمشیرها به روی همدیگر کشیده شد، نمازی که باید انجام بگیرد همان نمازی است که در اینجا در سورۀ بقره آمده است.
به راستی این امر، بسی شگفت‌انگیز است. چنین توجّهی بیانگر اندازۀ اهمّیّت فوق‌العاده‌ای است که پروردگار برای نماز قائل است و با اشارۀ بدان، دلهای مسلمانان را شیفته و والۀ آن می‌سازد.
در وقت ترس و خوف و شدّت و ضیقت، نماز توشه‌ای است. چون توشه است، به هنگام هراس زیاد، ترک نمی‌گردد. بر این اساس است که جنگجوی مسلمان در میدان جنگ و هنگامۀ نبرد، آنگاه که شمشیر در دست و شمشیر بر سـر دارد آن را بجای مـی‌آورد. آن را می‌خواند، زیرا نماز اسلحۀ مؤمن است و همچون شمشیر در دست او است. نماز سپر او است و بسان سپری است که او را از گزند دشمن محفوظ و مصون میدارد. جنگجوی مسلمان به اقامۀ نماز می‌ایستد و با گزاردن آن با پروردگار خویش تماس می‌گیرد بدانگاه که از همۀ اوقات بیشتر نیازمند تماس با او است و از همۀ اوقات بدو نزدیکتر است و در همین وقت خوف و هراس دور و بر وی راگرفته و ترس و مخافت او را احاطه کرده است... واقعاً این دین عجیب است. ایـن دین، راه عبادت است. عبادت به صورتهای گوناگونش و نماز عنوان و سردفتر آن است. از طریق عبادت است که خداوند انسان را به بلندترین مراتب خود میرساند. از راه عبادت است که پروردگار او را در سختی و شدّت ثابت قدم، و در خـوشی و نـعمت پـاکیزه‌اش میدارد. از مسیر عبادت است که خدا او را به صلح و صفای کامل و همگانی می‌کشاند و باران امن و امان و آسایش و اطمینان را بر او می‌باراند ... از اینجا است که در هنگامۀ کارزار بدانگاه که شمشیرها آهخته در دستها و بر روی گردنها کشیده می شود، به نماز چنین عنایتی مبذول میشود.
پس وقتی که زمان امن و امان است، نـماز به همان صورت معروفی بجای آورده میشود که خداوند آن را به مسلمانان تـعلیم داده است. و در مقابل آنچه که نمی‌دانستند و خدا بدیشان آموخته است، ذکر و عبادت پروردگارشان را بجای می‌آورند:
(فَإذا أمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا الله کَما عَلّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ).
هنگامی که امنیّت خود را بازیافتید (نماز را به صـورت معمولی و به تمام و کمال بجای آورید و) برابر آن چیزهائی که نمی‌دانستید و خدا به شما آموخت، خدای را یاد کنید.
راستی انسانها چه چیز را می‌دانستند اگر خدا بدیشان نمی‌آموخت؟ اگر در هـر روز و هـر لحظه در طول زندگی چیزها را بدیشان یاد نمی‌داد، چه چیزهائی یـاد می‌گرفتند؟!
*
این سرره نقش خود را در جولانگاه سخن از احکام ازدواج و طلاق و در بیان جهان‌بینی اسلامی دربارۀ بنیاد بزرگ اسلام اداء می‌نماید. بنیاد بزرگی که عبادت نام دارد و در هر نوع فرمانبرداری و اطاعتی نمودار و جلوه‌گر است. سـپس روند گفتار به پایان احکام می‌پردازد:
(وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٤٠)
وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١)
کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)
کسانی که از شما در آستانۀ مرگ قرار می‌گیرند و همسرانی از خود بجای می‌گذارند باید بـرای همسران خود وصیّت کنند که تا یک سال آنان را (بـا پرداختن هزینۀ زنـدگی) بـهره‌مند سازند، بـه شـرط اینکه آنان (خودشان از خانۀ شـوهر) بیرون نروند، پس اگر بیرون روند هر کار پسندیده‌ای که نسبت به خود انجام دهند (از قبیل ازدواج مجدّد) گناهی بـر شما نـیست، و خداوند توانا و حکیم است. و برای زنان مطلّقه هـدیّۀ مناسبی است (که از طرف شوهر پرداخت میگردد و) این حقّی است بر مردان پرهیزگار، خداوند این چنین آیات خود را برای شما شرح میدهد تا اینکه (دربارۀ احکام الهی و همۀ پدیده‌های جهان) بیندیشید.
آیۀ نخستین، حق زن شوهر مرده‌ای را بیان مـی‌دارد مبنی بر اینکه شوهر او باید سفارش کند که همسرش مدّت یک سال اجازه داشته باشد در خانه‌اش ماندگار شود و از دارائی وی زندگی کند، و از آنجا بیرون نرود و ازدواج نکند اگر عواطف او یا ظروف و شرایط پیرامون او ایجاب می‌کند که بماند ... البتّه با وجود داشتن این حق، آزاد است در اینکه بعد از چهار ماه و ده شبانه روز - همانگونه که آیۀ گذشته مقرّر داشته است - از خانۀ شوهر بیرون رود. عدّه نگاه داشتن بر او واجب است، و ماندگاری یکساله حقّ او است... برخی از فقهاء این آیه را به وسیلۀ آیۀ پیشین مـنسوخ می‌دانند. ولی انگارۀ نسخ ضرورتی ندارد، چون هر یک از آنها - چنانکه دیدیم - دارای جـهتی است و بیانگر جانبی از قضیّه است. این آیه حق او را بیان میدارد و اگر بخواهد از آن سود می‌جوید و بهره‌ور میشود. و آیۀ قبلی بیانگر حقّی است که بر او است و گریزی از آن نیست:
(فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ)
پس اگر بیرون روند هر کار پسندیده‌ای کـه نسـبت بـه خود انجام دهند، گناهی بر شما نیست.
واژۀ (عَلَیْکُمْ) (بر شما)، اشاره دارد به جماعتی که ضامن و مسؤول یکدیگرند در برابر هر چیزی کـه در داخل سرزمین ایشان بوقوع می‌پیوندد. زیرا جماعت است که امور این عقیده و این شریعت و هر فرد و هر کاری در محیط او بدو مربوط میگردد. و جماعت است که گناهکار یا بیگناه خواهد بود در برابر آنچه افرادش انجام می‌دهند.
این اشاره دارای ارزش خاص خویش است در درک حقیقت جماعت مسلمانان و مسؤولیّتهایی که بر دوش ایشان است. و در ضرورت نهضت این جماعت برای آنکه بر بنیاد شریعت خدا استوار و پابرجا شود و برابر قانون الله عمل کند و آن را از دستبرد هر کسی که علیه آن قیام کند، محفوظ و مصون دارد و در حراست از آن بجان کوشد. و در نهایت، جماعت اسـلامی، مسؤول گناهان کوچک و بزرگ و کارهای خرد و کلان افراد است. خطابی که اینگونه بدو شده است، بیانگر این حقیقت در حسّ او و در حسّ هر فردی از افراد او است ... پیرو اشاره کننده به چنین مسؤولیت فردی و گروهی، این چنین است:
(وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ )
خداوند با عزّت و با حکمت است.
چنین پیروی، دلها را متوجّه نـیروی خدا می‌سازد، و بیانگر این واقعیّت است که در آنچه خداوند واجب می‌گرداند و معیّن میدارد، حکمتی نـهفته است، و همچنین در آن معنی تهدید و تحذیر است.
آیۀ دوم بیانگر حق متاع برای زنان مطلّقه بطور کلّی است، و همۀ امور را به تقوی و پرهیزگاری پـیوند میدهد:
(وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (٢٤١)
برای زنان مطلّقه هدیّۀ مناسبی است (که از طرف شوهر پرداخت میگردد و) این حقّی است بـر مردان پرهیزگار.
برخی از فقهاء معتقدند که این آیه نیز منسوخ به احکام سابق است ... لیکن نیازی به انگارۀ نسخ نیست. چه حقِّ متاع غیر حقِّ نفقه است ... آنچه بر الهامات قرآنی در این مجال هماهنگ و سازگار است معیّن کردن هدیّه و دادن ارمغانی است به هر زن مطلّقه‌ای، اعم از آنکه با او نزدیکی زناشوئی شده باشد و چه نشده باشد، و آنکه برای او مـهریّه‌ای مشخّص شده باشد و چه مهریّه‌ای معلوم نشده باشد. زیرا با دادن هدیّه و اعطاء ارمغان، نَمی در فضای خشک طلاق پدیدار میشود، و جانهائی که به وسیلۀ جدائی، از هم رمان و گریزان بوده خشنودی مییابند، و درد طلاق و سوز فراق کاستی می‌گیرد. در آیه پـیام دیگری نـیز وجود دارد که برانگیختن حسّ تقوی و پـیوند کارها بدان است. و تقوی خود یگانه ضامن معتبر و مؤکّد و کافی و بسنده است.
آیۀ سوم پیروی است بر همۀ احکام گذشته:
(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٤٢)
خداوند این چنین آیات خود را برای شما شرح میدهد تا اینکه (دربارۀ احکام الهی و همۀ پدیده‌های جهان) بیندیشید.
این چنین ... همانند این بیانی که در این احکام گذشت[14]...
این بیان، بیان بس متین و دقیق و الهام بخش و مؤثّری است. این چنین خداوند آیات خویش را برایتان روشن میدارد تا شما را به سوی تعقّل و تدبّر در آنها بکشاند و رهنمود گرداند، و به اندیشیدن در بارۀ حکمت نـهان در فراسوی آیـات، و رحمت مجسّم در لابلای آنها، و دربارۀ نعمتی که در داخل آنها متجلّی و جلوه‌گر است وا دارد. نـعمت آسانگیری و بزرگمنشی همراه با قاطعیّت هر چه تـمام‌تر، و نـعمت صلح و صفائی که از آن جانب بر زندگی باران و ریزان است.
اگر مردمان تعقّل ورزنـد و دربارۀ برنامۀ الهی به اندیشه پردازند، ایشان آن را می‌پسند‌ند و با سرشت انسانی خود سازگار میبینند و راه اطاعت، تسلیم، رضا، و قبول در پیش می‌گیرند، و جان و دل و عقل را پاک بر سر آن می‌کنند و سراپای وجودشان از شور و شوق و امنیّت و آرامش لبریز میشود و سـرمست و غزل خوان، خدا گویند و خدا جویند.
[1] مراجعه شود به‌کتاب، (کودکان بی‌خانواده) تألیف : انا فروید، ترجمۀ استادان: بدران، وویسی.
[2] نخستین چیزی که تجربۀ پرورشگاهها ثابت داشته است اینکه کودک در دو سال اوّل عمرش نیاز روانی و فطری به جدا و مشخّص بودن پدر و مادر ویژۀ خود دارد! خصوصاً نیاز کودک به جداگانه بودن مادری که بچۀ دیگری شریک او نشود و مادر تنها از آن وی باشد شدیدتر است. بعد از سپری شدن این سن، کودک نیاز فطری به این دارد احساس کند که او را پدری و مادری مستقل است و بدیشان نسبت میرساند. کار نخست در پرورشگاهها ممکن نیست. و کار دوم جز در نظام خانواده دشوار است. هر کودکی که یکی از این دو چیز را از دست دهد، منحرف و ناهنجار میگردد و به نحوی از انحاء به بیماری روانی دچار میشود.هنگامی که در این مورد حادثه‌ای رخ دهد که کودک را از یکی از این دو نیاز محروم سازد، بدون شک بحرانی در زندگی او ایجاد می‌کند. پس جاهلیّت گریز پا را چه شده است که می‌خواهد بحرانهائی را در زندگی همۀ کودکان براه اندازد؟ آنگاه مردمانی که خویشتن را محروم از نعمت صلح و صفائی داشته‌اند که خدا برای ایشان خواسته است بـیایند و بگویند: پـیشرفت و آزادی و تمدّن این است و بس؟! برای اطّلاع بیثشر مراجعه شود به‌کتاب (انسان بین مادیگری و اسلام) فصل (مشکل جنسی)، و کتاب (شبهه‌هائی پیرامون اسلام) فصل (اسلام و زن)، تألیف: محمد قطب.)
[3] در اینجا بنابه عللی، مطالب متن کتاب با چکیدۀ هامش آمیزۀ یکدیگر شده است. (مترجم)
[4] برای اطلاع بیشتر مراجعه شود بـه کـتاب (عدالت اجتماعی) فصل (برابری انسانی)، تألیف مؤلف. وکتاب (انسان بین مادیگری و اسلام) فصل (مشکل جنسی) و کتاب (شبهه‌هائی ییرامون اسلام) فصل (اسلام و زن) تألیف: محمدقطب، همچنین تفسیر فی‌ظلال القرآن، سوره‌های نساء و احزابه، و بویژه طلاق.)
[5] حدیث مرسل آن است که سندهایش گسسته باشد. (لسان العرب)
[6] در جاهای دیگری از قرآن، کارهائی که لازم است پیش از وقوع طلاق انجام پذیرد، و از جمله تذکّر داده خواهد شد که وقوع طلاق باید در زمان پاکی باشد و در آن مدت نزدیکی زناشوئی انجام نگرفته باشد. این امر موجب خواهد شد که در اغلب احوال مهلتی میان تصمیم طلاق و وقوع آن بوجود آید و فرصتی دست دهد که در آن شوهر انتظار بکشد تا زمان پاکی فرا رسد سپس طلاق را به مرحلۀ اجراء درآورد. و چیزهای دیگری... (مؤلف)
[7] خویشتن را نیز تبرئه نمی‌کنم و من هم چنین تعبیری را دربـرخی از نوشته‌هایم بکار برده‌ام و اینک نادرستی آن را ترجیح می‌دهم. (مؤلف)
[8] بَیْنُونۀ صُغْری: جدائی و مفارقتی است که بر اثر طلاق اوّل یا دوم حاصل میشود. بَیْنُونةۀ کُبْری: جدائی و مفارقتی است که بر اثر طلاق سوم حاصل میشود. (مترجم)
[9] باغی را مهریّۀ او کرده بود.
[10] خواهر دینی و گوهر اصل ...و مگرنه این است که همگان زادگان آدم و حوّ ایند؟!(مترجم)
[11] بخاری آن را روایت نموده است.
[12] وُسْطی را به معنی بهترین، و هر یک از نمازهای صبح، ظهر، مغرب و عشاء نیز تعبیر و تفسیر کرده‌اند. (مترجم)
[13] مسلم آن را روایت نموده است.
[14] با توجّه به احکام گذشته، زنان مطلّقه چهار گروهند:
١ -زن مطلّقه‌ای که با او آمیزش جنسی شده است و مهریّه‌ای برای وی معلوم گشته است. چنین زنی عدّه نگاه میدارد و مهریّۀ خود را به تمام و کمال دریافت می‌نماید.
٢ -زن مطلّقه‌ای که با او، آمیزش جنسی شده است، مهریّه‌ای برای وی معلوم نگشته است. چنین زنی عدّۀ نگاه میدارد و مهریّه‌ای مثل مهریّۀ خویشاوندان و زنان خانوادۀ خویش دریافت می‌نماید. یعنی مهرالمثل بدو تعلّق می‌گیرد.
٣-زن مطلّقه‌ای که با او آمیزش جنسی نشده اسبت،، مهریّه برای او، معلوم گشته است. چنین زنی نصف مهریّۀ خود را دریافت میدارد. و عدّه‌ای ندارد.
٤ - زن مطلّقه‌ای که با او، آمیزش جنسی نشده است و مهریّه‌ای هم برای وی معلوم نگشته است. چنین زنی و‌جوباً حق متاع به اندازۀ قدرت و توانائی مالی شوهر دریافت میدارد. و عدّه‌ای ندارد.
یادآو‌ری : دادن حق متاع به زنان گروههای یکم و دوم و سوم، مستحبّ است. لیکن پرداخت آن به زنان گروه چهارم، واجب است. (رجوع شود به : تفسیر المراغی، جزء دوم، صفحات: ١٩٧ و ٢٠٥). (مترجم)
سوره‌ی بقره آیه 220-215
یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (٢١٥) کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٢١٦) یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلا یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢١٧) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢١٨) یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ (٢١٩) فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لأعْنَتَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٢٠)
فراز برجسـته‌ای که در این بند سوره است، فراز پرسشهائی دربارۀ احکام می‌باشد.
این فراز چنانکه قبلاً به هنگام سخن از فرمودۀ خداوند: (یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَهِلَّةِ) .در همین جزء گفتیم، فرازی است که بیانگر بیداری عقیده و چیرگی آن بر نفسهای گروه مسلمانان در آن هنگام است، و نمایانگر علاقه و شوق وافری است که مؤمنان در امر آشنائی با حکم عقیده دربارۀ هر یک ازکارهای زندگی روزانه از خود نشان می‌دادند تا کردارشان را با حکم عقیده مطابقت دهند و برابر فرمان دین رفتار کنند.
این نشانۀ مسلمان است که: حکم اسلام را در کارهای کوچک و بزرگ زندگی خود جویا شود و به کاری پیش از اطمینان از دستور اسلام دربارۀ آن دست نیازد، و بعد از اطّلاع از فرمان اسلام در این زمینه، آنچه را که اسلام بپسندد، دستور و فرمان او باشد، و آنچه را که نسپندد بر او قدغن و حرام محسوب گردد. چنین حسّاسیّت و درایتی، نشانۀ ایمان به این عقیده است. همچنین به سبب یورشهای مکّارانۀ یهودیان و منافقان و مشرکان پرسشهائی برانگیخته می‌شد و سؤالاتی دربارۀ برخی ازکارها و تصرّفات می‌گردید. این امر مسلمانان را وامی‌داشت که دربارۀ چنین کارهائی پرسش نمایند. انگیزۀ این پرسشها یا برای این بود که از حقیقت و حکمت آن امور باخبر گردند و اطـمینان یابند، و یا اینکه انگیزۀ پرسشها تنها تأثیرپذیری از آن یورشهای ناحوانمردانه و تبلیغات زهرآگین بود. قرآن هم دربارۀ آنها قاطعانه پاسخهای درست و سخنان حق می‌آورد، در نتیجه مسلمانان به راه راست برمی‌گشتند و دلشان خنک می گردید و عطششان فروکش می‌کرد، و دسیسه‌ها و نیرنگها بی‌رنگ می‌شد و باطل می‌گردید و آتش فتنه‌ها و آشوبها فرو می‌مرد، و کید و مکر مکّاران وبال گردنشان می‌شد و خدنگ نیرنگشان بر سینه‌های خودشان می‌نشست.
این فراز گوشه‌ای از پیکاری را به تصویر می‌کشد که قرآن آن را گاهی در پهنۀ نـفسهای مسـلمانان به راه میانداخت و به اصلاح اندیشۀ ایشان دست می‌یازید، و گاهی در صف آنان جای می‌گرفت و آن را سر و سامان می‌بخشید، و بر ضدّ مکّاران و بدسگالان، نبرد جانانه‌ای تهیّه می‌دید.
در این درس چندی از این پرسشها است: پرسش از صدقه و انفاق و جایها و اندازه‌های آن و نوع دارائی و مالی که از آن بذل و بخشش باید کرد، پرسش از جنگ در ماه حرام، پرسش از باده و قمار، و پرسش از یتیمان.
انگیزه‌های این پرسشها، اسباب و عللی را می‌نمایانند که قبلاً بیان کردیم، و به هنگام بررسی نصوص آیات بار دیگر به تفصیل از آنها سخن خواهیم راند.
(یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ) (٢١٥)
از تو می‌پرسند: چه چیز را صدقه و انفاق کنند؟ بگو: آنچه از (مال و دارائی پاکیزه و) پسندیده صدقه و انفاق می‌کنید از آن پدر و مـادر و خـویشاوندان و یـتیمان و بیچارگان و واماندگان در راه (و بریده از مال و دارائی خویش) است. و هر کار نیکی که می‌کنید خداوند از آن آگاه است.
پیش از این پرسش، آیه‌های فراوانی دربارۀ انفاق آمده است. چه انفاق در شرائطی همچون شرائطی که اسلام در آن پا گرفته بود، برای جنبش گروه مؤمنان در برابر چنان دشواربها و سختیها و جنگی که با آن روبرو شده بودند و ایشان را در برگرفته بود، ضروری می‌نمود. همچنین انفاق از ناحیۀ دیگری نیز ضرورت داشت. از ناحیۀ ضمانت اجتماعی و مسؤولیّت مشترک در میان افراد گروه، و بر طرف کردن پریشانی افکار و اختلاف سلیقه‌ها، بگونهای که هیچ کسی جز این نـیندیشد و احساس نکند که اندامی از اندامهای آن پیکر است، و بدون آن، چیزی نمی‌خواهد و چیزی از آن دریـغ نمی‌دارد. این امر از لحاظ جنبش عقلانی و بیداری شعور جامعه دارای ارزش فراران بزرگی است، همانگونه که جلوگیری از نـیازمندی جامعه و رفع مایحتاج، حائز اهمّیّت چشمگیر در جنبش عـلمی آن است.
در اینجا برخی از مسلمانان می‌پرسند:
(مَاذَا یُنْفِقُونَ )
چه چیز را انفاق کنند؟.
این پرسش از نوع چیزی است که انفاق می‌کنند... پاسخ آن می‌آید و چگونگی انفاق را روشن میدارد، و همچنین شـایسته‌ترین مـوارد مصرف و نز‌دیکترین جاهای آن را معیّن می‌سازد:
(قُلْ: مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ )
بگو: آنچه از (مال و دارائی پاکیزه و) پسندیده انـفاق می‌کنید.
این تعبیر دو اشاره دارد: نخست اینکه، هر چه انـفاق شود، نیک است... برای دهنده و گیرنده و مردمان نیک است، و اصلاً خودش نیک است و کار پاکی و بخشیدن پاکی و چیز پاکی است... دوم اینکه، انفاق‌کننده بهترین چیزی را که دارد برگزیند و از آن انفاق کند، و نیک‌ترین چیزی را که دارد بر دارد و دیگران را در آن شریک نماید. روشن است گزینش چیز پاک و به خاطر دیگران دست از آن برداشتن، چیزی است که دل را صفا و جلا میدهد و مایۀ تزکیه و پاکی جان میگردد، آخر ایثار و فداکاری مفهومی بلند و مقامی شامخ دارد.
چنین اشاره‌ای الزامی نیست، چه آنچه الزامی است - همانگونه که در آیۀ دیگری آمده است - این است که انفاق کننده از چیز مـیانه‌ای انفاق نماید، نه از بی‌ارزش‌ترین و بدترین چیز و نه ازگرانبهاترین و بهترین چیز. امّا در اینجا اشاره به این است که نفس برای بذل و بخشش چیزی رام و برانگیخته شـود کـه نیک است و آن چیز در مقابل دیدگانش آراسته گردد و برابر روش قرآن کریم در پرورش نفسها و آمادگی دادن به دلها، حبّ عمل خیر و کار پسندیده در تار و پود وجود انسان عجین وآمیخته شود.
و امّا طریقۀ انفاق و مصرف بعد از بیان نوع آن می‌آید:
(فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ)
انفاق از آن پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بیچارگان و واماندگان در راه (و بریده از اهل و عیال و مال و منال خویش) است.
این کار میان گروههای مختلف بشری پیوند برقرار می‌سازد. برخی از ایشان را رابطۀ خویشاوندی، برخی را خویشی و صلۀ رحم، بعضی را رحم و مهربانی، و بعضی را رابطۀ خانوادگی بزرگ بشریّت لمیده در چهارچوب عقیده، با انفاق کننده پیوند مـی‌دهد... همۀ اینها در آیۀ واحدی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند: پدران، مادران، خویشاوندان، یـتیمان، بیچارگان، و واماندگان در راه. همۀ اینها در رشتۀ محکم ضمانت اجتماعی و مسؤولیت مشترک موجود میان آدمیزادگان در چهارچوب عقیدۀ استوار و ایدئولوژی واحد جای می‌گیرند.
ترتیبی که در این آیه و در آیه‌های دیگر آمده است و برخی از احادیث نبوی نیز بر وضـوح و روشـنی آن می‌افزایند... مانند حدیثی که در صحیح مسلم از جابر روایت شده است اینکه رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به مردی گفت:
(ابدأ بنفسک فتصدق علیها , فإن فضل شیء فلأهلک , فإن فضل شیء عن أهلک فلذی قرابتکَ,فإن فضل عن ذی قرابتک شیء فهکذا وهکذا . ..)
از خود شروع کن و اوّل به نفس خویش کمک نما، پس اگر چیزی اضافه شد آن را به اهل و عیال خود بده، اگر از اهل و عیالت چیزی اضافه گردید آن را به خویشاوندان خویش عطاء کن، و اگر از آنان چیزی اضافه ماند، این چنین و آن چنان (کن و به هر کس که می‌خواهی عطاء کن).
این ترتیب به برنامۀ حکیمانه و بی‌پیرایۀ اسلام در پرورش نفس انسانی و رهنمود آن اشاره دارد ... اسلام انسان را چنانکه هست در مدّ نظر می‌گیرد و فطرت و امیال و گرایشهای طبیعی و استعدادهای او را فراموش نمی‌کند. سپس او را همانگونه که هست راه میبرد و موقعیّت وی را در نظر می‌گیرد وگام به گام و آهسته و آرام او را از نردبان ترقّی بالا میبرد. دستش را می‌گیرد و ساده و آسان پا به پا او را راه میبرد و بالاتر و بالاتر می‌کشاند و او راحت و آسوده به جلو گام برمی‌دارد و مدارج عالی را طی می‌کند. روش تربیتی اسلام به فطرت و خواستها وگرایشها و استعدادهای انسان پاسخ میگوید، و انسان نیز تحت رهنمودهای آن، زندگی را رشد میدهد و ترقّی می‌بخشد و در این مسیر احساس رنج و خشکی نمی‌کند و سختی و مشقّتی نمی‌شناسد و در غلها و زنجیرها کشیده نـمی‌شود تـا کشـان کشـان مراحل زندگی و مدارج ترقّی بدو پـیموده شود، و نیروها و امیال فطری او سرکوب نـمیگردد تـا بدین وسیله چرخ‌زنان به پرواز درآید و اوج گیرد. او را بدون درایت و هدایت روانۀ راه نمی‌دارد و سرگشته و سرگردان نمی‌نماید، و او را بالای تپه‌ها و بر فراز کوهها به پرواز درنمی‌آورد. بلکه او را آرام و آهسته بالاتر و بالاتر میبرد و اوج میدهد، به گونه‌ای که پاهای او بر روی زمین است و چشمانش به آسمان دوخته شده است و دلش به افقهای دوردست بالا خیره مانده است و جانش در اوج آسمانها با خدا پیوند یافته است.
خدا می‌دانسته است که انسان، خودش را دوست میدارد. لذا بدو دستور داده است که پـیش از بذل و بخشش به دیگران به خود بپردازد و به خویشتن کمک کند و آنگاه به غیر خود یاری و انفاق نماید. برای او چیزهای پـاکیزه را حلال و آزاد کرده است و او را تشویق نموده است از آنها لذّت برگیرد و بهره ببرد بدون اینکه کار به عیش و نوش و خوشگذرانی مبتذلانه و غرور و سرمستی و تکبّر نابخردانه بکشد. چه صدقه بعد از خودکفائی و بی‌نیازی است. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌فرماید:
(خَیْرُ الصّدَقَة ما کانَ عَنْ ظَهْر غنىّ ، وَ الْیَدُ الْعُلْیا خَیْرٌ مِنَ الْیَد السُّفْلی ، وَ ابْدأ بِمَنْ تَعْولُ).
بهترین صدقه، آن است که مازاد بر احتیاج باشد، و دست بالا (دست پر) از دست پائین (دست خالی) بـهتر است، و (صدقه را) از کسی آغاز کن که تحت تکفّل تو است.
از جابر رضی الله عنهُ روایت شده است که گفته است: مردی طلائی را بیاورد که به اندازۀ تخم‌مرغی بود، و گـفت: ای رسول خدا، این را در معدنی پیدا کرده‌ام و به عنوان صدقه می‌بخشم، آن را برگیر جز آن چیزی ندارم. رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بدو پشت کرد. مرد از جانب راست به پیشش رفت و حرفهای پیشین را تکرار کرد. پیغمبر بدو پشت کرد. مرد از پشت سر به سویش رفت و دوباره همان حرفها را زد. پیغمبر آن را گرفت و به سوی مرد پرتاب کرد، بگونهای که اگر بدو می‌خورد به دردش می‌آورد. و فرمود:
(یأتی أحدکم بما یملک فیقول:هذه صدقة . ثم یقعد یتکفف الناس ! خیر الصدقة ما کان عن ظهر غنى)
کسی از شما تمام آنچه را که دارد می‌آورد و میگوید: این صدقه است. سپس مـی‌نشیید و دست گدائی بـه سوی مردم دراز می‌کند. بهترین صدقه چیزی است که مازاد بر احتیاج باشد.
خداوند می‌دانسته است که انسان پیش از هرکس دیگر، افـراد نـزدیک خانوادۀ خود را دوست مـی‌دارد... همسرش را ... و پدر و مادرش را. این بو دکه بعد از کمک به خویشتن، گامی او را به جلو برده و به انفاق به این کسانی که دوستشان میدارد برانگیخه است. تا از مال و دارائیش با رضایت خاطر، بدیشان بذل و بخشش کند، و بدین وسیله گرایش سرشتی خـویش را ارضاء نماید که زیانی در آن نیست و بلکه حکمت و خیر در آن است. در هـمان وقت کسانی را تحت تکفّل و سرپرستی دارد که خویشاوندان نزدیک اویند. آری، ولی ایشان هم دستهای از ملّت بشمارند که اگر به آنان چیزی داده نشود فقیر و محتاج می‌شوند. اگر آنان از دست خویشاوند خود کمک دریافت دارند برایشان محترمانه‌تر و بهتر است از اینکه از دست بیگانه کمک دریافت کنند. گذشته از این، چنین عملی محبّت و مودّت و صلح و صفا را در نخستین پرورشگاه یعنی در آغوش خانواده توسعه می دهد و پیوند خانوادگی را استحکام می‌بخشد، خانواده آنجائی که خداوند خواسته است که نخستین آجر کاخ بزرگ انسانیّت باشد.
خداوند می‌دانسته است که انسان، مهربانی و جانبداری خویش را بعد از آن، متوجّه همۀ اهل و عیال خود می‌کند -البتّه با حفظ درجات و مراتبی که نسبت بدو دارند و با در نظر گرفتن شدّت و ضعف پیوند و رابطۀ خویشاوندی - و در این زیانی نیست. چه ایشان هر یک اندامی از پیکر ملّت و اعضاء جامعه‌اند. در اینجا نیز خداوند انسان را گامی در انفاق به جلو می‌راند و با بذل و بخشش به دنبال اهل و عیال نزدیکش روانه میدارد و او را با عواطف و امیال فطریش همراه و همگام می‌سازد و در این گام وی را بر آن میدارد که نیاز اینان را برآورده سازد، و پیوندهای دور خانوادگی را تقویت نماید، و واحد نیرومندی از واحدهای جامعۀ مسلمان را دربرگیرد، جامعه‌ای که در آن همگان با هم ارتباط محکم و پیوند ناگسستنی دارند.
بعد از آنکه آنچه در دست دارد از اینان و از آنان اضافه شد -البته بعد از رسیدن به خود و برآوردن نیاز خـویش - اسـلام دست او را می‌گیرد و به سوی دسته‌های مختلف جوامع بشری رهنمودش می‌سازد تا بر آنان ببخشاید. دسته‌ها و گروههائی که به سبب ضعف حال و تنگی مجالشان، عاطفۀ جوانمردی و عاطفۀ مهربانی و عـاطفۀ همدردی هـمنوعان خود را بر می‌انگیزند ... پیشاپیش اینان یتیمان کوچک و ضعیف می‌باشند. به دنبال آنان بیچارگانی هستند که آنچه را که باید برای خرج و نفقۀ خویش داشته باشند بدست نمی‌آورند، لیکن با وجود این ساکت و خاموش می‌مانند و برای حفظ کرامت انسانی خود از مردمان یاری نمی‌طلبند و دست گدائی و نیاز به سوی کسی دراز نمی‌کنند. بعد از اینان واماندگان در راه می باشند. آنان کسانی هستند که چه بسا مال و دارائی داشته باشند، ولی از آن دور افتاده‌اند و فاصله‌های زمانی و مکانی ایشان را از دسترسی به مال و منال خویش بدور داشته است - چنین کسانی در میان گروه مسلمانانی که از مکّه هجرت کرده بودند و همه چیز خود را پشت سر خویش بجای گذارده، فراوان بودند - همۀ اینها اندامهای جامعه‌اند، و اسلام ثروتمندان را به بذل و بخشش بر ایشان رهنمود می‌نماید و با احساسات پاک و فطرت زیبائی کـه در ایشان ایجاد می‌سازد و به جوش و خروش میاندازد، آنان را به سوی چنین مستضعفانی می‌کشاند، و در نتیجه اسلام به همۀ اهداف خویش آهسته و آرام و در کمال صلح و صفا دست می‌یابد. نخست به تزکیۀ نفسهای بخشندگان دستیابی حاصل می‌کند. چه این نفسها با طیب خاطر به بذل و بخشش چیزهای پاکیزه دست یـازیده‌اند و از بخششی که کرده‌اند خشنود و هدفشان از بذل و بخشش رو به خدا رفتن و بدون ناراحتی و دلتنگی به آستانه‌اش روی آوردن است. هدف دومی که اسلام بدان می‌رسد عبارت از دادن مال بدان نیازمندان و تأمین معاش ایشان است. سومین هدفی که اسلام بدان دست می‌یابد اتحاد دادن و تجمّع بخشیدن به مردمان و ایجاد ضمانت اجتماعی و مسؤولیت مشترک در میان آنان است، بدون آنکه زیان و دلتنگی به میان آید .... و این، رهبری دقیق و آسایش بخشی است و به هر چه بخواهد می‌رسد، و هر نوع خیر و خوبی را بدون ظلم و جور و دروغ‌پردازی و زورگوئی محقّق میدارد و فرا چنگ می‌آرد.
آنگاه همۀ اینها را با افق اعلی و عالم بالا پیوند میدهد، و در دل احساس پیوند با خدا را بر اثر بـخششی که می‌کند بجوش و خروش میاندازد، و دل را متوجّه این نکته می‌سازد که در آنچه می‌کند و در هر نیّت و احساسی که بدان می‌گذرد، پیوند خویش را با خدای خویش استوار میدارد و آفریدگار هم از کردار و گفتار و پندارش آگاه است:
(وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ) (٢١٥)
هر کار نیکی که می‌کنید خداوند از آن آگاه است.
خدا به آن کاری که می‌کنید آگاه است، و از انگیزۀ آن آگاه است، و از نیّت و قصدی که با آن همراه است آگاه است ... پس آنچه می‌کنید هدر نـمی‌رود و ضـایع نمی‌شود. چه به حساب خدا منظور شده است و در آن چیزی کم و کاست نمی‌گیرد و گم نـمی‌شود. به دفتر حساب خدائی رفته و واریز شـده است که چیزی از مردم نمی‌کاهد و بر ایشان ستمگری نمی‌کند. خدائی است که ریاکاری و نیرنگ‌بازی از ساحت مقدّس او دور است...
بدین وسیله اسلام دلها را آرام آرام به افق اعلی و عالم بالا میرساند و آنها را با نرمش و سازش نه با تکلّف و زور به درجۀ پاکی و وارستگی و یکرنگی با خدا می‌کشاند... این روش تربیتی خدای دانا و آگاه است که آن را وضع می‌کند، و نظامی را بر آن پا بر جای میدارد که دست انسان را می‌گیرد و هـمانگونه به انسان می‌نگرد که هست، و به او از همان جائی که دارد می‌پردازد سپس او را به آفاق و اقطاری میرساند که بشریّت بدون چنین وسیله‌ای هرگز بدان نـمی‌رسد، و هیچ وقت هم بدان نرسیده است مگر آنگاه که بر این روش بوده است و در این مسیر گام برداشته است.
*
کار در فرضیّۀ حهاد نیز که در روند گفتار بعد از سخن از انفاق می‌آید، بر خود این روش است:
(کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٢١٦)
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشـته است و حال آنکه (بنا به سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا از چیزی بیزار باشید در حالی که همان چیز برای شما خیر و خـوبی است چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (بـه رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنانکه شاید و باید) نمی‌دانید.
جنگ در راه خدا فریضۀ سختی است. لیکن فریضۀ واجبی است که باید اداء شود. واجب است که به جای آورده شود زیرا در آن خیر زیاد و سود فراوانی برای فرد مسلمان و برای گروه مؤمنان و برای همۀ بشریّت و برای حق و خیر و صلاح است.[1]
اسلام حساب فطرت می کند. این است که مشقّت چنین فـریضه‌ا‌ی را انکار نمی‌نماید و آن را دست کم نمی‌گیرد. احساس فطری نفس بشریّت را در اینکه جنگ را دوست نمی‌دارد و بر او دشوار می‌آید، از دید خویش به دور نمی‌نماید. زیـرا اسلام با فطرت نـمی‌ستیزد و با آن برخورد و کشمکشی ندارد و احساسات فطریی را که انکار ناپذیرند بر او حرام و قدغن نمی‌سازد ... لیکن کار را از سوی دیگر اصلاح و چاره‌سازی می‌نماید و پرتو تازه‌ای بر آن میاندازد ... اسلام مقرّر میدارد که در میان فرائض برخی دشوار و تلخ و ناخوشایندند، لیکن در فراسوی آنها حکمتی نهفته است که رنج و مشقّت آنها را آسان می‌سازد و از سختی و دشواریشان می‌کاهد و مرارت و تلخیشان را گوارا می‌نماید و خیر و برکت پنهان را تحقّق می‌بخشد که چه بسا از دید کوتاه بین انسانی بدور بماند و آن را مشاهده ننماید ... بدین هنگام برای نـفس بشریّت روزنۀ تازه‌ای را باز می‌کند که از آن به چنین کاری می‌نگرد، و زاویۀ دیگری را بدو نشان میدهد که جدا از زاویه‌ای است که قبلاً از آنجا کار را می‌نگریست. روزنه‌ای است که باد ملایم و نسیم جان بخشی از آن می‌وزد بدانگاه که غمها نفس را احاطه می‌دارنـد و کارها را بر او دشوار می‌سازند... چه کسی می‌داند، شاید در فراسوی کار ناپسند، خیر و نیکی نهفته باشد، و در فراسوی چیز دوست داشتنی شرّ و بدی نهان باشد. خداوند آگاه از نتائج و هدفهای دور و دراز مدّت است، و مطّلع از عواقب پوشیده می باشد، تنها او حقیقت را می‌داند و مردم چیزی از حقیقت نمی‌دانند.
هنگامی که نسیم جان بخش بر نفس بشریّت وزیدن می‌گیرد، رنج و مشقّت آسان میشود و کاستی می‌گیرد، و روزنه‌های امید باز می‌گردند، و در گرمای نیمروز دل آسودگی و آرامش خود را بازمی‌یابد، و به طاعت و عبادت و انجام وظائف می‌گراید و با یقین و خشنودی کامل، سر بندگی به آستان خدا می‌ساید.
این چنین اسلام با فطرت روبرو میگردد. با احساسات طبیعی فطرت که بر دل می‌گذرد و پیوسته در آن در گشت و گذار است، سر جدال ندارد و دشمنی نمی‌ورزد و منکر آن نمی‌گردد، و با تـعیین تکالیف و وظـائف خشک و خنک فـطرت را به کارهای سخت و طاقت‌فرسا وانمی‌دارد. بلکه فطرت را برای طاعت و عبادت تربیت می‌کند، و چشم‌انداز امید وی را گشاد و فراخ می‌سازد. تا فطرت، چیزی را که کوچک و پست است در راه چیزی که خوب و نیک است بذل کند، و بالاتر از آن رود که هست و به دلخواه نه به اجبار بر ذات خویش برتری گیرد، و عطوفت و لطف خدا را حسّ کند، خدائی که نقاط ضعف او را می‌شناسد و به مشقّت آنچه بر او واجب کرده است اعتراف دارد و آن را معذور میدارد و پایگاه و ارزشش را می‌داند، و او را به سوی بلندپروازی و دورنگری و امیدواری ندا میدهد.
این چنین اسلام فطرت را تربیت می‌کند، بدانگونه که از انجام تکلیف، زار و نزار و خسته و درمـانده نمی‌گردد، و در نخستین نبرد به فریاد نمی‌آید و با اوّلین ضربه به فغان نمی‌افتد، و به هنگام ظهور رنج و بروز دشواری سست و بیحال نمی‌شود. هنگامی که ضعف او در برابر شدائد پدیدار و نمودار گردید، نه خجالت می‌کشد و نه خود را می‌نازد و فرو می‌افکند که دستم بگیر. و لیکن ثابت و استوار می‌ماند و می‌داند که خداوند عذرش را می‌پذیرد و با کمک و یاری خود او را مدد و قوّت میدهد. تصمیم او این است که در برابر درد و محنت، مقاومت کند و به جنگ رنج و مشقّت خیزد و گلاویز دشواریها شود. چه بسا در پس زحمت و محنت خیر و خوبی کمین کرده باشد و به دنبال زیان و ضرر، نوبت ظفر آید، و آسودگی بعد از سختی و راحت فراوان پس بیماری و درد بیدرمان باشد. او در راه آنــچه دوست میدارد و از آن لذّت میبرد حرص نمی‌ورزد و جوش نمی‌زند. چه بسا حسرت در پی لذّت و زحمت در پی نعمت باشد. و باز چه بسا چیز ناخوشایندی در پشت سر چیز دوست داشتنی پنهان باشد، و در فراسوی طمع پر زرق و برق هلاکت و نابودی کمین کرده باشد.
به راستی روش تربیتی شگفتی است! روش بس ژرف و ساده‌ای است. روشی است که می‌داند چگونه از پیچ و خمها و دروازه های فراوان و راههای گوناگون نفس به داخل آن نفوذ نماید و راه خویش را به درون باز کند. البتّه از روی حقیقت و صداقت وارد میشود نه به وسیلۀ الهامات کاذب و نیرنگهای فریبا .... این درست است که نفس ضعیف و کوتاه بین انسانی کاری را چه بسا نپسندد و خیر کلّی و نیکی تمام در آن باشد. و این درست است که نفس چه بسا کاری را بپسندد و در راه رسیدن به آن خود را به زمین و آسمان بزند، ولی آن کار سراسر شرّ و بدی محض باشد. این نیز درست است که خداوند می‌داند و مردم نمی‌دانند. راستی مردمان از نتایج کارها و سرانجام امور چه می‌دانند؟! مردمان از آنچه در پس پرده‌ای که فرو آویخته و فرو افتاده است کی آگاهند؟! مردمان از حقائقی که تابع هوی و جهالت و کوتاه‌بینی و کوتاه‌فهمی نیست و در برابر آرزوها و نادانیها سر تسلیم فرود نمی‌آورد چه می‌دانند؟!
حقّاً این لمس و بسودۀ خدائـی که دل بشری را ناز می‌کند، دنیای دیگری را در برابر آن باز می‌کند که نامحدود و بیکرانه است و جدا از جهانی است که چشمانش آن را می‌بیند. در برابر او عوامل دیگری را پدیدار می‌سازد که دست اندر کار ساخت هستی و سازماندهی و سامان بخشی بوده و سرگرم رتق و فتق امـورند و کارها را می‌چرخانند و عـواقب آنها را بگونهای نظم و ترتیب می‌دهند و به روالی می‌گردانند که‌کاملاً جدا از آن چیزی است که او می‌انگـاشت و آرزویش را داشت ... انسان هنگامی که مطیعانه به این لمس و بسودۀ الهی پاسخ میگوید، او را به دست قضا و قدر می‌سپارد، در این حال انسان کار می‌کند و امید می‌ورزد و طمع میدارد و می‌هراسد، ولیکن سر رشتۀ کارها را کلاً به دست حکیمانه و دانش همه جا گستر و فراگیر خداوندگار، حوالت میدهد و برمی‌گرداند، و خود خشنود و آسوده خاطر و دارای چشمان پر نور و فروزان است ... این است معنی ورود به صلح و آشتی از راه دروازۀ بزرگ و طریق گشاد آن ... حقّاً نفس انسان به حقیقت صلح و آشتی و سلامت و ایمنی پی نمی‌برد مگر آنگاه که اطمینان داشته باشد به اینکه خیر و صلاح در چیزی است که خداوند اختیار فرموده و آن را برگزیده باشد. و اینکه خیر و خوبی در طاعت و عبادت خدا است، و اینکه انسان بدون آنکه از پروردگار دلیل و برهان طلبد و خداوندگار را به چیزهائی بیازماید، دل بر خطّ فرمان او نهد و فر‌مانبر‌دارش باشد. اقرار مطمئنّانه و امید واثقانه و تلاش آرام بخش، دروازه‌های صلح و صفائی است که خدا بندگان مؤمن خود را ندا درمی‌دهد تـا جملگی بیایند و از آن درآیند... خداوند با این روش شگفت و ژرف و ساده، ایشان را بدان رهنمود می‌فرماید و آسان و آرام و مهربانانه بدان سو رهبریشان می‌نماید. با این روش به سوی صلح و صفایشان می‌خواند و می‌راند، و حتّی او بدانگاه که فریضۀ جنگ را بدیشان وامی‌گذارد و به انجام آن وادارشان میدارد، این نرمش در روش را مراعات داشته است. زیرا صلح و صفای حـقیقی، صلح و صفای روح و وجدان و آرامش دل و درون حتّی در پهنۀ کارزار است.
این چنین اشاره‌ای را که نصّ قرآنی دربردارد، در مرز جنگ متوقّف نمی‌گردد، چه جنگ تنها نمودار چیزی است که نفس آن را نمی‌پسندد ولی در فراسوی آن خیر و خوبی قرار دارد... بلکه چنین اشاره‌ای در سراسر زندگی مؤمن دخیل و در همۀ شریانهای پیکرۀ حیات او روان است و سایۀ خود را بر تمام حوادث زندگانی می‌گستراند... حقّاً انسان نمی‌داند خیر و خوبی کجا خواهد بود و شرّ و بدی کجا ... مؤمنانی که روز بدر بیرون رفته بودند و در طلب کاروان قریش و مال التجارۀ ایشان بودند، و دلشان می‌خواست گروهی را که خدا وعدۀ آن را بدیشان داده بود، کاروان و مال‌التجاره باشد، نه اینکه گروه جنگجویان قریش. ولی خدا کاری کرد که قافله به سلامت از میان بدر رود و از معرکه بگریزد، و مسلمانان را با جنگجویان قریشی روبرو ساخت. لیکن این برخورد ناخواسته، بدل به پیروزی و نصرتی شد که آوازۀ آن در جزیرة‌العرب پیچیده و پرچم اسلام را برافراشته کرد. کی به خنک آوردن آن قافله، با این خیر زیاد و فراوانی برابری می کند که خداوند برای مسلمانان خواسته بود؟ گزیش مسلمانان برای خود کجا و گزینش خدا برای ایشان کجا؟ آخر خدا می‌داند و مردمان نمی‌دانند.
جوانی که همراه موسی بود، آنچه را که برای خوردن تهیّه دیده بودند فراموش کرد - آن چیز ماهی بود - و ماهی درکنار صخره سنگ راه دریا پـیش گـرفت و بدانجا فروخزید:
(فَلَمّا جاوَزا قالَ لفَتاهُ آتنا غَداءنا لَقَدْ لَقینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً . قالَ:أرأیتَ إذ أوَیْنا إلى الصّخْرَة فَإنّی نَسیتُ الْحُوتَ ، وَما أنْسانیهُ إلّا الشّیْطانُ أنْ أذْکرهُ وَاتّخذَ سبیلَهُ فی الْبَحْر عَجَباً . . قالَ:ذلکَ ما کُنّا نَبْغ فَارْتَدّا عَلى آثارهما قَصَصاً . فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادنا . . .).
هنگامی که (از آن مکان دور شدند و) گذشتند، (موسی) به خادم خود گفت: خـوراک ما را بیاور، حقاً از این سفرمان دچار رنج و مشقّت شده‌ایم (و سفر پر درد و رنجی است و خسته‌ایم. خادم) گفت: به یاد داری آنگاه را که به صخره سنگ پناه بـردیم و من (در آنجا داستان) ماهی را فراموش کردم که بیان کنم، و آن را جز شیطان از یاد من نبرده است، ماهی (در آنجا) راه دریا را به گونۀ شگفتی در پـیش گرفت و بدان فرو لغزید. گفت: این همان چیزی است که می‌خواستیم. پس از همان راهی که آمده بودند برگشتند. (در کناره صخره) بندهای از بندگان ما را یافتند.
(کهف / ٦٢-64)
این همان چیزی بود که موسی به خاطر آن بیرون آمده بود. اگر حادثۀ ماهی رخ نمی‌داد از راهی که رفته بودند برنمی‌گشتند، و آنچه که به خاطرش این همه رنج سفر را بر خود تحمیل کرده بودند از دستشان بدر می‌رفت. هر انسانی، برابر آزمونهای ویژه و تجارب خاص خود میتواند بیندیشد و با کمک اندیشه، در زندگی خویش ناگواریها و ناشایستهای زیادی را بیابد که به دنبال آنها خیر و خوبی فراوانی نصیب او شده است، و لذّات و خوشیهای زیادی را بیابد که به دنبال آنها شرّ و بلای فراوانی بهره او گشته است. چه خواستها و هدفهای زیادی که انسان به سبب از دست دادن آنها کمی مانده است دق مرگ شود و قالب تهی کند، امّا بعدها دیده است که عدم دسترسی بدانها وسیلۀ نجات او بوده و خدا آن چیزها را از دست او در آن زمان بدر کرده است و از این راه مرحمت و لطفی در حق وی نموده است. و چه محنتها و دشواریهائی که انسـان به سختی تـاب تحمّل آنـها را داشته و جرعۀ تـلخشان را دم زنان سرکشیده و اندکی مانده است که در زیر بار سنگین و ناجور آنها کمرش درهم شکند، لیکن بعدها روشن شده است که این ناگواریها در زندگی او موجب آن اندازه خیر و خوبی بوده است که رفاه حال بسیار و خوشیهای طولانی هم مایۀ چنین سعادتها و برکتهائی نـمی‌گشته است.
حقّاً انسان نمی‌داند، تنها خدا می‌داند و بس. پس آیا بر انسان چه گناهی است اگر راه صلح و صفا پوید و تسلم حق شود و خدا جوید و خدا گوید؟!
این روش تربیتی قرآنی است که نفس بشریّت را فرا می‌گیرد و بدو می‌آموزد که باید ایمان بیاورد و راه صلح و صفا پوید و اسلام را بپذیرد، و تا می‌توانـد بکوشد و در میدان سعی و عمل آشکار، به تکاپو بپردازد و به تک ایستد، ولی کار غیب نهان از دیدگان و خارج از دائرۀ خرد و جان را به خداوند جهان واگذارد.
*
از جملۀ رهبریها و رهنمودهای مردمان به سوی صلح و آشتی، فتوای زیر در بارۀ جنگ در ماه حرام است:
(یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلا یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢١٧)
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٢١٨)
از تو دربارۀ جنگ کردن در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است، ولی جلوگیری از راه خدا (که اسلام است) و بازداشتن مردم از مسجدالحرام و اخراج ساکنانش از آن و کفر ورزیدن نسبت به خدا، در پیشگاه خداوند مهمتر از آن است، و برگرداندن مردم از دین (با ایجاد شبهه‌ها در دلهای مسلمانان و شکنجۀ ایشـان و ...) بدتر از کشتن است، (مشرکان) پیوسته با شما خواهند جنگید تا اگر بتوانند شما را از آئین خود برگردانند. ولی کسی که از شما از آئین خود برگردد و در حال کفر بمیرد، چنین کسانی اعمالشان در دنیا و آخرت بر بـاد مـی‌رود، و ایشـان یـاران آتش (دوزخ) می‌باشند و در آن جاویدان می‌مانند. کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی که هجرت نموده‌اند و در راه خدا جهاد کرده‌اند، آنان رحمت خدا را چشم می‌دارند، و خداوند آمرزنده و مهربان است.
در روایتهای فراوانی آمده است که این آیات دربارۀ سریّۀ عبدالله پسر جحش رضی الله عنهُ نازل شده است. رسول خدا صلّی الله وآله وسلّم او را همراه با هشت نفر از مهاجران که هیچکس از انصار در میانشان نبود روانه کرد و نامۀ سربسته‌ای به او داده بود و موظّفش فرموده بود که آن را تا دو شب راه نرود باز ننماید. وقتی آن را گشود دید که نوشته است:
(إذا نَظَرْتَ فی کتابی هذا فَامض حتّى تَنْزلَ بَطْنَ نَخْلَة - بَیْنَ مَکّةَ والطّائف - تَرَصّد بها قُریْشاً وَتَعْلَمُ لَنا مِنْ أخْبارهم . . وَلا تُکْرهَنّ أحَداً عَلىَ المسیر مَعَکَ مِنْ أصحابِکَ)
هر گاه به این نامه‌ام نظر افکندی برو تا در وادی نخله - میان مکّه و طائف - فرود می‌آئی، در آنجا قریشیها را می‌یابی و ما را از اخبارشان مطّلع خواهی کرد ... البتّه کسی از یاران خـویش را وادار بــه رفتن بـا خود نمی‌سازی.
این واقعه پیش از جنگ بزرگ بدر بود. وقتی که عبدالله پسر جحش نامه را دید گفت: گوش به فرمان و فـرمانبردارم! سپس به یاران خود گفت: رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم مرا فرمان داده است که راه بروم تا به وادی نخله می‌رسم و در آنجا قریشیها را بپایم تا خبری از آنان برای او ببرم. و نهی فرموده است از اینکه کسی از شما را وادار به رفتن کنم. پس هر که از شما جویای شهادت است و بدان عشق می ورزد با من رهسپار شود و هر که دوست ندارد برگردد، چه من برابر فرمان رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم خواهم رفت. او راه افتاد و یارانش با او راه افتادند و کسی از ایشان عقب نماند. به سرزمین حجاز رسیدند. در یکی از راهها شتری از آن سعد پسر ابی وقاص و عتبه پسر غزوان رضی الله عنهُ گم شـد. از گروه عبدالله پسر جحش دو نفر عقب ماندند تا در پی شتر بگردند و آن را بیابند و شش نفر باقیمانده راه افتادند. زمانی که در وادی نخله بسر میبردند کاروانی که متعلّق به قریشیها بود و مال‌التجاره بر پشت داشت، از آنجا گذشت. در این کاروان عمرو پسر حضرمی و سه نفر دیگر بودند. سریّۀ عبدالله پسر جحش، عمرو پسر حضرمی را کشتند و دو نفر دیگر را دستگیر کردند و چهارمی فرار کرد وکاروان به غنیمت گرفته شد. سریّۀ عبدالله پسر جحش فکر می‌کرد که آن روز آخرین روز ماه جمادی‌الآخر است، لیکن روز اوّل رجب بود و ماههای حرام فرا رسیده بود که عربها آنها را بزرگ می‌داشـتند، و اسلام نیز آنها را بزرگ داشت و حرمتشان را محفوظ نمود ... هنگامی که سریّۀ برگشت و کاروان و دو نفر اسیر را به پیش رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم برد، فرمود:
(ما أمَرْتُکُمْ بِقتالٍ فی الشّهْر الْحَرام).
من به شما دستور هیچ نوع جنگی را در ماه حرام نداده بودم.
پس کاروان و دو اسیر را نگاه داشت و از اینکه چیزی از آن برگیرد خودداری ورزیـد. وقـتی که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم چنین فرمود، عبدالله پسر جحش و یارانش از کردۀ خود پشیمان و دستپاچه شدند، و گمان بردند که دچار هلاکت گشته‌اند، و برادران مسلمانشان در آنچه کرده بودند سرزنششان می‌کردند و بر ایشان می‌تاختند. قریشیها هم گفتند: محمّد و یارانش ماه حرام را حلال شمرده‌اند و در آن خونر‌یزی نموده‌اند و مال و دارائی را به تاراج بردهاند و مردمان را به اسارت گرفتهاند. یهودیان نیز این را برای خود به فال نیک می‌گرفتند و علیه محمّد از آن استفاده می‌کردند و می‌گفتند: ... عمرو پسر حضرمی را واقد (آتش افروز) پسر عبدالله کشت ... عمرو: یعنی جنگ، عمران و آبادانی یافت. حضرمی: یعنی جنگ حضور یافت، و واقد پسر عبدالله: یعنی جنگ وقود (افروزینه) یافت.
تبلیغ مسموم وگمراهساز بر این منوال و با روشهای مکّارانه‌ای که در محیط عربی رواج و خریدار داشت راه خود را در پیش گرفت و بیانگر این بود که محمّد و یارانش مظهر تجاوزگریند و مقدّسات عرب را لگدمال شکنند، و اگر مصلحت باشد مقدّسات ایشـان را هم زشت و نادیده می‌گیرند. تا آنگاه که این نصوص قرآنی نازل شد و جلو هر سخنی را گرفت و با حق و حقیقت دربارۀ چنان رخداد و واقعیتی داوری کرد و جنجال را فیصله بخشید. پس رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دو اسیر و غنیمت را تصرّف فرمود:
(یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ )
از تو دربارۀ جنگ کردن در ماه حرام می‌پرسند. بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است.
آیۀ فوق نازل شد و حرمت ماه حرام را اعلان داشت، و بیان کرد که جنگ در آن گناه بزرگی است، بلی. ولیکن:
(وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ)
جلوگیری از راه خدا (که اسلام است) و بـازداشـتن مردم از مسجدالحرام و اخراج ساکنانش از آن و کفر ورزیدن نسبت به خدا، در پیشگاه خداوندگار مهمتر از آن است، و برگرداندن مردم از دین (با ایجاد شبهه‌ها در دلهای مسلمانان و شکنجۀ ایشان و ...) بدتر از کشتن است.
حقّاً مسلمانان جنگ را آغاز ننموده بودند، و ایشان تجاوز را شروع نکرده بودند. بلکه آغازکنندگان خود مشرکان بودند. آنان بودند که راه خدا را سدّ می‌کردند و مانع پذیرش و گسترش اسلام می‌شدند، و نسبت به خدا و مسجدالحرام کفر می‌ورزیدند. به هر گناه کبیره‌ای دست می‌یازیدند تـا مردمان را از راه خدا بازدارند. خودشان در حق خدا کفر می‌ورزیدند و کاری می‌کردند که مردم نیز چنین کنند. در حق مسجدالحرام هم کفر می‌ورزیدند. حرمت آن را می‌شکستند و قداستش را نادیده می‌انگاشتند. در مدت ١٣ سال پیش از هجرت مسلمانان را در آنجا شکنجه می‌دادند و آنان را از دینشان برمی‌گرداندند. ساکنان آنجا را از منزل و مأوی و خانه و کاشانه بیرون می‌راندند. در صورتی که می‌دانستند که آنجا حرمی است که خداوند آن را محل امن و امان گردانده است، لیکن به حرمت و قداست آن توجّه نمی‌کردند و ناشایستها می‌نمودند.
گناه بیرون کردن اهالی و ساکنان مسجدالحرام از آنجا در پیشگاه خداوند بزرگتر از گناه جنگیدن در ماه حرام است ... گناه برگرداندن مردمان از دینشان در پیشگاه خدا از گناه کشتن بزرگتر است. مشرکان این دو گناه کبیره را مرتکب شده بودند و دلیل و برهانی که بر حفاظت حرمت بیت‌الحرام و حرمت ماه حرام اقامه می‌کردند و ادعاء داشتند که احترام و قداست آن دو را نگهداری نموده‌اند، پوچ و نادرست بود. قرآن روش مسلمانان را در دفع تجاوز این متجاوزان بر مقدّسات روشن نمود. متجاوزانی که از مقدّسات هر وقت که می خواستند پرده‌ای جلو خود می‌داشتند و به قداست و احترام آنها هر وقت که می‌خواستند تجاوز می‌کردند و حرمت مقدّسات را می‌شکستند. بر مسلمانان لازم بود که هر جا و هر گونه ایشان را دریابند با آنان بجنگند، زیرا ایشان تجاوزگران ستم‌پیشه و بدسگالان شرور بودند، نه حرمتی می‌شناختند و نه از قداستی باکی می‌داشتند. بر مسلمانان بود که آنان را آزاد نگذارند تا خویشتن را در زیر پردۀ نادرست و ناچیزی پنهان دارند که از مقدّسات جلو خود داشته بودند و خود را در پناه آنها گرفته بودند. چون این مقدّسات به ذات خود نه احترامی دارند و نه قداستی.
چیزهائی که می‌گفتند سخن حق و درستی بود اما منظورشان از آن چیز باطلی بود. اشاره‌ای که به ماه حرام داشتند پرده‌ای بود که خویشتن را در پس آن پنهان می‌نمودند و سنگری برای خود می‌دیدند، تا از درون چنین سنگری موقعیّت گروه مسلمانان را نشانه روند و ایشان را زشت بنمایانند و پریشان سازند و به عنوان تجاوزگر بشناسانند... در حالی که در آغاز خودشان متجاوز بودند و ایشان بودند که از اوّل حرمت بیت‌الله را شکستند.
اسلام مکتب واقعی و حقیقت‌گرای زندگی است، و بر ایده‌های واهی خشکی که در قالبهای نظریّه‌ها ارائه می‌گردند متّکی و استوار نمی‌باشد. اسلام با زندگی بشریّت -چنانکه هست - روبرو میشود و آن را با همۀ مانعها و جاذبه‌ها و ظروف و انگیزه‌ها و آمیزه‌های واقعی درمی‌یابد. زندگی بشریّت را درمی‌یابد تا آن را حقیقتاً رهبری کند و در دنیای واقعیّات در آن واحد به سیر و ارتقاء رهنمون گردد. با راه حلّهای عملی و قابل اجرائی پذیرای زندگی بشریّت میگردد، راه‌حلّهائی که پاسخگوی واقعیّات و حقائق حیات انسانها است. نه اینکه در دنیای رویاها به پرواز درآید و بر بال خیال بنشیند و تنها به چیزهای خوابگونه بیندیشد و بپردازد که ربطی و سودی به واقع حیات و حقیقت زنـدگی - آنگونه‌که هست - ندارند.
اینان مردمان سرکش و ستمگر و تجاوزگرند. برای مقدّسات ارجی قائل نیستند و از بی‌حرمتی نسبت بدانها باکی ندارند و چیزهائی را که مردم از اخلاق و دین و عقیده محترم می‌شمارند و در برابر آنها سر تعظیم فرود می‌آورند، لگدمال می‌نمایند. جلو حق میایستند و مردمان را از آن بدور می‌دارند. مؤمنان را از دینشان برمی‌گردانند و ایشان را به بـدترین وجه اذیت و آزار می‌رسانند و آنان را از مکّه که در آن هر زنده‌ای حتّی حشرات هم در امن و امانند بیرون می‌کنند ... آنگاه به دنبال همۀ این کارهای ناشایست در پشت ماه حرام خود را پنهان می‌دارند، و در راه دنیا دوستی و زراندوزی به تلاش میایستند و نام این عمل را مقدّسات می‌گذارند و به اسم مقدّسات به جنایات دست می‌یازند، و صدای خویش بلند می گردانند و می‌گویند: بنگرید! این محمّد وکسان همراه او هستند که حرمت ماه حرام را نگاه نمی‌دارند.
آیا اسلام چگونه با ایشان روبرو میشود و با آنان معامله می‌کند؟ آیا با راه حلّهای واهی و خیال‌پردازیهای شاعرانه با ایشان روبرو میگردد و با آنان رفتار می‌نماید؟ اگر چنین کند مسلمانان برگزیده را خلع سلاح می‌کند، در صورتی که در همان حال دشمنان ستمگر و بدنهادشان هر نوع سلاحی را بکار می‌گیرند و از بکار بردن هیچ نوع سلاحی پـرهیز نـدارنـد! ... هرگز! اسلام چنین نمی‌کند، زیرا اسلام می‌خواهد با عینیّات و واقعیّات روبرو شود و برای دفع و رفع حقائق جهان عملاً دست بکار شود و واقعیّتها را از نظر بدور ندارد. اسلام می‌خواهد ستمگری و شرارت را از میان برداشته و بزداید، و چنگالهای بطالت و ناخنهای ضلالت را بشکند. اسلام می‌خواهد زمین را به نیروی افضل و خیرخواه تسلیم کند، و رهبری را به گروه پاکان تحویل دهد. از اینجا است که مقدّسات را سنگر و سپری نمی‌سازد که در پشت آن مفسدان ستمگر سرکش بایستند و سنگر بگیرند و از آنـجا به سوی پاکان صالح سازنده نشانه روند، و خود از پاتک یورشها و از تیرهای تیراندازان مـحفوظ و در امان باشند.
بیگمان اسلام مقدّسات کسانی را مراعات میدارد که در حفظ احترام مقدّسات می‌کوشند، و اسلام دربارۀ این اصل سختگیری می‌کند و آن را مصون می‌نماید. لیکن اجازه نمی‌دهد که مقدّسات، سنگرها و سپرهای کسانی شود که احترام مقدّسات را از میان می‌برند و پاکان را اذیت و آزار می‌دهند و صالحان و خوبان را می‌کشند و مؤمنان را از دین برمی‌گردانند و هرکار ناشایست و ناپسندی را مرتکب می‌گردند، و می‌خواهند خودشان در زیر پردۀ مقدّساتی که باید مصون بمانند، از دست قصاص انتقام رستگار و در امان باشد.
اسلام پیوسته این اصل را در مدّ نظر دارد و آن را به پیش میبرد... اسلام غیبت را حرام می‌داند... و لیکن غیبت فاسق بلامانع است... چه فاسقی که با فسق و فجور مشهور باشد حرمت و احترامی در پیش کسانی ندارد که از دست فسق و فـجور او مـی‌سوزند و داغ می‌شوند تا آن را نگاه دارند. اسلام آشکارکردن بدی و زبان گشودن بدان را حرام می‌داند. و لیکن برای آن استثنائی دارد که:
( الّا مَنْ ظُلِمَ).
مگر آنکه بر او ستم رفته باشد.
چنین کسی میتواند زبان به بدگوئی ستمکار خود بگشاید و آشکارا از او به بدی یاد کند. زیرا دم فرو بستن از بدگوئی او و سکوت در حق وی، ستمکار را امیدوار می‌کند به این که با اصل بزرگوارانـه‌ای که شایستگی آن را ندارد حمایت گردد و خویشتن را در پناه آن دارد.
با وجود این اسلام در سطح عالی خود می‌ماند و به سطح اشرار ستمگر فرو نمی‌لغزد، و همچنین به سوی سلاحهای کثیف آنان دست نمی‌یازد و وسائل پست ایشان را بکار نمی‌گیرد... بلکه تنها گروه مسلمانان را بر آن میدارد که جلو دست آنان را بگیرند و نیرنگهای ایشان را خنثی کنند و مسلمانان را به جنگ و کشتارشان برمی‌انگیزد و از ایشان می‌خواهد که فضای زندگی را از وجود ناپاکشان پاک دارند... این چنین چیزی را آشکارا خواستار است و همچون روز روشن آن را فریاد میدارد.
هنگامی که پیشوائی و رهبری در اختیار دستهای پاک و پاکیزه و مؤمن و درست باشد، و هنگامی که روی زمین از وجود کسانی پاک گردد که احترام مقدّسات را از بین می‌برند و آن را لگدمال می‌کنند... بدین هنگام است که حرمت کامل مقدّسات همانگونه که خدا خواسـته است مصون و محفوظ می‌ماند.
اسلام این است ... آشکار و روشن و نیرومند و باطل شکن، نه باطلی را بر خود می‌پیچد و نه پیرامون آن میگردد، و از آنجا که خود پاکیزه و صـادقانه عمل می‌کند به کسی هم اجازه نمی‌دهد بر دور و بر خود خرافه و یاوه بپیچاند و نادرستی و گندکاری نماید.
این اسلام است که مسلمانان را بالای سرزمین سفت و سختی نگاه میدارد، به گونه‌ای که گامهایشان در آنجا ثابت می‌ماند و از جای نمی‌جنبد و راه راست خدا را در پیش می‌گیرند و به پیش می‌روند و زمین را از شر و فساد و بدی و تباهی می‌زدایند، و به وجدان خود اجازه نمی‌دهند که سست و پریشان گردد و خطرها آن را بخورد و وسوسه‌ها آن را آزار دهد ... این شرّ و تباهی و ستم و پوچی است ... پس در این صورت حرمتی ندارد، و درست نیست که از مقدّسات سپری برای خود بسازد تا از پشت آن به مقدّسات ضربه بزند. بر مسلمانان است که راه خود را با یقین و اطمینان بپیمایند و مسیرشان را همراه با آرامش خاطر و سازش با دل بسپرند و در این طریق سایۀ امن و امان خدا را بر سر خویش دارند و در پناه آشتی با دل و جان و خدا و وجدان بغنوند.
بعد از بیان این حقیقت و پابرجائی این دستور، و آرامش بخشیدن به دلهای مسلمانان و استوار داشتن گامهایشان، روند گفتار به پیش می‌رود و برای ایشان پرده از ژرفای شرّ و بدی نهان در زوایای نفسهای دشمنانشان و اصالت دشمنانگی در نیّت و نـقشۀ بد سگالانشان برمی‌دارد و آنان را آگاهی می‌بخشد که:
(وَلایَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا )
پیوسته با شما خواهند جنگید تا اگر بتوانند شما را از آئین خود برگردانند.
این بیان راستین از جانب خداوند دانای آگاه، پرده از اصرار و لجاجت کثیف و ناپاکشان بر شرّ و بدی کنار می‌زند، و پافشاری آنان را برای برگرداندن مسلمانان از آئینشان روشن می نماید و این کار ناپسند و پلشت ایشان را به عنوان هدف ثابت و تغییرناپذیر دشمنان مسلمانان مـی‌شناساند. ایـن چنین چیزی، هدف تغییرناپذیر دشمنان گروه مسلمانان در هر سرزمینی و در میان هر نسل و نژادی است ... گمان وجود اسلام در کرۀ زمین خود به خود مایۀ خشم و هراس دشمنان این دین است و باعث کینه و دلهرۀ دشمنان گروه مسلمانان در هر زمانی است. بودن اسلام ذاتاً ایشان را آزار میدهد و خشمگینشان می‌سازد و به خوف و هراسشان میاندازد. اسلام از لحاظ نیرو و شکوه بدان درجه است که هر پوچگرا و بدخواهی و هر ستمگر و ناپاکی از آن می‌ترسد، و هر تـبهکاری آن را دشمن میدارد. اسلام اساساً خودش، و حق روشـن، و روش درست، و نظام سالمی که در آن است، جنگ بشمار است ... اسلام به همراه همۀ اینها جنگ بر ضدّ پوچی و سـتم و تباهی است. از اینجا است که پوچگرایان ستمکار تباهی‌پیشه، توانائی رویاروئی با آن را ندارند. این است که در کمین پیروان اسلام می‌نشینند تا ایشان را از این آئین الهی برگردانند، و آنان را دوباره کافر نمایند و در شکلی از اشکال فراوان کفر جـلوه‌گـرشان سازند. آخر چنین افرادی بر پوچی و ستم و تباهی خود ایمن نخواهند بود، وقتی که ببینند در زمین گروه مسلمانی به این آئین ایمان دارد، و از این روش پیروی می‌نماید، و با این نظام می‌زید.
ابزار و اسلحۀ جنگ این دشمنان با مسلمانان دگرگون مـی‌شود و تـنوّع می‌پذیرد، لیکن هدف ثابت و تغییرناپذیر است ... و آن اینکه مسلمانان راستین را اگر بتوانند از دینشان برگردانند. هر گاه سلاحی در دستشان بشکند، سلاح دیگری را برمیگیرند. و هر وقت ابزاری در دستشان کند شود، ابزار دیگری را تـیز مـی‌کنند ... خبر راستین خداوند آگاه پیوسته طنین‌انـداز است و گروه مسلمانان را فریاد میدارد و ایشان را از تسلیم شدن بر حذر می‌کند و آنان را از خطر آگاه می‌سازد و به شکیبائی در برابر مکر و کید دشمنان و بردباری در کارزار می‌خواند و بدیشان می‌فهماند که اگر چنین نکنند زیان دنیا و آخرت را در پی خواهد داشت و خود به عذابی گرفتار خواهند شد که هیچ عذر و بهانه‌ای آن را از سرشان بدور نخواهد کرد:
(وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٢١٧)
هر کس که از شما از آئین خود برگردد و در حال کفر بمیرد، چنین کسانی اعمالشان در دنیا و آخرت بر باد می‌رود، و ایشان یاران آتش (دوزخ) می‌باشند و در آن جاویدان می‌مانند.
(حُبُوط) از (حَبِطَتِ النّاقَةُ)[2] گرفته شده است بدانگاه که در چراگاه کثیفی بچرد و باد کند و بر اثر آن قالب تهی کند و بمیرد.... قرآن با این واژه از تباهی و هدر رفتن عمل تعبیر می‌کند، تـا مدلول حسّی و مدلول معنوی تطابق داشته باشد و آشکار و نهان هماهنگ گردد ... انباشتگی کردار پوچ و آماسیدن نمای آن وسرانجام هلاک و نابود شدن، مطابقت داشته باشد با باد کردن و آماسیدن حجم شتر و سرانجام به درد این نفخ کردن، هلاک شدن و مردن آن.
هرکس از آئین اسلام بعد از گرویدن بدان و شناخت آن بر اثر پتکهای اذیّت و آزار و فتنه و آشوب برگردد - هر اندازه فراوان و رنج‌آور هم باشد - این سرنوشتی است که خدا برای او معیّن و مقرّر فرموده است. ضایع شدن و هدر رفتن کردار در دنیا و آخرت، به دنبال آن جاویدانه گرفتار آمدن به عذاب دوزخ.
دلی که مزۀ اسلام را بچشد و چنانکه باید با حقیقت اسلام آشنا گردد، امکان ندارد که هرگز از آن به راستی دست بکشد. مگر اینکه به گونه‌ای تباهی گرفته باشد که صلاحیّت خویش را از دست داده باشد. این کار هم غیر از پرهیز از اذیّت و آزاری است که به نهایت خود می‌رسد و از مرز طاقت و توان شخص خارج میگردد. زیرا خداوند مهربان است. به مسلمان - هنگامی‌که عذاب و شکنجه بیرون از حدّ توان او میگردد - اجازه داده است که خویشتن را با ظاهرسازی محفوظ دارد مشروط بر آنکه دلش با خدا بوده، و بر اسلام ثابت و ماندگار، و از ایمان استواری برخوردار باشد. ولی خدا هرگز به مسلمان اجازه نمی‌دهد کفر حقیقی پیشه کند و حقیقتاً از دین برگردد، و در حالی که کافر باشد جهان را بدرود گوید ... پناه بر خدا!
این تحذیر از جانب خدا تا آخر زمان به حال خود باقی است ... از هیچ مسلمانی عذری پذیرفته نیست تا به بهانه آن در برابر عذاب و شکنجه و نیرنگ و فتنه کرنش کند و آئین و یقین خود را ترک گوید و از ایمان و اسلام خویش برگردد و از حق و حقیقتی که چشیده و شناخته است دست بکشد ... بلکه وظیفۀ او نبرد و پیکار و تلاش و کوشش و شکیبائی و پایداری است تا بدانجا که خدا اجازه میدهد و در گشایشی به رویش باز می‌کند. خداوند بندگان خویش، آن کسـانی را که بدو ایمان می‌آورند و در راه او بر اذیت و آزار شکیبائی می‌ورزند، به حال خود رها نمی‌سازد. خدا در عوض بدانان خیر و خوبی میدهد: یکی از دو نیکی را بهرۀ ایشان می‌گرداند: پیروزی یا شهادت.
رحمت خدا آماده است و کسانی آن را می‌جویند و امید دستیابی بدان را دارند که در راه او اذیت و آزار ببینند. هر مؤمنی که خانۀ دلش با نور ایمان روشن و آباد بشنود از چنین رحمتی مأیوس و ناامید نمی‌گردد:
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٢١٨)
کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی که هجرت نموده‌اند و در راه خدا جهاد کرده‌اند، آنان رحمت خدا را چشم می‌دارند، و خداوند آمرزنده و مهربان است.
خداوند امید مؤمن به رحمت خود را هر نـاکام نمی‌گذارد و بلکه می آورده میدارد.
حقّاً آن دسته از مؤمنان مخلص مهاجر این مژدۀ راستین را شنیدند و به نبرد و پیکار برخاستند و شکیبائی و بردباری ورزیدند تا آنگاه که خداوند وعدۀ خویش را برایشان تحقّق بخشید و پیروزی و یا شهادت را نصیب آنان فرمود. هر دوی اینها خیر است و هر دوی اینها رحمت بشمار است، و مهاجران مغفرت و رحمت را در آغوش گرفتند:
(وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)
خداوند آمرزنده و مهربان است.
این، بلی این، راه مؤمنان است.
*
سپس روند گفتار به پیش می‌رود و برای مسلمانان حکم میگساری و قمار را روشن می‌نماید ... هر دوی اینها از جملۀ لذائذی بود که عربها سخت در آن فرو رفته و بدان دل بسته بودند. در آن روزگار که ایشان اهداف عالی نداشتند و تلاشهای ارج داری نمی‌ورزیدند همۀ سر زندگی و برازندگی خود را صرف میخوارگی و قمار بازی می‌کردند و این دو کار یاوه، همۀ اندیشۀ ایشان را به خود مشغول و همۀ اوقات آنان را پر کرده بود:
(یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا)
دربارۀ می و قمار از تو سؤال می‌کنند. بگو: در آنها گناه بزرگی است و منافعی هم برای مردم دربردارند، ولی گناه آنها بیش از نفع آنها است.
تا آن زمان حکم تحریم می و قمار نازل نشده بود. از سوی دیگر حتّی در همۀ قرآن نصّ واحدی هم در امر حلال بودن آنها نیامده است. خداونـد بزرگوار دست این گروه تازه بپاخاسته را می‌گیرد وگام به گام آن را در همان راهی که برایش خواسته راه میبرد، و وی را با نظارت دقیق خداوندگاری خود می‌سازد و آمـاده برای نقشی می‌کند که برایش مقدّر و معیّن فرموده است. این نقش بزرگ و وظیفۀ سترگ هم با بازیها و ضررها و تلفها و تباهیهای میخوارگی و قماربازی جور و سازگار نیست. همچنین هدر دادن عمر و بی‌برنامگی در زندگی، و پراکنده کردن فکر و اندیشه، و بیهوده نیروی خویش را در یاوگی یاوه‌سرایان و بیکارگی بیکارگان بکار بردن، و همچون کسانی که جز لذائذ مادی چیز دیگری ایشان را به خود مشغول نمی‌دارد، و یا همچون کسانی که سستی و بـیکارگی ایشان را می‌راند و به این سو و آن سو پاس میدهد و در نتیجه همۀ توان وکوشش خود را در مـنگی و بنگی میخوارگی صرف می‌کنند و در دریای بدمستی و سرمستی غرق می‌شوند و تمام هم و غم خویش را در برد و باخت قمار به کار می‌گیرند، و یا همچون کسانی که نفسهایشان ایشان را از خود می‌راند و می‌تاراند و در نتیجه از دست نفسهایشان فرار می‌کنند و به سوی میخوارگی و قماربازی می‌گریزند، همانگونه که همۀ کسانی که در دورۀ جاهلیّت میزیند چه دیروز و چه امروز و چه فردا چنین کرده و می‌کنند، همۀ اینها مناسب با نقش عظیم و وظیفۀ جسیم مسلمانان نبوده و نخواهد بود. اسلام در تربیت نفسانی و روانی بشریّت، روش خویش را در پیش گرفته است و در کمال آرامی و آسانی و رزانت و متانت به پیش رفته است.
این نصّی که در جلو دست مـا است نـخستین گام از گامهای تحریم است. چه اعمال و اشیاء چه بسا شرّ محض نباشند، گاهی شرّ با خیر در این سرزمین آمیزه و آمیخته میگردد. لیکن مدار حلال و حرام بودن، غلبۀ خیر یا غلبۀ شر است. وقتی که گناه نهفته در می و قمار بزرگتر از سود نهان در فراسوی آنها است، این خود علّت تحریم و منع آنها است. هر چند هم خدا در اینجا به تحریم و منع آنها تصریح نفرموده است.
اینجا گوشه‌ای از روش تربیتی اسلامی قرآنی ربّانی حکیمانه، بر ایمان پدیدار می گردد. و آن روشی است که می‌توان آن را در بسیاری از قوانین و فرائض و رهنمودهای الهی جستجو کرد و آنها را بر این قیاس نمود. ما به قاعده‌ای از قواعد این روش به مناسبت سخن از می و قمار اشاره خواهیم کرد:
وقتی که امر یا نهی به قاعده‌ای از قواعد جهان بینی ایمانی، یعنی به یک مسالۀ اعتقادی مربوط میشود، اسلام از همان لحظۀ نـخست قاطعانه دربارۀ آن قضاوت می‌کند و کار را به پایان میبرد.
ولی وقتی که امر یا نهی به عادتی و تقلیدی، و یا به یک وضع و حالت اجتماعی پیچیده مربوط میگردد، اسلام به کندی دست بکار میشود و محتاطانه عمل می‌کند و مسأله را با حوصلۀ تمام بررسی می‌کند و آهسته و آرام و گام به گام در حلّ آن می‌کوشد و به تدریج شرائط واقعی را که بتواند اجراء و اطاعت از آن را میسّر گرداند آماده می‌سازد.
مثلاً وقتی که مسأله، مسألۀ توحید و یکتاپرستی و یا شرک و بت‌پرستی باشد، حکم خود را از همان لحظۀ نخست صادر و اجراء می‌نماید، و با شدّت و حدّت و حزم و عزم، بدون هیچ احتیاط و درنگ و توجهی و سهل‌انگاری و ساخت و پاخت و چشمپوشی و سازشی، قصد خویش را به مرحلۀ اجراء درمی‌آورد و آن را نیمه کاره و ناتمام نمی‌گذارد و در نیمۀ راه از آن منصرف نمی‌گردد. زیرا مسأله در اینجا مسألۀ قاعدۀ اساسی و بنیادین جهان‌بینی است، بدون آن، ایمانی پخته و شایسته نمی‌شود و اسلامی پابرجا و استوار نمی‌گردد.
مَیْ و قمار مربوط به عادت و الفت است. عادت هم نیاز به چاره‌جوئی و مـداوا دارد... از ایـنجا است که خداوند مهربان، نخست به بیدار نمودن و تحریک وجدان دینی و گویا کردن زبان شریعت در نفوس مسلمانان پرداخت. بدینگونه که در آغاز فرمود: گناه حاصل از می و قمار از سود آنها بیشتر و بزرگتر است. این هم اشاره به این دارد که ترک آن دو بهتر و شایسته‌تر است ... آنگاه با نزول آیۀ سورۀ نساء گام دوم برداشته شد:
(یا أیّها الّذینَ آمنوا لا تَقْرَبُوا الصّلاة وَأنْتُمْ سُکارى حَتّى تَعْلَموا ما تَقُولُونَ)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید به نماز نزدیک نشوید (و بدان نایستید) در حالی که مست هستید تا ندانید که چه میگوئید. (نساء / ٣٤) نماز در پنج وقت برگزار میشود که بیشتر آنها به هم نزدیک می‌باشند و فاصلۀ زمانی میان آنها برای مستی و بیرون آمدن از سرمستی کفایت نمی‌کند. در این کار تنگی مجال اجازه نمی‌دهد که فرصتی برای پرداختن به میخوارگی باقی بماند و عادت باده‌گساری عملی شود. لذا وقت تنگ میگردد و عادت اعتیاد به میخوارگی که در موا‌قع معیّن سر برمی زند، فروکش می‌کند. چه مشهور است که شخص معتاد وقتی احساس نیاز به مسکری و یا مخدّری را می‌کند که در آن وقت عادتاً به تناول آن ماده دست می‌یازد و به استعمال آن می‌پردازد. هنگامی که از این وقت معیّن مدّتی گذشت و این گذشت زمانی کم‌کم تکرار گردید، حدّت و شدّت خوی و عادت کاهش می‌گیرد و ضعیف میشود تـا بدانجا می‌رسد که میتواند بر آن چیره شود.
هنگامی که این دو گام برداشته شد، نهی قاطعانه سرانجام دربارۀ تحریم باده‌گساری و قماربازی در رسید:
(إنّمَا الْخَمْرُ وَالْمیْسرُ وَالأنْصابُ وَالأزْلامُ رجْسٌ مِنْ عَمَل الشّیْطان فَاجْتَنبُوهُ لَعَلّکُمْ تُفْلحُونَ).
(مائده : ٠ ٩)
بیگمان باده و قمار و انصاب (آن سنگهائی که نصب می‌کنید و قربانیهای خویش را روی آنها سر می‌برید و تقدیم بتان میدارید و چه بسا آنها را همچون سایر بتها می‌پرستید،) و ازلام (آن تیرها و سنگریزه‌ها و برگهائی که برای پی بردن به غیب بکار می‌برید و با آنها بخت آزمائی می‌کنید) پلیدند و از کردار شیطان هستند (و از تزیین اهریمن می‌باشند نه از فرمان پروردگار) پس از آنها دوری گزینید تا اینکه رستگار شوید.
و اما راجع به مسألۀ بردگی مثلاً چنین کاری مربوط به یک نهاد اجتماعی اقتصادی است، و با عرف و عادت بین‌المللی و آداب و رسوم جهانی در امر برده نمودن (سیران و بکار گرفتن بردگان رابطه دارد. چه اوضاع پیچیدۀ اجتماعی نیازمند تعدیلی شامل و فراگیر در ارکان و قواعد و پیوندها و ارتباطات اجتماعی پیش از تعدیل ظواهر و آثار آن است. و عرف بین‌المللی محتاج به قراردادهای بین‌المللی و پیمانهای همگانی است ... اسلام هرگز به بردگی فرمان نداده است. در قرآن هم نصّی دربارۀ برده ساختن اسیران نـیامده است. لیکن وقتی اسلام ظهور کرد دید که بردگی یک نظام جهانی است و اقتصاد جهانی بر آن استوار و بدان می‌چرخد. و دید که برده ساختن اسیران یک عرف بین‌المللی است و همۀ جنگجویان بدان متمسّک می‌باشند ... پس چاره‌ای جز این نبود که در علاج وضع اجتماعی موجود در نظام بین‌المللی همه جا گستر شتاب نورزد. اسلام این راه را برگزید که کانها و سرچشمه‌های بردگی را خشک کند تا این نظام را بکلّی از میان بردارد و باگذشت زمان، کار، خود به خود به الغاء آن منتهی شود بدون آنکه جنبش و تکان اجتماعی سختی را باعث گردد که مهار آن ممکن نباشد و نتوان آن را به‌کانال درستی انداخت و در مسیر صحیحی رهبری کرد. اسلام از سوی دیگر به افزایش تضمینهای زندگی مناسب با حال برده عـنایت ورزیده و توجّه ویژه‌ای به ضمانت کرامت انسـانی مبذول داشت و مرزهای بزرگداشت وی را بسی گسترش داد.
اسلام دست به خشکاندن سرچشمه‌های بردگی جز اسـیران جنگ شـرعی و نسل بردگان زد ... زیرا جامعه‌های دشمن اسلام، مسلمانان اسیر را حسب عرف مشهور و چیرۀ آن زمان برده می‌کردند. در آن زمان هم اسلام توانائی آن را نداشت که جامعه‌های دشمن را بر مخالفت آن عرف مشهور و چیره‌ای که ستونهای نظام اجتماعی و اقتصادی در سر تا سر کرۀ زمین بر آن ثابت و استوار بود وادارد. اگر اسلام بردگی اسیران را الغاء می‌کرد چنین کاری تنها دربارۀ کسانی اجرا می‌گردید که در دست مسلمانان اسیر می‌شدند، در ایـن صـورت مسلمانان که به اسارت دشمنان درمی‌آمدند در پیش آنان: به سرنوشت بدی گرفتار می‌گشتند. این امر سبب می‌شد که دشمنان اسلام دربارۀ مسلمانان بدسگالی کنند و بدیشان چشم طمع دوزند.
اگر اسلام آزادی فرزندان موجود بردگان را عملاً مقرّر می‌داشت و پیش از آنکه اوضاع اقتصادی دولت اسلامی و سایر کسانی را که در زیر سلطۀ آن بودند روبراه سازد و سر و سامان بخشد، زادگان بردگان را آزاد می‌کرد و آنان را به حال خود وامی‌داشت، این چنین بردگانی را بدون محل درآمـدی و مسؤول و سرپرستی ترک می‌گفت و رها می‌نمود. دیگر پیوندهای خویشاوندی و صلۀ رحمی در میان نمی‌بو‌د تا ایشان را از دست فقر و فاقه برهاند و آنان را از سقوط اخلاقی که زندگی جامعۀ نوپا را تباه می‌کرد نجات بدهد.
به سبب این اوضاع و احوال ثابت و استواری که ریشه‌های آن به ژرفای زندگی مردمان آن روزی فرو دویده بود، قرآن برای آزاد کردن اسیران، نصّی بیان و ارائه نداشت، بلکه فرمود:
(فإذا لقیتم الذین کفروا فضرب الرقاب حتى إذا أثخنتموهم فشدوا الوثاق . فإما منا بعد وإما فداء حتى تضع الحرب أوزارها)
هرگاه با کسانی که کفر ورزیده‌اند (در جنگ) برخورد کردید (ایشان را بکشید و) گردن بزنید تا اینکه آنان را مغلوب و درمانده می‌نمائید پس (آنگاه اسیران را) محکم دستبند بزنید. سپس (بعد از اتمام جنگ و پایان نبرد، یکی از دو کار را می‌توانید بکنید:) یا منّت (می‌گذارید و ایشان را بلاعوض آزاد می‌سازید) و یا (در برابر آزاد کردن ایشان) فدیه (می‌گیرید، با تعویض اسیران یا با گرفتن تاوان) تاآنگاه که کارزار افزار (جنگ و رزم را بر زمین) می‌نهد (و دشمن از نبرد و ستیز باز می‌ایستد و شوکت خود را از دست میدهد). (محمّد / 4)
از سوی دیگر قرآن دربارۀ برده ننمودن اسیران جنگ شرعی نصّی ندارد، و دولت اسلامی را آزاد گذارده است تا با اسیران خود برابر مقتضیات و موقعیّت و دریافتی که دارد عمل کند، و هرکس را که می‌خواهد از اسیران دو طرف در مقابل پرداخت یا دریافت فدیه آزاد کند، و هر کس را که می‌خواهد از اسیران دو گروه با یکدیگر معاوضه نماید، و هر کس را که می‌خواهد از دشمنان جنگی خود بر حسب معامله‌ای که با همدیگر دارند و با توجّه به واقعیّات روزگار، به بردگی گیرد. با خشکاندن سرچشمه‌های دیگر بردگی که بسیار زیاد وگوناگون هم بود، تعداد بردگان کاستی می‌گرفت... اسلام کوشید تا این تعداد اندک را نیز آزادی بخشد. بدینگونه که هر وقت بردهای بخواهد به جامعۀ اسلامی بپیوندد و رابطۀ خویش را با اردوگاههای دشمن قـطع نماید، اسلام درصدد آزادی او برمی‌آید. اسلام به برده کاملاً حق می دهد که در راه آزادی خود بکوشد و با ارباب خود قرارداد بندد و سند آزادی خویش را امضاء کند. از همان لحظه‌ای که می‌خواهد آزادی خویش را فرا چنگ آورد، آزادی عمل دارد و میتواند آزادانه برای خود به کسب و کار بپردازد و آنچه را به دست می‌آورد تصاحب کند. لذا مزد کارش متعلّق به خودش بوده و میتواند در پیش ارباب خود و یا برای دیگران در برابر دریافت مزد به کار بپردازد تا بتواند مبلغ فدیۀ خویش را بدست آورد. یعنی از همان لحظه که تصمیم به آزادی خویشتن می‌گیرد، تبدیل به موجود مستقلّی میگردد و مهمّترین رکن از ارکان آزادی را عـملاً به دست می‌آورد. گذشته از این از زکات موجود در بیت‌المـال مسلمانان سـهمی خواهد داشت و از آن بهره‌ور میگردد. مسلمانان هم مکلّف خواهند بود که از این به بعد بدو کمک نمایند و با اعطای مال وی را در راه رسیدن به آزادی یاری دهند تا بتواند حرّیّت خود را فرا چنگ آرد ... البته اینها جدا از کفّاره‌هائی است که مقتضی آزادی برده است. مانند: برخی از حالات قتل سهو، کفّارۀ سوگند، کفّارۀ ظِهار، و ... بدین وسیله وضع بردگی با گذشت زمان به طور طبیعی درهم نوردیده میشود و پایان می‌پذیرد. زیرا اگر به یک بار به الغاء آن مبادرت می‌شد منجر به تکان و جنبش سـختی می‌گردید که نیازی بدان نبود، و کار به تباهی جامعه می‌کشید که می‌شد کاری کرد چنین نشود.
امّا اینکه بعدها بردگی در جامعۀ اسلامی رو به فزونی رفته است، سبب آن انحراف تدریجی از روش اسلامی بوده است. آری این حقیقت داشته است، ولی مبادی و قوانین اسلامی مسؤول آن نیست ... اصلاً چنین چیزی به حساب اسلام که در برخی از ازمنه چنانکه شاید و باید به گونۀ راستین به سبب انحراف کم یا زیاد مردمان از روش آن پیاده نشده است گرفته نمی‌شود ... البتّه برابر آن نظریّۀ تاریخی اسلامی که بیان داشتیم، اوضاع و احوالی که از این انحراف نشأت یافته است، اوضاع و احوال اسلامی بشمار نمی‌آید، و همچنین حلقه‌هائی از حلقات زنجیرۀ تاریخ اسلام محسوب نـمیگردد. زیرا اسلام دگرگون نشده است و تغییر نپذیرفته است، و به ارکان و اصول آن هم ارکان و اصول تازه‌ای افـزوده نشده است، بلکه آنچه دگرگون شده و تغییر یافته است، خود مردمانند. ایشان از اسلام فاصله گرفتهاند و اسلام پیوندش را با ایشان گسیخته و ارتباطی با آنان ندارد، آنان هم حلقه‌ای از زنجیرۀ تاریخ اسلام بشمار نمی آیند.
اگر کسی بخواهد که زندگی اسلامی را از سر گیرد و از نو آغاز کند، او نباید آن را از جائی برگیرد و بیاغازد که گروههای مـنتسب به اسلام در طول تـاریخ بدان رسیده‌اند. بلکه بر او است که آن را مستقیماً از اصول صحیح اسلام برگیرد و بدان آغازد.
این حقیقت بسیار مهمّی است، چه از لحاظ بررسی تئوری عقیده و روش اسلامی و چه از نظر رشد حرکتی آن. ما در این جزء و به همین مناسبت برای بار درم چنین کاری را تأکید می‌کنیم. زیرا دربارۀ جهان‌بینی تئوری تاریخی اسلامی، و دریافت واقعیّت تاریخی اسلامی، گمراهی و اشتباه را در اوج خود می‌بینیم. و دربارۀ جهان‌بینی زندگی حقیقی اسلامی و حرکت صحیح اسلامی، سرگشتگی و خطاکاری را آشکارا و علنی مشاهده می‌نمائیم ... بویژه در بررسیهای خاورشناسان دربارۀ تاریخ اسلامی، و در بررسیهای کسانی که متأثر از روش نادرست و ناپسند ایشان در فهم چنین تاریخی بوده و در میانشان هم برخی از مخلصان گول‌خورده نیز دیده می‌شوند، گمراهی و خطاکاری بوضوح جلوه‌گر و هویدا است.
اینک با روند گفتار دربارۀ مبادی اسلامی به هنگام رویاروئی با پرسشهائی که به منظور فهم مطالب می‌شد، به پیش می‌رویم:
(یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ)(215)
از تو می‌پرسند: چه چیز را صدقه و انفاق کنند؟ بگو: از مازاد (نیازمندی خود). این چنین خداوند آیات (و احکام) را برای شما روشن می‌سازد، شاید (دربـارۀ مصالح دنیا و آخرت خود) بیندیشید.
یک بار پرسیدند: چه چیز را صدقه و انفاق کنند؟ ولی پاسخ آن بیانگر نوع و جهت بود. امّا در اینجا پاسخ آن بیانگر مقدار و اندازه است ... واژۀ (عفو) به معنی فزونی و زیادی است. پس هر چه مازاد بر خرج و نفقۀ شخصی باشد - البتّه دور از ولخرجی و چشم همچشمی و پز دادن - چنین چیزی جا دارد از آن بذل و بخشش شود. در این کار هم کدامیک از مستحقّان نزدیک‌ترند، از اولویّت بیشتری برخوردارند، لذا - چنانکه قبلاً گفتیم - اوّل خویشاوندان به ترتیب تقدّم، سپس دیگران در مدّ نظر گرفته می‌شوند... نباید فراموش کرد که زکات تنها کفایت نمی‌کند و جای انفاق را پر نمی‌سازد. زیرا به نظر من آیۀ زکات، این نصّ را نه منسو خ‌کرده و نه تخصیص داده است. چه زکات تعهّد و مسؤولیت را از دوش انسان برنمی‌دارد، بلکه پرداخت زکات تنها مایۀ اسقاط فریضه‌ای است و بس. پس رهنمود به انفاق بر جای خود باقی و حکم آن ثابت و ماندگار است. زکات حق بیت‌المال مسلمانان است و حکو‌متی که شریعت خدا را اجرا می‌کند آن را می‌گیرد و در موارد مشخّص و جاهای معیّن خود به مصرف میرساند. امّا علاوه از آن، وظیفۀ مسلمان راجع به خدا و بندگان الله به حال خود باقی است. زکات چه بسا همۀ مازاد بر نیاز شخصی را در بر نگیرد، لیکن به موجب این نصّ واضح، همۀ مازاد محل انفاق است و باید از آن بذل و بخشش شود و گفتار پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز مؤید این معنی است:
( فی الْمالِ حَقُّ سِوَى الزَّکاةِ)[3]
در دارائی بجز زکات، حقی است.
حقی است که اگر شخص دارا محض رضـایت الله خودش آن را پرداخت، چه بهتر - این روش، کاملتر و زیباتر است - والاّ اگر چنین نکرد و دولت اسلامی که شریعت خدا را اجراء می‌کند، بدان نیاز پیدا کرد، آن را می‌گیرد و در راهی که صلاح جامعۀ اسلامی در آن است و مایۀ رفاه مسلمانان است آن را به مصرف میرساند. تا اینکه دارا در اسراف و زیاده خرجی تباهگر و مفسده‌خیز، ضایع نشود و از دست نرود، و یا از معاملۀ با دیگران و همکاری با همنوعان دست نکشد و مال اندوزی نکند و دارائی را بیهوده رویهم انباشته ننماید و بیسود نگذارد.
(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ (٢١٩)فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ )
این چنین خداوند آیات (و احکام) را برای شما روشن می‌سازد، شاید (دربارۀ مصالح دنیا و آخرت خود) بیندیشید.
منظور از این بیان به خروش انداختن تفکّر و تدبّر دربارۀ کار دنیا و آخرت است. چه تنها درباره دنیا اندیشیدن، به خرد آدمی و دل انسانی صورت کاملی از حقیقت وجود بشری و حقیقت حیات و وظائف و پیوندهای آن را ارزانی نمی‌دارد و بینش و جهان‌بینی درستی از اوضاع و احوال و ارزشها و معیارها ایجاد نمی‌سازد و بدست نمی‌دهد. چه دنیا نیمۀ زندگی است و بسی ناحیز و کوتاه است. کاخ احساس و اندیشه و سلوک و رفتار را بر نیمۀ کوتاه بر پاکردن و تنها به سرای محدود و فانی اندیشیدن، هرگز به جهان‌بینی صحیح و رفتار درست نمی‌انجامد ... مسألۀ انفاق و قضیّۀ بذل و بخشش خود نیاز به حساب دنیا و آخرت و تفکّر دربارۀ هر دو سرا دارد. چه آنچه از اموال و دارائی شخص بر اثر انفاق و بذل و بخشش کاستی می‌گیرد و کمی می‌پذیرد، مایۀ طهارت دل و پاکی احساس و اندیشۀ وی میگردد، همچنین به جامعه‌ای که او در آن زندگی می‌کند صلح و صفا و همزیستی و امن و امان می‌بخشد. و لیکن چه سبا همۀ اینها برای هر کسی مشهود و محسوس نباشد. آن وقت است که احساس بودن آخرت و وجود پاداش و ارزشها و معیارهای والا در آن، کفۀ انفاق و بذل و بخشش را بالاتر میبرد، و نفس بدان اطمینان می‌یابد و در جوار آن راحت و آسوده می‌غنود، و ترازو در دست نفس میزان میشود و اعتدال می‌پذیرد و دیگر با ارزشهای نادرست پر زرق و برق تعادلش به هم نمی‌خورد.
(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لأعْنَتَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٢٠)
دربارۀ یتیمان می‌پرسند (که نظر اسلام راجع به معامله و مخالطۀ با ایشان چیست؟) بگو: هر چیز که صلاح ایشان در آن باشد نیک و پسندیده است، و اگر با آنان (زندگی خود را به قصد اصلاح نه فساد) بیامیزید (مانعی ندارد) ایشان برادران (دینی) شما هستند (و انـتظار چنین کمکی مـی‌رود)، و خداونـد مـفسد را از مصلح (موجود در میان شما، جدا می‌سازد و) می‌شناسد، و اگر خدا می‌خواست (با تعیین تکالیف و وظائف سخت در امر سرپرستی یتیمان) شما را بـه زحمت میانداخت، بیگمان خداوند با عزّت و با حکمت است (و قانونی جز آنچه مصالح بندگان در آن باشد وضع نمی‌کند).
ضمانت اجتماعی بیگمان زیربنای جامعۀ اسلامی است. گروه مؤمنان مکلّفند مصالح ضعفاء را در آن مراعات نمایند و ایشان را از نظر بدور ندارند. یتیمان به سبب از دست دادن پدران خویش در حالی که هنوز کوچک و ناتوانند بیشتر درخور رعایت و حمایت گروه مؤمنانند. مسلمانان باید وجود ایشان را مراعات و اموال آنان را محافظت نمایند. برخی از سرپرستان یتیمان، خوراک ایشـان را با خوراک خود مخلوط می‌کردند، و اموال آنان را با اموال خویشتن می‌آمیختند تا رویهم با آن تجارت کنند. گاه می‌شد که از این راه زیان و ضرر تنها متوجّه یتیمان می‌گردید. پس آیههائی در بیم دادن از خوردن اموال یتیمان فرود آمد. در این وقت پرهیزگاران بر خود سخت گرفتند و خوراک یتیمان را از خوراک خود جداکردند. چه بسا شخصی که یتیمی را سرپرستی می‌کرد خوراک او را از دارائی وی تهیّه می‌دید، وگاه نیز اگر چیزی از طعام او می‌ماند برای او نگهداری می‌شد تا دوباره برگردد و پس‌ماندۀ خویش را بخورد، یا فاسد گردد و دور ریخته شود. این هم سختگیری بشمار می‌آمد و دور از سرشت اسلام بود، علاوه بر آنکه احیاناً به یـتیم هم زیان می‌رسانید. قرآن می‌آید و مسلمانان را در پرداختن به‌کارها به میانه روی و آسانگیری می‌خواند و برمی‌گرداند، و ایشان را به سوی گزینش چیزی دعوت می‌نماید که خیر و خوبی یتیم در آن باشد و از آنان می‌خواهد که در حدود مصلحت یـتیم به کار پردازند و به امور دست یازند. زیرا اصلاح حال یتیمان بهتر از کناره‌گیری از ایشان است و مانعی ندارد که با ایشان آمیزش و رفت و آمد شود اگر خیر و خوبی یتیم را در بر داشته باشد، چه یتیمان برادر سرپرستانند. همۀ آنان در اسلام بر‌ادرند، و اعضاء خانوادۀ بزرگ اسلامی بشمارند. خداوند مفسد را از مصلح باز می‌شناسد لذا تنها به نمای کردار و شکل ظاهری آن تکیه نمی‌شود، بلکه نیّت و نتیجۀ کار شخص بسی معتبر است. خداوند در تکالیفی که به عـهدۀ مسلمانان وامـی‌گذارد نمی‌خواهد آنان را به سختی و مشقّت اندازد و درد و رنجشان را افزون کند. البتّه اگر می‌خواست چنین می‌کرد، لیکن این خواست او نیست. او توانا و چیره و حکیم و کاردان است، و همو بر هر چیزی که بخواهد توانا است. ولی او حکم است و از حکمت امور آگاه است و جز خیر و خوبی و آسانی و صلاح را نمی‌خواهد.
بدین منوال قرآن همۀ کارها را به خدا پیوند میدهد، و آنها را به محور اصلی که عقیده و زندگی هر دو بر دور آن می‌چرخند، محکم می‌بندد... و این مشخّصۀ قانونی است و بر عقیده استوار است. چه ضمانت اجرای قانون هرگز از خارج تأمین نمی‌گردد و پدید نمی‌آید، بلکه باید ریشه در اعماق وجدان بدواند و از چشمۀ دل بیرون جوشد و همه جا را فرو پوشد.
[1] بلندکاخ شرف از گزند ایمن نـیست مگر به گرد وی از خون روان شود انهار
[2] حبوط : نفخ‌کردن، تباه شدن ... شتر (شکمش از خوردن گیاه اسپرس) آماسید....
[3] از روایت شُریک است که او از ابوحمزه و او هم از عامر و وی از فاطمه دختر قیس و فاطمه از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت نموده، و آن را امام جصّاص درکتابش (احکام القرآن) آورده است.
سوره‌ی بقره آیه‌ی 252-243
*
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (٢٤٣) وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٤٤) مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (٢٤٥) أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (٢٤٦) وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوا أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٢٤٧) وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٢٤٨) فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (٢٤٩) وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٢٥٠) فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ وَلَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الأرْضُ وَلَکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِینَ (٢٥١) تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ) (٢٥٢)
ارزش این درس و آنچه را که از تـجارب گروههای پیشین و ملّتهای گذشته در بر دارد، وقتی درک می‌کنیم که در نظر داشته باشیم که قرآن کتاب زنده و جاوید این ملّت است، و همو دیدبان و رهبر اندرزگوی و مدرسۀ ایشان است، و مسلمانان دروس زندگی خود را در این مدرسه می‌آموزند. و بدانیم که قرآن همان چیزی است که خداوند بزرگوار با آن، گروه مؤمنان نـخستین را پرورش داده مؤمنانی که خداوند پا بر جایی برنامه ربّانی خویش را در زمین نصیبشان کرد. و بعد از آنکه با این قرآن کریم آنان را آماده ساخت، اجراء چنین نقش بزرگی را بدیشان واگذارد. پروردگار متعال خواست که این قرآن، رهبر زنده‌ای باشد و بعد از وفات رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم باقی بماند تا پیشوائی نسلها و گـروههای این ملّت را به عهده بگیرد و آنان را تربیت نماید و برای اجراء نقش پیشوائی مـترقّیانه‌ای آمـاده کند که خداوند توسط قرآن بدیشان وعده داده است و گفته است که هرگاه از رهنمود قرآن بهره‌ور شوند و تحت عنوان آن راه بسپرند و بر عهد و پـیمانی که با آن بسته‌اند ماندگار گردند و بدان چنگ زنند و برنامه زندگیشان را بطور کلّی از این قرآن برگیرند و عزّت خویش را در آن ببینند و با داشتن آن خویشتن را بر همۀ مکتبهای زمینی -که تا بدینگونه باشند که هستند همۀ آنها مکتبهای جاهلیّت بشمارند - بالاتر ببینند، چنان پیشوائی بزرگوارانه و سروری محترمانه از آن ایشان خواهد بود.
بیگمان این قرآن تنها سخنانی نیست که خوانده میشود ... بلکه قرآن قانون فراگیری است... قانون تربیت و پرورش است، همانگونه که قانون زندگی عملی است. از اینجا است که قرآن تجارب بشریّت را بگونۀ الهام‌بخشی برای گروه مؤمنانی بیان میدارد که آمـده است تا ایشان را پدید آورد و رشد بخشد و پرورده کند. قرآن بگونۀ ویـژه‌ای، تجارب دعوت الهی و آسمانی و رسالت عقیدتی و ایـمانی را در زمین از روزگار آدم علیه السّلام در خود گرد آورده است و آن آزموده‌ها را به عنوان توشه‌ای به ملّت مسلمان جمیع نسلها، پیشکش داشته است. این تجارب ایمانی، هم شامل تجارب نفسانی و روانی است، و هم در برگیرندۀ تجارب واقعیّت زندگی است. تا ملّت مسلمان از ایـن آزموده‌ها، چیزها بیاموزد، و در پرتو آنها مسیر زندگی خود را روشن و آشکار ببیند و از آن توشه و اندوختۀ فراوان و از آن پشتوانۀ گوناگون، ذخیره و زاد خویش را گیرد.
بر این اساس است که در قرآن، داستان‌ها بدین حدّ زیاد و با این گوناگونی و بدین شکل پیامبخش و الهامگرانه، آمده است ... داستانهای بنی‌اسرائیل در قرآن کریم، بیش از هر داستان دیگری است. این هم اسباب و علل زیادی دارد. برخی را در جزء اوّل (فی ظلال القرآن) به هنگام صحبت از رخدادهای بنی‌اسرائیل بیان کـردیم. برخی دیگر را در این حزء به مناسبتهای مختلف - بویژه در آغاز آن - ذکر نمودیم. در اینحا هم داستانهائی را که ترجیح می‌دهیم و برمی‌گزینیم بدانها اضافه می‌نمائیم ... و آن اینکه:
خداوند بزرگوار می‌دانسته است که نسلهائی از این ملّت مسلمان ادواری پشت سر می‌گذارند که همگون و همسان ادواری خواهد بود که بنی‌اسرائیل پشت سـر گذاشته است. همچنین موضعگیریهائی در برابر دین و عقیدۀ خویش خواهند داشت که شـبیه مـوضعگیریهای بنی‌اسرائیل خواهد بود. بدین سبب خداوند لغزشگاههای راه را به ملّت مسلمان، نشان میدهد و در این رهنمود، تاریخ بنی‌اسرائیل را به تصویر می‌زند، تا از آن اندرز و عبرت بگیرد، و صورت خویش را در این آئینهای که دست خدای بزرگوار آن را بلند کرده است و فراروی او داشته است، ببیند و پیش از لغزیدن در آن لغزشگاهها یا گرفتار آمدن به لجاجت در آنها، به خود آید و از سکندری خوردن در پرتگاههائی که در طول راه است، خویشتن را بدور و مصون دارد.
شایسته است این قرآن خوانده شود و از سوی نسلهای این ملّت مسلمان با دقّت و هوشیاری تمام دریافت و فهمیده شود. لازم است دربارۀ مطالب آن اندیشید و آنها را به عنوان رهنمودهای زنده‌ای وارسی و بررسی کرد که انگار همین امروز این رهنمودها نازل شده‌اند تا به مسائل امروز بپردازند و آنها را چاره‌جوئی کنند، و راه آینده را روشن و پرنور گردانند. نه اینکه قرآن تنها به خاطر این خوانده شود که سخن زیبا و خواندنی است و بس یا نه اینکه به عنوان دفتر یادداشت حقیقتی کـه گذشته است و برنمی‌گردد خوانده شود و آنگاه به گوشه‌ای افکنده شود.
از این قرآن سود نمی‌بریم و از آن بهره‌ور نمی‌شویم مگر آنگاه که قرآن را بدان خاطر بخوانیم که از آن رهنمودهای زندگی واقعی را فراگیریم و مشکلات امروز و فردا‌ی خویش را در پـرتو آن حلّ و مـرتفع سازیم، همانگونه که گروه مؤمنان صدر اسلام، قرآن را بدست می‌گرفتند تا از آن رهنمود کارهای زندگی واقعی خود را آماده بیابند و برگیرند و به مطلوبشان رهنمون شوند ... وقتی که قرآن را بدین منظور سنجیده و هوشیارانه بخوانیم، آنچه را که می‌خواهیم در او می‌یابیم، و شگفتیهائی را در آن خواهیم یافت که بر دل غافل خطور نمی‌کند. واژهها و جمله‌ها و رهـنمودهای آن را زندۀ جانداری خواهیم یافت که تکان می‌خورد و می‌جنبد و به نشانه های راه اشاره می‌کند، و به ما میگوید: این کار را کنید و این‌کار را نکنید. این دشمن شما است و این دوست. اینگونه احتیاط کنید و از خویشتن مراقبت ورزید، و اینگونه ساز و برگ و توشۀ جنگ برگیرید. در هر یک از کارهائی که برایمان پیش می آید، با ما سخنان زیاد و دقیقی خواهد گفت و مفصّلاً رهنمودمان می‌نماید... بر این اساس است که در قرآن کالا و متاع و حیات و زندگی خود را می‌یابیم، و معنی این فرمودۀ خداوند متعال را درمی‌یابیم:
(یا أیّها الّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لله وَ للرّسُول إذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُم).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، فرمان خدا را (از دل) بپذیرید و فرمان پیغمبر را (در احکامی که از جانب خدا تبلیغ می‌کند) بشنوید، آنگاه که شما را به سوی چیزی دعوت می‌کند که (جسـم و روح و عقل و دل) شـما را زنده می‌کند. (انفال / ٤2)
چه این آیه، دعوت به زندگی است ... زندگی همیشگی و تازه به تازه شونده. نه زندگی تاریخی محدودی که در برگی از برگهای تاریخ جای می‌گیرد و تا چشم به هم زنی ورق می‌خورد و در هم نوردیده می شود.
*
این درس، دو تجربه از تجارب ملّتها را بیان میدارد، آن دو را بر اندوختۀ تجارب این ملّت می‌انزاید، و با آن دو، ملّت مسلمان را برای موقعیّتهائی که در زندگی خود بدانها برمی‌خورد و دچارشان میشود، آمادگی می‌بخشد. چنین موقعیّتهائی هم برای این ملّت اجتناب‌ناپذیر است، زیرا او ایفای نقش بزرگ را به عهده دارد و وارث عقیدۀ ایمانی و وارث تجربه‌ها و آزمونها در این کشتزار سرسبز و خرّم زمین است.
اوّلین تجربه، آزمونی است که قرآن صاحبان آن را بر نشمرده و از ایشان نامی نبرده است. قرآن این تجربه را با اختصار هر چه بیشتر ولی کافی و وافی و بسنده و رسا، بیان میدارد. این تجربه، آزمون گروهی است که:
(خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ الُوفٌ حَذَرَ الْموْتِ).
از خانه‌های خویش، در حالی که هزاران نفر بودند، از ترس مرگ بیرون رفتند.
ولیکن بیرون رفتن و گریختن و برحذر بودن، بدیشان سودی نرسانید، و تقدیری که برای دوری از آن بیرون شده بودند و از دست آن تقدر الهی گریخته بودند، ایشان را دریافت ... پس خداوند به آنان گفت:
(مُوتُوا).
بمیرید.
(ثُمَّ أحْیاهُمْ)
سپس ایشان را زنده کرد.
چون در راه برگشت دادن زندگی تلاش نکردند، تلاش در راه پرهیز از مرگ سودی بدیشان نرسانید. بیگمان در هر دو حال، تقدیر خدا است.
در پرتو این تجربه، به کسانی رو می‌کند که ایمان آورده‌اند و ایشان را به جنگ تشویق می‌کند و به انفاق در راه خدا، بخشندۀ زندگی و دارائی، و توانای بر واپس گرفتن زندگی و دارائی، برمی‌انگیزد.
دومین تجربه آزمونی است از زندگی بنی‌اسرائیل که پس از موسی رخ نموده است... آنگاه که حکومت و دارائیشان بر باد رفته است، و مقدّساتشان تاراج شده است، و به زیر سلطۀ دشمنانشان کشیده شده‌اند و بر اثر انحراف از هدایت و رهـنمود پروردگارشان، و کناره‌گیری از تعلیمات پیغمبرشان، مزۀ هلاک را چشیده‌اند و به شرّ و بلا، گرفتار آمده‌اند... سپس از خواب غفلت پریده‌اند و تکان تازه‌ای به خود داده‌اند و در دلهایشان عقیده از نو بیدار شده است و نور ایمان پرتو افکنده است، و آرزوی جنگ در راه خدا در آنان پدید آمده است و شوق جهاد به سرشان زده است، پس گفته‌اند:
(لِنَبیّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فی سَبیل اللهِ).
به پیغمبر خود گفتند: شاهی برای ما انتخاب کن تا (تحت فرماندهی او) در راه خدا جنگ کنیم.
از خلال این تجربه - همانگونه که روند گفتار قرآنی الهام بخش میان میدارد - حقایق چندی خودنمائی می‌کند که اشارات نیرومند و پیامهای آشکاری برای گروه مؤمنان در هر نسل و نژادی در بردارد، علاوه بر آن اشاره و پیامی که برای گروه مؤمنان آن زمان با خود داشته است.
عبرت کلّی که از لابلای داستان پرتو افکنی می‌کند، این است که چنین جنبشی -جنبش عقیده - با وجود همۀ نقصها و ضعفهائی که در میدان عمل و به هنگام رویاروئی با واقعیّات داشته است، از قبیل شانه خالی کردن و دست کشیدن دسته دسته و گروه گروه مردمان در منزلگاههای راه از آن، با وجود همۀ اینها سـودمند افتاده است و ثبات و استقامت مشت اندکی از مؤمنان بدان و جان نثاران ایمان، برای بنی‌اسرائیل نتایج فراوان و آرمانهای بس سترگی را تحقّق بخشیده‌اند... این بیداری و جنبش، نصرت و عزّت و قدرت و عظمت را به دنبال شکست رسواگرانه و خواری مـفتضحانه و آوارگی بسیار طولانی و ذّلت بردن و له شدن در زیر گامهای سلطه‌گران، بدیشان ارمغان داشته است، و سرانجام حکومت داود را و سپس حکومت سلیمان را نصیب ایشان کرده است. حکومت سلیمان بالاترین نقطۀ اوج قدرتی بود که دولت بنی‌اسرائیل در زمین بدان دست یافته است، و عصر طلائی ایشان است همانگونه که خودشان از آن صحبت می‌دارند، از قرار معلوم پیش از آن در هیچ عصری از اعصار نبوّت بزرگ بدان پایۀ سترگ نرسیده‌اند... این پیروزی تماماً ثـمرۀ مستقیم تکان عقیده و خیزش آن از زیر بار توده‌ها و خاکروبه‌های جاهلیّت بوده و مدیون ایستادگی مشت اندکی اشخاص معتقد و مؤمن، در برابر لشکرهای فراوان جالوت می‌باشد.
در خلال این آزمون، چند اندرز جزئی دیگر خودنمائی می‌کند، که همۀ آنها برای گروه مؤمنان در هـر عصر و زمانی، ارزشمند و سودمند است:
از جملۀ آن اندرزها یکی این است: حماسۀ دسته جمعی و شور گروهی، گاهی پیشوایان را گول می‌زند و شکوه ظاهر فریب آن، ایشان را دچار گرفتاریها و مصیبتهای جبران ناپذیری می‌سازد. پس بر آنان لازم است چنین حماسه و شوری را پیش از آنکه بدان پاسخ دهند و خود و دیگران را بر اثر آن وارد پیکار قاطعانه کنند، بر محک تجربه زنند، تا که رسوا بشود هر که در او غش باشد.
سران بنی‌اسرائیل به پیش پـیغمبرشان در آن زمـان آمدند و از او خواستند که برای ایشان شاهی گزیند تا آنان را در پیکار با دشمنان دیـنشان، رهـبری کند، دشمنانی که حکومت ایشان را واژگونه و اموالشان را تاراج کرده بودند. در میان آن اموال، اشیاء بجا مانده و یادگارهای پیغمبرانشـان قرار داشت که از خانوادۀ موسی و هارون بر جای مانده بود. وقتی که پیغمبرشان خواست از صحّت تصمیم و درستی ارادۀ ایشان بر جنگ مطمئن گردد و بدیشان گفت:
(هَلْ عَسَیْتُمْ إنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقتالُ ألّا تُقاتِلُوا!(
شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود (سرپیچی کنید و در راه خدا جهاد و) پیکار نکنید!.
این سخن را از او زشت شمردند، و حماسه و شورشان زبانه کشید و به اوج خود رسید و هیجان زده بدو گفتند:
(وَما لَنا ألّا نُقاتِلَ فی سَبیل الله وَ قَدْ أُخْرجْنا مِنْ دیارنا وَ أبْنآئنا )؟
چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه و فرزندانمان رانده شده‌ایم؟
لیکن این حماسه و شـور فراوان، چـیزی نگذشت فروکش کرد و شعلۀ آن فرو مرد و در منزلگاههای راه از پای در افتاد، همانگونه که داستان گوید و روند گفتار به اختصار بیان میدارد:
(فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهمُ الْقتالُ تَوَلّوا إلّا قَلیلاً مِنْهُمْ).
امّا هنگامی که دستور پیکار به آنان داده شد همه جز عدّۀ کمی از ایشان سرپیچی کردند.
با وجود اینکه بنی‌اسـرائـیل دارای قالب ویـژه‌ای در عهدشکنی و خُلف وعده‌اند وخوی ایشان این است که در نیمۀ راه متفرّق و پراکنده شوند و به اصطلاح رفیق نیمه راهند... امّا در همه حال این پـدیده یک پـدیدۀ بشری و سرشت انسانی در میان گروههائی است که پرورش ایمانی ایشان به سطح عالی خود نرسیده و در بوتۀ تجربۀ عقیدتی نگداخته و تمرین کافی دینی ندیده‌اند ... چنین تربیت ایمانی در خور امعان نظر است و شایسته است که در هر نسلی توجّه رهبری گروه مؤمنان را به خود جلب کـند... و در آن از تجربۀ بنی‌اسرائیل به نحو احسن سود جسته شود.
انـدرز دوم از آن انـدرزها عـبارت است از: حماسۀ ظاهری و فوران شور درونی در داخل نفوس گروهها، لازم است تنها به آزمـون اوّلین بسنده نکند و در نخستین برخورد متوقّف نماند... چه سپاهیان فراوان بنی‌اسرائیل به مجرّد اینکه به درخواست ایشان پـاسخ داده شد و جنگ بر آنان واجب گردید، پشت کردند و پا به فرار نهادند، و جز گروه اندکی باقی نماندند گروهی که وفادار به عهد و ماندگار بر پیمانی بودند که با پیغمبرشان بسته بودند. این فراریان همان سپاهیانی بودند که طالوت بعد از استدلال و مجادله و ستیز دربارۀ شایستگی وی برای شاهی و فرماندهی، نمودار شدن نشانۀ خدا در گزینش او برای ایشان، و برگشت صندوق خودشان که در آن یـادگارها و پس‌مانده‌های پیغمبرانشان بود و فرشتگان آن را برمی‌داشتند، همراه او بیرون آمده و رهسپار شده بودند... با وجود این در مرحلۀ نخست، گروه بیشماری از این لشکریان پشیمان شدند و نافرمانی کردند، و در نخستین امتحانی که پیشوای ایشان از آنان بعمل آورد، سست و درمانده شدند:
(فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ )
هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشکر بنی‌اسرائیل منصوب شد) و سپاهیان را با خود بیرون برد، بدیشان گفت: خداوند شما را به وسیلۀ رودخانه‌ای آزمـایش می‌کند. آنان که از آن بنوشند از (پیروان) من نیستند، و آنان که جز مشتی از آن ننوشند از (یاران) من هستند. همگی جز عدّۀ کمی از آن نوشیدند!
تازه این عدّۀ اندک هم تا آخر ثابت قدم نماندند. بلکه در رابر هراس زنده یعنی کثرت دشمنان و نیروی ایشان، اراده‌ها سست شد و بر پای فرو افتاد و دلها تکان خورد و بر جای نماند:
(فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ )
پس وقتی که او و افرادی که ایـمان آورده بـودند (و از بوتۀ آزمایش سالم بـدر آمـده بـودند) از آن رودخـانه گذشتند (از کمی افراد خود ناراحت شدند و عدّه‌ای گفتند: امروز ما توانائی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم.
در برابر این بی وفائی و نامهربانی و ترک یاری و همیاری، گروه گزیدۀ اندکی ثابت و استوار ماندند و دل به خدا دادند و بدو پشت بستند و از همه چیز گسستند و گفتند:
(کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) (٢٤٩)
چه پسیارند گروههای اندکی که به فرمان خدا (توفیق نصیبشان شده است و) بر گروههای فراوانی چیره شده‌اند. و خداوند با بردباران (و در صـف اسـتقامت کنندگان) است.
این گروه اندک مؤمن بود که کفّۀ ترازو را بالا برد و پیروزی را در آغوش کشید و شایستۀ عزّت و قـدرت گردید.
در لابلای این آزمون، درس رهبری بایسته دوراندیش ایمان‌دار نهفته است... و به تـمام و کمال در رهبری طالوت، واضح و جلوه‌گر شده است... آنچه از ایـن رهبری برمی‌آید چنین است: آگاهی طالوت از نفسها. گول نخوردن او از شـور و حماسۀ ظاهری. بسنده نکردن وی به آزمون نخستین. کوشش او برای آزمودن اطاعت و تصمیم موجود در اندرون نفوس لشکریانش پیش از آغاز کارزار و پیکار. جداسازی کسانی که سست بنیاد و ضعیف نهاد بودند و رهاکردن آنان و پشت سر نهادن ایشان ... سپس از همه مهمّتر سستی به خود راه ندادن و درمانده و وامانده نشدن، با وجود اینکه لشکریانش در آزمونهای متوالی کمتر و کمتر می‌شدند و او را ترک می‌گفتند و سرانجام جز آن گروه گزیده کسی با او نماند، ولی چون به نـیروی ایمان خالص، و وعدۀ راستین خدا به مؤمنان، اطمینان کامل داشت، با آن گروه مختار به ظاهر اندک به معنی بسیار، دل به دریا زد و پیکار و نبرد آغازید و به جرگۀ کارزار فرو خزید.
درس دیگری که در سرنوشت کارزار نهفته است ایـن است که دلی که به خدا رسیده و با بارگاه الله پـیوند یـافته است، مـعیارها و جهان‌بینی‌های آن دگرگون گردد. زیرا چنین دلی جهان کوچک و محدود زمینی را با چشمی می‌نگرد که بُرد آن تا به جهان بزرگ و گسترده و منظم آسمانی امتداد می‌یابد و از آنجا به سوی سرچشمۀ هستی و اصل همۀ امور پر می‌کشد که در فراسوی گیتی کوچک محصور واقع است، بالأخره اندیشۀ این دل، دنیا و آخرت را می‌پوید و رضای خدا را می‌جوید. ایـن گروه مؤمن کوچکی که ثبات و استقامت ورزید و به جرگۀ کارزار فرو خزید قلّت خود و کثرت دشمنان خویش را می‌دید، همانگونه که دیگران می‌دیدند و می‌گفتند:
(لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ )
امروز ما توانائی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم.
ولیکن این دستۀ گزیدۀ به خدا رسیده، در چنین موقعیّتی همچون ایشان نگفتند و چنین حکم و داوری نکردند، بلکه رای دیگری داشتند و قـضاوت دیگری کردند و گفتند:
(کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) (٢٤٩)
چه بسیارند گروههای اندکی که به فرمان خدا (توفیق نصیبشان شده است و) بر گروههای فـراوانی چیره شده‌اند، و خداوند با بردباران (و در صـف استقامت کنندگان) است.
سپس این گروه با ایمان رو به سوی خدای خود کردند و او را به کمک طلبیدند و فریاد زدند:
(رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٢٥٠)
پروردگارا (بر دلهایمان آب) صبر و شکیبائی بریز و گامهایمان را ثابت و استوار بدار و ما را بر جمعیّت کافران پیروز بگردان.
این دستۀ گزیده این چنین می‌فهمید که ترازوی نیروها در دست کافران نیست، بلکه تنها در دست خدا است. پس پیروزی را از او خواست. و آن را از دستی دریافت داشت که مالک آن است و همو آن را می‌بخشد ... این چنین جهانبینیها و معیارها درباره کارها به هنگام پیوند حقیقی با خدا، و بدان هنگام که ایمان راستین در دل جایگزین میشود، متغیّر و دگرگون میگردد. و بدین منوال ثابت میشود که کارکردن محض وعده و بشارت واقعی خدا به دلها آن را می بینند، راست‌تر و درست‌تر از کار کردن به خاطر دنیای کوچک مادی است که با دیدگان مشاهده میگردد.
نمی‌توانیم همۀ اشاراتی را که داستان متضمّن آن است به خاطر آورده و جمع‌بندی کنیم. چه نصوص قرآنی - همانگونه که تجربه به ما آموخته است - به هر دلی برابر آمادگی و انقلابی که در آن پدیدار میگردد و به اندازۀ نیاز ظاهریش بدان، اشارات و پیامهائی عرضه می‌کند، لیکن پشتوانۀ اندوختۀ داستان پیوسته باقی است، و راه خود را به سوی دلها باز می‌کند و در موقعیّتهای گوناگون به اندازۀ نصیبی که از آن دارند، بدانها راه می‌یابد، و آئینۀ هر دلی، صحنه‌هائی از آن می‌گیرد و به دیگران می‌نمایاند.
در این صورت بگذار از این نمود کلّی بپردازیم و به شرح و تفصیل نصوص بپردازیم:
*
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ) (٢٤٣)
آیا آگاهی از (داستان شگفت) کسانی که از خانه‌های خویش در حالی که هزاران نفر بودند، از ترس مرگ بیرون رفتند (و سستی نمودند و از جهاد بـا دشمن ســرباز زدند؟) پس خداوند بدیشان گفت: بمیرید. (خداوند عوامل مرگ آنان را فراهم ساخت و بـا چـیره شدن دشمن بر ایشان، گرفتار کشتن و ذلّت و خواری شدند) سپس خداوند آنان را (با آگاهی و بیداری و پیکار قهرمانانۀ افرادی از ایشان) زنده کرد. بیگمان خداوند فضل خویش را شامل مردم می‌سازد و لیکن بیشتر مردم شکرگزاری نمی‌کنند.
دوست ندارم که سر به بیابان برهوت تأویلات نهیم و چیزهائی از خود دربارۀ کسانی بیان داریم که از خانه‌های خود از ترس مرگ بیرون رفتند، در حالی که هزاران نفر بودند... آیا آنان چه کسانی بودند؟ و در کدام سرزمین می‌زیستند؟ و در چه روزگاری بیرون رفتند؟... اگر خداوند می‌خواست دربارۀ ایشان چیزی گفته شود و بیانی رود، خود می‌فرمود، همانگونه که داستانهائی بوضوح در قرآن می‌آید. عبرت و انـدرز این داستان مورد نظر است که نتیجۀ آن است، نه اینکه وقایع و اماکن و ازمنۀ آن، معیّن و روشن کردن اماکن و ازمنه، در اینجا چیزی بر عبرت داستان و نـتیجۀ آن نمی‌افزاید.
بلکه چیزهائی که در اینجا مورد نظر است، عبارت است از: تصحیح جهان‌بینی مربوط به مرگ و زنـدگی و اسباب ظاهری و حقیقت پنهان آن دو، و برگشت دادن امر آنها به قدرت مدبّر و گردانندۀ جهان، و اطمینان به تقدیر خداوندگار در امور مربوط بدانها. انجام وظایف و تکالیف و واجبات فرائض بدون شتابزدگی و جزع و فزع. چه آنچه مقدّر است خواهد شد، و مرگ و زندگی در پایان این گشت و گذار در دست خداوندگار است و از ید قدرت او بیرون نیست ... منظور این است که گفته شود: پرهیز کردن از مرگ، سودی ندارد. جزع و فزع و شتابزدگی و دستپاچگی، بر عمر نمی‌افزایند و زندگی را اضافه نمی‌کنند، و مرگ را یاری نـمی‌دهند، و قـضا و قدر را برنمی‌گردانند. بیگمان خداوند بخشندۀ زندگی است و همو گیرندۀ زندگی است. او در هر دو حالت، بر ما منّت می گذارد و بزرگواری می‌فرماید: زمانی که می‌بخشد، و زمانی که پس می‌گیرد. حکمت بزرگ ربّانی در پشت سر عطاء و بخشیدن و در پشت سر بازپس گرفتن و برگشت دادن نهان است. و اینکه مصلحت مردمان هم در این و هم در آن تحقّق می‌یابد، و پرتو فضل و احسان خدا برایشان درگرفتن و بخشیدن بطور یکسان می‌تابد:
(إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ) (٢٤٣)
بیگمان خداوند فضل خویش را شامل مردمان می‌سازد (فضلی که موجب شکر و سپاس است) و لیکن بیشتر مردمان شکرگزاری نمی‌کنند.
جمع شدن این اقوام (در حالی که هزاران نفر بودند) و بیرون شدنشان از خانه‌هایشان (از ترس مرگ) ... جز در حالت دستپاچگی و شتابزدگی و جزع و فزع انـجام نمی‌گیرد، حال فرق نمی‌کند این بیرون شـدن از تـرس دشمن مهاجمی بوده باشد، یا از هراس طاعون شایع خانمانسوز... هیچیک از اینها ایشان را از دست مرگ نجات نداد و اندک کمکی نکرد.
(فَقالَ لَهُمُ اللهُ... مُوتُوا).
پس خداوند بدیشان گفت ... بمیرید.
آیا خداوند به چه نحوی بدیشان گفت؟ چگونه مردند؟ آیا با همان چیزی مردند که از آن به هراس افتاده بودند و از دست آن راه فرار در پیش گرفته بودند؟ آیا به وسیلۀ چیزی جز آن مردند که گمانش نمی‌بردند؟ همۀ اینها بدون شرح و تفصیل مانده است و جزئیات آنها بیان نشده است، چه تفصیل آنها درسی و عبرتی دربرندارد. تنها درس و عبرتی که دارد ایـن است که جزع و فزع و بیرون شدن و کناره‌گیری، سرنوشت ایشان را تغییر نداد و دگرگون نکرد، و مرگ را از سرشان بدور ننمود، و جلو قضا و قدر خدا را نگرفت. و اگر ثبات و استقامت و شکیبائی می‌نمودند و صبر جمیل می‌داشتند و به سوی الله برمی‌گشتند، بسی به حال آنان بهتر و نیکوتر میبود.
(ثُمّ أَحْیاهُمْ)
سپس ایشان را زنده کرد.
چگونه؟ آیا ایشـان را از مرگ و نیستی دوباره برانگیخت و جامۀ حیات را بر قامتشان چست کرد و زندگی دوباره‌ای بدیشان بخشید؟ آیا نسلی از فرزندانشان پا به جهان گذاشتند و بعد از ایشـان به پیکار نشستند و زندگی نیرومندانه در آنان مجسّم گردید و مردانه به جان کو‌شیدند و همچون پدرانشـان جزع و فزع و شتابزدگی و دستپاچگی نکردند؟ ... در این باره هم شرح و تفصیل بیان نشده است. ضرورتی ندارد که به دنبال تأویل رهسپار شویم و بدین وسیله در بیابان برهوت افسانه‌هایی که سندی ندارند سرگشته کردیم همانگونه که در برخی تفاسیر آمده و شده است ... بلکه تنها اشاره و پیامی که دل از این نصّ دریافت میدارد این است که خداوند بدیشان حیات داده است بدون تلاش وکوشش ایشان، بدانگاه که تکاپوی آنان مرگ را از سرشان بدور نکرد.
داد و فریاد و شتابزدگی و دستپاچگی، قضاء و قدری را برنمی‌گرداند و جزع و فزع زندگی و حـیاتی را نگاه نمی‌دارد. بلکه حیات در دست خدا است و هر عطاء و بخششی از او است، بدون آنکه تکاپو و تلاش زندگی تأثیری در آن داشته باشد ... در این صورت، چشمان ترسویان را خواب مباد!
*
(وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٤٤)
در راه خدا بجنگید و بدانید که خداوند شنوا و دانا است. در اینجا گوشه‌ای از هدف آن واقعه و نتیجۀ آن را درک می‌کنیم و می‌فهمیم، و به گوشه‌ای از حکمت خدا پی می‌بریم و متوجّه این نکته می‌شویم که چرا خداونـد
متعال این تجربه را برای گروه مؤمنان نسل اوّل یعنی مسلمانان صدر اسلام، و برای همۀ نسلهای ایشان در طی قرون و اعصار بیان داشته است ... ایـنکه دوست داشت زندگی و عشق زیستن و ترس از مرگ، شما را از جهاد و پیکار در راه خدا بدور ندارد. چه مرگ و حیات در دست خدا است. در راه خدا جنگ کنید نه در راه هدف دیگری. زیر پرچم خدا به پیکار برخیزید و نه زیر پرچم دیگری ... در راه خدا جنگ کنید:
(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٢٤٤)
بدانید که خداوند شنوا و دانا است.
خدا می‌شنود و می‌داند ... سخن را می‌شنود و منظور آن را می‌داند و به فراسویش آشنا است ... یا می‌شنود و می‌پذیرد و استجابت می‌کند و آنچه را که شایستۀ حیات و درخور دلها است می‌داند. در راه خدا بجنگید و بدانید چیزی در پـیشگاه خدا ضایع نمی‌شود و کردا‌ری بدون اجر نمی‌ماند، خدایی که بخشندۀ حیات و بازگیرندۀ حیات است.
جهاد در راه خدا، بذل و قربانی است. بذل مال و انفاق در راه خدا غالباً در قرآن همراه با ذکر جهاد و جنگ می‌آید. بویژه در آن برهه‌ای از زمان که جهاد دل بخواه و اختیاری بود، و مجاهد می بایستی خـرج خود را شخصاً به عهده گیرد، و چه بسـا اگر هم از تلاش نمی‌ایستاد و می‌خواست به پیکار تن دهد، نداشتن مال و دارائی و فقدان نفقه و هزینه‌های لازم، او را از جهاد باز می‌داشت و از حنگ در راه خدا باز می‌گرفت. در این صورت چاره‌ای نبود از اینکه شبانه‌روز مسلمانان را بر انفاق برانگیزند و برای آسان کردن و هموار ساختن راه مجاهدان در راه خدا پـیوسته بذر بذل و بخشش در دل مؤمنان نباشند و بالش دهند. در ایـنجا است که دعوت به انفاق به شکل الهام بخش و برانگیزاننده‌ای می‌آید:
(مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٢٤٥)
کیست که به خدا قرض نیکوئی دهد تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند (روزی بندگان را) مـحدود و گسترده مـی‌سازد، و به سوی او بازگردانده می‌شوید.
وقتی که مرگ و حیات در دست خدا است، و جنگ نمی‌تواند حیات را از میان ببرد اگر خدا بقاء و مـاندن برای آن مقدّر کرده باشد، همانند آن انفاق نـمی‌توانـد مال را از میان ببرد و آن را محو کند. بلکه قرض نیکوئی است که به خدا داده میشود و از سوی او تضمین شده است و خداوند رحمان و رحیم آن را چندین برابر می‌کند. آن را در دنیا از نظر مال و برکت و سعادت و راحت چندین برابر می‌کند. و آن را در آخرت از لحاظ نعمت و متاع و خشنودی و نزدیکی به خود چندین برابر می‌سازد و از خوان کریمانۀ خویش آن دهد که همو داند.
ثروتمند شدن و فقیر گشتن با خدا است، نه با حرص و آز و تنگچشمی و سوز و گداز، و نه با بذل و بخشش و انفاق و دهش:
(وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ )
خداوند (روزی بندگان را) محدود و گسترده می‌سازد.
بازگشت در پایان گشت و گذار به سوی او است. دارائی و مال مردم و خود ایشان کم و بیش همه هر کجا که باشند به سوی خدا برمی‌گردند:
(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)
به سوی او برگشت داده می‌شوید.
در این صورت نه از مرگ ترسی است، و نه از فقر باکی، و چاره‌ای هم از برگشتن به سوی خدا نیست. پس مؤمنان در راه خدا به پیکار نشینند و به جهاد خیزند، و اروح و امـوا‌ل را پـیشکش کنند و فداء سـازند، و اطمینان داشته باشند که انفاس و دم زدنهایشان شمارش شده است و معیّن گشته است، و ارزاقشان اندازه‌گیری گشته و مقدّر و مشخّص شده است، و خیر و خوبی ایشان بیگمان در این است که زندگی نیرومندانه و آزادانه و شجاعانه و بزرگوارانه‌ای داشته باشند و جوانمردانه و کریمانه زیست کنند. این را هم در مدّ نظر بگیرند که بعد از آن به سوی خدا برمی‌گردند.
*
بعد از بیان چنین الهـامات ایـمانی پرورشی بزرگوارانه‌ای که آیات قرآنی آنها را در برگرفته است، نباید این فرصت از دست برود که نگاه گذرائی هم بدان جمال هنری موجود در طرز اداء سخن بیندازم:
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ )
آیا آگاهی از (داستان شگفت) کسانی کـه از خانه‌های خویش، در حالی که هزاران نفر بودند، از ترس مرگ بیرون رفتند؟
در چنین تعبیری سان هزاران نفر و صفهای دراز است که آنان با این دو کلمه: (أَلَمْ تَرَ؟) در برابر دیدگان رژه می‌روند ... آیا چه تعبیر دیگری وجود داردکه بتواند در برابر خیال، این سان و رژه را ترسیم کند، همانگونه که این دو کلمه معمولی در جایگاه گزیدۀ خود ترسیم نموده‌اند؟
از صحنۀ هزاران نفری که گرد آمده‌اند و نگران از مرگ و هراسان از خوف بوده و با چشـمان وحشت‌زده زل می‌زنند، گرفته، تا صحنۀ مرگ همگانی آنی، همه و همه از لابلای واژۀ (مُوتُوا)... پدیدار است ... همۀ این پـرهیزها وکناره‌گـیریها، و همۀ این تجمّعها و گردهمآئیها، و همۀ این تلاشها وکوششها ... همه و همه با یک واژه بر باد رفت: (مُوتُوا)... تا بدین وسیله بیهودگی و تلاش و سرگشتی روش را در ذهن به تصویر کشد، همانگونه که قاطعیّت و بر‌ندگی تضا و قدر و سرعت و شتاب داوری و دادرسی خدا را به تصویر می‌زند.
(ثُمّ أَحْیاهُمْ)
سپس آنان را زنده کرد.
به همین شکل ساده و بی‌پیرایه، بدون شرح و تـفصیل ابزار و راه زنده کردن ... تنها قدرتی این کار را کرده است و آن قدرت خداوندگاری است که زمام مرگ و
زنــدگی در دست او است.گردانندۀ کار بندگان و چرخانندۀ گردونۀ حیات همگان او است. ارادۀ او برگشت ندارد و خواست وی ردخور ندارد و جز آن چیزی که او بخواهد نمی‌شود ... این تعبیر بر صحنۀ مرگ و بر صحنۀ زندگی، پرتو مناسبی می‌افکند.
ما در صحنۀ میراندن و زنده کردن هستیم. گرفتن جان و رها کردن روان ... وقتی که نام رزق به میان می‌آید، تعبیر چنین است:
(وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ )
خداوند باز می‌گیرد و می‌گستراند.
که در حرکت، هماهنگ باگرفتن جان و رها کردن روان است با چـنین ایـجاز و اخـتصار و پخته‌گری و گزیده گوئی.
این چنین هماهنگی شگفتی در تصویر صحنه‌ها، هویدا و پیدا است که در کنار آن هم هماهنگی شگفتی در جان دادن به معانی و جمال بیان سخن بکمال، خودنما و جلوه‌گر است.
*
سپس رونـد گفتار تجربۀ دوم را بیان میدارد که قهرمانان آن بنی‌اسرائیل بعد از موسی هستند:
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ) (٢٤٦)
آیا آگاهی از (داستان شگفت) جماعتی از بنی‌اسرائیل که بعد از موسی می‌زیستند و در آن وقت به پیغمبر خود گفتند: شاهی برای ما انتخاب کن تا (تـحت فرماندهی او) در راه خدا جنگ کنیم. (پیغمبرشان برای اطمینان از تصمیمشان بدیشان) گفت: شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود (سرپیچی کنید و در راه خدا جهاد و) پیکار نکنید گفتند: چگونه مـمکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه و فرزندانمان رانده شده‌ایم؟ اما هنگامی که دستور پیکار به آنان داده شد همه جز عدّۀ کمی ار ایشان سرپیچی کردند (و به خود و پیغمبرشان و دینشان ستم کردند) و خداوند از حال ستمکاران آگاه است...
(أَلَمْ تَرَ)؟ آیا ندیدی؟ گویا واقـعه‌ای هم اکنون در جریان و رخدادی در میان است و صحنه‌ای حاضر و آماده در برابر دیدگان است. و هم اینک جمعیّتی از بزرگان و رایزنان بنی‌اسرائیل گردهمائی کرده و در پیشگاه پیغمبر خود جمع آمده‌اند. نام این پیغمبر در روند گفتار نیامده است، زیرا به داستان چندان ربطی ندارد و بردن نام وی در اینجا، بر الهام و پیام داستان، چیزی نمی‌افزاید، چه بنی‌اسرائیل پـیغمبران بیشماری داشتند و در تاریخ دور و درازشان پیاپی می‌آمدند... بزرگان و رایزنان در پیش پیغمبر خود جمع آمدند و از او خواستند که شاهی برای ایشان معلوم کند تا تـحت فرماندهی او (در راه خدا) بجنگند ... این مرزبندی و تعین نوع جنگ و اینکه در (راه خدا) است، اشـاره دارد به تکان عقیده در دلهاشان، و بیداری ایـمان در نفسهایشان، و احساس ایشان مبنی بر اینکه آنان اهل دین و عقیده و حق هستند و دشمنانشان اهل ضلال و کفرند و بر باطلند. راه راست و روشن پیکار و کارزار در راه خدا هم در پیش روی ایشان است. این وضوح و روشنی راه و این قاطعیّت و عزم استوار، نصف راه رسیدن به پیروزی است. لذا بر مؤمن است که روشن شود و بداند که او بر حق است و دشمن او بر باطل است، و باید که در اندرون دل و جان، هدف خـود را خالص و یکدست کند ... هدف او خدا باشد و در راه الله گام بردارد و وارسته از همه چیز و پیوسته بدو شود ... تا ظلمت کفر و جهل و تیرگی دنیا دوستی و مال اندوزی و ... و ... مسیر او را تاریک نکند و در نتیجه ویلان و حیران شود و راه به در نبرد و نفهمد به‌کـجا می رود.
پیغمبرشان خواست از صداقت عزیمت و ثبات نیّت و تصمیم راستین ایشان برای قیام و انقلاب مطمئنّ شود و گمانی در این نداشته باشد که آنان آماده‌ا‌ند در برار رستاخیزشان بهای فراوانی را بپردازند و رنج بیشماری را بجان بپذیرند و در اموری که بدیشان محوّل میگردد، جدّی وکوشایند:
(قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا )!
(پیغمبرشان) گفت: شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود (سرپیچی کنید و در راه خدا جهاد و) پیکار نکنید!
آیا اگر جهاد و پیکار بر شما واجب گردد، از جـنگ و کارزار سرباز می‌زنید؟ چه اینک می‌توانید راه خود را روشن کنید. زیرا در گزینش سرنوشت خویش مختارید. لیکن بعد از آنکه به خواست شما پاسخ گفتم و پیکار و کارزار برای شما معلوم و معیّن گردید، آن وقت جهاد واجب میگردد و راه بازگشت و پشیمانی بسته بوده و سرباز زدن از آن ممکن نیست... این است سخنی که شایان بیان پیغمبری است و می‌ارزد پیغمبری راجع بدان تأکید کند. زیرا درست نیست در برابر سـخنان پیغمبران و اوامر ایشـان درنگ و سستی کرد و فرموده‌ها و دستورهایشان را به بازی گرفت.
در اینجا درجۀ حماسه و شور بالا می‌رود و احساسات اوج می‌گیرد، و جمعیّت یکپارچه داد می‌زند که اسباب و عللی در میان است که ما را به کارزار در راه خدا وا میدارد و به پیکار می‌خواند و نبرد را اجتناب ناپذیر و غیر قابل تردید می‌سازد:
(قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَأَبْنَائِنَا )؟
گفتند: چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه و فرزندانمان رانده شده‌ایم؟.
چنین پیدا است که اهمّیّت ایـن کار در حسّ ایشان آشکار، و در نفسهایشان جایگزین بوده و متوجّه شده‌اند که دشمنانشان دشمنان خدا و دین خدایند. آنان بودند که ایشان را از خانه و کاشانۀ خود بیرون کرده و فرزندانشان را به اسارت بردهاند. پس جنگیدن و رزمیدن با ایشان واجب است. تنها راهی هم که در پیش دارند جنگ است و بس. نیازی به برگشت از این قصد و نقض این تصمیم یا ستیز با آن دیده نمی‌شود. لیکن چنین حماسه و شوری که در وقت خوشی و رفاه فوران کرده و بیرون دمیده بود، دوام نیافت. از اینجا است که روند گفتار با شتاب، برگ زیرین را ورق می‌زند و صفحه‌ای نو می‌نمایاند:
(فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ)
امّا هنگامی که دستور پیکار به آنان داده شد همه جـز عدّۀ کمـی از ایشان سرپیچی کردند.
اینجا به نشانۀ ویژه ای از نشانه‌های بنی اسرائـیل پـی می‌بریم که نهفته در پـیمان شکنی، خُلف وعده، نافرمانی، شانه خالی کردن از انجام وظیفه و تکلیف، تفرقه و اختلاف، پشت به حق کردن و روگردانی از حقیقت است... لیکن این نشانه همچنین نشانۀ هر گروه و دستهای است که تربیت ایمانی ایشان پخته و رسیده نشود. اصلاً چنین نشانه‌ای نشانۀ همۀ بشریّت است و جز تربیت ایمانی عالی که مدّتها بر آن گذشته و ریشه در ژرفای درون دوانده و تأثیر عمیقی گذاشته باشد، نمی‌تواند آن را تغییر دهد و دگرگون کند. این نشانه - بـنابراین - نشانه‌ای است که بر رهبر است از آن خویشتن را برحذر و بدور دارد و در راه پر پیچ و خم و صعب‌العبور، حساب آن را داشته باشد، تا ناگهان بدان دچار نیاید و کار را بر او دشوار و ناگوار ننماید! این نشانه از گروههای بشریّتی انتظار می‌رود که از اوباش نزدوده باشند، و نگداخته و ذوب نگشته و از آلایش نپالوده و پاکیزه نشده باشند.
ییرو این روگردانی و پشت کردن، چنین است:
(وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ) (٢٤٦)
خداوند از ستمکاران آگاه است.
چنین پیروی، بیانگر زشت شـمردن کـارشان و رخنه گرفتن از گروههای بیشماری است که ننگ عار را به خود پـذیرفتند و از ادای این فـریضه - گرچه قبلاً خودشان آن را خواسته بودند - تمرّد و سرپیچی کردند، و پیش از رویاروئی با جهاد و درگیری عملی پیکار، پا به فرار گذاشتند، این پیرو ننگ و عار ستم را بر ایشان می‌گیرد و بدان نکوهششان می‌کند. چه آنان به خود، و به پیغمبرشان، و به حق و حقیقتی ظلم و ستم کرده‌اند که آن را می‌شناخته‌اند و می‌دانسته‌اند که این همان حق و حقیقتی است که خود می‌خواسته‌اند. لیکن هـم اینک باطل گرایان عالماً و عامداً آن را خوار می‌دارنـد و از آن دست می‌کشند.
کسی که می‌داند او بر حق است و دشمنش - باطل است - همانگونه کـه جمعیّت بنی اسرائـیل این را می‌دانستند و از پیغمبرشان مـی‌خواستند که شاهی برایشان گزیند تا (در راه خدا) بجنگند - سپس چنین کسی بیاید و از جهاد سرپیچی کند و آماده نباشد جان و سر و مال خویش را فدای حقّ و حقیقتی کند که آن را شناخته است و هم اینک چنین حقّی با باطلی رو به رو شده و در نبرد است که آن را نیز نمی‌شناسد، چنین شخصی از زمرۀ ظالمان و ستمگران است و جزاء و پادافره ظلم و ستم خویش را می‌گیرد... (و خداوند از ستمکاران آگاه است)...
*
(وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوا أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ) (٢٤٧)
پیغمبرشان به آنان گفت: خداوند طـالوت را برای زمامداری شما روانه کرده است. (بزرگان قوم) گفتند: چگونه او بر ما حکومت داشته باشد با اینکه ما از او برای زمامداری سزاوارتریم و او کـه مـال و دارائی زیادی ندارد. گفت: خدا او را بر شما برگزیده است و دانش و (قدرت) جسم او را وسعت بخشیده است، و خداوند ملک خود را به هر کس که بخواهد می‌بخشد. و (احسان و تصرّف و قدرت) خداونـد فراخ و آگاه (از لیاقت افراد برای منصبها) است.
در این لجاجت نشانه‌های بنی‌اسرائیل است که اشارات زیادی در این سوره بدان رفته است... خواست ایشان این بود که شاهی برای آنان باشد که تحت فرماندهی و در زیر پرچم او به جنگ خیزند و کارزار کنند. ایشان بودند که می‌گفتند: تصمیم و خواست آنان این است‌که (در راه خدا) بجنگند. همین کسانند که اینک سرهایشان را به زیر می‌اندازند و سرپیچی می‌کنند و گردنهایشان را بر دوش افکنده سر بر می‌تابند، و در گزینش ربّانی و اختیار سبحانی برای ایشان همانگونه که پیغمبرشان بدیشان خبر داد برمی‌ستیزند و جدال می‌ورزند، و از اینکه طالوت - آن کسی که خداوند او را برای ایشان روانه کرده بود - شاه ایشـان شود، ناخشنودند و عـدم رضایت خود را آشکارا اعـلام می‌دارند. به خاطر چه چیز؟ به گمان اینکه ایشان برای حکومت از او از نظر ارثی شایسته‌ترند! او از نسل شاهان ایشان نیست! از سوی دیگر از مال و دارائی فراوانی هم بهره‌ور نمی‌باشد تا از عدم حقّانیّت ارثی او چشم پوشی شود!... همۀ اینها جز بداندیشی و کوردلی و تیرگی جهان بینی بشمار نمی‌آید، و اینها همچنین از نشانه‌های معروف بنی اسرائیل است.
پیغمبرشان حقّانیّت و استحقاق ذاتی طالوت را برای ایشان روشن ساخت و پرده از حکمت خدا در گزینش او برداشت:
(قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ) (٢٤٧)
گفت: خدا او را بر شما برگزیده است و دانش و (قدرت) جسم او را وسعت بخشیده است، و خداوند ملک خود را به هر کس که بخواهد می‌بخشد. و (احسان و تصرّف و قدرت) خداوند فراح است، و آگاه (از لیاقت افراد برای منصبها) است.
او مردی است که خداوند وی را گزیده است... این یکی از نشانه‌های شایستگی او است. و در دانش و جسم بدو فزونی بخشید... و این هم نشانۀ دیگر لیاقت و استحقاق او است... و خداوند (ملک خود را به هر کس که بخواهد می بخشد)... چه ملک خود او است و او می‌واند بدان دست برد و در آن تصرّف کند. همو است هر که را از بندگان خـویش که بخواهد بر می‌گزیند... (و خداوند (دارای نعمت و قدرت فـراوان و) فراخ است و آگاه (از همه چیز) است)... فضل و کرم او را گنجوری، و عطاء و بخشش او را اندازه و مرزی نیست. او است که خوب و نیک را می داند، و می فهمد چگونه کارها در جای حقیقی خود گذاشه می‌شوند و جای هر چیز کجا است.
اینها اموری است که باید جهان‌بینی آشفته را تصحیح کند و تاریکی را با پرتو خویش از آن برهانند و بدور دارند... لیکن سرشت بنی‌اسرائیل - که پیغمبرشان بدان آشنا بود - تنها این حقائق عالی آن را نمی‌تواند اصلاح کند، در حالی که دارند رو به کارزار می‌روند و پذیرای پیکار می‌شوند. بلکه برای آنان مـعجزه ظاهری لازم است تـا دلهـایشان را به لرزه درآورد و تار و پود وجودشان را تکان دهد و آنها را لبریز از آرامش و سکون کند و به سوی اطمینان و یقین برگرداند:
(وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٢٤٨)
پپغمبرشان به آنان گفت: نشانۀ حکومت او این است که صـندوق (عهد) بـه سـوی شما خواهد آمد، (همان صندوق عهدی که دلگرمی و) آرامشی از سوی پروردگارتان و یادگارهای خاندان موسی و هارون در آن است، و فرشتگان آن را حمل مـی‌کنند. در این کار بیگمان نشانه‌ای برای شما است (و چنین رهـنمودی شما را بر آن مـی‌دارد که) اگر مؤمن هستید (بدو بگروید و به دنبال حقّ روان شوید).
دشمنانشان ایشان را از ارض مقدّسه بیرون راندند و پراکنده کردند، سرزمینی که توسّط پیغمبرشان یـوشع بعد از دورۀ سرگردانی در بیابان برهوت و وفات مـوسی علیه السّلام به دستشان افـتاده بود. بدسگالانشان مقدّساتشان را از دستشان گرفته بودند که نمودار و مـجسّم در صندوقی بود که در آن باقیمانده‌ها و یادگارهای پیغمبرانشان از خانواده موسی و خانوادۀ هارون را نگهداری می‌کردند. و گویند که: در آن نسخۀ ا‌لواحی بود که خداوند بر بالای کوه طور آنها را به موسی عطاء کرده بود... پـیغمبرشان برای ایشـان نشـانه‌ای از جانب خدا قرار داد و آن اینکه کار خارق‌العاده‌ای بوقوع پیوندد که آن را مشاهده کـنند. بدین منظور صـندوق (عهد) و آنچه در آن است و (فرشتگان آن را برمی‌دارند) به سوی ایشان می‌آید و به دلهایشان اطمینان و آرامش مـی‌بخشد... آنگاه پیغمبرشان بدیشان گفت: این آیه به تنهائی دلیل بر صحّت این مطلب است که خداوند طالوت را گزیده و روانه کرده است اگر به راستی مؤمن می‌باشید.
از روند گفتار چنین پیدا است که این مـعجزه بوقوع پیوسته است و قوم بنی‌اسرائیل بر اثر آن به اطمینان و یقین رسیده‌اند و خاطر جمع گردیده‌اند.
*
سپس طالوت از کسانی که از فریضۀ جهاد روگردان نشده و از پیمانشان با پیغمبرشان سرباز نزده و از آغاز راه همگام با او بودند، لشکر خود را تدارک دید و سپاه خـویش را فراهم آورد... روند قرآنی در شیوۀ داستانسرائی[1] در اینجا میان دو صحنه، فاصله میاندازد. سپس صحنۀ زیر را بلاواسطه -در حالی که طالوت دارد لشکرهای خود را بیرون میبرد - به معرض نمایش میگذارد:
(فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ )
هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشکر بنی‌اسرائیل منصوب شد) و سپاهیان را با خود بیرون برد، بدیشان
گفت: خداوند شما را بـه وسیلۀ رودخانه‌ای آزمایش می‌کند. آنان که از آن بنوشند از (پپروان) من نیستند، و آنان که جز مشتی از آن ننوشند از (یاران) من هستند. همگی جز عدّۀ کمی از آن نوشیدند!
در اینجا مصداق حکمت خدا در گزینش این مرد، برای ما روشن میگردد... او کسی است که رو به کارزار می‌رود و به نبرد مـی‌خیزد. با او لشکری از ملّت شکست خورده‌ای است که بارها و بارها مزهۀ گریز و خواری را چشیده و تار و مار شده است. او هم اینک رو در روی لشکر ملّت غالب و چیره‌ای قرار دارد، پس لازم است یک نیروی نهانی را در دل لشکر خویش پی افکند تا این نیروی نهان لشکرش را در برابر نیروی نمایان و چیره نگاه بدارد. این نیروی نهان نمی‌تواند جز در لابلای اراده جایگزین شود. اراده‌ای که شهوتها و سرکشیها را لگام می‌زند و رام می‌کند، و در برابر ناامیدیها و سختیها چون کوه پایدار می‌ماند، و بر نیازها و ضرورتها غلبه می‌کند، و در فرمانبرداری تأثیر میگذارد و سختیهای آن را تحمّل می‌نماید، و لذا در آزمایشهای پیاپی پیروز میگردد و آنها را یکی پس از دیگری پشت‌سر میگذارد... پس بناچار باید سردار برگزیده، ارادۀ سپاه خویش را امتحان کند و پایداری و شکیبائی آن را بر محک تجربه زند. باید اول شکیبائی لشکر را در برابر خواستها و هواها و هوسها، و دوم بردباری آن را در برابر رنجها و ناکامیها بیازماید... او آزمون آب را برگزید، بدانگاه که برابر روایتها همۀ لشکریان تشنه بودند. تا بداند چه کسی تاب شکیبائی با او را دارد و ثابت می‌ماند، و چه کسی پشیمان میشود و راه عافیت در پیش می‌گیرد... زیرکی و هوشیاری او صحیح بود، زیرا:
(فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلا قَلِیلا مِنْهُمْ )
همگی جز عدّۀ کمی از آن نوشیدند.
نوشیدند و سیراب شدند، او آزاد کرده بود که هر کسی از ایشان میتواند یک مشت از آب رودخانه بر دارد و بنوشد و لبی تر کند و بدین وسیله آتش عطش راکمی فرو نشاند. ولی از این مشت نباید سوء استفاده گردد و کار به نافرمانی کشد. گروههای بسیاری به مجرّد اینکه تسلیم نفس امّاره شدند از او دوری گزیدند و بریدند و سر خود گرفتند و رفتند. ایشان از او جدا شدند چون شایستگی عهده داری کار مهمّی را نداشتند که بدو و بدیشان واگذار شده بود. خیر و صلاح و دوراندیشی در این بود که ایشان از سپاه سنگین و حمله‌ور جدا افتند، زیرا آنان بذر ضعف و سستی و خواری و گریزند. عظمت لشکرها هم با شمارۀ فراوان و تعداد بیشمار نیست، بلکه با دل برجا و پـایدار، و ارادۀ قاطعانه و استوار، و ایمان ثابت و ماندگار بر راستای راه راست و روان است.
این آزمون نشان داد که نیّت پنهان در زوایای دل و جان به تنهائی کافی و بسنده نیست. بلکه باید محک تجربۀ عملی به میان آید، و به راه پیکار گام نـهاد و پیش از اقدام به کارزار با آزمون واقعی دست یازید. همچنین این تجربه ارادۀ آهنین و استقامت راستین سردار گزیده ای را نشـان داد که نافرمانی و تخلّف اکثریّت سپاهیانش به هنگام آزمون نخستین، نتوانست او را بلرزاند... بلکه به راه خود ادامه داد و به سوی هدف رهسپار شد.
در اینجا چنین آزمونی تا اندازه‌ای لشکریان طالوت را به غربال زد، و لیکن آزمونها پایان نگرفت و به همین مقدار بسنده نشد:
(فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ )
وقتی که او و افرادی که ایمان آورده بودند (و از بوتۀ آزمایش سالم بدر آمده بودند) از آن رودخانه گذشتند (از کمی افراد خود ناراحت شدند و عدّه‌ای) گفتند: امروز ما توانائی مبارزه با جالوت و سپاهیان او را نداریم.
سپاهیان طالوت کم‌کم تقلیل یافتند تا آن اندازه که تبدیل به گروه اندکی شدند. آنـان هر چند از کثرت افـراد دشمنانشان و نیروی ایشان تحت فرماندهی جالوت با خبر بودند، از آنجا که مؤمن و معتقد بودند، از پیمانشان با پیغمبرشان سرپیچی نکردند و پیمان‌شکنی ننمودند. آنان در اینجا با واقعیّتی رو به رو بودند که آن را با چشمانشان می دیدند و احساس می‌کردند که بس ضعیف‌تر از آن هستند که بتوانند با ایشان رو به رو گردند و به پیکار شوند. این آزمون قاطعانه‌ای است. آزمون افتخار و بزرگی به نیروی دیگری که بزرگتر از نیروی دنیوی و دیدنی است. به این نیروی سترگ هم کسی تکیه نمی‌کند و پشت بدو نمی‌بندد مگر آنان که ایمانشان تکمیل شده و دلهایشان به خدا پیوسته و معیارهای نوینی برایشان پدید آمده باشد، معیارهای تازه‌ای که آنها را از واقعیّت ایمان خود برگرفته‌اند و جدا از معیارهایی هستند که مردمان آنها را از واقعیّت حال و احوال خویش برمیگیرند.
در اینجا دستۀ مؤمن هویدا میگردد، دستۀ اندک و گزیده، دستهای که دارای معیارهای ربّانی است:
(قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) (٢٤٩)
آنان که یقین داشتند که با خدای خویش ملاقات خواهند کرد (و در روز رستاخیز پاداش خود را دریافت خواهند نمود) گفتند: چه بسیارند گروههای اندکی که به فرمان خدا (توفیق نصیبشان شده است و) بر گروههای فراوانی چیره شده‌اند. و خداوند با بردباران (و صف استقامت کنندگان) است.
این چنین است... (چه بسیارند گروههای اندکی که بر گروههای فراوانی چیره شده‌اند)... آری با وجود اینکه فراوان بودهاند. این قاعده‌ای در احساس کسانی است که مطمئن هستند پروردگار خود را ملاقات می‌دارند و در پیشگاه او حاضر می‌آیند. قاعده این است: گروه مؤمن باید اندک باشد، زیرا این گروه است که باید از مدارج ترقّی بالا برود و مراتب دشواری را پشت سر بگذارد تا آنجا که به مرتبۀ گزینش می رسد. لیکن با وجود کمی، چیره و پیروز خواهد بود، زیرا با چشمۀ نیروها پیوند دارد و نمایاننده نیروی چیره و پـیروز است. نیروی خداوندی که برکارهایشان چیره و غالب و بر بندگانش مسلّط است و همو درهم‌شکنندۀ جبّاران و قلدران، و خوارکنندۀ ستمکاران و پست‌کـنندۀ متکبّران است. آنان این پـیروزی را به خدا حواله می‌دارند و از او می‌دانند: (بِإِذْنِ اللَّهِ) . با اجازۀ خدا. و علّت این پیروزی را به علّت حقیقی نسبت می دهند: (وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) خداوند با بـردباران است. با اظهار همۀ این سخنان، چنین استدلال می‌کنند که ایشان از سوی خدا برای پیکار راستینی برگزیده شده‌اند که میان حق و باطل جدائی و فاصله میاندازد.
با داستان به پیش می رویم. ناگهان می‌بینیم که گروه اندک معتقد به لقاء خدا و حاضر آمدن در پیشگاه الله، گروهی که همۀ شکیبائی و بردباری خود را از باور به این لقاء و حضور در آستانۀ خدا دریافت می‌دارند، و همۀ نیرو و توان خوبش را از اجازه خدا و توفیق پروردگار می‌دانند، و تمام یقین خویشتن را از وثوق و اطمینان به آفریدگار مـدد مـی‌جویند، و خدا هم با بردباران است... این گروه اندک معتقد بردبار ثابت قدمی که کثرت دشمن و نیرویش، آنان را با وجود ضعیفی و قلّتشان نلرزانید و از جای نلغزانید... بناگاه این گروه، بعد از آنکه پیمان خود را با خدا تجدید می‌نماید و با دل و جان بدو می‌گراید و یاری را تنها از وی می‌خواهد، پا به راه هـولناک و رعب‌انگیزی میگذارد، و سرنوشت نبرد را به نفع خود تغییر میدهد و از کارزار پیروز و سرفراز بدر می‌آید:
(وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٢٥٠)
فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ )
هنگامی که در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند (و لشکریان فراوان و ساز و برگ مجهّز جنگی ایشـان را دیدند، به آفریدگار خویش پناه بردند و) گفتند: پروردگارا (بر دلهایمان آب) صبر و شکیبائی بریز و گامهایمان را ثابت و استوار بدار و ما را بـر جمعیّت کافران پیروز بگردان. سپس به فرمان خدا، ایشان را (مغلوب کردند و) فراری دادند، و داود (یکی از سپاهیان طالوت) جالوت را کشت، و خداوند حکـومت و حکمت بدو بخشید و از آنچه می‌خواست بدو یاد داد.
این چنین: (رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا) پروردگارا شکیبائی بر ما بریز. این تعبیری است که صحنۀ شکیبائی را به عنوان فیضی از سوی خدا به تصویر می‌زند که خداوند دارد آن را بر بالای سرشان می‌ریزد و ایشان را در برمی‌گیرد، و همو دارد آرامش و سکون و تاب تحمّل هول و هراس و مشقّت و سختی را بر پیکرشان ریزان و باران می‌سازد. (وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا) گامهایمان را ثابت و استوار بدار. چه گا‌مها در ید قدرت خدای سبحان است، آنها را بگونهای ثابت میدارد که از جای تکان نمی‌خورند و نمی‌جنبند و نمی‌لرزند. (وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِین). ما را بر گروه کافران پـیروز بگردان. به راستی موقعیّت و موضعگیری روشن شد... ایمان در برابر کفر... حق در برابر بـاطل... دعوت به سوی خدا تا او دوستان مؤمن خود را بر دشمنان کافر خویش پیروز بگرداند. پس هیچگونه جای بدگمانی در دل، و تاریکی در اندیشه، و شکّی در درستی هدف و روشنی راه نیست.
نتیجه همان شد که انتظارش را داشتند و چشم به راهش بودند: (فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ) پس ایشان را با اجازه خدا شکست دادند. نصّ قرآنی این حقیقت (بِإِذْنِ اللَّهِ) را تأکید می‌کند... تا مؤمنان آن را بدانند یا آگاهی بیشتری نسبت بدان داشته باشند همچنین تا اینکه جهان‌بینی کامل دربارۀ حقیقت آنچه در ایـن جـهان هستی می‌گذرد و دربارۀ سرشت نیروئی که هستی را به گردش و چرخش میاندازد، روشن و آشکار گـردد... مؤمنان پردۀ قدرت هستند. خداوند آنچه می‌خواهد درباره ایشان روا میدارد، و آنچه را اختیار می‌کند با دست آنان به انجام میرساند و اجراء می‌نماید... البتّه با اجازۀ خویش... ایشان چیزی در دست ندارند و کاری بدیشان مربوط نیست. نه قدرتی دارند و نه نیروئی. ولیکن این خدا است که ایشان را برای اجرای خواست خود برمیگزیند، پس از ایشان همان چیزی سر می‌زند که او می‌خواهد و اجازه میدهد... این حقیقتی است که جا دارد دل مؤمن از آن لبریز از امنیت و آرامش و اطمینان شود... او بنده خدا است. خداوند او را برای انجام نقش خویش برگزیده است. این هم منّت و فضلی از سوی خدا است. بندۀ مؤمن، این نقش گزیده را اداء می‌کند و تقدیر نافذ خدا را تحقّق می‌بخشد. آنگاه خداوند او را با اعطاء پاداش، بزرگ میدارد، بعد از آنکه با انتخاب او، وی را کرامت و افتخار داده بـود... اگر فضل خدا نبود کاری نمی‌توانست بکند، و اگر فضل خدا نبود پاداشی بدو داده نمی‌شد و اجری نصیبش نمی‌گشت... از اینها گذشته، بندۀ مؤمن به عظمت نتیجه و پاکی هدف و پاکیزگی راه، اطمینان کامل دارد... پس در چیزی از اینها نیاز به هدف شخصی ندارد، بلکه تنها و تنها او اجراء‌کنندۀ ارادۀ گزیدۀ خداوند است و گوش به فرمان چیزی است که پروردگار بخواهد. استحقاق همۀ اینها را هم بر اثر نیّت پاک و عزم راسخ در اطاعت و گرایش خالصانه به خدا پیدا کرده است.
سپس روند گفتار نقش داود را هویدا می‌سازد:
(وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ )
داود جالوت را کشت.
داود جوان کم سنّ و سالی از بنی‌اسرائیل بود. و جالوت شاه نیرومند و فرمانده خوفناکی بود... ولیکن خدا خواست که در آن زمان به مردمان نشان دهد اینکه کارها مطابق با ظواهرشان نمی‌چرخند، بلکه برابر با حقائقشان می‌گردند، حقائق کارها را هم خدا می‌داند، و مقدورات و کم و کیف آنها تنها در دست او است. بر مردمان چیزی جز این نیست که به وظیفۀ خود عمل کنند و به پیمانی که با خـدا دارنـد وفا کـنند. سپس همانگونه میشود که خدا می‌خواهد بدانگونه بشود. خدا خواست که مرگ این جبّار ستمگر بدسگال با دست این جوان کوچک و خردسال انجام بگیرد تا مردمان ببیند که جبّاران زورمندی که ایشان را به وحشت و هراس می‌اندازند بسیار ضعیف و ناتوانند و جوانان خردسالی - وقتی که خدا بخواهد - آنان را به خاک مذلّت می‌نشانند و می‌کشند... در این کار حکمت دیگری نهفته بو دکه نهان از دیدگان بود و خداوند می‌خواست چنین فلسفه‌ای هویدا گردد و رخ بنماید. او مقدّر فرموده بود که داود همان کسی باشد که بعد از طالوت زمام امور مملکت را به دست بگیرد، و بعدها آن را برای فرزندش سلیمان به ارث بگذارد، و عصر سلیمان عصر طلائی بنی‌اسرائیل در طول تاریخ دور و دراز ایشان باشد. این هم پاداش تکان عقیده و رستاخیز ایمان در نـفسهای ایشان، به دنبال سرگشتگی و واپس‌گرائی و پراکندگی آنان بود:
(وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ )
خداوند حکومت و حکمت بدو بـخشید و از آنچه می‌خواست بدو یاد داد.
*
داود شاه و پیغمبر بود، و خداوند ساختن زره و ابزار جنگی را بدو آموخته بود، و قرآن تـفصیل آن را در مواضع مختلف و سوره‌های گوناگون بیان کرده است... امّا در اینجا روند گفتار، هدف دیگری از داستان بطور کلّی دارد... هنگامی که سخن بدینجا می‌رسد و بدین خاتمه می‌پیوندد و پیروزی نهائی را از آن عقیدۀ ایمانی راستین نه از آن نیروی مادی دروغین، و متعلّق به ارادۀ والای استوار، نه متعلّق به کثرت عددی نمودار می‌داند و اعلام میدارد... بدین هنگام هدف عالی پیکار میان آن نیروها را به آگاهی همگان میرساند... هدف از چنین مبارزه‌ای غنائم و تاراج و افتخارات دروغین و هاله‌های وابستۀ رنگین کمان نیست... بلکه تنها هدفی که مقصود و منظور است عبارت از صلاح مردمان کرۀ زمین و استقرار خیر در آن از راه مبارزه با شرّ است:
(وَلَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الأرْضُ وَلَکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِینَ) (٢٥١)
اگر خداوند برخی از مردم را به وسیلۀ برخی دیگر دفع نکند، فساد زمین را فرا می‌گیرد، ولی خداوند نسبت به جهانیان لطف و مرحمت دارد.
در اینجا شخصیّتها و حادثه‌ها از میان برمی‌خیزند تا از لابلای نصّ کوتاه قرآنی، فلسفۀ والای خداوندگاری از مبارزه نیروها و مسابقۀ توانها و رهسپار شدن در پی تلاشها و کوششها به همراه موج زندگی جوشان و خروشان و پیچان و توفنده در روی زمین، جلوه‌گر و نمودار گردد. در اینجا تا چشم کار می‌کند گسترۀ حیات است که کران تا کران از مردم موج می‌زند و همگان به دفع هم می کوشند و بر همدیگر سبقت می‌جویند و به سوی هدفها در تک و تابند... در فراسوی جملگی آنان، آن دست حکیم و مدبّری است که جمیع سـر رشته‌ها را در اختیار دارد، و قـافلۀ انـبوه رقابت کنندگان و نبردگان و بر هم سبقت‌گیرندگان و پـیشی جویندگان را در پایان گشت و گذار به سوی خیر و صلاح و رشد و ترقّی، رهنمود و رهبری می‌نماید.
اگر خداوند برخی از مردمان را با برخی دیگر دفع نمی‌کرد، و اگر در سرشت مردمان که خدا ایشان را بر آن سرشته است، این نبود که مصالح و مسیرهای ظاهری و نزدیک ایشان تعارض پیدا کند و اصطکا‌ک منافع پدیدار گردد، زندگی سراسر گندیده و بد‌بو می‌گردید. بدین منظور به فرمان رب غفور همۀ نیروها به فعّالیّت مشغول بوده و تماماً همدیگر را طرد و دفع و پرتاب می‌کنند و با یکدیگر به نبرد و دفاع می‌نشینند و در راه غلبه بر هم به سـتیز می‌خیزند و به تک میایستند، و با این جدالها و پیکارها، گرد کسالت و خمودگی را از دامان خود می‌افشانند، و نهانیهای اندوختۀ درون خود را به جوش و خروش می‌اندازند، و پیوسته بیدار و کاری و چابک و جاری می‌مانند، و ذخایر نهان در دل زمین را بیرون می‌دهند و توانهای نادیده و رازهای پوشیده را به کار می‌گیرند، و سرانجام رستاخیز گروه گزیدۀ راه یافتۀ وارسته، خیر و صلاح و پیشرفت و برکت به ارمغان آورده و پیشکش به جهانیان می‌دارند... این گروه بایسته و به خدا پیوسته، حق و حقیقتی را می‌شناسد که خداوند متعال بیان داشته است، و راه به سوی او را آشکار می‌داند. بدین حقیقت نیز آشنا است که او موظّف است باطل را از میان بردارد و حق را در زمین پابرجا و استوار نماید. می‌داند که نجات از عذاب خدا برای او ممکن نیست مگر اینکه به وظیفۀ خود عمل کند و برای ایفاء این نقش بزرگ بپا خیزد، و همچنین آنچه را در زمین بر عهده می‌گیرد و بدان دست می‌یازد و میگوید و می‌کند به فرمان خدا و برای اطاعت از خدا و محض رضای خدا باشد.
در اینجا است که خداوند فرمان خود را به مرحلۀ اجراء درمی آورد و قضا و قدر خویش را تنفیذ می‌فرماید، و سخن حق و خیر و صلاح را بالاتر و والاتر می‌گرداند، و نتیجۀ پیکار و مبارزه و مسابقه را نصیب دست نیروی خیرخواه سازنده مـی‌کند. نیروئی که مبارزه، شریف‌ترین و بزرگوارانهترین اندوختۀ درونی آن را به جوشش و جنبش انداخته است و آن را به والاترین درجۀ کمالی رسانده است که در زندگی میتواند بدان برسد.
بدین منوال گروه اندک مؤمن متّکی به خدا، سرانجام چیره و پیروز میشود. زیرا این دسته، نـمایانگر ارادۀ برین خدا، در دفع فساد از زمین، و استقرار صلاح در پهنۀ حیات است. این گروه گزیده به خدا رسیده، از آنجا که مجسّم کنندۀ هدف عالی است، شایستۀ پیروزی و بهروزی است.
*
سرانجام پیرو اخیر داستان بیان میشود:
(تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ) (٢٥٢)
اینها آیه‌های خداوند است که آنها را به حقّ بر تو فرو می‌خوانیم، و تو از زمرۀ فرستادگان (خداوند) هستی.
اینها آیه‌های عالی مقام و ژرف پر معنی و با محتوائی است که (آنها را بر تو فرو می خوانیم) این خدای سبحان است که آنها را فرو می‌خواند. وقتی که انسان این کار را با دیدۀ تحقیق بنگرد و دربارۀ حقیقت ژرف هول‌انگیز آن به تفکّر بپردازد، درمی‌یابد که چنین امری چقدر شگفت‌انگیز و عظیم است... (که به حق آنها را بر تو فـرو می‌خوانـیم)... این آیات حامل حقّ و در برگیرندۀ حق هستند. آنها را کسی فرو مـی‌خوانـد که می تواند حق تلاوت آنها را اداء کند و بر فرو فرستادن آنها توانا است، و همو است که آنها را قانون بندگان کرده است. این حقّ، جز خدای سبحان را نسزد. چه هر کس برنامه‌ای برای بندگان وضع کند که جـدا از آن برنامه‌ای باشد که خدا وضـع فرموده است، بیگمان متجاوز به حریم حقّ و خدا، و ستمگر به خود و بندگان است و مدّعی چیزی است که خارج از حوزۀ قدرت و تملّک او است، و ناحق و باطلگرا است و شایستۀ آن نیست که از او پیروی گردد. بلکه باید تنها از فرمان خداوند و فرمان کسی پـیروی شود که رهنمون به رهنمود خدا باشد و بس.
(وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ)
تو از زمرۀ فرستادگان (خداوند) هستی.
از آنجا که تو از زمرۀ فرستادگانی، این آیه را بر تو فرو می‌خوانیم و تو را با تجارب جمیع بشریّت در همۀ اعصار و قرون خود آشنا می‌نمائیم و آموخته‌های ایشان و آزموده‌های قافلۀ ایمانی در تمام مراحلی که پیموده است، زاد و توشۀ تو می‌گردانیم، و ترکۀ همۀ پیغمبران را میراث تو می‌سازیم.
*
بدین تـرتیب ایـن درس ارزشمند و لبریز از توشۀ تجارب، اتمام می‌پذیرد، و در اینجا این جزء هم به پایان می رسد. جزئی که گروه مؤمنان را در جولانگاهها و گذرگاهها و دیدگاههای گوناگون به گشت و گذار واداشت و به سیر و سیاحت برد، تا ایشان را پـرورش کند و برای نقش بزرگی آماده سازد که خداوند آن را برایشان در زمین مقدّر و معیّن فرموده است، و آنان را قـیّم و سرپرست آن کـرده است، و همو است که مسلمانان را ملّت معتدل و میانه‌ای نموده است، و آنان تا آخر زمان با این برنامه خدائی، مردمان را راه می‌برند و ایشان را به سوی الله رهنمون می‌شوند.
پایان جزء دوّ‌م
[1] مراجعه شود به: (تصویر هنری در قرآن) فصل: قصه در قرآن.
سوره‌ی بقره آیه‌ی 257-253
( تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ (٢٥٣) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّةٌ وَلا شَفَاعَةٌ وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ (٢٥٤) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَلا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (٢٥٥) لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٥٦) اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ(2٥7) ).
نخستین چیزی که در این درس با آن روبرو می‌شویم، تعبیر ویژه‌ای از پیغمبران است:
( تِلْکَ الرُّسُلُ ).
آن پیغمبران.
خداوند نفرمود: این پیغمبران. بلکه سخن از ایشان را با این تعبیر ویژه آغازید، تعبیری که مشتمل بر الهام نیرومند آشکاری است، و زیبا است پیش از بررسی نصوص کلّی درس، سخنی درباره آن بیان داریم:
( تِلْکَ الرُّسُلُ ).
آن پیغمبران.
بیگمان آنان گروه ویژه‌ای بوده و از سرشت ویژه‌ای برخوردار بودهاند، هر چند که انسانهائی از انسانها بودهاند... پس آنان چه کسانیند؟ پیغمبری چیست؟ سرشت پیغمبری کدام است؟ چگونه دست میدهد و فراهم می‌آید؟ چرا تنها اینان پیغمبر بودهاند؟ به چه وسیله‌ای پیغمبر شده‌اند؟
اینها پرسشهائی است که مدتهای مدیدی ترسیده‌ام پاسخی بدانها دهم و در پی پاسخگوئی بدانها باشم. ذهنم لبریز از احساسات و ادراکات و معانی و مفاهیمی است که همتا و همطرازی از عبارات برای آنها نمی‌یابم و نمی‌توانم آنها را در قالب کلماتی بریزم. ولیکن چاره‌ای نیست و باید چنین احساسات و ادراکات و معانی و مفاهیمی را در حد توان به قالب کلمات نزدیک کرد و به رشتۀ عبارات کشید و در تفهیم آنها کوشید.
این جهانی که در آن زندگی می‌کنیم و ما تکّه‌ای از آنیم، دارای قواعد و قوانین اصیلی است که هستی بر آنها استوار است. این قواعد و قوانین هستی را خداوند در این جهان به ودیعت‌گذارده است تا جهان برابر آنها به‌گردش و چرخش درآید و به موجب آنها به سیر و حرکت افتد و به مقتضای آنها بکار پردازد.
انسان هر زمان که از نردبان علم و معرفت، پله‌هائی را بپیماید و درجاتی بالاتر رود، باگوشه‌های تازه‌ای از این قواعد و قوانین هستی آشنا میگردد، و پرده از زوایای جدیدی برمی‌دارد. به اندازۀ درک و فهم محدودی که دارد، و عقل و شعوری که برای قیام به انجام امر مهم خلافت در زمین ضروری، و برای مدت زمان محدودی که در جهان زیست می‌کند لازم می‌باشد، قوانین هستی را کشف می‌کند و یا برای وی پرده از آنها به کنار می‌رود و بدو نموده میشود.
انسان در راه آشنائی با این بخش از قوانین هستی، بر دو وسیلۀ اساسی - نسبت به خود - تکیه دارد و آنها مشاهده و تجربه‌اند. این دو وسیله هم در اصل خود، جزئی بوده و در نتائجی‌که به بار می‌آورند نه نهائی و نه مطلق می‌باشند. بلکه بیشتر اوقات منتهی به کشف گوشه‌هائی از قوانینی می‌شوند که برای مدتهای مدیدی، کلّی بشمار می‌آیند... سپس این کشفیّات، جزئی و غیرنهائی و غیرمطلق خواهند گشت، زیرا راز هماهنگی میان همۀ این قوانین، راز قانون کلّیی است که میان همۀ قوانین جزئی هماهنگی برقرار می‌سازد. این راز هم سر به مهر و نهان خواهد ماند، و نگرش جزئی نسبی بدان راه نمی‌برد، هر چند سالها و قرنهای بیشمار هم بر آن بگذرد... زیرا زمان عنصر نهائی در این جولانگاه نیست. بلکه زمان حد مقدور و مرز مشخص خود انسان است که بنا به حکم آفرینش خویش و برابر نقشی که در گسترۀ هستی بدو واگذار است، نصیب او میگردد. این نقش هم بسی جزئی و نسبی است. آنگاه نسبیّت مدت زمانی به میان می‌آید که به همۀ جنس بشری سراسر کرۀ زمین بخشیده شده است، و آن هم به جای خود جزئی و محدود است... بر این اساس است که جمیع ابزارهای شناخت و تمام نتائجی که بشر از راه این ابزارها بدان دست می‌یابد، در این دائرۀ جزئی نسبی محصور است.
در اینجا نقش پیغمبری و رسالت به میان می‌آید. نقش سرشت ویژه‌ای که خدا بدو آمادگی آسمانی عطاء فرموده است تا بتواند عمیقاً به آن قانون کلی - از راهی که هنوز ما به ماهیّت آن پی نبرده‌ایم اگر چه آثارش را درک کرده‌ایم - که جهان بر آن استوار است، همنوا و همآوا بشود.
این سرشت ویژه‌ای که وحی را دریافت میدارد، تاب دریافت آن را هم دارد، زیرا وی آمادۀ پذیرش آن بوده و میتواند پذیرایش گردد. این سرشت، همان پیامی را دریافت میدارد که جهان هستی دریافتش میدارد. چه این سرشت با قانون جهانیی پیوند مستقیم دارد که جهان هستی را می‌گرداند... امّا این سرشت ویژه، چگونه چنین پیامی را دریافت میدارد و با کدامین دستگاه پذیرایش میشود؟ ما برای اینکه بدان پاسخ دهیم، نیاز به این داریم همان سرشتی را داشته باشیم‌که خداوند به بندگان گزیده‌اش عطاء فرموده است. و اینکه:
( اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ ).
خدا بهتر می‌داند که پیام خویش را در کجا قرار میدهد (و به دست چه کسی می‌سپارد). (انعام / ١24)
پیغمبری کار بزرگی است، بزرگتر از همۀ رازهای سترگی که درگسترۀ هستی است و بر دل می‌گذرد.
همۀ پیغمبران بیگمان حقیقت «توحید» را درک کرده و مأمور به تبلیغ آن بودهاند - بدینگونه‌که افتادن پرتو قانون یگانه بر صفحۀ وجودشان ایشان را به سرچشمۀ یگانه‌ای رهنمود کرده است که تعدّدپذیر نبوده و چندگانه نمی‌شود. زیرا اگر متعدّد و چندگانه می‌گردید، قوانین هم متعدّد و چندگانه می‌شدند، و پرتوی که بر صفحۀ وجود پیغمبران می‌افتد متعدّد و چندگانه می‌گردید - این ادراک درونی در بامداد بشریت بوده است، پیش از آنکه شناخت بیرونی مبنی بر مشاهده و تجربه رشد گیرد، و پیش از آنکه برخی از قوانین هستی کشف شود که به چنین یگانگی و وحدتی اشاره دارند.
همۀ پیغمبران مردمان را به پرستش خدای یگانه دعوت کرده‌اند... ایشان را به این حقیقتی فرا خوانده‌اند که از پروردگار واحدشان دریافت داشته و مأمور به تبلیغ آن بودهاند... ادراک پیغمبران از آن، ادراک فطری ناشی از افتادن پرتو قانون واحد بر پردۀ فطرت به خدا رسیدۀ ایشان بود. همانگونه که خیزش آنان برای تبلیغ آن، نتیجۀ طبیعی ایمان مطلقشان به حقیقتی بودن و به صدور آن از سوی خدای یگانه برای خود بود. خدائی که - برابر پرتو نیرومند و راستین و الزام بخشی که بر وجودشان تابیدن گرفته بود و فطرتشان آن را دریافت داشته بود - امکان ندارد تعدّد بپذیرد و چندگانگی گیرد.
این الزام مصرانه‌ای که فطرت پیغمبران بدان پی میبرد، گاهگاهی در لابلای سخنان پیغمبرانی که قرآن آنها را از ایشان روایت می‌کند، و یا چه بسا قرآن بدان سخنان، آنان را می‌شناساند و توصیف می‌نماید جلوه‌گر میشود. برای مثال آن را در گفتار نوح علیه السّلام به هنگام سخن با قوم خود می‌یابیم:
( قالَ: یا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی ، وَ آتانی رَحْمَةً مِّنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ ، أَنُلْزِمُکُمُوها وَأَنْتُمْ لَها کارِهُونَ ? وَیا قَوْمِ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مالاً إِنْ أَجْرِیَ إَلّا عَلَى اللهِ. وَما أَنَا بِطارِدِ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهُمْ ، وَلکِنّی أَراکُمْ قُوْماً تَجْهَلُونَ. وَیا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنی مِنَ اللهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ ؟ أَفَلا تَذَکَّرُونَ ) ؟
گفت: ای قوم من، چه می‌بینید و چه میگوئید اگر من تکیه گاهم بر دلیل و برهانی از سوی پروردگارم باشد، و از جانب خود به من مرحمتی نموده باشد (که پیغمبری است) و آن بر شما پنهان مانده باشد، آیا شما را به پذیرش آن وا دارم، و حال آنکه شما از آن بدتان می‌آید (و بدان پشت می‌کنید؟) و ای قوم من، من در برابر آن (کار دعوت به توحید و تبلیغ رسالت و اخلاص عبادت) دارائی و مالی از شما نمی‌خواهم بلکه پاداش من جز بر خدا بر کسی نیست (و همو که مرا فرستاده است، پاداش مرا میدهد). و من کسانی را (از پیش خود) نمی‌رانم که ایمان آورده‌اند. آنان بیگمان به پیش پروردگارشان خواهند رسید (و به حسابشان رسیدگی خواهد شد و پاداش خویش را دریافت می‌دارند)، و امّا من شما را قومی می‌بینم که (وسیلۀ امتیاز و مایۀ افتخار آدمیزادگان و ارزش انسانی و ارج آدمی را) نمی‌دانید. و ای قوم من، چه کسی مرا یاری خواهد کرد (و از عذاب او، نجات خواهد داد) اگر ایشان را (از خود) برانم؟ پس آیا (نمی‌اندیشید و) پند و عبرت نمی‌گیرید؟. (هود / ٢٨-٣0) و آن را در گفتار صالح علیه السّلام می‌یابیم بدان هنگام که با قوم خود سخن میگوید:
( قالَ: یا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی وَ آتانی مِنْهُ رَحْمَةً , فَمَنْ یَنْصُرُنی مِنَ اللهِ إِنْ عَصَیْتُهُ ؟ فَما تَزیدُونَنی غَیْرَ تَخْسیرٍ ).
گفت: ای قوم من، چه می‌بینید و چه می گوئید اگر من تکیه گاهم بر دلیل و برهانی از سوی پروردگارم باشد و از جانب خود به من مرحمتی نموده باشد، پس چه کسی مرا یاری خواهد کرد و از (عذاب) خدا (نجات خواهد داد) اگر از (فرمان) او سرپیچی کنم؟ پس جز در زیانباری افکندن (چیزی) بر من نمی‌افزائید. (هود / 63)
همچنین آن را در سیره ابراهیم علیه السّلام خواهیم دید:
( وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِی؟ وَلا أَخَافُ مَا تُشْرِکُونَ بِهِ إِلا أَنْ یَشَاءَ رَبِّی شَیْئًا وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ ؟ وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلا تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَانًا؟ فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالأمْنِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ) ؟
قوم ابراهیم با او به مجادله پرداختند. گفت: آیا دربارۀ خدا با من به جدال می‌پردازید و حال آنکه خداوند مرا رهنمود (به توحید خالص) کرده است؟ و من از آنچه شریک خدا قرار می‌دهید نمی‌ترسم (و هیچکس و هیچ چیز نمی‌تواند به من زیانی برساند) مگر اینکه پروردگارم چیزی را بخواهد (و به خواست او رخ دهد. زیرا مالک سود و زیان همو است، و) علم و دانش پروردگارم همه چیز را فرا گرفته است (و تنها کسی که از همه چیز با خبر است میتواند منشأ سود و زیان باشد. با این همه دلیل و برهان) آیا متذکّر (و بیدار) نمی‌شوید؟ و چگونه ممکن است من از چیزی که شریک (خدا) کرده‌اید بترسم و شما از این نمی‌ترسید که برای خدا چیزی را شریک کرده‌اید که خدا هیچگونه دلیلی دربارۀ (اجازۀ پرستش) آن بر شما نازل نکرده است؟ پس اگر اهل علم و دانشید (انصاف بدهید و بگوئید) کدامیک از این دو گروه خداپرست و پت‌پرست در همۀ قرون و اعصار بیشتر درخور امنیّت و آرامشند؟. (انعام / ٨٠ و ا٨) آن را در داستان شعیب علیه السّلام نیز خواهیم یافت:
( قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا؟ وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ ).
گفت: ای قوم من، چه می‌بینید و چه میگوئید اگر من تکیه گاهم بر دلیل و برهانی از سوی پروردگارم باشد و به من از جانب خود رزق خوبی (همچون وحی و نبوّت) داده باشد؟ (در این صورت آیا صحیح است که من با فرمان خدا مخالفت ورزم و از پرستش و عبادت او سرپیچی کنم؟) و من هرگز نمی‌خواهم چیزی که شما را از آن باز می‌دارم خودم مرتکب شوم، من تا آنجا که توانائی دارم جز اصلاح نمی‌خواهم (و هدف من اصلاح شما و جامعه است و بس) و توفیق من (در نیل به هدف و انجام رسالت خود) جز به (کرم باری تعالی و یاری) خدا نیست. (در همۀ کارها) تنها بر او تکیه کرده و تنها بدو رجوع می‌کنم. (هود / 88)
آن را در گفتار یعقوب علیه السّلام نیز می‌یابیم که خطاب به فرزندایش میگوید:
( إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ ).
من شکایت پریشانی و اندوهم را تنها به (پیشگاه) خدا می‌برم و از خدا چیزهائی (مانند حسن عاقبت و الطاف و کرامت) سراغ دارم که شما نمی‌دانید. (یوسف / 86) به همین منوال در اقوال پیغمبران و در اوصاف ایشان، اثر پرتو تابان و رخشانی را می‌یابیم که بر فطرتشان نقش می‌بندد و سراپای وجودشان را فرا می‌گیرد. اثر ژرفی که سخنانشان بیانگر آن بوده و شمعک فروزان زبانشان نمایانگر سوزی است که در اعماق درونشان مشتعل است.
روز به روز برای شناخت خارجی انسانی و دانش بشری، پدیده‌هائی کشف میشود که دورادور به قانون وحدت در پهنۀ این جهان اشاره می‌نمایند. دانشمندان بر پدیدۀ وحدت آفرینش و وحدت حرکت در این هستی گسترده آگاهی یافته‌اند. تا آنجا که انسان میتواند بفهمد و بداند، روشن شده است که اتم بنیاد ساختمان همۀ هستی است، و خود اتم نیرو است... بر این اساس، ماده با نیرو در گسترۀ این هستی بهم رسیده است و در اتم مجسّم و نمودار گشته است. بدین وسیله دوگانگی که مدتهای مدیدی پدیدار و چشمگیر بود، منتفی شده است. ماده که مجموعه‌ای از اتمها است، وقتی‌که اتمهای آن درهم‌شکسته و آزاد شوند، نیرو است و با شکافتن اتمها، ماده به نیرو بدل میشود... همچنین‌کشف شده است - تا آنجاکه دائرۀ فهم و شعور انسان اجازه میدهد - که اتم از درون در حرکت مستمر و همیشگی است. و اینکه اتم از الکترونها - کهرباها - تشکیل گردیده و در فضائی به دور هسته یا هسته‌ها می‌چرخد که مرکز اتم است. این حرکت هم در هر اتمی مستمر و کلّی است. و هر اتمی - همچنانکه فریدالدین عطار گفته است[1]- خورشیدی است که ستارگانی به دور آن می‌چرخند، همانگونه که ستارگان منظومۀ شمسی به دور خورشید ما می‌گردند.
وحدت آفرینش و وحدت حرکت در این هستی، دو پدیده‌ای هستند که انسان بدانها رهنمون شده است... این دو پدیده، از دور دو اشاره‌اند به وحدت جهان شمول و بزرگ هستی،که شناخت بشری به اندازۀ توانائی مشاهده و تجربه بشری بدان رسیده است... امّا سرشتهای ویژۀ خدادادی پیغمبران در چشم بهمزدنی جملگی قانون جهان شمول بزرگ را فهمیده و ادراک کرده‌اند، زیرا فرود مستقیم آن را بر فرودگاه دل و دیده دیده‌اند و بیواسطه آن را دریافت نموده و به تنهابی تاب تلقّی آن را داشته‌اند.
پیغمبران شواهد و پدیده‌هائی که دالّ بر آن وحدت باشد، از راه تجارب علمی گردآوری ننموده و نیندوخته‌اند. ولیکن به آنان دستگاه گیرندۀ کامل و مستقیم داده شده است که پیام قانون واحد را بگونۀ داخلی و مستقیم دریافت کرده و بدون هیچگونه رابط و ابزاری پذیرای فرمان وی گردیده‌اند و مستقیماً فهمیده‌اند که این آهنگ همنوای یگانه بناچار باید از قانون یگانه‌ای سرچشمه گرفته باشد و از مصدر یگانه‌ای صادر شده باشد. این دستگاه آسمانی کار گذاشته در آن سرشتهای ویژۀ خدادادی، از هر دستگاه دیگری دقیق‌تر و فراگیرنده‌تر و کاملتر بوده است. چه در یک بسوده و تماس، فرمان و پیغام آهنگ یگانه را درک کرده است و به یگانگی سرچشمه و یگانگی اراده و فاعلیّت درگسترۀ این هستی پی برده است. به دنبال آن بیدرنگ با ایمان راسخ، وحدت ذات الهی گردانندۀ این هستی را اعلام داشته است.
من این سخن را بدان خاطر نمی گو‌یم که چون دانش روز معتقد است که به یک یا دو پدیده از پدیده‌های وحدت هستی دسترسی یافته است. چه دانش درگسترۀ حوزۀ خویش،کارش ثابت نمودن یا نفی‌کردن است. به هر چیز از «حقائق» هم که می‌رسد، نسبی و جزئی و محدود است. دانش هرگز نمی‌تواند به حقیقت واحد نهائی مطلقی برسد. علاوه بر آنکه نظریه‌های علمی، تغییرپذیر و دگرگون شونده است و برخی از آنها برخی دیگر را تکذیب و یا تعدیل می‌کند.
من آنچه را که دربارۀ وحدت آفرینش و وحدت حرکت گفتم، بدان خاطر نیست که راستی پذیره و درستی دریافت وحدت قانون را بر امواج عقل و شعور پیغمبران بسنجم... هرگز!... بلکه منظورم چیز دیگری است. مقصودم بیان یکتائی سرچشمۀ راستین پیام و یگانگی مرکز اطمینان بخش آن است، تا اینکه جهان‌بینی صادق وکامل و شاملی دربارۀ حقیقت هستی، ایجاد شود. چه بسا کشف علمی، انسان را به برخی از پدیده‌های هستی مربوط به حقیقت وحدت بزرگ، رهنمود نماید... آن وحدتی که قبلاً به عقل پیغمبران در محیط گسترده و شامل و بلاواسطۀ خود رسیده و تارهای شعورشان را مستقیماً بسوده بود، و فطرت آسمانی پیغمبران بطور کامل و شامل و بدون واسطه ادراکش نموده بود. این فطرت ربّانی ذاتاً صادق و راسترو است و به خطا نمی‌رود - خواه نظرات علم جدید به برخی از پدیده‌ها رهنمون شود و یا بدانها دسترسی نیابد - نظریات علمی جای گفتگو و بررسی خود علم است و قابل بحث و فحص و پرس و جو است. نظریات علمی اولاً ثابت نیستند و ثانیاً نه نهائی و نه مطلقند. در این صورت شایستگی آن را ندارند که صحّت پیغمبری با آنها سنجیده شود. چه مقیاس و میزان باید که ثابت و مطلق باشد. از اینجا است که تنها پیغمبری یگانه مقیاس ثابت مطلق خواهد بود و بس.
از این حقیقت، حقیقت دیگری پدیدار می‌آید که دارای اهمّیت بسزائی است... و آن اینکه چنین سرشتهائی که مستقیماً به قانون هستی پیوند یافته‌اند، همانهایند که می‌توانند برای بشریت مسیر شامل و دیدگاه همه جانبه‌ای را ترسیم نمایند. مسیر و دیدگاهی‌که با فطرت هستی و قوانین ثابت و قاعده منظم آن هماهنگی دارد. این سرشتهایند که مستقیماً وحی خدا را دریافت می‌نمایند و نه اشتباه می‌کنند و نه گمراه و سرگشته می‌شوند، و نه دروغ می‌گویند و نه چیزی را پنهان می‌دارند، و آنها را عوامل زمان و مکان از حقیقت بدور ننموده و حقیقت را از دیدشان پنهان نمی‌نماید. زیرا چنین سرشتهائی، چنین حقیقتی را از سوی خدا دریافت می‌دارند، خدائی که نه زمان و نه مکان داشته و اصلاً زمان و مکان در پیشگاه او هیچ است.
ارادۀ فرماندهی کل، بر آن قرار گرفت که پیغمبران را از زمان به زمان برانگیزد، تا بشریت با حقیقت مطلق پیوند یابد. حقیقت مطلقی که مشاهده و تجربۀ مردمان نمی‌تواند بعد از گذشت صدها قرن جز به گوشه‌ای از آن برسد، و با گذشت تمام قرون و اعصار هرگز نمی‌تواند به همۀ آن برسد و آگاهی یابد. ارزش پیوند مردمان با حقیقت مطلق سبحان، همگامی گامهایشان با گامهای هستی، و هنوائی حرکاتشان با حرکات هستی، و هماهنگی فطرتشان با فطرت هستی است.
بر این اساس است که همۀ انسانها از تنها سرچشمۀ یگانۀ موجود درگسترۀ هستی، جهان بینی راست و درستی را دریافت داشته‌اند که در گیرندۀ حقیقت همۀ وجود و غایت آن، و حقیقت وجود انسانی و هدف نهائی وی است. تنها از این جهان‌بینی است که ممکن میگردد برنامۀ یگانه و درست و استواری بیرون بدمد که با حقیقت تصمیم هستی و حقیقت حرکت کیهان و حقیقت خط سیر جهان، موافق و همآوا باشد، و در پرتو آن جمع مردمان به صلح و آشتی درآیند. آشتی با این هستی و آشتی با فطرتشان که بخشی از فطرت این هستی بشمار است، و آشتی برخی از آنان با برخی دیگر در امر تلاش و تکاپو و تعالی و ترقّیی که در این زندگی دنیوی برایشان مهیا و آماده است.
سرچشۀ یگانه‌ای است‌که سرچشمۀ رسالتها و نبوّتها است، و جز آن گمراهی و پوچی است، زیرا از آن سرچشمۀ یگانۀ پیوند دهنده و پیوند یافته، مدد و فرمان نمی‌گیرد.
ابزارهای دیگری که برای آگاهی و شناخت به انسان داده شده است، به اندازۀ لازم بدو عطاء‌گشته است. به آن اندازه‌که بتواند با آنها از پدیده‌های هستی و برخی از قوانین و نیروهای آن را کشف‌کند، و بارسنگین خلیفه‌گری در زمین را با آن بلندگرداند و زندگی را رشد دهد و تکامل بخشد. انسان در این جولانگاه چه بسا به دیدگاههای بس بلند و افقهای دوردستی دست یابد و مدارج و مراحل عالی و سترگی را طی‌کند. ولیکن این مدارج و مراحل، هرگز او را به کرانۀ حقیقت مطلقی نمی‌رساندکه او برای دگرگون سازی زندگی خویش بدان نیازمند است. آن دگرگونی که تنها بر اثر اوضاع و شرایط موقّت و متغیر و پیش آمدهای‌گذرا نباشند و بس. بلکه برابر با قوانین جهانی ثابت و شامل باشد که هستی بر آن بنا گشته است. همچنین برابر با هدف بزرگ وجود کلی انسان باشد. هدف بزرگی که آفریدگار انسان که بدور از آمیزه‌ها و انگیزه‌های زمان و مکان است، آن را می ببیند، ولی انسان محدود متأثر از آمیزه‌ها و انگیزه‌های زمان و مکان قادر به دیدن آن نیست. آن کسی که خط سیر سراسر کوچ زندگی را تعیین می‌کند، همو است که همۀ راه را می‌شناسد و با پیچ و خمها و راستای آن آشنا است. انسان نه تنها از دیدن این راه عاجز و ناتوان است، بلکه از لحظۀ بعدی دمی که در آن است بی خبر است، و میان او و لحظۀ بعدی پردۀ آویخته‌ای است که به انسان اجازه داده نمی‌شود که پس آن پرده را بنگرد و بر فراسویش اطلاع حاصل کند. پس انسان چگونه میتواند خط سیری برای طی کردن راهی تعیین کند که مجهول و ناپیدا است؟!
دو چیز بیشتر در پیش پای انسان نیست: سرگشتگی و گمراهی و پراکندگی، یا برگشت به برنامه‌ای که از آفریدگار جهان مدد و یاری می‌یابد. برنامۀ رسالتهای آسمانی، برنامۀ پیغمبران ربّانی، و برنامۀ فطرت پیوسته به هستی و رسیده به آفریدگار هستی.
پیغمبریها یکی پس از دیگری گذشته است و دست بشریت راگرفته و آن را در پرتو هدایت ربّانی و نور صمدانی، در مسیر زندگی بالاتر و بالاتر برده است و ترقّی و تعالی بخشیده است. بشریّت در ا‌ین‌گذار، گاهی از اینجا رمان و سرگردان و زمانی از آنجا گریزان و حیران بوده است. گاهی از راه خدا کناره‌گیری نموده و زمانی برای نشنیدن ندای پیشرو راهنما، پنبۀ غفلت در گوش کرده است. و همین که مدتی از راه منحرف شده و در گسترۀ جهان ویلان گشته است، راهنما و پیشوای جدیدی به سویشان گسیل شده است. در هر بار نیز آن حقیقت یگانه، ولی در شکلهای مترقّیانه‌ای که مناسب تجارب تازۀ بشریت باشد جلوه‌گر آمده است تا آنگاه که روزگار رشد عقلانی فرا رسیده و خورشید فرزانگی خرد سر از خاور بدر آورده است و دور آخرین رسالت گشته است؛ در این هنگام آخرین رسالت بیامد و عقل بشری را با همۀ کلّیات حقیقت مخاطب قرار داد تا بشریّت در پرتو آن خطوط روشن نهائی، گامهای استواری بردارد و مدارج ترقّی را پیاپی بسپرد. خطوط این حقیقت بزرگ، آن اندازه واضح و روشن است که بعد از آن بشریت به رسالت جدیدی نیازمند نمی‌باشد. بلکه کافی است در طی قرون و اعصار مفسّران متجدد نواندیشی در میان انسانها بوده و با فکر بکرخود دیگران را با آن آشنا سازند.
خلاصه، بشریت یا باید در داخل چنین کمربند شاملی حرکت کند که پیوسته میتواند وی را فراگیرد، و تلاش و تکاپوی نوین و پیشرفتۀ او را در برگیرد، و وی را به حقیقت مطلقی برساند که از هیچ راه دیگری بدان نمی‌رسد، و یا اینکه پراکنده و گمراه شود و از نشانه‌های راه بدور افتد و در بیابان برهوت ویلان و سرگردان بگردد.
*
( تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ ).
این پیغمبران (که نام برخی از آنان گذشت) بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر برتری دادیم. خداوند با برخی از آنان سخن گفت. و بعضی را درجاتی برتر داد. و به عیسی پسر مریم معجزاتی دادیم و او را با روح‌القدس (یعنی جبرئیل) تقویت و تأیید نمودیم. اگر خداوند می‌خواست کسانی که بعد از این پیغمبران می‌آمدند، به دنبال نشانه‌های روشنی که به (دست) آنان می‌رسید (و هدایت راستین و دین حقی را که دریافت می‌نمودند به مقتضای چنین هدایت و دینی، همۀ ایشان ایمان می‌آوردند و اختلافی نمی‌ورزیدند و با یکدیگر نمی‌جنگیدند). ولیکن (بنا به خواست خدا) اختلاف ورزیدند و بعضی ایمان آوردند و برخی کافر شدند.و اگر خدا می‌خواست با هم نمی‌جنگیدند و به ستیز برنمی‌خاستند، ولی خداوند آنچه را می‌خواهد (از روی حکمتی که خود می‌داند) انجام میدهد.
این آیه داستان پیغمبران و رسالتهای آسمانی را خلاصه می‌کند و گروه پیغمبران را جدا می‌سازد و آنان را از میان مردمان مشخص می‌نماید، بیان میدارد که خداوند برخی از پیغمبران را بر برخی دیگر برتری داده است. و بعضی از نشانه‌های برتری و علائم ظاهری آن را ذکر می‌کند. سپس به اختلاف کسانی اشاره می‌نماید که بعد از پیغمبران در میان نسلهای متوالی آمدند و به دنبال دریافت معجزات و دلائل روشن راه تفرقه در پیش گرفتند، و اینکه بر اثر این اختلاف، به جنگ و جدال پرداختند. همچنین مقرر میدارد که برخی از ایشان ایمان آوردند و برخی دیگرکافر شدند. و اینکه خداوند مقدر فرموده که میانشان جنگ درگیرد تا کفر با ایمان و شر با خیر دفع گردد و از میان بدر رود... این حقائق فراوانی که این آیه بدانها اشارت دارد، داستان پیغمبری و تاریخ دور و دراز آن را مجسّم می‌سازد:
( تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ ).
این پیغمبران (که نام برخی از آنان گذشت) بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر برتری دادیم.
تفضیل و برتری در اینجا چه بسا مربوط به محیط معین و مشخص پیغمبر و همچنین گستره‌ای باشد که دعوت و تلاش او، آن را فرا گرفته است. از قبیل اینکه او پیغمبر قبیله‌ای، یا ملتی، یا نسلی، یا ملتهائی درمیان همۀ نسلها باشد... و چه بسا این تفضیل و برتری، مربوط به مزایائی شود که خدا آن را به خود پیغمبر و یا به ملّت او عطاء فرموده است. همچنین می‌توان آن را مربوط به خود سرشت رسالت و اندازۀ گستره‌ای دانست که چنان رسالتی از جوانب زندگی انسانی و زوایای جهانی دربرمی‌گیرد.
نص قرآنی در اینجا دو مثال دربارۀ موسی و عیسی علیهما السّلام ذکر کرده است و به دیگران اشارۀ کلّی و عامّی نموده است:
( مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ - وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ - وَآتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ).
خداوند با برخی از آنان سخن گفت - و بعضی را درجاتی برتر داد - و به عیسی پسر مریم معجزاتی دادیم و او را با روح‌القدس (یعنی جبرئیل) تقویت و تأیید نمودیم.
هنگامی که سخن گفتن خدا با کسی به میان می‌آید، ذهن فوراً متوجه موسی علیه السّلام میشود و این است که خداوند او را با اسم ذکر نفرموده است. ولی عیسی پسر مریم علیه السّلام را نام برده است و در بیشتر جاهای قرآن نام او به همین صورت برده میشود و اسم او به مادرش منسوب میگردد. فلسفۀ این‌کار هم روشن است. هنگامی‌که قرآن نازل شد، انبوهی از افسانه‌ها پیرامون عیسی علیه السّلام و فرزند خدا بودن او، یا درباره مزدوج بودن سرشت او از لاهوت و ناسوت، یا در آمدن او به سرشت خدائی و اینکه سرشت ناسوتی در سرشت لاهوتی ذوب گشته است همسان قطرۀ آبی که به میان جام آبی فرو چکد. و دیگر خیالبافیهای افسانه‌ای که بر سر زبان‌ها بود و کلیساها و همایشها در این افسانه‌سرائیها غوطه‌ور بودند، و در زمان حکومت رومیها رودخانه‌های خون پیرامون این بحثها روان شد. از اینجا است که این همه تأکید مستمر بر انسان بودن عیسی علیه السّلام به میان آمده است و در پیشتر جاها به مادرش مریم منسوب شده است... و امّا منظور قرآن از روح القدس، جبرئیل علیه السّلام است که آورندۀ وحی برای پیغمبران است. چنین‌کاری، بزرگترین و سترگ‌ترین تأیید و تقویت بشمار است. جبرئیل همان فرشته‌ای است که پیام ربّانی را به سوی پیغمبران می‌آورده است و ایشان را به نمایندگی برای اجرای این نقش برجسته و بزرگ آگاه می‌کرده است. و آنان را بر طی طریق دور و دراز و سخت پر نشیب و فراز، استوار می‌داشته است. آرامش و پایداری و پیروزی را در موقع خوف و هراس و شدّت و سختی موجود در لابلای پیچ و خمهای راه، نصیب ایشان می‌کرده و آنان را یاری می‌داده است... همۀ این کارها، تأیید و تقویت مورد اشاره است. امّا بیّنات و نشانه‌های روشنی که خداوند به عیسی علیه السّلام داده است، شامل انجیلی است که بر او نازل کرده است. همچنین در برگیرنده خوارق و معجزاتی است که بر دست او جاری فرموده است، و بالاخره مشتمل بر چیزهائی است که در جاهای مناسب خود در قرآن به تفصیل آمده است تا دلیل بر تصدیق رسالت او در برابر دژخیمان بنی‌اسرائیل باشد.
نص قرآنی، در اینجا نامی از محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم نبرده است، چون خطاب متوجه او است. همانگونه که در آیۀ گذشته در روند گفتار آمده است:
( تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ... وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ... تِلْکَ الرُّسُلُ... الخ ).
این آیه‌های خداوند است که آنها را به حق بر تو فرو می‌خوانیم، و تو از زمرۀ فرستادگانی.... این پیغمبران.... تا آخر.
روند گفتار برای او خبر از پیغمبران دیگر میدهد، لذا نام بردن از وی بیهوده و نامربوط است.
هنگامی‌که به درجات و مقامات پیغمبران صَلَواتُ اللهِ و َسَلامُهُ عَلَیْهِمْ از هر زاویه‌ای بنگریم، محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم را در بالاترین نقطه می بینیم. چه این نگرش از ناحیۀ فراگیری رسالت و کلّیت آن باشد، و چه از لحاظ محیط و دامنه‌داری آن. در هر حال فرقی نداشته و نتیجه یکی است.
بیگمان اسلام کاملترین جهان‌بینی دربارۀ حقیقت وحدت است - وحدت هم بزرگترین حقائق بطور کلّی است - وحدت آفریدگاری که چیزی بدو نمی‌ماند و همتائی ندارد. وحدت اراده‌ای که سراسر جهان به واژۀ ( کُنْ ) بشو او جامۀ هستی برتن می‌کند. وحدت هستی که از این اراده، سرچشمه می‌گیرد. وحدت قانونی که بر این هستی فرمان می‌راند. وحدت حیاتی که از سلول ساده‌ای پدید می‌آید و به انسان‌گویائی تبدیل میشود. وحدت بشریتی‌که از آدم علیه السّلام تا آخرین آدمیزادگان در زمین را فرا می‌گیرد. وحدت گروه پیغمبرانی‌که رسانندگان و مبلّغان این دعوتند. وحدت تلاشهای بشریتی‌که رو به سوی خدا دارد و خدا به همۀ آنها نام « عبادت » میدهد. وحدت دنیا و آخرتی‌که یکی منزل‌کار و تلاش و دیگری خانه جزاء و پاداش است. وحدت برنامه‌ای‌که خداوند سبحان آن را برای مردمان بوجود آورده است و جز آن چیزی از ایشان نمی‌پذیرد. وحدت سرچشمه‌ای که انسانها همۀ جهانبینیها و برنامۀ خویش را در زندگی از آن دریافت می‌دارند.
محمّد صلّی الله علیه و اله و سلّم همان‌کسی است‌که روح او توانست همنوائی مطلقی با حقیقت وحدت بزرگ داشته باشد. همانگونه‌که خرد او توانست تصوّر چنین وحدتی را در خود جای دهد و نماد آن را پذیرا گردد، و همانگونه‌که وجود او توانست چنین وحدتی را در زندگی واقعی خود که در برابر چشمان مردمان می‌گذشت، شکل بخشد و به نمایش گذارد.
همچنین او همان پیغمبری است‌که به سوی همۀ انسانها فرستاده شده است و پیغمبر همۀ آن‌کسانی است‌که از روز بعثت او تا آنگاه‌که خداوند وارث زمین وساکنان آن میگردد به دنیا می‌آیند. رسالت او تکیه بر ادراک هوشیارانۀ انسانی دارد وکوچکترین فشاری بر مغز انسانها حتّی به وسیلۀ معجزۀ قهّارانۀ مادی وارد نمی‌سازد. تا بدین وسیله فرا رسیدن روزگار رشد عقلانی انسانی را اعلان کند.
براین اساس است‌که او آخرین پیغمبران بوده‌و رسالت او آخرین رسالتها می‌باشد. بدین سبب بعد از او، وحی منقطع‌گشته است، و آن وحدت بزرگ برای بشریّت در رسالت او شکل‌رفته است، و برنامۀ گسترده و فراگیری اعلان شده است‌که‌کار و تلاش آیندۀ بشریّت را در چهارچوب خود می گیرد. دیگر چیزی جز تفصیلات و تعبیراتی نمی‌ماند که به عقل بشری - در حدود برنامۀ ربّانی - مربوط است و نیازی به رسالت خدائی جدیدی ندارد.
خداوند که انسانها را آفریده است و می‌داند که آنان چه چیز و چه‌کسی هستند، و کار و بارشان چه بوده و چه خواهد بود... همو است‌که می‌دانسته است این آخرین رسالت و برنامه زندگی فراگیری‌که از آن سرچشمه می‌گیرد، بهترین چیزی خواهد بود که رشد و دگرگونی وتحرّک زندگی را تضمین می‌نماید و بدو ترقّی و تعالی و خوشبختی و آزادی ارمغان میدارد. پس هر انسانی که گمان برد که او آگاه‌تر از خدا به مصلحت بندگانش است، یا گمان برد که این برنامۀ ربّانی، دیگر شایستگی آن را ندارد که پاسخگوی نیازهای زندگی تازۀ رشد یافتۀ انسانها در زمین باشد، یا گمان برد که او میتواند برنامۀ بهتر و خوبتری از برنامه‌ای که خدا برای مردمان خواسته است، پدید آورد و ارائه نماید... هر انسانی که یکی از این ادّعاها را داشته باشد و یا مدّعی همۀ این خیالبافیها گردد، شکّی نیست که بدون هیچ چون و چرائی کافر گشته است و برای خود و برای بشریت بدترین چیزی را خواسته است که انسانی برای خود و برای بشریّت می خواهد، و موضعگیری دشمنانگی آشکاری نسبت به خدا به خود گرفته است، و دشمنی صریحی نسبت به بشریّتی اعلان داشته است که خداوند با ارسال این رسالت بدو رحم کرده است و خواسته است با برنامۀ ربّانی جوشیده از این رسالت، خیر و خوبی نصیب وی سازد و چنین برنامۀ ربّانی پر خیر و برکتی تا آخر زمان حاکم بر زندگی بشریت باشد.
*
پیروان « آن پیغمبران » با هم جنگیدند. وحدت گروه پیغمبران و وحدت رسالتی که همۀ آنان آن را به ارمغان آورده بودند، از این نظر سودی برای سرشت پیروانش در بر نداشت و سرشتشان را دگرگون نکرد... این وحدت نتوانست اختلاف پیروان پیغمبران را بزداید و مانع از آن شود که با یکدیگر بجنگند و به ستیز خیزند:
( وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ - مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ - وَلَکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ ).
اگر خداوند می‌خواست، کسانی که بعد از این پیغمبران می‌آمدند، به دنبال نشانه‌های روشنی که به (دست) آنان می‌رسید (و هدایت راستین و دین حقی را که دریافت می‌نمودند، به مقتضای چنین هدایت و دینی، همۀ ایشان ایمان می‌آوردند و اختلافی نمی‌ورزیدند و با یکدیگر نمی‌جنگیدند). ولیکن (بنابه خواست خدا) اختلاف ورزیدند و بعضی از ایشان ایمان آوردند و برخی کافر شدند. ولی خداوند آنچه را می‌خواهد (از روی حکمتی که خود می‌داند) انجام میدهد.
این جنگ و ستیز بر خلاف خواست خدا رخ ننموده است. چه امکان ندارد چیزی در این جهان برخلاف میل خدای سبحان بوقوع پیوندد، و خواست او این است که این موجود بشری همانگونه باشد که هست. همین آفرینش خویش را داشته باشد و دارای استعداد هدایت و ضلالت باشد. و اینکه انتخاب راه به سوی هدایت و به سوی ضلالت به خود او واگذار شده باشد. از اینحا است که هر چیزی که از این آفریده سر زند و از خرد و اندیشه و رهنمود و روش و کردار و گفتار او بیرون تراود، در چهارچوب مشیّت و خواست خدا است، و برابر مشیّت و خواست او بوقوع می پیوندد.
همچنین اختلاف استعدادهای یکایک مردمان، قانونی از قوانین آفریدگار است، و بدان خاطر است که انسانها با وجود وحدت اصل خلقت و وحدت گوهر نشأت، دگرگون و جوراجور باشند، و اینکه این استعدادهای متفاوت بتواند با وظایف مختلف و بیشمار و متنوّع خلافت روبرو گردد و از عهدۀ آنها برآید. خداوند نخواسته است که همۀ مردمان را نسخه بدلهای یکدیگر کند و آنان را پیاپی به یک نوع و شکل بیرون دهد، گوئی برگهای کاغذ کاربن را روی یکدیگر چیده و به وسیلۀ آنها انسانها را یکنواخت و همسان کشیده و چاپ و تکثیر کرده‌اند... در حالی که وظایف لازمۀ خلافت در زمین و رشد دادن و ترقّی بخشیدن زندگی و دگرگون کردن آن، مختلف و جوراجور و بیشمار است... از انجا که مشیّت خدا بر آن بوده است که وظایف گوناگون باشد، به همین منوال ارادۀ پروردگار بر آن قرار گرفته است که استعدادها نیز جوراجور گردد، تا اختلاف استعدادها مایۀ تکامل شود. خداوند هر انسانی را مکلّف ساخته است که راه هدایت و رشد و ایمان را در پیش گیرد. در وجود هر یک از آنان هم استعداد نهفته‌ای را برای دستیابی بدان سرشته است، و در پیش روی او دلایل هدایت در گسترۀ جهان بوده است، و رهنمود رسالتها و پیغمبران هم در گذشت زمان همیشه در دسترس او قرار داشته است. در دائرۀ هدایت و ایمان، تنوع و جوراجوری وسیلۀ خیری بوده است که همۀ انواع مردمان را در قالب جامدی نریخته است و آنان را یک جور و یکنواخت و هم اندیشه و هم ساخت به پهنۀ حیات گسیل نداشته است:
( وَلَکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ ).
ولیکن اختلاف ورزیدند و بعضی از ایشان ایمان آوردند و برخی کافر شدند.
وقتی که اختلاف به این درجه می رسد و اختلاف کفر و ایمان در می‌گیرد، جنگ مقرّر میگردد. تعیین جنگ بدان خاطر که برخی از مردم برخی دیگر را از میدان بدر کنند. ایمان به جان کفر افتد و آن را نابود گرداند. هدایت ضلالت را و خیر شرّ را بزداید. چه زمین با کفر و ضلالت و شرارت، به صلاح نمی‌آید و سر سازگاری ندارد. این هم کافی و بسنده نیست که قومی بگویند: ما پیروان پیغمبرانیم، هنگامی که اختلاف در میانشان به مرز کفر و ایمان رسیده باشد. این همان حالتی است که گروه مؤمنان در مدینه با آن روبرو گردیدند بدانگاه که این نص قرآنی نازل شد... مشرکان در مکّه گمان می کردند که ایشان بر دین ابراهیم هستند! و یهودیان در مدینه گمان می‌کردند که پای‌بند دین موسی می‌باشند! مسیحیان نیز می‌گفتند که بر دین عیسی ماندگارند... ولی هر گروهی از اینان از اصل دینشان و رسالت پیغمبرشان خیلی دور شده بودند، و به اندازه‌ای منحرف گشته بودند که وصف کفر بر آنان صادق بود. مسلمانان به هنگام نزول این نص با مشرکان عرب می‌جنگیدند، و در صدد آن بودند که به جنگ با کفّار اهل کتاب بروند. از اینجا است که این نص مقرّر میدارد جنگی که میان کسانی در می گیرد که تا این اندازه از لحاظ عقیدتی از یکدیگر فاصله دارند، جنگی بشمار است‌که به خواست خدا و به اجازۀ او آتش آن شعله‌ور میگردد:
( وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا ).
اگر خدا می‌خواست با یکدیگر نمی‌جنگیدند.
ولی خدا خواست. چنین خواست، تا کفر را با ایمان از میان بدرکند، و در زمین حقیقت عقیدۀ صحیح یگانه‌ای را استقرار بخشدکه همۀ پیغمبران آن را با خود آوردند، لیکن کجروان از آن منحرف گشتند. خداوند می‌دانست که ضلالت و گمراهی بیکار نمی‌نشیند و در جای خود بیطرف نمی‌ایستد، بلکه دارای سرشت بدکاره و شرارت‌انگیزی است. لذا بیگمان به تجاوز و تعدّی دست می‌یازد، و شکی نیست که به گمراهسازی راه یافتگان می‌پردازد، و حتمی است که کج‌رفتاری و بدکرداری می‌ورزد و با راستی و درستی می‌ستیزد، پس بناچار باید با آن جنگید تا کارها بصلاح درآید و بر صراط مستقیم جاری شود.
( وَلَکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ ).
ولیکن خدا آنچه را می‌خواهد (از روی حکمتی که خود می‌داند) انجام میدهد.
مشیّت مطلقی است. با این مشیّت، قدرت دست‌اندرکاری است. مشیّت خداوندگاری مقدّر فرموده است که مردمان در آفرینش خویش مختلف و جوراجور باشند، و در انتخاب راهشان به خودشان واگذار گردند و اختیار گزینش طریق به دست خودشان داده بشود. مقدّر کرده است که هر کس از ایشان راه هدایت نیابد به گمراهی و ضلالت افتد. مقدّر کرده است که شرّ باید که تجاوز و تعدّی کند و کج‌رفتاری ورزد و راه انحراف در پیش گیرد. مقدّر کرده است که میان هدایت و ضلالت جنگ درگیرد. مقدّر کرده است که مؤمنان باید در راه استقرار حقیقت یگانه و روشن و درست پیکار کنند و به جان کوشند. دیگر خود را به پیغمبران نسبت دادن پیروان پیغمبران، مایۀ اعتبار و افتخار نیست. بلکه اعتبار و افتخار در حقیقت چیزی است که بدان معتقدند و در حقیقت چیزی است که انجام می‌دهند و اینکه گروهی وارثان عقیده‌ای بوده ولی از آن منحرف شده باشند، این امر، ایشان را از جهاد و پیکار مؤمنان مصون و در امان نمی‌دارد.
این حقیقتی که خداوند آن را برای گروه مؤمنان در مدینه مقرّر فرموده است، حقیقت مطلقی است که محدود و مقیّد به زمانی نیست. اصولاً روش قرآن چنین است که پیشامد خاصّ و مقیّدی را وسیلۀ بیان حقیقت عام و مطلقی قرار میدهد.
*
بر این اساس است که روند گفتار به دنبال بیان اختلاف و کارزار، با ندای: « ای کسانی که ایمان آورده‌اید » پیروی می‌زند و مسلمانان را به انفاق و بذل و بخشش در راه خدا می‌خواند. چه انفاق و بذل و بخشش، برادر تنی جهاد، و از بستگان او است:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّةٌ وَلا شَفَاعَةٌ وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید (برخی) از آنچه که بهرۀ شما کرده‌ایم (در راه خدا) صرف کنید پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه دادوستدی و نه دوستی و نه رفاقتی و نه میانجیگری و شفاعتی است، و کافران ستمگرند (و به خود و جامعۀ خود ظلم می‌کنند).
این دعوت بگونهای است که ارواح مؤمنان بدان شاد و آن را عزیز میدارد. دعوت خوشایندی است‌که مؤمنان را به خدای سبحان ندا دهندۀ ایشان پیوند میدهد. پیوند با خدائی که بدو ایمان دارند:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید.
این دعوت، دعوت به انفاق و بذل و بخشش از رزق و روزیی است‌که خدا آن را بدیشان عطاء فرموده است. خدا آن کسی است‌که روزی و نعمت داده است و همو است‌که مؤمنان را به بذل و بخشش فرا خوانده است:
( أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ ).
از آنچه که بهرۀ شما کرده‌ایم (در راه خدا) صرف کنید.
این دعوت، دعوت به فرصتی است‌که اگر از دست ایشان بدر رود، دیگر برنمی‌گردد:
( مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّةٌ وَلا شَفَاعَةٌ ).
پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه دادوستدی و نه دوستی و نه رفاقتی و نه میانجیگری و شفاعتی است.
این فرصتی است‌که اگر مؤمنان آن را از دست بدهند، بعد از آن سوداگری و معامله‌ای نیست که مال و دارائی در آن سودی ببار آورد و مایۀ افزایش ثروت بشود. و بعد از آن، دوستی و میانجیگری و شفاعتی هم نیست که جبران سرباز زدن و کو‌تاهی درکار را بنماید.
روند گفتار درکلام آفریدگار به موضوعی اشاره می‌نمایدکه مؤمنان را بخاطر آن به انفاق و بذل و بخشش می خواند. و آن انفاق به خاطر جهاد، و دفع‌کفر، و دفع ظلمی است‌که در چنین‌کفری مجسّم است.
( وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ).
آنان که کافرند ستمگرند.
کافران به حق و حقیقت ستم کرده‌اند و آن را انکار نموده‌اند. به خود ستم ورزیده‌اند و خودشان را به مهلکه‌ها افکنده‌اند. به مردم ستم‌کرده‌اند و ایشان را از هدایت بدور داشته‌اند، و از ایمان برگردانده‌اند، و راه راستین را از آنان پوشانده‌اند و راه نادرست را بدیشان نموده و در پیش چشمانشان آراسته‌اند، و آنان را از خیری محروم‌کرده‌اند که هیچ خیری همبر و همسان آن نیست. و آن، خیر صلح و آشتی، رحمت و مهربانی، آرامش و آسایش، و صلاح و یقین است.
بیگمان‌کسانی‌که با حقیقت ایمان می‌جنگند تا در دلها جایگزین نشود، و با برنامه ایمان می‌جنگند تا در زندگی اجراء نگردد، و با شریعت ایمان می‌جنگند تا در جامعه استقرار نپذیرد، شکّی نیست‌که ایشان دشمن‌ترین دشمنان بشریت و ستمگرترین ستمگران انسانیت هستند. وظیفۀ بشریت است - اگر به رشد خود رسیده باشد - با آنان مبارزه‌کند و ایشان را از میان خود براند تا عاجز و درمانده شوند و دیگر نتوانند به چنین ظلم و ستمی دست یازند. وظیفۀ بشریت است‌که با جان و مالی‌که دارد آمادۀ جنگ با ایشان باشد و عرصه را بر آنان تنگ تنگ کند... این همان وظیفه‌ای است‌که خداوند بزرگوار مسلمانان را برای انجام آن برمی‌انگیزد و ایشان را به خاطر آن بدان صفت فرا می‌خواند، و آنان را با آن ندای الهام‌بخش ژرف، ندا درمی‌دهد.
به مناسبت اختلاف مردمان بعد از پیغمبران و جنگ پیروان، و به مناسبت‌کفر بعد از آمدن نشانه‌های روشن و معجزات و ایمان... به همین مناست آیه‌ای می‌آید و ارکان جهان‌بینی ایمانی را در بر می‌گیرد، و آن مقدار از صفات خدای سبحان را بیان می دارد که شامل وحدانیت در دقیق‌ترین جولانگاههایش و روشن‌ترین نشانه‌هایش میگردد. این آیه، آیه‌ای است والا مقام و پر معنی و گسترده مجال:
( اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَلا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ).
خدائی جز الله وجود ندارد و همو زندۀ پایدار (و جهان هستی را) نگهدار است. او را نه چرتی و نه خوابی قرا نمی‌گیرد (و همواره بیدار است و سستی و رخوت بدو راه ندارد). از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است(و در ملک کائنات، او را انبازی نیست). کیست آنکه در پیشگاه او میانجیگری کند مگر با اجازۀ او؟ می داند آنچه را که در پیش روی مردمان است و آنچه را که در پشت سر آنان است(و مطلع بر گذشته و حال و آینده، و آگاه بر بود و نبود جهان است، و اصلاً همۀ زمانها و مکانها در پیشگاه علم او یکسان است. مردمان )چیزی از علم او را فرا چنگ نمی آورند، جز آن مقداری را که وی بخواهد.(علم و دانش محدود دیگران، پرتوی از علم بی پایان و بی کران او است). فرماندهی و فرمانروائی او آسمانها و زمین را در بر گرفته است، و نگهداری آن دو (برای او گران نیست و ) وی را درمانده و ناتوان نمی سازد و همو بلند مرتبه و سترگ است.
هر صفتی از صفات، متضمّن رکنی از ارکان کلی جهان بینی اسلامی است. با وجود اینکه آیات مکّی عموماً پیرامون بنیان این جهان بینی دور می زند، ما در آیات مدنی نیز بدین موضوع اصیل و مهم در مناسبات گوناگون بر می خوریم. موضعی که برنامۀ اسلامی کلّاً بر بنیاد آن بر پا و استوار می گردد، و این برنامه در عقلها و مغزها جایگزین نمی شود مگر آنگاه که چنین بنیادی محکم و پایا گردد، و واضح و روشن شود و به حقائق مسلمّی در نفس تبدیل گردد و آن حقائق مسلّمه تکیه گاهش بر وضوح و یقین باشد.
در گذشته به هنگام تفسیر سورۀ فاتحه در جزء اول این چاپ[2] « فی ظِلالِ الْقُرآنِ » دربارۀ اهمیت فراوانی که وضوح و روشنی صفت خدای بزرگوار، در دل و اندیشۀ انسانی دارد، سخن گفتم و بیان داشتم که: توده های رویهم انباشته ای از تصوّرات جاهلیّتی که بر ضمیر انسانها سنگینی می کرد و آئینۀ دلشان را زنگ زده می نمود، بیشتر آن ناشی می شد از پیچیدگی و ناپیدائی این حقیقت، و غلبه و چیرگی خرافات و افسانه ها بر آن، و تاریکی و ظلمتی که آن را حتّی در فلسفۀ بزرگترین فلاسفه فرا می گرفت و از دیده ها پنهانش می کرد. تا آنگاه که اسلام پیامد و بدین روشنی و وضوح جلوه گرش داشت و پرده های سیاه را یکی پس از دیگری به کنار زد و ضمیر انسانها را از آن توده های عظیم و سنگین بزدود و دلها را از آن همه گمراهیها و سرگشتگیها و دست و پا زدن در امواج تاریکیهای حیرتها نجات بخشید.
هر صفتی از این صفات که این آیه متضمّن آن است، بیانگر رکنی است که جهان بینی روشن اسلامی بر آن استوار می گردد همانگونه که برنامۀ واضح اسلامی بر آن پابرجا می شود.
( اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ ).
خدائی جز الله وجود ندارد.
این وحدانیّت قاطعانه ای که در آن مجالی نیست برای هیچ انحرافی، یا برای هیچ آمیزه ای از آمیزه هائی که بعد از پیغمبران آغشتۀ آئینهای گذشته گردید و دینهای آسمانی آلوده بدانها شد، از قبیل: عقیدۀ ساختگی تثلیث که به دست کنگره های کلیساها بعد از عیسی علیه السّلام ساخته و پرداخته گردید. یا برای هیچ ظلمتی که بر عقاید بت پرستی توحیدگرای آلوده به افسانه ها، سایه افکنده بود، از قبیل: عقیدۀ مصریهای قدیم که وقتی از اوقات به یگانگی خدا باور داشتند سپس این وحدانیّت را آلوده کردند به اینکه خدا در قرص خورشید مجسّم است و خدایان کوچک زیردست و فرمانبر اویند!
این وحدانیّت قاطعانۀ روشن، رکنی است که جهان بینی اسلامی بر آن پابرجا و استوار می گردد. و همچنین برنامه ای که اسلام برای سراسر زندگی دارد، از آن سرچشمه می گیرد. چه از این جهان بینی، گرایش به آستانۀ خدای یگانه با بندگی و پرستش عاجزانه ناشی می شود. بدانگاه است که هیچ فردی جز بندۀ خدا نمی گردد، و برای جز خدا عبادت نمی کند و از کسی جز خدا فرمان نمی برد، خویشتن را به طاعتی جز طاعت خدا ملتزم نمی داند، و تنها از آنچه که خدا او را به اطاعت از آن دستور میدهد اطلاعت می‌کند. از این جهان‌بینی قاعدۀ:«حاکمیت تنها از آن خدا است« ناشی میگردد. پس تنها خدا قانونگذار برای بندگان خواهد بود، و قانونگذاری انسانها باید مبنی برقانون الله باشد و از شریعت خدا مدد و یاری گیرد. از این جهان‌بینی، قاعدۀ: «ارزشگزاری همۀ ارزشها فقط از جانب خدا است« ناشی میگردد. پس هیچ یک از ارزشهای زندگی معتبر نخواهد بود مگر آنکه با ترازوی خدا سنجیده شود و برابر معیار خدا پذیرفته شود. و هیچ رژیم و نظلامی، یا تقلید و کلامی، یا تنظیم و پیامی‌که از برنامۀ خدا منحرف و با فرمان خدا مخالف باشد، مشروعیت ندارد و پذیرفته نمی‌شود... همۀ احساسات و ادراکات درون یا برنامه‌های زندگی مردمان در زمین که از معنی وحدانیت سرچشمه می‌گیرد، بطور یکسان بر این منوال خواهد بود.
( الْحَیُّ الْقَیُّومُ ).
زندۀ پایدار (و جهان هستی را) نگهدار است.
آن حیاتی‌که خدای یگانه بدان وصف میگردد، حیات ذاتی است‌که از سرچشمۀ دیگری بیرون نجوشیده است، مانند حیات آفریدگان‌که کسی است و از جانب آفریدگار بدیشان بخشیده شده است. از اینجا است‌که حیاتی بدین مضمون و مفهوم، تنها منحصر به خداوند سبحان است. همچنین این حیات، حیات ازلی و ابدی است و از نقطه‌ای آغاز نمی‌گردد و به نقطه‌ای پایان نمی‌گیرد. چه چنین حیاتی بدور از معنی زمانی حیات آفریدگان است که‌کسی و دارای آغاز و انجام است. بنابراین حیاتی بدین معنی نیز منحصر به خداوند سبحان است. همچنین این حیات، حیات آزاد از همۀ ویژگیهائی است‌که مردمان حیات را بدانها می‌شناسند و بدانها خوی‌گرفته‌اند. چه خداوند سبحان، چیزی همگون و همتای او نیست. بنابراین هرگونه همگونی و همسانی با همۀ ویژگیهائی‌که حیات چیزها بدانها از یکدیگر متمایز میشود، از میان برمی‌خیزد و منتفی میگردد، و صفت حیات مطلق و رها از بند هر نوع ویژگی و خصیصه‌ای‌که معنی حیات را مقیّد به مفهوم و برداشت بشری از حیات کند، خاص خدای قادر متعال است... با این توضیح همۀ مفهومهای افسانه‌ای‌که در این زمینه در خیال انسانها در گشت و گذار است، منتفی و نقش بر آب است.
و امّا منظور از صفت « قَیُّوم » مراقبت خداوند بزرگوار بر همۀ موجودات و زیر نظر گرفتن کار و بار کائنات است. همانگونه‌که معنی دیگر آن این است‌که قیام و ماندگاری همۀ موجودات وابسته بدو است و پابرجائی و ایستادگی همۀ اشیاء متکی به وجود و تدبیر او است... نه اینکه همانگونه باشد که بزرگترین فلاسفۀ یونان - ارسطو - بدان معتقد بود و گمان میبرد که خداوند دربارۀ چیزی از آفریده‌های خود نمی‌اندیشد. زیرا خداوند بالاتر از آن است‌که بجز راجع به ذات خود بیندیشد. ارسطو چنین حساب می‌کرد که در این تصور، تنزیه و تعظیم خدا است. در صورتی‌که او با این‌کار رابطۀ موجود میان آفریدگار و میان این جهانی را که آفریده است، قطع می‌کرد، و پیوند خالق و مخلوق را پاره می‌نمود، و گمان می‌کرد که خدا جهان را آفریده است سپس آن را به حال خود رهاکرده است... ولی جهان‌بینی اسلامی، جهان‌بینی مثبتی است نه منفی. بر این اساس استوار است‌که خداوند متعال، ناظر و مراقب بر هر چیز است، و وجود هر چیزی وابسته به ارادۀ خدا و تدبیر الله است. از اینجا است‌که دل و زندگی و وجود مسلمان، و وجود هر چیزی‌که در پیرامون او است، با خدای یگانه پیوند دارد. خداوند که کار و بار او را و کار و بار هر چیز دیگری را که در پیرامون او است، برابر حکمت و تدبیر خود می‌گرداند و سر رشتۀ همه آفریده‌ها در دست او قرار دارد. بدین سبب انسان در مدت زندگانیش خود را ملتزم به رعایت برنامۀ معینی می‌داند که مبتنی بر حکمت و تدبیر است، و از آن برنامه معیارها و ارزشهای خود را دریافت میدارد و در حالی‌که این معیارها و ارزشها را بکار می‌گیرد چنین برنامه‌ای را می‌پاید و آن را پاس میدارد.
( لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ ).
او را نه چرتی و نه خوابی فرا نمی‌گیرد (و همواره بیدار است و سستی و بی‌خبری بدو راه ندارد).
این تأکیدی است بر مراقبت و نظارت او بر هر چیز، و ماندگاری و پایداری هر چیزی بدو. ولیکن این تأکید جنبۀ توجیهی دارد و تعبیری است برای نزدیک‌کردن معنی مراقبت و نظارت همیشگی خدا به ذهن بشری. در همان حین، این نوع بیان، خبر از حقیقت واقعیّتی میدهد که عبارت است از: خدا خلاف هر چیزی است.
( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءُ ).
هیچ چیز مثل و مانند او نیست.
این بخش از آیه، نفی چرت خفیف یا خواب سنگین است، و خدا را از آن دو بطور کلی منزّه می دارد. حقیقت مراقبت و نظارت برکلیات و جزئیات این جهان، آن هم در همۀ اوقات و در همۀ حالات، حقیقت بس هراس‌انگیزی است. بدانگاه که انسان می‌کوشد دربارۀ آنها بیندیشد و تصورش نماید، و بدانگاه که انسان خیال محدود خود را در دریای بیکران چیزهای بیرون از شمار اتمها و سلولها و آفریده‌ها و اشیاء و حوادثی که در این هستی خوفناک است، به شنا در می‌آورد، و بدان اندازه که میتواند مراقبت و نظارت خدای بزرگوار را بر جهان، و پیوند و رابطۀ آن را با خدا و تدبیر او، تصور می‌نماید، ترس و خوف سراپای او را فرا می‌گیرد و دچار حیرت و شگفت میشود... امر بس سترگ و کار بس بزرگی است‌که فهم بشری آن را تصور نمی‌کند. آنچه‌که از آن هم به تصور انسان در می‌آید - گرچه اندک است - وحشتناک است و سرها را گیج می‌کند و خردها را حیران می‌سازد،و دلها بدان آرام می‌گیرد.
( لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ ).
از آن او است آنچه درآسمانها و آنچه در زمین است (و در ملک کائنات او را انبازی نیست).
مالکیتی شامل و فراگیری است. همانگونه که مالکیت مطلقی است. مالکیتی است‌که در آن قید و شرط و فوت و شرکتی نیست. این نوع مالکیت مفهومی از مفاهیم الوهیّت یگانه است. چه خدای یگانه همو زندۀ یگانه، و قیّوم یگانه، و مالک یگانه است. چنین مالکیتی نفی هرگونه شرکی در شکلی از اشکالی است که به ذهن مردمان و درک ایشان در می‌آید. همچنین این مالکیت دارای تأثیر شگرفی در ایجاد معنی مالکیّت و حقیقت آن در دنیای مردمان است. چه وقتی که مالکیّت حقیقی تنها از آن خدا گردید، در حقیقت مالک اصلی خدا است وکسی را مالکیّت اولیّه نیست. بلکه تنها از جانب مالک اصلی یگانه‌ای‌که همه‌چیز را در تملّک خود دارد، خلافت خواهند داشت و بس. بنابراین مردمان باید در خلافت خویش، فرمانبردار شروط مالکی باشند که ایشان را در این مالکیّت خلافت داده است. خداوند شروط خود را برای آنان در شریعت خویش بیان فرموده است، و ایشان حق ندارند از دایرۀ آنها پا فراتر نهند و از حوزۀ آنها بیرون روند، والّا مالکیّت آنان‌که از پیمان خلافت ناشی است، پوچ و باطل می گردد، و همۀ تصرّفات ایشان هم باطل میشود، و باز پس‌گرداندن چنین تصرفاتی در زمین بر کسانی‌که به خدا ایمان دارند واجب خواهد بود... تأثیر جهان‌بینی اسلامی را در قانونگذاری اسلامی، و در واقعیّت زندگی عملی‌که بر آن استوار است، این چنین خواهیم یافت. هنگامی‌که خداوند در قرآن‌کریم می‌فرماید:
( لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ ).
از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است.
او فقط یک حقیقت تصورّی اعتقادی را مقرّر نمی‌فرماید، بلکه پایه‌ای از پایه‌های قانون زندگی بشری را بنیان‌گذاری می‌کند، و همچنین نوع ارتباطهائی را بیان میدارد که در حیات انسانها باید برقرار و پا بر جاگردد.
همینکه این چنین حقیقتی در دل جایگزین شود... همینکه انسان به حقیقت مالکیت خداوند متعال بر آنچه در آسمانها و زمین است پی ببرد... همینکه تصوّر کند که دستش از مالکیت هر چیزی‌که‌گفته میشود: او آن را دارد، خالی است، و بیندیشد که این چنین مالکیتی‌که او بدان دل بسته است به صاحب اصلی خودش برمی‌گردد که آن را تا مدت معینی به عنوان عاریه و امانتی بدو واگذار نموده است... به مجرّد مجسّم‌کردن و پیش چشم داشتن این حقائق و معانی در ذهن خود، آتش حرص و آز و طمع و ولع و بخل و تنگچشمی او فروکش می‌کند و از شدّت و حدّت مال‌اندوزی و پول‌پرستی او کاسته میشود و شعلۀ دنیا دوستیش فرو می‌پژمرد. همچنین این امر برای او تضمین می کند که آب قناعت و رضایت بر آتش درونش ریزد و آن‌کند که دل بدانچه از روزی بدست آید اکتفاء ورزد و به دادۀ خدا خوشنود گردد، و جوانمردی و بزرگواری در پیش‌گیرد، و از آنچه دارد بذل و بخشش نماید. همچنین به دل آرام و قرار میدهد و در بود و نبود بطور یکسان آرامش خاطر را بهرۀ انسان می سازد. در این صورت، نفس بر آنچه از دست میدهد و از او فوت و ضایع میگردد، حسرت نمی‌خورد و آه و ناله سرنمی‌دهد، و دل در آتش آمال دروغین و آرزوهای رنگین‌کباب نمی‌شود.
( مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ؟ ).
کیست آنکه در پیشگاه او میانجیگری کند مگر با اجازۀ او؟.
این صفت دیگری از صفات خدا است‌که مقام الوهیّت و مقام عبودیت را روشن می‌کند... چه بندگان همگی در بارگاه الوهیت، بر جایگاه بندگی میایستند نه از آن فراتر می‌روند و نه از آن تخطّی می‌کنند. همچون بندۀ فروتن فرمانبرداری میایستند که در حضور پروردگار خود گستاخی نمی‌کند و خودسرانه به سخن نمی‌پردازد و پیش از دستور او دست به کاری نمی‌یازد، و در نزد او جرأت میانجیگری به خود نمی‌دهد، مگر آنگاه‌که بدو اجازه داده شود. بدین هنگام متواضعانه، این اجازه را پذیرا میگردد و در حدود اختیار خود، میانجیگری می‌کند... بندگان در میان خود متفاوت هستند در ترازوی خدا نیز با یکدیگر تفاوت دارند. ولیکن هر یک از آنان در جائی می‌ایستد که لیاقت آن را دارد، و هیچ بنده ای از حد و مرز خود پا فراتر نمی‌گذارد.
این الهام و اشاره‌ای است به عظمت و شوکت و رهبت و هیبتی‌که در ظلّ الوهیت والا و بالای خداوندی قرار دارد. صیغۀ استفهام انکاری به این الهام و اشاره، عمق و ژرفای بیشتری میدهد، و بیانگر آن است‌که چنین کاری ناشدنی است، و زشت و ناپسند می‌نمود اگر چنین میبود. پس آن چه‌کسی است‌که بتواند بدون اجازۀ خداوند در پیشگاه او شفاعت و میانجیگری‌کند؟ در پرتو این حقیقت، سایر اندیشه‌ها و بینش‌های منحرف و ناهنجار کسانی‌که بعد از پیغمبران آمدند و حقیقت الوهیت و حقیقت عبودیت را آمیزۀ همدیگر نمودند و انبازی برای خدای متعال تصور کردند که به گمان ایشان با خدا آمیخته یا نسبت بنوّت و فرزندی با خدا داشته، و یا برابر دیگر تصورات واهی آنان، به نحوی از انحاء با او پیوند و رابطه دارد... یا گمان می بردند که خدای بزرگوار دارای همگونهایی است‌که در پیشگاه او شفاعت و میانجیگری می‌کنند و خداوند کریم هم حتماً کار ایشان را می‌پذیرد و به سخن آنان پاسخ مثبت می‌فرماید... یا گمان می کردند که پروردگار متعال دارای جانشینانی است‌که به علّت قر‌ابت و نزدیکی با خدا، قوت و قدرتی برای خود از او کسب می‌کنند و شوکت و عظمتی فرا چنگ می‌آورند... در پرتو این حقیقت، همۀ این خیالها و اندیشه‌ها، نقش بر آب میگردد و زشت و دور از عقل می‌نماید. اینها همه تصوراتی است‌که بر هیچ ذهنی و هیچ دلی نمی‌گذرد، و سایۀ آن بر هیچ خیالی نمی‌افتد.
این همان روشنی و وضوحی است‌که جهان‌بینی اسلامی بدان ممتاز و از سایر جهان بینی‌های دیگر متمایز است. این وضوح و روشنی به تردید و گمان و آغشتن و آ‌لودن، میدان نمی‌دهد، و مجالی برای کج‌اندیشی و کج‌بینی نمی‌گذارد. الوهیّت، الوهیّت است، و عبودیّت، عبودیّت است، و کوچکترین فرجۀ آمیزشی و کمترین نقطۀ پیوندی در اصل با همدیگر ندارند. پروردگار، پروردگار است، و بنده بنده است. سرشت آن دو با همدیگر دمساز و همساز نیست و نقطۀ اشتراکی ندارند.
امّا پیوند عبد با رب، و رحمت خدای رحمان با بندگان با ایمان و نزدیکی و مودّت و یاری، اسلام مُقِرّ بدانها است و نفس مؤمنان را سرشار از آنها می‌سازد و دلهای آنان را لبریز از این امور نموده و در زیر سایه‌های خوش و خرّم آنها رهایشان می‌نماید و آزادشان میگذارد تا زندگی آرام و شیرینی را سر دهند. بدون آنکه نیازی به آمیزش سرشت الوهیت و سرشت عبودیت باشد. یا اینکه نیازی به این همه ظلمت ضلالت و انبوه جهالت و پریشانی و اضطرابی باشد که هرگز از لابلای آنها چهرۀ روشن و تابان و مشخصی از حقیقت نمودار نمی‌شود.
( یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاءَ ).
آنچه را که پیش رو و پشت سر دارند می‌داند، و به چیزی از علم او دست نیابند مگر آن مقداری را که او خود بخواهد.
این حقیقت به همراه دو طرف ابتداء و انتهاء خود، در آشنا ساختن مسلمان با خدایش، و در تعیین مرتبه‌ای‌که او نسبت به خدای خویش دارد، سهیم میگردد. خداوند می‌داند آنچه را که پیش رو دارند و آنچه را که پشت سر دارند. این شیوه، تعبیری است از دانش شامل و کاملی‌که بر همه چیز دور و بر آنان احاطه دارد و به‌کنه و غور اشیاء آگاه است. چه دانش خدا شامل زمان حاضری میگردد که هم اینک در آن بسر می‌برند. همچنین شامل گذشتۀ نهانی است‌که بوده است و رفته است. و در برگیرندۀ آینده‌ای میشود که خواهد آمد و از دیدۀ ایشان پنهان است. همچنین دانش خدا در هر وقت و آنی شامل همۀ چیزهائی است‌که مردمان می دانند و یا نمی‌دانند. این شیوۀ بیان، بطور کلی یک تعبیر لغو‌ی است‌که بیانگر شمول آگاهی و نهایت داناتی است... امّا مردمان بر چیزی آگاهی نمی‌یابند و بر چیزی اطلاع حاصل نمی‌کنند مگر بر آن چیزی که خدا بدیشان اجازۀ فهم و درک آن را بدهد و بخواهد بدان پی ببرند.
بخش یکم آن حقیقت، بیانگر اطلاع و آگاهی خدا است از آنچه مردم در پیش روی و پشت سر دارند و از آنچه می‌دانند و نمی‌دانند... این امر در نفس انسان تکان و جنبشی به راه میاندازد و غوغائی در درون بپا می‌سازد. نفسی‌که مخلصانه و پاکباخته هر لحظه و آنی در بر آفرینندۀ خود می‌ایستد. آ‌فریننده‌ا‌ی که می‌داند آنچه را که نفس پیش رو و پشت سر دارد، و آنچه را که نفس پنهان می‌کند و یا آشکار می‌سازد یکسان می‌داند، و بر آنچه که نفس می‌داند و یا نمی‌داند یکسان آگاه است، و خداوند از آنچه‌که دور و بر نفس را فرا گرفته و او را احاطه داده است، چه آنچه بوده و گذشته است، و چه آنچه پدید میشود و آینده است و نفس از آن بیخبر و نا آگاه است، علم و اطلاع کافی دارد... احساس چنین فهم و شعوری در نفس، شایسته است تکان و جنبشی در آن اندازد. همسان تکان و جنبش کسی که مخلصانه و پاکباخته با تمام وجود در برابر دادار ذوالجلال می‌ایستد و می‌داند که او بر آنچه در نهان دارد مطلع است. همچنین احساس چنین فهم و شعوری، سزد که دل را رام و تسلیم کسی کند که ظاهر و باطن و آشکار و نهان هر چیزی را می‌داند.
بخش دوم آن حقیقت، این است که مردمان جز آنچه را که خدا خواسته است که بدانند نمی‌دانند و بدان پی، نمی‌برند... این کار ارزش آن را دارد که مردمان دربارۀ آن بسی بیندیشند. بویژه در این روزگاری که مردمان شیفتۀ علم بوده و سرمست از دانش اندک خویش دربارۀ حیات و جهانند و از غرور، سر از پای نمی شناسند.
( وَلا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاءَ ).
چیزی از علم خدا را فرا چنگ نمی‌آورند جز آن مقداری را که او بخواهد.
تنها خداوند بزرگوار است‌که آگاه از هر چیزی است و علم مطلق و شامل و کامل او همه چیز را در برگرفته است. و تنها همو است‌که مردمان را آگاهی می‌بخشد و برای بندگان به اندازۀ لازم پرده از مقداری از دانش خود به کنار می‌زند تا وعدۀ راستین خویش را تحقق بخشد:
( سَنُریهُمْ آیاتِنا فی الْآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ).
بزودی دلایل و نشانه‌های خویش را در کرانه‌های (آسمانها و زمین) و در (زوایای درون) خودشان، بدیشان می‌نمایانیم تا برای آنان روشن شود که قرآن حق است (و از جانب خدا بر تو نازل شده است). (فصّلت / ٥٣) لیکن مردمان این حق و حقیقت را فراموش می‌کنند، و آن مقدار از دانش ربّانی‌که خدا بدیشان اجازه میدهد تا بدان پی ببرند، آنان را گول می‌زند و واله و شیدای خود می‌کند. چه این چیزی‌که خدا بدیشان اجازه داده است تا بدان پی ببرند، چه دانش چیزی از ضوابط و قوانین هستی باشد، و چه مشاهدۀ چیزی از غیبیات و نهانیهای هستی در یک نگاه‌گذرا و تا حد معینی باشد... هم این و هم آن بطور یکسان ایشان را گول می‌زند و مغرور می‌کند. دیگر اجازۀ نخستین را فراموش می‌نمایند که بدیشان امکان فراگیری چنین دانشی را داده بود. بدین سبب نه خدای را یاد می‌کنند و نه از او سپاسگزاری می‌نمایند. بلکه به تفاخر و مباهات میپردازند، و گاهی هم کفر می‌ورزند.
خداوند بزرگوار به انسان علم و معرفت داد از آن زمان که خواست خلافت در زمین را بدو واگذارد. و بدو وعده فرمود که آیات و نشانه‌های خویش را در کرانه‌های آسمانها و زمین و در اندرون نفس و جانش بدو بنمایاند، و وعدۀ خدا حق است. خداوند به وعدۀ خویش وفا کرد و صداقت وعده‌اش را بدو نشان داد و روز به روز و نسل به نسل، تقریباً همیشه در یک خط صعودی، برای او پرده از برخی انرژیها و نیروها و قوانین هستی برداشت‌که در خلافت زمین برای انسان ضروری و لازم است تا به کمک آنها بتواند در این کاروان مشخص به نهایت‌کمالی برسد که برای او مقدّر و منظور است. خداوند به همان اندازه که به انسان اجازه داده است تا در این سو در علم و معرفت پیشرفت نماید و خود برای او پرده از آن فرو افکنده است، و به همان اندازه که خداوند رازها و رمزهای دیگری را از او نهان داشته است‌که در امر خلافت بدان نیازی ندارد، به اندازۀ آنها هم راز حیات را از دیدۀ او نهان داشته است و این راز پیوسته پنهان و پیچیده خواهد ماند، و بررسی و کاوش از آن، پیوسته سرگشتگی در بیابان برهوت بدون راهنما و رهنمود خواهد بود. خداوند حتی راز لحظۀ آینده را از انسان نهان‌کرده است. چه لحظۀ آینده، غیب بشمار است و راهی بدان نیست. پرده‌ای‌که میان لحظۀ حال و لحظۀ آینده آویزان است بس ضخیم و ستبر است و کوشش انسان در برداشتن آن بیسود است... گاهگاهی از فراسوی این پرده، نوری می‌درخشد و بر دل تنهائی با اجازۀ ویژۀ الهی پرتوی می‌افتد. سپس پرده فرو می‌افتد و جهان در آرامش فرو می‌رود و انسان در جایگاه خود می‌ایستد و از آن پا فراتر نمی‌نهد.
خداوند اسرار فراوانی را از انسان نهان داشته است... از او تمام چیزهائی را نهان‌کرده است‌که به خلیفه‌گریش در زمین مربوط نمی‌گردد... زمین هم همان ذرّۀ‌کوچک شناوری است‌که همچون‌گردی در فضا معلّق است... با این وجود، انسان شیفتۀ آن مقدار علم و معرفتی است‌که پس از دریافت اجازه بدان دست یافته است. او واله و شیدا میگردد و آنگاه گمان می‌بردکه در زمین خدائی شده است! کفر می‌ورزد و منکر این میشود که جهان را خدائی باشد! هر چند حقیقتاً این قرن بیستم، از همان آغاز دانشمندان را به فروتنی و افتادگی برگردانده است. دانشمندان کم‌کم فهیده‌اند که جز مقدار اندکی از دانش بدیشان داده نشده است، و تنها نادانان عالم نمائی مانده‌اند که گمان می‌برند آنان مقدار فراوانی را فهمیده و درک‌کرده‌اند.
( وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَ لا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ).
فرماندهی و فرمانروائی او آسمانها و زمین را در بر گرفته است، و نگاهداری آن دو (برای او گران نیست و) وی را درمانده و ناتوان نمی‌سازد.
تعبیری‌که در اینجا بدین صورت محسوس آمده است و بر جای صورت‌کاملاً ذهنی و نامحسوس نشسته است، بیانگر شیوۀ قرآن در تعبیر تصویری است. زیرا به تصویر کشیدن مفهوم مجرّد مطلق، نیرو و ژرفی و ثبات بیشتری در اینجا به حقیقتی میدهد که باید هدف آن برای دل مجسّم و نمودار شود. چه « کرسی » طبق عادت به معنی سلطنت بکار می‌رود. پس وقتی‌که کرسی خدا آسمانها و زمین را فراگرفته باشد معنی آن این است‌که سلطنت آنها را فراگرفته است: از جنبۀ ذهنی، حقیقت همین است. ولیکن شکلی‌که بر اثر تعبیر با چیز محسوسی در ذهن نقش می‌بندد، پایدارتر و ماندگارتر است. تعبیری‌که این سخن آفریدگاری نیز مبنی بر آن است همچنین است:
( وَلا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ).
نگاهداری آن دو (برای او گران نیست و) او را درمانده و ناتوان نمی‌سازد.
چه چنین تعبیری‌کنایه از قدرت کامل است، و با این حال در قالب این شکل محسوس ارائه میگردد، شکل نابودی تاب و توان و خستگی و درماندگی. زیرا تعبیر قرآنی معانی را به تصویر می‌کشد و آنها را برای ذهن مجسم و نمودار می‌سازد تا بدین وسیله معانی در آن تأثیر بیشتری داشته و ژرف‌تر و محسوس‌تر باشند.
ما نیازی نداریم که خود را درگیرکشمکشهائی سازیم که پیرامون همچون تعبیراتی در قرآن بپا خاسته است. ما را این بسنده است‌که شیوۀ تعبیری قرآن را بفهمیم و چیزی از فلسفه‌های بیگانۀ عربی را که تا اندازۀ زیادی سادگی قرآن و روشنی آن را بر ما تباه‌کرده است عاریه ننمائیم.
شایسته است‌که در اینجا اضافه‌کنیم، من در میان احادیثی‌که راجع به قرآن ذکر شده است به احادیث صحیحی درباره «کرسی» و «عرش» بر نخوردم‌که بیانگر هدف و روشنگر مقصود باشد. لذا ترجیح می‌دهم که چیز دیگری بر این بیان نیفزایم و بیش از این در معنی آنها غور نکنم و فرو نروم.
( وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ).
همو بلند مرتبه و سترگ است.
این، خاتمۀ صفاتی است‌که در آیه ذکر شده است. حقیقتی را مقرّر میدارد و آن حقیقت را به نفس الهام می کند. بلندی و جاه و جلال و شوکت و عظمت از آن خداوند بزرگوار است و بس. زیرا تعبیری بدین نحو، متضمّن قصر و حصر است. چه او نفرمود: « عَلِیٌّ عَظیمٌ »، تا تنها صفت را اثبات‌کند و بس. بلکه فرمود: « الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ » ، تا چنین صفتی را بدون هیچگونه انبازی در آن، محدود به خداوندکند.
والائی و عظمت مختصّ به خدا است و بس. هرکسی از بندگان بدین مقام سَرَک‌کشد و تعدّی و گستاخی کند، بیگمان خداوند او را به پایین می‌کشد و بر خاک مذلّت می‌نشاند، و در آخرت او را به عذاب و خفّت می‌کشاند. همو است‌که می‌فرماید:
( تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا ).
آن خانۀ آخرت را (که نام و نشان آن را شنیده‌ای) از آن کسانی خواهیم کرد که در زمین نه در پی تکبّرند و نه جویای تباهی. (قصص / ٣٨) دربارۀ فرعون هم بدان هنگام‌که در معرض هلاک قرار می‌گیرد، می‌فرماید:
( إِنَّهُ کَانَ عَالِیًا مِنَ الْمُسْرِفِینَ ).
او متکبّر و از زمرۀ اسراف کنندگان بود. (دخان / ا٣) انسان تا آنجا که میتواند بزرگ می گردد و بالاتر و بالاتر می رود. امّا از مقام بندگی خداوند بزرگ و سترگ در نمی‌گذرد و پیوسته بندۀ او است. هنگامی‌که این حقیقت در نفس انسان جایگزین شد، او را به مقام بندگی رهنمون و در آن جایگاه ثابت و استوار میدارد و از کبریاء و طغیان او می‌کاهد و وی را به سوی مخافت و مهابت الله بر می‌گرداند. و جلالت و عظمت خدا را در دلش زنده نگاه میدارد، و بدین وسیله بنده بر آن میشود که در حق خدا ادب داشته باشد و از تکبّر بر بندگان خدا دوری ورزد. چه عبودیت، عقیده و جهان‌بینی است... و همچنین بندگی، کردار و رفتار است.
*
وقتی‌که روند گفتار با این آیه، به توضیح دقیق‌ترین گوشه‌های ارکان جهان‌بینی ایمانی، و بیان صفت خدا، و پیوند انسانها با آفریدگارشان می‌رسد و چنین تعبیر روشنی از آنها می‌نماید، و به توضیح راه مؤمنان می‌پردازد که حاملان پرچم این جهان‌بینی هستند و بدین دعوت چنگ می‌زنند و برابر آن عمل می‌کنند، و به وظیفۀ پیشوائی و رهنمود بشریت‌گمراه تباه شده، دست می‌یازند:
(لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ. قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ. فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا. وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ، وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ. أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ).
هیچ اجبار و اکراهی در (قبول) دین نیست، چرا که هدایت و کمال از گمراهی و ضلال مشخص شده است، بنابراین کسی که به طاغوت (شطان و بتها و معبودهای پوشالی و هر موجودی که بر عقل بشورد و آن را از حق منصرف کند) کفر بورزد و به خدا ایمان بیاورد، به محکم‌ترین دستاویز در آویخته است (و او را از سقوط و هلاکت می‌رهاند و) اصلاً گسستن ندارد. و خداوند شنوا و دانا است (و سخنان پنهان و آشکار مردمان می‌شنود و از کردار کوچک و بزرگ همگان آگاهی دارد). خداوند متولی و عهده‌دار (امور) کسانی است که ایمان آورده‌اند. ایشان را از تاریکیهای (زمخت گمراهی شک و حیرت) بیرون می‌آورد و به سوی نور (حق و اطمینان) رهنمون میشود. و (اما) کسانی که کفر ورزیده‌اند، طاغوت (شیاطین و داعیان شر و ضلال) متولی و سرپرست ایشانند. آنان را از نور (ایمان و فطرت پاک) بیرون آورده به سوی تاریکیهای (زمخت کفر و فساد) میکشانند. اینان اهل آتشند و در آنجا جاودانه می‌مانند.
مسالۀ عقیده - همانگونه‌که این دین به ارمغان آورده است - مسالۀ قانع شدن و راضی‌گشتن، بعد از روشن شدن و درک‌کردن است، نه مسالۀ وا داشتن و غضب و اجبار. این دین آمده است و با همۀ تاب و توانی که دارد با فهم و شعور بشری به سخن می‌پردازد. با خرد اندیشمند، بداهت گویا، وجدان پذیرا، فطرت فروتن، همۀ وجود بشری، و با همۀ جوانب و زوایای ادراک بشری بدون هیچ قهر و زوری سخن میگوید و به سخن می‌نشیند و حتی از معجزۀ مادی هم استفاده نمی‌کند. زیرا معجزۀ مادی بینندۀ خود را وادار به اعتراف می‌نماید ولی عقل او نیروی اندیشیدن دربارۀ آن را ندارد و شعورش آن را نمی‌فهمد و بدان پی نمی‌برد چه فراتر از توان عقل و شعور است.
وقتی‌که این دین به وسیلۀ معجزۀ چیز مادی با حس بشری روبرو نشود، به طریق اولی به وسیلۀ قوّت و قدرت و اکراه و اجبار با آن روبرو نمی‌گردد تا بر اثر تهدید یا فشار زیاد و یا با اکراه و اجبار بدون روشنگری و قانع‌کردن و قانع شدن، این دین را پذیرا گردد و بدان‌گردن نهد.
مسیحیت‌که قبل از اسلام آخرین ادیان بود، با آهن و آتش و وسائل شکنجه بر مردم تحمیل شد، و دولت رومانی همان وحشیگری و سنگدلی و قساوتی را بر سر مردمان آورد، که قبلاً بر سر مسیحیان اندکی از رعایای خود آورده بود، که با دلیل و برهان و رضا و رغبت، مسیحیت را پذیرفته بودند. این بار وسائل قلع و قمع و ظلم و ستم تنها متوجه‌کسانی نشد که به مسیحیت در نیامده بودند، بلکه زبانۀ عقاب و عذاب خود مسیحیانی را هم در برگرفت‌که مذهب دولت را گردن ننهادند و در برخی از باورداشتهای مربوط به سرشت مسیح، با آن مخالفت نمودند!
هنگامی‌که پس از آن اسلام بیامد، از جملۀ چیزهائی‌که پیش از هر چیز اعلان‌کرد این اصل بزرگ و سترگ بود که:
( لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ).
هیچ اجبار و اکراهی در (قبول) دین نیست، چرا که هدایت و کمال از گمراهی و ضلالت مشخص شده است.
در این اصل بزرگداشت خدا نسبت به انسان، جلوه‌گر و هویدا است، و احترام به اراده و افکار و احساسات او، نمایان و پیدا است. او در آنچه به هدایت و ضلالت عقیده مربوط است، به خود واگذار شده است و خودش مسؤول کردار و رفتار و حساب و کتاب خویش است... این هم برجسته‌ترین ویژگی از ویژگیهای آزادی انسانی است... آزادی‌ای که مذهب‌های کجرو و مکتبهای نادرست و رژیمهای خوارکننده آن را در قرن بیستم به انسان روا نمی‌دارند. به این موجودی که خداوند او را - با تفویض اختیار بدو، برای گزینش عقیده‌اش - گرامی داشته است، اجازه نمی‌دهند که در دل خود جهان‌بینی و بینشی را دربارۀ زندگی و مقرّرات آن جای دهد، مگر آنچه را که دولت با دستگاههای تبلیغاتی گوناگون خود بر او دیکته می‌کند، و مگر آنچه را - علاوه از آن - با قوانین و اوضاع خویش بر او املاء می‌نماید. انسان یا باید مذهب و مکتب این دولت را گردن نهد که او را از ایمان به خدای جهان و گردانندۀ امور آن، محروم میدارد، یا باید به بهانه‌های گوناگون و به عناوین مختلف، خود را به‌کشتن دهد و مرگ را پذیرا گردد.
بیگمان حرّیّت عقیده نخستین حقوق « انسان » است که با بودن آن، وصف « انسان » برای او ثابت میشود. پس کسی که حریت عقیده را از انسانی سلب کند، در حقیقت پیش از هر چیز انسانیت او را سلب می‌نماید... همراه با حریت عقیده، حریت دعوت بدان، و امنیت از اذیت و آزار و فتنه و نیرنگ است... و الّا هرگونه حریتی اسماً حریت خواهد بود و در واقعیت زندگی، مدلولی نخواهد داشت.
اسلام که بیتردید پیشرفته‌ترین جهان‌بینی دربارۀ وجود و حیات، و استوارترین برنامه برای جامعۀ انسانی است، همو بانگ بر می‌آورد که هیچ اکراه و اجباری در دین نیست. و همو برای پیرامون خود پیش از دیگران روشن می سازد که برای آنان قدغن است، مردمان را با زور وادار به پذیرش این دین کنند. اگر این ممنوعیت برای دین اسلام باشد، آیا برای مکتب‌ها و رژیمهای کوتاه‌بین و کجرو و ستم پیشۀ زمینی چگونه خواهد بود که با قدرت دولت، خود را بر دیگران تحمیل می‌کنند و هرکه با آنها مخالفت ورزد اجازۀ زنده ماندن بدو نمی‌دهند؟!
تعبیری‌که در اینجا آمده است به صورت نفی مطلق بیان شده است:
( لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ).
هیچ اجبار و اکراهی در دین نیست.
همانگونه که نحویان می‌گویند، نفی جنس است... یعنی نفی جنس اجبار و اکراه. پیش از هر چیز نفی بودن آن، تعبیری‌که در اینجا آمده است اجبار و اکراه را از جهان وجود و وقوع بدور میدارد، و تنها نهی از دست یازیدن بدان نیست. نهی در صورت نفی - آن هم بگونۀ نفی جنس - دارای تأثیر عمیق‌تر و دلالت بیشتری است.
چنین روند گفتاری همینکه با دل بشری کوچکترین تماسی حاصل کند، بیدارش می‌کند و آن را به سوی هدایت برمی‌انگیزد و روانۀ راهش می‌سازد، و حقیقت ایمان را روشن میدارد، حقیقتی که اعلان کرده است که واضح و هویدا گشته است. آنجا که میگوید:
( قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ).
به حقیقت، هدایت و کمال از گمراهی و ضلالت مشخص شده است.
چه ایمان همان رشدی است که لازم است انسان بدان گردن نهد و عزیزش دارد و سخت بدان دل بندد. و کفر همان گمراهی و ضلالتی است‌که لازم است انسان از آن بگریزد و بپرهیزد از اینکه بدان ننگین شود.
هم‌اینک نیز کار به همین منوال است. انسان دربارۀ نعمت ایمان نمی‌اندیشد، و چیزهائی را که این نعمت به فهم و شعور بشری می دهد همچون جهان‌بینی روشن و واضح، و چیزهائی را که به دل بشری ارمغان میدارد از قبیل صلح و آرامش، و چیزهائی را که در نفس بشری برمی‌انگیزد از قبیل همّتهای بلند و احساسات پاک، و چیزهائی را که به جامعۀ انسانی عطاء می‌کند از قبیل نظام راست و درستی‌که آدمیان را به رشد زندگی و ترقّی آن می‌خواند و می‌راند... و... و... نادیده می‌گیرد و بدانها نمی‌اندیشد.
انسان بدین نحو دربارۀ نعمت ایمان نمی‌اندیشد تا در آن رشدی بیابد که کسی جز دیوانه آن را رها نمی‌کند. آن دیوانه‌ای که هدایت را رها می‌سازد و به ضلالت دست می‌یازد، و سرگشتگی و پریشان حالی و فرو افتادگی و گمراهی را بر آرامش و ایمنی و رفعت و والائی ترجیح میدهد!
سپس روند گفتار بر حقیقت ایمان، پرتو دیگری می‌افکند و آن را روشنی و وضوح بیشتری می بخشد و مشخص‌تر و جسته‌تر می‌نمایاند:
( فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا ).
کسی که به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان بیاورد، به محکم‌ترین دستاویزی در آویخته است که اصلاً گسستن ندارد.
کفر شایسته است رو به چیزی شود که در خور کفر است و آن « طاغوت » است. و ایمان هم باید رو به کسی‌کند که شایستۀ ایمان بدو باشد، و او « الله » است. « طاغوت » واژه‌ای از « طغیان » است که دلالت می‌کند بر هر آنچه بر عقل بشورد، و برحق و حقیقت ستم روا دارد، و از حدود و مقرراتی‌که خداوند آنها را برای بندگان معیّن فرموده است تعدّی و تجاوز کند، و برای او باز گیرنده‌ای از سوی عقیدۀ به خدا و کنترل کننده‌ای از جانب شریعت الله نباشد. همچنین هرگونه روش و برنامه‌ای‌که از خدا مدد و یاری نگیرد، و هر گونه جهان‌بینی یا وضع و حالتی یا خلق و خوئی یا پیروی و تقلیدی که از خدا استمداد نجوید و برابر فرمان او راه نپوید « طاغوت » بشمار است. پس هر کس به همۀ اینها در هر شکلی از اشکال‌که باشند کفر بورزد و تنها به خدا ایمان بیاورد و فقط از او یاری‌گیرد، بیگمان رستگار است... و رستگاریش در چنگ زدن به محکم‌ترین دستاویزی مجسّم و نمودار است‌که اصلاً گسستن ندارد.
در اینجا خود را در برابر تصویر محسوسی از یک حقیقت ذهنی و معنوی می‌بینیم... اینکه ایمان به خدا دستاویز محکمی است که هرگز گسسته نمی‌شود... محکم و استوار است و پاره نمی‌گردد... چنگ زنندۀ بدان، راه رستگاری را گم نمی‌کند... این دستاویز به مالک هلاک و نجات پیوسته است... ایمان در حقیقت خویش، راه بردن به حقیقت قانونی است‌که خدا آن را برای این هستی پدید آورده است، و این هستی بدان پابرجا و بر آن ایستاده است... هرکس به دستاویز این قانون چنگ زند، در پرتو مشعل هدایت خدا به سوی خدا راه می‌سپرد، و به لجنزار نمی‌افتد و از کاروان عقب نمی‌ماند و راههای گوناگون او را پریشان نمی‌سازند و این سو و آن سو نمی‌اندازند، و پریشانی و گمراهی بر وی نمی‌تازند و او را همراه خود به اسارت نمی‌برند.
( وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).
خداوند شنوا و دانا است.
گفتار زبان‌ها را می‌شنود، و نهان دلها را می‌داند. پس مؤمن بخدا رسیده، نه از او چیزی کاسته می شود و نه بدو ستم میشود و نه ناامید میگردد.
سپس روندگفتار به پیش می‌رود و در یک صحنۀ زندۀ جنبنده، راه هدایت و طریق ضلالت را به تصویر می‌کشد، و آشکارا نشان می دهد که هدایت چگونه خواهد بود و ضلالت چگونه... همچنین به تصویر می زند این را که چگونه خداوند - سرپرست مؤمنان - دست ایشان را می‌گیرد و از تاریکیها بیرونشان می‌کشد و به سوی نورشان میبرد. در صورتی که طاغوتها – سرپرستان کافران - دست ایشان را می‌گیرند و از نور بیرونشان می‌کشند و به سوی تاریکیهایشان می‌برند.
صحنۀ شگفت زندۀ الهام بخشی است. خیال‌گاه به دنبال اینان روان و گاه به دنبال آنان دوان است... آمدن از اینجا و رفتن از آنجا... به جای تعبیر ذهنی مجرّدی که نه خیالی را به حرکت میاندازد، و نه احساسی را برمی‌انگیزد، و نه درونی را بر می‌خروشاند، و جز اینکه ذهن را با معانی و الفاظ مخاطب قرار دهد، چیزی نمی‌داند.
اگر می‌خواهیم به برتری و والائی روش تصویر قرآنی پی ببریم باید بکوشیم که در مکان این صحنۀ زنده، یک تعبیر ذهنی - هر چه باشد - بگذاریم. مثلاً بگوئیم: خداوند سرپرست کسانی است‌که ایمان آورده باشند و ایشان را به سوی ایمان رهنمون می‌کند. وکسانی که کافر شده‌اند سرپرستان ایشان طاغوت اند و طلاغوتها ایشان را به سوی کفر رهنمون می‌کند... آن تعبیر زنده در حضور ما جان می‌سپارد و گرمی و جنبش و نوائی که در آن بود از دست می‌رود[3].
درکنار تعبیر تصویر بخش زندۀ الهامگر، با دقت تعبیر از حقیقت بر می‌خوریم:
( اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ ).
خداوند متولی و عهده‌دار (امور) کسانی است که ایمان آورده‌اند، ایشان را از تاریکیهای (زمخت گمراهی شک و حیرت) بیرون می‌آورد و به سوی نور (حق و اطمینان) رهنمون میشود. و (امّا) کسانی که کفر ورزیده‌اند، طاغوت (شیاطین و داعیان شر و ضلالت) متولی و سرپرستان ایشانند، آنان را از نور (ایمان و فطرت پاک) بیرون آورده و به سوی تاریکیهای (زمخت و کفر و فساد) میکشانند.
بیگمان ایمان نور است... نور یگانه‌ای در سرشت و حقیقت خویش است... و بیگمان کفر تاریکیها است... تاریکیهای فراوان وگوناکون. ولی همۀ آن تاریکیها، تاریکی است.
حقیقتی راست تر و دقیق‌تر از تعبیری نیست که ایمان به نور، و کفر به ظلمت، معنی و تفسیر شود.
ایمان نوری است که با نخستین پرتواش بر دل و درون مؤمن، سراسر هستی او تابان و رخشان میشود. جان مؤمن درخشان و لطیف و صاف میگردد و پیرامون خویش را نور باران می‌کند و آن را پر از روشنی و درخشندگی می‌سازد... این نور، نوری است‌که حقائق اشیاء و حقائق ارزشها و حقائق جهانبینیها را با پرتو خویش می‌نمایاند، و در نتیجه دل مؤمن آنها را آشکارا بدون هیچگونه تیرگی و آمیختگی می‌بیند، و روشن و ثابت بر سر جاهایشان بدون هرگونه تکان و لرزشی، آنها را ورانداز می‌نماید، آنگاه در کمال آرامی و مهربانی و اطمینان و یقین و بدون هیچ دلهره و ترس و خوفی از میان آنها آنچه را خواست بر می‌گیرد و آنچه را خواست رها می‌سازد... این نور، نوری است‌که راه به قانون هستی را معلوم و روشن می‌نماید، و در نتیجه شخص مؤمن میان حرکت خود و حرکت قانون هستی موجود در لابلای اندام خود و موجود در پیرامون خود، مطابقت و هماهنگی برقرار می‌سازد و آهسته و آرام راه را به سوی خدا طی می‌کند و در آن نه از مسیر منحرف میشود، و نه با دست‌اندازها برخورد می‌کند و نه در اینجا و آنجا سکندری می‌خورد و بر دست و پای می‌افتد. چه راه در فطرت او پیدا و شناخته است.
این نور، نور واحدی است و به راه واحدی رهنمون میگردد. ولی گمراهی کفر، تاریکیهای مختلف و جوراجوری است... تاریکی هواها و آرزوها... تاریکی رمندگی و سرگردانی در بیابان برهوت... تاریکی فخرفروشی و سرکشی... تاریکی ناتوانی و خواری... تاریکی چاپلوسی و دوروئی... تاریکی آزمندی و پول دوستی... تاریکی‌گمان و پریشانی... و تاریکیهای فراوان و گوناگون دیگری‌که حد و مرزی نمی‌شناسند و همۀ آنها به هنگام رمندگی از راه خدا، و دریافت دستورات و مقررات جز از خدا، و داوری خواستن و حکمیت طلبیدن جز از قانون خدا، و پیاده نمودن برنامۀ دیگری در زندگی جز برنامۀ الله، گرد می‌آیند و دست به دست هم می‌دهند... انسانها همینکه نور یگانۀ خدا را که تعدد ناپذیر است ترک‌کنند، آن نور حق یگانه‌ای‌که آمیزه و آمیختۀ چیزی نمی‌گردد، به تاریکیهای‌گوناکون و انواع جوراجور آن وارد می‌گردند و دچار می‌آیند... و همۀ آنها تاریکی است... و عاقبت این تاریکیها همان است‌که درخور پیروان تاریکیها است:
( أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ).
آنان اهل آتشند و در آنجا جاویدانه می‌مانند.
حق یکی بیش نیست و تعدد ناپذیر است، و گمراهی دارای انواع و اشکال مختلف است... و مگر پس از حق چیزی جز گمراهی است؟
*
پیش از آنکه از این درس درگذریم،خوب است در کنار بحث از وجوب جهاد در اسلام و بیان موقعیتهائی که اسلام بدان فرو رفته است و جنگهائی‌که انجام داده است، و توضیح فرمودۀ خدای بزرگوار در آیۀ گذشته:
( وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ ).
با آنان بجنگید تا (قدرت و قوتی نداشته باشند که شما را با آن از دین برگردانند و دیگر) برگشت دادنی از دین در میان نماند و دین (خالصانه) از آن خدا باشد.
سخنی دربارۀ قاعدۀ: ( لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ )داشته باشیم... برخی از دشمنان‌کینه‌توز اسلام، اسلام را به تناقضگوئی متهم می‌کنند. گمانشان بر این است‌که اسلام با شمشیر بر مردم تحمیل شده است، و در همان حال در آن چنین قاعده‌ای مقرر است:
( لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ).
هیچگونه اکراه و اجباری در (پذیرش) دین نیست.
برخی دیگر از دشمنان‌کینه‌توز اسلام هم با وانمود کردن اینکه از اسلام دفاع می‌کنند و چنین تهمتی را از آن بدور می‌دارند، با بد نهادی می‌کوشند که روح جهاد را در حس و شعور مسلمانان بمیرانند و آتش آن را در دل و ضمیرشان خاموش‌گردانند، و مزوّرانه این وسیله را در تاریخ اسلام و جنبش در گسترش آن سبک و ناچیز جلوه دهند و از اهمیت شایان آن بکاهند. و به مسلمان از راههای نادرست و حیله‌گرانه و مکارانه بفهمانند که نه امروز و نه فردا نیازی به استفاده از این وسیله و مدد و یاری از آن نیست... همۀ این‌کارها را هم در لباس دوستان و در شکل‌کسان حق بجانبی انجام می‌دهند که گوئی در برابر آن تهمت برنده و کاری، از اسلام دفاع می کنند و آن را از ساحت اسلام می‌زدایند[4].
هم اینان و هم آنان هر دو گروه از زمرۀ خاورشناسانی هستند که در یک زمینه‌کار می‌کنند و برای جنگ با اسلام و تحریف برنامه‌های آن، و نابودی پیامهای الهام‌بخشی‌که اسلام به حس و شعور مسلمانان مخابره و القاء می‌کند، در یک مزرعه می‌چرند و از یک آخور می خورند، تا بدین وسیله خودشان از جوش و خروش و حماسه و شور آن روح سلحشوری در امان باشند که هرگز در صحنۀ کارزار و میدان پیکار در برابر او تاب مقاومت و ایستادگی نداشته‌اند و تنها وقتی از آن در امان بوده و آسوده خاطر شده‌اند که آن را با نیرنگها و دروغ و کلکهای مختلفی پوشانده و از چشم مردم نهان داشته‌اند و با قید و بندهای گوناگونی به زنجیر اسارتش کشانده‌اند، و بیرحمانه از هر سو ضربه‌های خردکننده و وحشیانه‌ای بر پیکرش فرود آورده‌اند. و چنین به دل مسلمانان انداخته‌اند و بدیشان فهمانده‌اند که جنگ میان استعمار و میان کشورشان، بهیچوجه جنگ عقیده و ایدئولوژی نیست تا نیاز به جهاد داشته باشد. بلکه جنگ بر سر بازارها و مواد خام و مراکز تجاری و پایگاههای نظامی است... بنابراین انگیزه‌ای برای جهاد در میان نیست!
راست است که اسلام شمشیر کشیده است و در طول تاریخ دور و دراز خود به پیکار برخاسته و به جهاد پرداخته است. ولی نه برای آنکه کسی را با زور وادار به پذیرش اسلام کند، بلکه بدان جهت که هدفهائی را تحقق بخشد که همۀ آنها مقتضی جهاد است و باید در راه آنها جنگید.
اولاً اسلام جنگیده است تا هرگونه اذیت و آزار و فتنه و آشوبی را از سر مؤمنان کوتاه کند و آنان را از زیر بار ظلم و جور و ناراحتی و بلائی که بدان دچار بودند برهاند، و برایشان امن و امان بر عقیده و مال و جانشان را تأمین و تضمین کند. اسلام بر این اساس قاعدۀ عظیمی را پی افکند که بیانش در این سوره - در جزء دوم - گذشت:
( وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ).
برگرداندن مردمان از دینشان، بدتر از کشتن است.
اسلام تجاوز بر عقیده و اذیت و آزار رساندن به سبب عقیده و برگرداندن مردمان از عقیده را از تجاوز بر خود زندگی بدتر شمرده است. چه عقیده بنابراین قاعدۀ بزرگ، از زندگی با ارزش‌تر و والاتر است. وقتی که مؤمن اجازه داشته باشد برای دفاع از زندگی و دارائیش بجنگد، به طریق اولی اجازه خواهد داشت برای دفاع از عقیده و دینش بجنگد و به پیکار خیزد... مسلمانان را از عقیده‌شان بر می‌گرداندند و ایشان را شکنجه می‌دادند، لذا چاره‌ای جز این نداشتند که آتش این فتنه را از گرامیترین چیزی که داشتند بدور دارند و در راه آن به جان کوشند. ایشان را از عقیده‌شان برمی‌گرداندند و به سبب داشتن ایمان در سرزمینهای مختلفی از زمین، اذیت و آزارشان می دادند... اندلس بدترین شکنجه‌های وحشیانه و قتل عام بیشرمانه را در راه برگرداندن مسلمانان از دینشان، و برگرداندن پیروان مذاهب مسیحیت غیرکاتولیک به مذهب کاتولیک، به خود دید و در این راه کشت و کشتار و شکنجه و آزار تا بدانجا رسید که اسپانیای امروزه را بر جای گذاشت که حتی اثری از اسلام در آن نیست. و نشانه‌ای از مذاهب دیگر خود مسیحیت در آن دیده نمی‌شود. همانگونه که بیتالمقدّس و اطراف آن، زشتکاریهای ایلغارهای صلیبی را به خود دید، ایلغارهائی که جز به خاطر پیکار با عقیده و نابودی آن انجام نگرفت. بدانگاه مسلمانان در این خطّه، تنها زیر پرچم عقیده گرد آمدند و فقط به خاطر آن در برابر این ایلغارها ایستادگی کردند و بدانها پاتک زدند و لذا پیروز شدند و این سرزمین را از سرنوشت دردناک اندلس محفوظ داشتند... هنوز هم که هنوز است مسلمانان در تمام مناطق کمونیستی و سرزمینهای بت‌پرستی و صهیونیستی و نواحی مسیحی‌نشین کرۀ زمین، پیوسته از دین برگردانده می‌شوند و مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند[5]... و لذا پیوسته جهاد بر آنان واجب خواهد بود تا اگر حقیقتاً مسلمانند این فتنه‌ها را بخوابانند و مؤمنان را از سلطۀ کفر و زندقه برهانند و از معرض برگرداندن ایشان از دین در امان دارند.
ثانیاً اسلام جنگیده است تا بعد از بیان حرّیّت عقیده، حریت تبلیغ را مقرّر دارد. چه اسلام کاملترین جهان‌بینی را برای هستی و زندگی، و مترقّی‌ترین نظام را برای تکامل حیات و دگرگونی آن با خود آورده است. این خیر و برکت را با خود آورده است تا آن را به همۀ بشریت ارمغان دارد و به گوش دل مردمان برساند. پس هر کس بعد از گفتن و رسیدن آن خواست ایمان می آورد و هر کس خواست کافر میشود، و هیچگونه اجبار و اکراهی در پذیرش دین نیست. ولی لازم است پیش از این آزادی، ناملایمات و ناهموا‌ریها از سر راه رساندن این خیر و برکت به جملگی مردم بر طرف شود، و سدّها و مانعهائی که مردمان را باز میدارد از اینکه گوش فرا دهند و قانع شوند و اگر خواستند به کاروان هدایت بپیوندند، از میان رود. از جملۀ این سدها و مانعها یکی این است که نظامها و رژیمهای طغیانگری در زمین باشد که مردمان را از گوش دادن به هدایت باز دارد و همچنین راه یافتگان را از دینشان برگرداند. اسلام در اینجاها به پیکار بر میخیزد و به نبرد می‌نشیند تا چنین نظامها و رژیمهائی را در هم شکند و طومار عمر آنها را در هم پیچد، و به جای آنها رژیم دادگری را پا بر جای دارد و حریت تبلیغ و دعوت به سوی حق را در هر مکانی تضمین کند و آزادی مبلّغان و داعیان حقّ را عهده‌دار گردد. چنین هدفی پیوسته پا بر جا و برقرار است، پیوسته جهاد بر مسلمانان واجب است تا این دین را به دیگران برساند اگر حقیقتاً مسلمانند.
ثالثاً اسلام جنگیده است تا در زمین نظام خاص خویش را پا بر جا دارد و آن را بیان نماید و در حفظ و نگهداریش کوشد... تنها رژیم و نظامی که حریت انسان را در برابر برادر انسانش تحقّق می‌بخشد، اسلام است. زیرا همو است مقرر میدارد که در دنیا تنها عبودیت یگانه‌ای است و آن هم از آن خداوند بزرگوار و خالق متعال است، و عبودیت آدمیزاد برای آدمیزاد را در همۀ شکلها و صورتهائی که دارد، لغو می‌کند. و پوچ و نادرستش می‌داند. دیگر در اسلام، فردی و طبقه‌ای و ملتی، احکام و قوانین برای مردم وضع نمی‌کند و ایشان را از راه قانونگذاری مطیع و رام خود نمی‌گرداند. بلکه اینجا پروردگار یگانه‌ای برای همۀ مردمان است و همو است‌که برای آنان بطور یکسان قانون وضع می‌کند، و مردمان با خشوع و خضوع و اطاعت و فرمانبرداری تنها به او رو می‌کنند، و با ایمان و عبادت فقط متوجه او می‌شوند. در این نظام، اطاعت از هیچ انسانی وجود ندارد، مگر انسانی‌که شریعت خدا را اجراء کند و قانون الله را پیاده نماید و از سوی مسلمانان عهده‌دار انجام چنین‌کاری بوده و سمت نمایندگی آنان را داشته باشد. زیرا او نمی‌تواند خودسرانه اقدام به قانونگذاری‌کند و از جانب خویش قانونی وضع نماید، به علت آنکه قانونگذاری تنها و تنها کار خداوند است و به الوهیّت مربوط است، و او مظهر الوهیت در زندگی انسانها است، و درست نیست که هیچ انسانی برای خود ادّعای مقام الوهیت‌کند، بلکه او بنده ای از بندگان است.
این پایۀ نظام ربّانیی است که اسلام آن را با خود آورده است. بر این پایه، نظام اخلاقی پاکیزه‌ای پا بر جا میگردد که در آن آزادی هر انسانی تضمین میشود، حتی آزادی کسی که عقیدۀ اسلامی را نمی‌پذیرد. در آن، مقدّسات هر فردی حتی مقدسات کسانی که دین اسلام را گردن نمی‌نهند، محفوظ و مصون می‌ماند، و در آن حقوق همۀ هموطنان کشور اسلامی، بر هر عقیده‌ای که باشند محفوظ میشود. و کسی در آن وادار به پذیرش عقیدۀ اسلامی نمی‌گردد، و در آن اجبار و اکراهی در قبول دین نیست و بلکه در آن تنها تبلیغ است و بس.
اسلام جنگید تا این نظام والا را در زمین پیاده و پا بر جا کند و در محافظت و نگهداری آن کوشد. این حق اسلام است که به جهاد پردازد تا رژیمها و نظامهای ستمگری را که بر عبودیت بشر برای بشر متکی است، و در آنها بندگان ادعای مقام الوهیت را دارند و بدون هیچ حقی دست به وظیفۀ الوهیت می‌یازند، در هم شکند و سرنگون کند، و چنین رژیمها و نظامهای ستم پیشه‌ای هم بناچار در سراسر کرۀ زمین با اسلام مقاومت می‌کنند و دشمنی می‌ورزند. همچنین اسلام نیز چاره‌ای جز این ندارد که همۀ آنها را در هم نوردد تا نظام والای خود را در زمین علنی و آشکار نماید... سپس در سایۀ خویش مردمان را در عقاید خاص خود آزاد میگذارد، و آنان را به چیزی جز اطاعت از قوانین اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی و کشوری خود ملزم نمی‌دارد. ولی از لحاظ عقیدۀ درونی و باور داشت قلبی، همگان آزاد خواهند بود. در احوال شخصیّه نیز آزاد خواهند بود و برابر عقاید خویش بدانها دست می‌یازند. اسلام هم بر آنان نظارت خواهد کرد و از ایشان و از حریت عقیدتی آنان حمایت و حفاظت خواهد نمود، و در حدود مقررات نظام خویش حقوقشان را تضمین، و مقدّساتشان را مصون خواهد نمود.
چنین جهادی برای پا بر جائی این نظام والا، پیوسته بر مسلمانان واجب است:
( حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ ).
تا برگرداندن از دین در میان نماند و دین خالصانه از آن خدا باشد.
در زمین برای بندگان الوهیتی نباشد، و دیانتی برای جز خدا نشود.
در این صورت اسلام شمشیر را بر نداشته است تا مردم را وادار به پذیرش عقیده کند، و بنابراین معنی، اسلام با شمشیر انتشار نیافته است و اتّهامی که در این زمینه برخی از دشمنان اسلام به اسلام می‌زنند نادرست خواهد بود. بلکه اسلام جنگیده است تا نظام پرامن و امانی را پا بر جا دارد که در سایۀ آن، همۀ پیروان عقاید دیگر در امنیت بسر می‌برند و در چهارچوب اسلام، فروتنانه از آن فرمانبرداری می‌نمایند، اگر چه عقیده و باور داشت اسلام را نپذیرفته باشند.
قوت و قدرت اسلام برای حفظ موجودیت و انتشار خود، و برای اطمینان یافتن پیروانش بر عقیده‌شان، و اطمینان یافتن کسانی بر جانشان که می‌خواهند اسلام را بپذیرند، و برای استقرار این نظام شایسته و جانبداری از آن، ضروری و لازم است. جهاد وسیلۀ ناچیز و ابزار کم اهمیتی نبوده، و چنانکه کثیفترین دشمنان اسلام می‌خواهند به مسلمانان بفهمانند، در زمان حال و آیندۀ اسلام غیرضروری نیست، بلکه بر عکس دارای ضرورت مبرم و ویژه‌ای است.
اسلام بناچار باید نظامی داشته، و دارای قدرت و قوتی بوده، و از جهاد و پیکار برخوردار باشد. چه این سرشت اسلام است و بدون آن اسلامی که بتواند زنده بماند و رهبری را به دست گیرد، استقرار نمی‌پذیرد و پایدار نمی‌گردد.
بلی:
( لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ).
هیچگونه اجبار و اکراهی در (پذیرش) دین نیست.
ولی:
( وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ ).
برای رویاروئی با آنان آنچه می‌توانید از نیروی (جنگی) و از (مرزداران آماده با) اسبهای ورزیده فراهم آورید و تدارک ببینید تا با آن (ساز و برگ نبرد و آمادگی جنگی) دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید و غیر از اینان (که می‌شناسید و هر آن به شما حمله کنند) دیگران را نیز که (اینک) از ایشان آگاه نیستید و خدا از آنان آگاه است. بدین وسیله به هراس اندازید. (انفال / 60)
این امر در نظر اسلام اساس کار است... بدین منوال باید مسلمانان حقیقت دین خود را و حقیقت تاریخ خود را بدانند. دین خویش را در موقعیتی نگاه ندارند که گوئی متهمی است و در محل اتهام ایستاده و از خود دفاع می‌کند. بلکه باید آن را در موقعیت آن چنانی نگاه دارند که مطمئن و آسوده خاطر و متکی به نفس خود بوده و بر همۀ جهانبینیها و نظامها و مکاتب کرۀ زمین والائی و برتری داشته باشد... و مسلمانان نباید فریب کسی را بخورند که تظاهر به دفاع از دین ایشان می‌کند و ریاکارانه بدانان چنین می‌فهماند که در اسلام جهاد ضرورت ندارد! در صورتی که این حق اسلام است که برای امنیت پیروانش جهاد کند، و برای درهم‌شکستن شوکت و عظمت باطل تجاوزگر جهاد کند، و برای بهرهمندی همۀ بشریت از خیر و برکتی که وی با خود به ارمغان آورده است جهاد کند...کسی‌که اسلام را از این حق محروم میدارد و میان اسلام و جهاد فاصله میاندازد و مسلمانان را از جهاد باز میدارد به بزرگترین جنایتها در حق بشریت دست یازیده است و کسی به بشریت جنایتی همچون جنایت او نکرده است. چنین کسی دشمن‌ترین دشمنان بشریت است و لازم است‌که بشریت اگر به رشد خود رسیده و عقل و شعور کافی فرا چنگ آورده است، چنین فردی را از میان خود براند. و تا آنگاه که بشریت بدرجۀ رشد و عقل خود نرسیده است، بر مؤمنان واجب است‌که چنین کسی را از میان انسانها برانند. چه مؤمنان کسانی هستند که خداوند ایشان را برگزیده است و با اعطاء نعمت ایمان محفوظشان کرده و افتخارشان بخشیده است و لذا وظیفۀ آنان است که به خاطر خود و به خاطر همۀ بشریت، چنین‌کاری را بکنند، و بدانند که ایشان عهده‌دار چنین مسؤولیتی بوده و در پیشگاه خدا از ایشان دربارۀ این وظیفه پرسیده میشود.
[1] دل هر ذره راکه بشکافی آفتابیش در میان بینی
[2] چاپ هفتم.
[3] برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به‌کتاب « تصویر هنری در قرآن » فصل: روش قرآن .
[4] در پیشاپیش چنین افرادی، سیرت. و . ارنولد، نویسندۀ‌کتاب: « ألدَّعْوَةُ إِلَی الْإِسْلامِ » ترجمۀ دکتر ابراهیم حسن و برادرش، قرار دارد
[5] مراجعه شود به کتاب: « دِراساتٌ إِسلامِیَّة » مؤلف، فصلهای پنج‌گانه تحت عنوان « مسلمانان متعصّبند!!».
سوره‌ی بقره آیه‌ی 274-261
مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٢٦١) الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ (٢٦٢) قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ (٢٦٣) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالأذَى کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ (٢٦٤) وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٢٦٥) أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ (٢٦٦) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَلا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (٢٦٧) الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٢٦٨) یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٢٦٩) وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ (٢٧٠) إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٧١) لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلأنْفُسِکُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ (٢٧٢) لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (٢٧٣) الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ (٢٧٤)
درسهای سه گانۀ گذشتۀ این جزء، بطور کلی پیرامون ایجاد برخی از ارکان جهان‌بینی ایمانی، و توضیح این جهان‌بینی، و ژرفا دادن به ریشه‌های آن در نواحی مختلف بود. این امر ایستگاهی در خط سیر سورۀ دور و دراز بقره بشمار است. سوره‌ای‌که – همانگونه که قبلاً گفتیم - مشغول تجهیز گروه مسلمانان برای انجام وظایف و نقشی است که در رهبری بشریت بر عهده دارند.
از هم اینک تا نزدیک به پایان سوره، روند گفتار به پا بر جائی ارکان سازمانی اقتصادی اجتماعیی که اسلام می‌خواهد جامعۀ اسلامی بر آن استوار شود و زندگی مسلمانان بدان سر و سامان گیرد می‌پردازد. این نظام، نظام مسؤولیت مشترک و همیاریی است که در زکات واجب و بذل و بخششهای آزاد و دل بخواه، مجسّم و نمودار است. این نظام، نظام ربا و رباخواریی نیست که در جاهلیت بر جامعه حکمفرما بود. از اینجا است که از آداب و رسوم صدقه و بذل و بخشش سخن می‌راند، و ربا را نفرین می‌نماید، و احکام وام و بازرگانی را در درسهای آیندۀ سوره بیان میدارد. این درسها رویهمرفته بخش اساسیی از نظام اقتصاد اسلامی و زندگی اجتماعیی را تشکیل میدهد،که بر آن استوار است. میان درسهای سه گانۀ آینده، پیوند محکمی است و هر سه دارای موضوع یگانه‌ای هستند که شاخه‌های گوناگونی دارند... و آن موضوع نظام اقتصادی اسلامی است.
در این درس سخن از وظیفۀ بذل و بخشش و انفاق، و قانون صدقه و ضمانت اجتماعی است. انفاق در راه خدا، همتای جهادی بشمار است که خدا آن را بر ملت مسلمان واجب کرده است، و همو ایشان را مکلف نموده که وظیفۀ دعوت به سوی آن را بجای آورند و امانت رسالت را پاس دارند، و با قیام به جهاد مؤمنان را حمایت نمایند و ایشان را با نیروی آن پاسداری کنند، و به دفع بدی و تباهی و سرکشی کوشند، و نیروئی را که طاغوت و طاغوتیان با آن بر مؤمنان یورش می‌برند، و در زمین فساد راه می‌اندازند و بشریت را از راه خدا باز می‌دارند، و مانع خیر عظیمی می‌شوند که نظام اسلامی برای بشریت به ارمغان آورده است و محروم کردن بشریت از آن گناهی بشمار است که بالاتر از آن گناهی نیست، و شدیدترین تجاوز و بدترین تعدّی بر ارواح و اموال است، از بیخ و بن بر کنند و چنین نیروی شومی را از صفحۀ روزگار بزدایند. دعوت به انفاق بارها در سوره تکرار شده است. هم اینک روند گفتار قانون صدقه را بطور مشروح ترسیم می‌کند و سایه‌بانی از سایه‌های دوستانه و مهربانانه بر سر آن میدارد، و آداب و آئین روانی و اجتماعی آن را آشکار می‌سازد. آداب و آئینی که صدقه را مایۀ تهذیب روان دهندگان آن می‌گرداند، و آن را کار سودمند و سودآوری برای گیرندگانش می‌سازد، و جامعه را از این راه به خانواده ای تبدیل می‌نماید که همیاری و ضمانت اجتماعی و محبت و مودّت بر آن حکمفرما میشود، و بشریت را بدان سطح بلند و محترمانه‌ای میرساند که در آن دهنده و گیرنده برابرند.
اگر چه رهنمودهائی‌که در این درس آمده است، قانون همیشگی است و نه مقیّد به زمانی و نه مقید به شرایط معیّنی است، امّا نباید فراموش کنیم که این قانون در هنگام نزول نصوص قرآنی پاسخ به حالتی بوده است که در آن روز رخ داده است – همانگونه که میتواند پاسخ برای احوال و اوضاعی شود که بعدها در هر جامعۀ اسلامی بوقوع می‌پیوندد - در آن هنگام نفسهای بخیل و تنگچشم مال دوستی بوده که به چنین آهنگهای نیرومند و پیامهای مؤثر نیاز داشته است همانگونه که به ضرب‌المثلها و تصویرکشی حقایق در صحنه‌های گویا نیاز بوده تا این حقایق در ژرفای دل و جان فرو دود!
برخی بودندکه مال و دارائی را تنگ جان می‌گرفتند و سخت بدان دل میبستند، لذا آن را جز به عنوان ربا به کسی نمی‌دادند. برخی هم مال و دارائی را از روی کراهت و ناچاری یا برای ریاکاری و خودنمائی می‌دادند. بعضی نیز مخارج اهل و عیال را با هزاران منّت و آزار می‌پرداختند. و دستهای هم چیزهای ناقابل و ناپاک را به دیگران می‌دادند و چیزهای خوب و گرانبها را برای خود نگاه می‌داشتند... همۀ اینها در یک سو و در سوی دیگر، بخشندگانی بودند که با خلوص نیّت در راه خدا به بذل و بخشش می‌پرداختند. اینان بهترین اموالشان را می‌بخشیدند، و آنجا که لازمۀ پنهان داشتن بود پنهانی و آنجا که لازمۀ آشکار کردن بود آشکارا، درکمال خلوص و پاکی و وارستگی به بذل و بخشش می‌پرداختند.
هم اینان و هم آنان در آن روزگار در میان مسلمانان بودند. درک این حقیقت فوائد زیادی برایمان دارد:
یکم: فائدۀ نخست آن، درک سرشت این قرآن و نقش آن است. قرآن موجود زندۀ متحرّکی است. ما قرآن را در پرتو این وقایع آن گونه می‌بینیم که گوئی در میان گروه مسلمانان به کار و کوشش و تحرّک و جنبش اشتغال دارد. با حالات گوناگونی از رخدادها روبرو میشود و این را نمی‌پذیرد و آن را می‌پذیرد. گروه مسلمانان را برمی‌انگیزد و ایشان را راهنمائی می‌نماید. قرآن دست‌اندرکار پیاپی و در جنبش همیشگی است... قرآن در میدان کارزار و میدان زندگی است... قرآن عنصر مشوّق و محرّکی است که انسانها را به رزمگاه گسیل میدارد.
ما بیش از هر کس دیگری نیازمند چنین احساسی دربارۀ قرآن و چنین برداشتی از آن هستیم. ما باید قرآن را موجود زندۀ متحرّک و محرّکی ببینیم. به راستی میان ما و میان جنبش اسلامی و زندگی اسلامی و واقعیت اسلامی، فاصله‌ها افتاده است. قرآن در نظر ما از واقعیت زندۀ تاریخی خود بدور گشته و در اندیشۀ ما مرده است. دیگر قرآن در ذهن ما آن زندگی برازنده‌ای را به تصویر نمی‌کشد که روزگاری در کرۀ زمین بوقوع پیوسته است و در تاریخ گروه مسلمانان نمودار گشته است. دیگر فراموش کرده‌ایم که قرآن در اثناء آن کارزار مستمرّ، پیوسته « دستور کار روزانۀ » مسلمان مسلّح و سرباز جانباز اسلام بوده است و او رهنمون عملی و اجرائی خویش را از آن دریافت می‌کرده است... قرآن در ذهن ما مرده است... یا خفته است... و شکل حقیقی و راستینی که به هنگام فرود آمدنش در ذهن مسلمانان داشته است پریشان گشته و بر جای نمانده است. از آن زمان که چشمان خود را باز کرده‌ایم پیوسته عادت ما این بوده است که قرآن را یا با نغمات و آهنگهای دلنشین بخوانیم و از آن شاد و مسرور گردیم، و چه بسا تک مضرابهائی بر تارهای دلمان آشنا ساخته و تأثّر قلبی گنگ و پیچیده‌ای به اندرونمان فرو خزد!... و یا اینکه قرآن را به عنوان ا‌ورا‌د و دعاهائی بخوانیم، و تنها اثری که این ادعیه در ذهن مؤمنان راستین ما بر جای میگذارد این است که در دل حالتی از وجد و شعف و آسایش و آرامش گذرای مبهمی پدید می‌آورد... قرآن همۀ اینها را پدید می‌آورد، ولیکن در کنار همۀ اینها آنچه مطلوب است این است که در ژرفای روان مسلمان، عقل و حیات بیافریند. آری مللوب این است که قرآن حالت بخردانه‌ای بیافریند که خودش در آن در چرخش و گردش باشد همانند چرخش و گردش حیاتی که برای ایجاد، آن آمده است... مطلوب آن، است که مسلمان قرآن را در پهنۀ کارزاری ببیند که بدان گام نهاده است. کارزاری که قرآن در طول زندگی ملت اسلامی پیوسته آمادگی گام نهادن بدان و جنگیدن در آن را دارد. مطلوب آن است که مسلمان به قرآن رو کند و بدان گوش فرا دهد که چه میگوید و برابر رهنمودهایش چه چیز شایسته است آن را انجام دهد - همان کاری که مسلمان نخستین می‌کرد - تا اینکه حقیقت رهنمودهای قرآنی را دربارۀ حوادث و مشکلات و شرایط مختلفی که امروزه در زندگی، پیرامونش را گرفته است درک کند، همچنین تاریح گروه مسلمانان را در این قرآن مجسم و نمودار ببیند و آن را در واژهها و رهنمودهایش روان و جنبان مشاهده نماید، و آن وقت احساس کند که این تاریخ با او غریب نیست، زیرا تاریخ خود او است، و زندگی امروز او ادامۀ این تاریخ است، و حوادثی که امروز بر سر او می‌آید ثمرۀ همان چیزهائی است که گذشتگانش با آن روبرو بودهاند، چیزهائی که قرآن ایشان را بدان رهنمود کرده تا در آن تصرّف محدود و مشخّصی داشته باشند. بر این اساس مسلمان احساس می‌کند که این قرآن همچنین قرآن او است. قرانی که در حوادث و شرایطی که برایش پیش می‌آید از آن رهنمود می‌خواهد و بالأخره قرآن قانون بینش و اندیشه و زندگی و تلاش همیشگی حال و ، آیندۀ او است.
دوم : فایدۀ دیگری که برای ما دارد، مشاهدۀ سرشت ثابت و همگون بشری در برابر دعوت ایمان و تکالیف آن است. مشاهده‌ای که عینی و واقعی است و از لابلای رخدادی که در زندگی گروه مسلمانان نخستین بوقوع پیوسته است و آیات قرآنی بدان اشاره دارد، پیدا و هویدا است... چه آن گروهی که قرآن بر آنان نازل می‌شد، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ایشان را سرپرستی می‌نمود، اندک ضعفها و نقصهائی داشتند که نیازمند مراقبت و ارشاد و راهنمائی دائم و مستمرّ بودند. لیکن این ضعفها و نقصها، مانع از آن نشد که ایشان بهترین همۀ نسلها باشند... درک این حیقت برایمان سودمند است... برای ما سودمند است، زیرا که ماهیت گروههای بشری را بدون غلوّ و مبالغه و هاله‌هائی از قداست و خیالهای شاعرانه، به ما نشان میدهد. برای ما سودمند است زیرا که بیزاری از خویش و ناامیدی از خود را از دل و جانمان بیرون می‌کند، بدانگاه که متوجّه می‌شویم که بدان افقهای دوردستی نرسیده‌ایم که اسلام به تصویر می‌کشد و مردمان را به رسیدن بدان فرا می‌خواند. بلکه کافی است که در راه رسیدن بدان بوده و تکاپوی ما همیشه و پیوسته باشد و منتهی به وصول شود... برای ما سودمند است زیرا که در پرتو آن پی به حقیقت دیگری می‌بریم، و آن اینکه دعوت به کمال لازم است با مردم روبرو گردد و بدیشان رسانده شود و بدانگاه که برخی از نقائص و عیوب پدید می‌آید، نباید که سست و درمانده و نومید شود. نفسها نیز همچنین است. نفسها با پیروی از صدائی که آنان را به انجام وظیفه می‌خواند، و ایشان را به کمال مطلوب دعوت می‌نماید، و دائماً خیر و خوبی را به یادشان میاندازد، و خیر و خوبی را در نظرشان می‌آراید و شر و بدی را در برابر دیدگانشان زشت می‌نماید، و آنان را از نقص و ضعف بیزار و گریزان می‌سازد، و هر زمان که در راه سکندری بخورند و راهشان به درازا کشد دستشان را می‌گیرد...کم‌کم اوج گرفته و بالاتر و بالاتر می‌روند.
سوم : فایده‌ای که برایمان دارد استقرار این حقیقت ساده‌ای است که چه بسا از آن غفلت ورزیده و فراموشش می‌کنیم. و آن اینکه: مردمان همان مردمان، و رسالت همان رسالت، و پیکار همان پیکار است... پیش از هر چیز پیکار با ضعف و نقص و بخل و طمع در رزمگاه درون نفس است. سپس پیکار با شرارت و بطالت و ضلالت و سرکشی در رزمگاه واقعیت زندگی است. بناچار باید در این پیکار شرکت جست و در هر دو رزمگاه جنگید. سرپرستان و سردستگان گروه مسلمانان کرۀ زمین هم باید در هر دو رزمگاه شرکت جویند و نبرد را سر دهند همانگونه که نخستین بار قرآن و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پای به کارزار نهادند و جنگیدند. بیگمان خطاها و لغزشهائی هم پیش می آید. ضعفها و نقصهائی هم در مراحل راه خواهد بود. لیکن باید ضعفها و نقصها را چاره‌جوئی کرد و هر زمان که حوادث و تجارب پرده از آنها برداشت در دفع آنها کوشید. باید که دلها را متوجه خدا کرد و برای رهنمود دلها به سوی خدا، از همان روشهائی سود جست که قرآن بکار برده است... در اینجا به آغاز سخن برمیگردیم. به سوی قرآن برمیگردیم تا با آن در کار و بار زندگی خود مشورت کنیم و اشارات آن را در احوال و اوضاع حیات آویزۀ گوشمان سازیم. به قرآن برمیگردیم تا تلاش و کوشش آن را در عقل و شعور و زندگی خودمان ببینیم و در زندگی عقلانی و جسمانی ما همان کاری کند که در زندگی مؤمنان نخستین می‌کرد و همانگونه در تکاپو باشد که آن وقت بود.
( مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ، فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ. وَ اللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ. وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ).
مثل کسانی که دارائی خود را در راه خدا صرف می‌کنند، همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برآرد و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند برای هر که بخواهد آن را چندین برابر می‌گرداند، و خدا (قدرت و نعمتش) فراخ (و از همه چیز) آگاه است.
قانون با فرض و تکلیف آغاز نمی‌گردد، بلکه با تشویق و دلجوئی آغاز میشود... خدا عواطف و احساسات زنده را در سراسر وجود انسانی برمی‌انگیزد... همو گونه‌ای ازگونه‌های حیات جنبنده و بالنده و بخشنده و دهنده را نمایش میدهد که گونۀ کشتزار است، و دادۀ زمین یا دادۀ خدا است. کشتزاری که چندین برابر آنچه دریافت میدارد پس میدهد، و غلات خویش را چندین برابر بذری که در آن پاشیده‌اند ارمغان میدارد. خداوند این تصویر الهام‌بخش را به عنوان مثل کسانی ذکر می کند که دارائی خود را در راه خدا می‌بخشند.
(مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ، فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ).
مثل کسانی که دارائی خود را در راه خدا صرف می‌کنند، همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برآورد و در هر خوشه صد دانه باشد.
مفهوم ذهنی این تعبیر سر از کار ریاضی در می‌آورد که برابر حساب آن یک دانه تا هفت صد دانه افزایش می‌یابد. اما صحنۀ زنده‌ای که این تعبیر می‌نمایاند بسی فراخ‌تر و زیباتر از این است، و جوش و خروش بیشتری در عقل و شعور، و تأثیر زیادتری در دل و درون دارد... این صحنۀ زندگی بالنده است. صحنۀ سرشت زنده. صحنۀ کشت بخشنده و پر برکت. و آنگاه صحنۀ شگفت دنیای گیاه: ساقه‌ای‌که هفت خوشه برآورد. خوشه‌ای که صد دانه در خود گرد آرد.
در کاروان زندگی بالندۀ بخشنده، خداوند دل انسان را به سوی بذل و بخشش می‌کشاند و او را متوجّه این امر می‌سازد که او در اصل نمی‌دهد بلکه می‌گیرد. و اینکه دارائی با بذل و بخشش کم نمی‌شود، بلکه افزایش می‌یابد... بدین وسیله موج بخشندگی و بالندگی در راه زندگی به حرکت در می‌آید. این موج چندین برابر، جوش و خروش عواطف و احساسات را بالاتر از آن مقداری میبرد که صحنۀ کشت و محصول پدید می‌آورد... بیگمان خداوند برای هر که بخواهد آن را چندین برابر می‌کند. بیشمار و بیحساب چندین برابر می‌گرداند. از خزانۀ غیب خود که کسی حد و مرز آن را نمی‌داند، و از رحمت خود که کسی پی به گسترۀ آن نمی‌برد، مال و دارائی او را فزونی بخشد و چندین برابر گرداند:
( وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ).
خدا (قدرت و نعمتش) فراخ (و از همه چیز) آگاه است.
خدا « واسع » است... عطاء و داده‌اش کاستی نمی‌گیرد و دریای کرمش خشکی نمی‌پذیرد و دست بخشندگیش از بذل و بخشش نمی‌ایستد و به مضیقه و تنگی نمی‌افتد... خدا « علیم » است... اسرار نهان در دل را می‌داند و پاداش آن را میدهد، و رازی در زوایای وجود بر او پوشیده نمی‌ماند. ولیکن این کدام بذل و بخششی است که باعث فزونی و افزایش میشود؟ و این کدام بذل و بخششی است که خداوند در دنیا و آخرت برای هر که بخواهد آن را چندین برابر می گرداند؟
این انفاق همان بذل و بخششی است که احساسات و عواطف انسانی را بالا میبرد و آن را آمیخته و آغشته به چیزی نمی‌سازد. انفاقی است که کرامتی را آزار نمی‌رساند و احساسی را جریحه‌دار نمی‌نماید. انفاقی است که از صفا و پاکی سرچشمه می‌گیرد و با طیب خاطر داده میشود، و تنها محض رضای خدا انجام می‌گیرد و فقط رو به خدا دارد:
( الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلا أَذًى، لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ، وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ).
کسانی که دارائی خود را در راه خدا خرج می‌کنند، سپس در پی چیزی که می‌دهند هیچگونه منّتی نمی‌گذارند و آزاری نمی‌رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان است (و اندازۀ اجرشان را کسی جز خدا نمی‌داند)، و نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه اندوهگین خواهند شد.
منّت، عنصر بس زشت و پست، و احساس بسیار رذیلانه و نابکارانه‌ای است. چه نفس بشری منّت
نمی‌نهد مگر به خاطر دوست داشت عظمت دروغین، یا عشق به خوار داشتن گیرنده، یا برای خودنمابی و جلب توجه مردم به خود، در این صورت هدف از بخشش رضایت مردم است نه رضایت خدا. اینها همه احساسات و خواطری است که در دل پاک به جوش و خروش نمی‌افتد و همچنین به قلب مؤمن گذر نمی‌کند... این است که منّت صدقه را برای دهنده و گیرنده بطور یکسان به اذیّت و آزار بدل می‌گرداند. برای دهنده اذیّت و آزار میشود زیرا در نفس او تکبّر و خودپسندی را برمی‌انگیزد و او را بر آن میدارد که دوست داشته باشد برادر خود را در برابر خویش خوار و شکسته دل و سر به زیر ببیند. همچنین منّت، قلب او را لبریز از دو روئی و ریاکاری و از خدا بی خبری می‌کند... برای گیرنده نیز اذیّت و آزار است، زیرا در نفس او شکستگی و سرخوردگی برمی‌انگیزد، و عکس‌العمل آن کینه‌توزی و انتقامجوئی خواهد بود... هدف اسلام از انفاق تنها پیشگیری از فقر و تنگدستی و سیر کردن شکم، و برآوردن نیاز نیست... هرگز! بلکه آنچه اسلام می‌خواهد تهذیب و تزکیه و تطهیر نفس دهنده، و به جوش و خروش انداختن احساسات و عواطف انسانی و پیوند او با برادر ایمانی و انسانی فقیرش می‌باشد و می‌خواهد نعمتی را که خدا بدو داده و عهدی را که خدا دربارۀ این نعمت با وی بسته، به یادش اندازد و یادآور شود که پیمان خدا با او این بوده که بدون اسراف و تکبّر خود، از آن نعمت بخورد، و از آن « در راه خدا » بدون منع و منّت ببخشد و صرف کند. همچنین هدف اسلام از انفاق خشنودی و خوشی نفس گیرنده، و استوار داشتن پیوند او با برادر ایمانی و انسانیش، و پیشگیری از فقر و فاقۀ همۀ مردمان است، تا زندگی ایشان بر اساس ضمانت اجتماعی و همیاری پا بر جا شود و این همکاری و همیاری یادآور وحدت نژاد و وحدت حیات و وحدت هدف و وحدت وظایف و تکالیفشان باشد. ولی منّت همۀ اینها را از میان میبرد، و انفاق را به زهر و آتش تبدیل می‌کند. منّت خودش اذیّت و آزار است اگر چه اذیّت و آزار دیگری با دست یا با زبان همراه آن نشود. منّت خودش به تنهائی انفاق را نابود می‌سازد و جامعه را از هم می‌پاشد و کینه و دشمنی را برمی‌انگیزد!
برخی از محقّقان روانشناسی در این ایّام می‌گویند که عکس‌العمل طبیعی احسان در نفس بشری، دشمنانگی است که عاقبت در روزی از روزها بروز خواهد کرد. ایشان علت این امر را چنین بیان می‌دارند که گیرنده در برابر دهنده احساس نقص و ضعف می‌کند، و این احساس پیوسته روان او را آزار میدهد، و او می‌کوشد با دشمنانگی و کینه به دل‌گرفتن کسی که بدو نیکی کرده است، بر او چیره شود و برتری یابد، زیرا گیرنده پیوسته در برابر دهنده احساس ضعف و نقص می‌کند. همچنین دهنده همیشه از گیرنده می‌خواهد که این نکته را در نظر داشته باشد که او بدو خوبی کرده و بالاتر از وی است! این احساس است که درد کمک گیرنده را فزونی می‌بخشد تا آنجا که درد او به دشمنی تبدیل میگردد!
چه بسا همۀ این سخنان در جامعه‌های جاهلی صحیح باشد - جامعه‌های جاهلی، جامعه‌های است که روح اسلام بر آن مسلط نبوده و اسلام بران حکومت نکند - اما این دین چنین مشکلی را به نحو دیگری حل کرده است. بدینگونه مشکل را بر طرف نموده که به دلها و جانها تفهیم کرده است‌که مال مال خدا است، و رزقی که در دست دارندگان آن است، رزق خدا است... این حقیقتی است که با آن کسی جدال و ستیز ندارد مگر فردی که از اسباب دور و نزدیک رزق بیخبر باشد. اسبابی که همۀ آنها داده‌های خدا بوده و انسان به چیزی از آنها دسترسی و توانائی ندارد. در پیدایش یک دانۀ گندم، نیروها و انرژیها هم از محدودۀ اختیار و چهارچوب قدرت انسان خارج می‌باشند... قطرۀ آبی و تار جامه‌ای و سایر اشیاء را قیاس از یک دانۀ گندم بگیر... پس هرگاه شخص دارائی، چیزی از مال خود بخشید، او در اصل از مال خدا بخشیده است. و هرگاه قرض‌الحسنه‌ای داد، چنین قرضی وامی بشمار است که انگار آن را به خدا داده است، و همو خود این وام را برایش چندین برابر گرداند و بدو باز پس دهد. بنابراین شخص بی‌چیز گیرنده، جز وسیله و سببی نیست تا شخص بخشنده توسّط او بتواند به چندین برابری که از مال خدا داده است دستیابی پیدا کند... خداوند این آداب و رسومی را که اینک ما در صدد بیان آن هستیم وضع فرموده است تا چنین مفهومی را به دلها القاء کند و در جانها استقرار بخشد، و دهنده تکبّر نورزد و خویشتن را بالا نگیرد و گیرنده نیز خویشتن را پست و دست‌کم نداند. چه هر دوی ایشان از رزق خدا می‌خورند و روزی خوار پروردگارند. پاداش بخشندگان در پیشگاه خدا محفوظ است، اگر از مال خدا در راه خدا بدهند، و آراسته به اخلاق و آدابی باشند که خدا برای آنان تعیین کرده است، و پای‌بند عهد و پیمانی باشند که خدا با ایشان بسته و مراعات آن را از ایشان خواسته است:
( وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ ).
هیچ ترس و خوفی بر ایشان نیست.
ترس و خوف از فقر و تنگدستی و کینه و کینه‌توزی و زیان و ضرر.
( وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ).
ایشان غمگین و محزون نمی‌شوند.
نه بر آنچه در دنیا بخشیده‌اند، و نه بر سرنوشتی که در آخرت دارند.
برای تأیید معنی فلسفۀ انفاق و بذل و بخششی که گذشت، برای تأکید هدف اصلی آن که تهذیب نفسها و تطهیر جانها و پیوند دهنده و گیرنده با رشتۀ محبّت ربّانی است، خداوند در آیۀ بعدی می‌فرماید:
( قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذًى. وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ ).
گفتار نیک و گذشت، بهتر از بذل و بخششی است که اذیت و آزاری به دنبال داشته باشد. و خداوند بی‌نیاز و بردبار است.
خداوند مقرّر می‌فرماید بذل و بخششی که اذیت و آزاری به دنبال داشته باشد، هیچ نیازی بدان نیست. و خوبتر از آن، سخن نیک و احساس کریمانه است. سخن نیکی که زخم دلها را مرهم نهد و درمان کند، و قلبها را سرشار از خوشنودی و خوشحالی نماید. و خوبتر از آن، عفو و گذشتی است که کینه‌های نفسها را فرو شوید و برادری و دوستی را جایگزین کینه‌توزیها کند. چه سخن نیک و عفو و گذشت در چنین حالتی نخستین وظیفه بذل و بخشش را بجای می‌آورد و هدف اصلی آن را که تهذیب نفسها و پیوند دلها است برآورده می سازد.
از آنجا که بذل و بخشش، نیکی بخشنده به گیرنده نبوده و مایۀ برتری آن بر این نمی‌باشد، بلکه بذل و بخشش قرضی است که به خدا داده میشود و محض رضای او انجام می‌گیرد... چنین پیروی به دنبال آن می آورد:
( وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ ).
خداوند بی نیاز بردبار است.
بی‌نیاز است از بذل و بخشش موذیانه. بردبار است و اگر چه به بندگانش روزی میرساند و ایشان سپاسگزاری نمی‌کنند، در عقاب و اذیت دادنشان شتاب نمی‌ورزد. همو است که همه چیز را بدیشان داده است، و اصلاً پیش از دادن هر چیزی بدیشان، ذات وجودشان را به آنان داده و جامۀ هستی را بر قامتشان راست کرده است، پس بندگانش پی به بردباری او ببرند و از آن بیاموزند که اگر جزئی از آنچه خدا بدیشان داده است به کسی دادند، و از او نسبت بدیشان کار ناخوش آیند و ناپسندی سر زد، و یا اینکه از ایشان تشکّر و سپاسگزاری نکرد، در ادیت و آزارش نکوشند و بر او خشم نگیرند.
این قرآن هنوز هم که هنوز است مردمان را به یاد صفت خدای سبحان میاندازد تا در حد توانائی خود پرورده و آراسته بدان شوند. مسلمان نیز پیوسته به صفت پروردگار خود چشم دوخته و پلّه پلّه به سوی آن بالا می‌رود تا آن اندازه که میتواند خویشتن را بدان زینت دهد و بهرۀ خود را از آن برگیرد و به اندازۀ سرشت خویش بدان نایل گردد.
وقتی که صحنۀ حیات بالا گیرندۀ بخشنده به عنوان مثال کسانی نمایش داده شد که مال و دارائی خود را در راه خدا می‌دهند و کوچکترین منّت و اذیت و آزاری در پی بخشش خود روا نمی‌دارند، و هنگامی که اشاره رفت به اینکه خداوند بی‌نیاز از این نوع بذل و بخشش موذیانه است، و همو که بخشایشگر روزی رسان است، در اذیت و آزار و خشم شتاب نمی‌ورزد، بدین هنگام که با ذکر این و آن، اندرون لبریز از تأثّر و انفعال گردید و آگاهی دل و دیده به غایت رسید، خداوند رو به مؤمنان کرده و خطاب بدیشان می‌فرماید که با منّت و اذیت و آزار بذل و بخششهای خویش را پوچ و بی‌مایه نسازند. برای آنان صحنه‌ای شگفت یا دو صحنۀ شگفتی را ترسیم می‌کند که با صحنۀ نخست یعنی صحنۀ کشت و رشد هماهنگی دارند و سرشت بذل و بخشش خالص برای خدا را به تصویر می‌کشند و بذل و بخشش آمیخته به منّت و اذیت و آزار را می‌نمایانند، همانگونه که روش تصویر هنری در قرآن است. روشی که معنی را شکل می‌بخشد، و اثر را به حرکت میاندازد، و حالت را بگونۀ صحنۀ برجسته به پیش خیال میدارد:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالأذَى، کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ، وَلا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ، فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ، فَأَصَابَهُ وَابِلٌ، فَتَرَکَهُ صَلْدًا، لا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا، وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ. وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ. أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ، فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ، وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بذل و بخششهای خود را با منّت و آزار پوچ و تباه نسازید، همانند کسی که دارائی خود را برای نمودن به مردم ریاکارانه صرف می‌کند و به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد. مثل چنین کسی همچون مثل قطعه سنگ صاف و لغزنده‌ای است که بر آن (قشری از) خاک باشد (و بذرافشانی شود)، و باران شدیدی بر آن ببارد (و همۀ خاکها و بذرها را فرو شوید) و آن را به صورت سنگی صاف (و خالی از هر چیز) بر جای گذارد... (چنین ریاکارانی) از کاری که کرده‌اند سود و بهره‌ای برنمی‌گیرند، و خداوند گروه کفر پیشه را (به سوی خیر و صلاح) رهنمود نمی‌نماید. و مثل کسانی که دارائی خود را برای خوشنودی خدا و استوار کردن جانهای خود (بر ایمان و احسان) صرف می‌کنند همچون باغی است که روی پشته‌ای باشد (و از هوای آزاد و نور آفتاب به حد کافی بهره بگیرد) و باران شدیدی بر آن ببارد و لذا چندین برابر میوه دهد، و اگر باران شدیدی برآن نبارد باران خفیفی برآن ببارد (به سبب خاک خوب و آفتاب مناسب و هوای آزاد، باز هم ببار نشیند)، و آنچه را انجام می‌دهید خدا می‌بیند.
این صحنۀ نخستین است...
صحنۀ کاملی است که از دو پردۀ عکس یکدیگر از نظر شکل و وضع و نتیجه، تشکیل شده است. در هر پرده‌ای هم جزئیاتی است که از جنبۀ هنر تصور و هنر نمایش، برخی با برخی دیگر هماهنگی دارد، و همچنین با معانی و احساسات و عواطفی که سراسر صحنه به خاطر نمایش و روشنگری و زنده گرداندن آنها پدید آمده است هماهنگی و همنوائی دارد.
( کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ).
همانند کسی که دارائی خود را برای نمودن به مردم ریاکارانه می‌بخشد و به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد.
این چنین کسی به فرح افزائی ایمان و شادمانی آن پی نمی‌برد. ولیکن سنگین دلی خویش را با پرده‌ای از ریاکاری می‌پوشاند. این دل سخت پوشیده با ریا را این بند به تصویر می‌کشد:
( صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ ).
قطعه سنگ صاف و لغزنده‌ای که بر آن (قشری از) خاک باشد.
سنگی است که روی آن نه سرسبزی و خرّمی است و نه لطافت و نرمی. بالای آن را قشر نازکی از خاک می‌پوشاند و سختی آن را از چشمها پنهان میدارد، همانگونه که ریا سختی دل خالی از ایمان را نهان می‌نماید.
( فَأَصَابَهُ وَابِلٌ، فَتَرَکَهُ صَلْدًا ).
پس باران شدیدی بر آن ببارد و آن را به صورت سنگی صاف (و خالی از هر چیز) بر جای گذارد.
باران تند خاک اندک را فرو شسته و سختی و خشکی آن را هویدا ساخته است و کشت و زرعی بر خود نرویانده و میوه ای نداده است... همچنین است دلی که مال و دارائیش را به خاطر نمودن به مردم و ریاکاری بخشیده باشد. چنین بخششی موجب خیری نشده و پاداشی به دنبال ندارد.
امّا پردۀ دومی که در صحنه، مقابل آن قرار دارد، عبارت است از دل آبادان با ایمان، و شاد و سرمست از آن است،که مال و دارائی خویش را « به خاطر رضای خدا » می‌بخشد... و آن را از روی یقین استوار بر خیر، و بیرون جوشیده از چشمۀ ایمان، و ریشه دوانده در ژرفای دل و جان میدهد... از آنجا که دل سنگینی که بردهای از ریا آن را پوشانده باشد، با سنگ صاف و سفتی که بر آن قشری از خاک نشسته، نموده میشود، دل مؤمن هم با باغی نموده میگردد. باغی که سرسبز و خرّم و پر خیر و برکت است و در برابر مشت خاکی که بر چنان سنگی بود، این باغ دارای خاک زیاد و ژرف و انباشته‌ای است. باغی است که بالای پشته‌ای قرار دارد. در صورتی که در طرف مقابل سنگی بود که مشتی از خاک بر آن نشسته بود. تا بدین وسیله پرده‌ای بر روی صحنه به نمایش درآید که تصویرهایش هماهنگ باشد. چه وقتی که باران شدیدی در اینجا میبارد خاک حاصلخیز آن را با خود نمی‌برد. ولی در آنجا ریزش تند باران قشر خاک را برداشته و سنگ را لخت بر جای میگذارد. در این باغ نه تنها چنین نمی‌کند، حتی بدان حیات و زندگی میدهد و باعث سرسبزی و رویش آن میشود.
( فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ ).
پس اگر باران شدیدی هم بر آن نبارد.
باران فراوانی هم بدان نخورد، « فَطَلٌّ ». باران خفیفی هم بر آن ببارد این باران اندک و ریز نیز برای خاک خوب کفایت می‌کند.
به راستی صحنۀ کاملی است و دارای دیدگاههای رویاروی و جزئیات هماهنگ بوده و به طریقۀ معجزه‌گرانه‌ای نمایش داده میشود و از همنوائی و اجراء شگفتی برخوردار است. پرده‌های این صحنه بیانگر هر خطره و وسوسه‌ای است که بر دل گذرد، و احساسات و عواطف را به همراه حالات و محسوسات مقابل آن شکل می‌بخشد، و ساده و شگفت طرز گزینش راه را به دل الهام می‌کند...
از آنجا که صحنه از سوئی جولانگاه دل و دیده است، و از سوی دیگر در آن کار به دیدن خدا و آشنائی او از فراسوی پدیده‌ها حواله میگردد، پیروی این چنین می‌آید و دلها را لمس می‌نماید:
( وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).
خداوند بینا بدان چیزی است که می‌کنید.
و امّا صحنۀ دوم، نمایش سرانجام منّت و اذیّت و آزار است و بیان میدارد که چگونه این دو مفسده آثار بذل و بخشش را از میان می‌برند و در آن وقتی که چنین بخشنده‌ای از هر وقت دیگری نیاز بیشتری به ثمرۀ کار خود دارد و هیچگونه توانائی و یاری از او ساخته نیست، اینها رنج او را بر باد داده‌اند و او کوچکترین کاری برای پیشگیری از این تباهی و خانه‌خرابی نمی‌تواند بکند. صحنۀ دوم، نمایش این سرانجام بدشگون و دلهره‌انگیز است که به شکل سخت الهامگرانه‌ای نموده میشود. آنچه در آن است طوفان بعد از آرامش و خوشی است:
( أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ، لَهُ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ، وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ. فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ؟ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ).
آیا کسی از شما دوست میدارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن جویبارها روان باشد و برای او در آن هر گونه میوه‌ای (از میوه‌های دیگر) باشد، و در حالی که به سنّ پیری رسیده و فرزندانی (کوچک) و ضعیف داشته باشد (در این هنگام) گردبادی (کوبنده) که در آن آتش (سوزانی) باشد به باغ برخورد کند و آن را بسوزاند؟! این چنین خداوند آیات خود را برایتان بیان و آشکار می‌سازد شاید بیندیشید (و با نیروی اندیشه راه حق را بیابید).
این بذل و بخشش از لحاظ اصلی که دارد و آثاری که به بار می‌آورد در دنیای محسوسات و با پدیده‌های مادی نموده میشود:
( جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ، لَهُ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ )...
باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن جویبارها روان باشد، و برای او در آن هر گونه میوه‌ای (از میوه‌های دیگر) باشد...
باغی است سایه‌دار و فراگیر و پربار و میوه‌دار... سرشت بذل و بخشش و آثار آن نیز این چنین است... بذل و بخشش در زندگی دهنده و در زندگی گیرنده و در زندگی جماعت بشری به منزلۀ چنین باغی است. بذل و بخشش نیز دارای خوشی و سایه و خیر و برکت و میوه و آب و هوای با صفا و پاکیزگی و بالندگی است.
چه کسی دوست میدارد که چنین باغی - یا چنین حسنه‌ای - داشته باشد، سپس منّت و آزار در پی آن بیاورد تا بکلّی باعث تباهی و نابودیش شود، همانگونه که گردبادی که آتش در آن باشد باغ را ویران و نابود سازد؟ آن هم چه وقت؟ در سخت‌ترین ساعاتی‌که در آن برای نجات باغ از هر وقت دیگر عاجزتر بوده و بیش از همۀ اوقات به سایه و نعمتهایش نیازمندتر می‌باشد:
( أَصَابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ).
در حالی که به سنّ پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف داشته باشد (در این هنگام) گردبادی (کوبنده) که در آن آتش (سوزانی) باشد به باغ برخورد کند و آن را بسوزاند...
چه کسی این را دوست میدارد؟ چه کسی دربارۀ چنین سرنوشتی می‌اندیشد سپس خویشتن را از آن برحذر نمی‌دارد؟
( کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ).
این چنین، خداوند آیات خود را برایتان بیان و آشکار می‌سازد، شاید بیندیشید (و با پیروی اندیشه راه حق را بیابید).
این چنین صحنۀ زندۀ برجسته به نمایش در می‌آید، و آنچه در آغاز آن است از قبیل خوشنودی و خوشی و خوشگذرانی، و چیزهائی همچون سرسبزی و شادابی و زیبائی که در آن است، سپس طوفانی که در می‌گیرد و گردبادی که آتشی به همراه دارد نموده میشود... این صحنۀ شگفت، الهام شعوری بس عجیبی را پدید می‌آورد که فرصتی به اندیشه برای گزینش نمی‌دهد، بلکه از روشنی موضوع، گزینش بر اندیشه پیشی می‌گیرد، و پیش از آن که گردبادی که آتشی به همراه دارد باغ سرسبز و سایه‌دار و میوه‌دار را در برگیرد، فرصت گزینش از دست بدر رفته است!
گذشته از این، هماهنگی دقیق و زیبائی که بگونۀ جداگانه در ساخت و روش عرضه و تنظیم هر صحنه‌ای به چشم می‌خورد، تنها به یکایک صحنه‌ها بطور مجزّا مربوط نمی‌شود و در این حدّ متوقف نمی‌گردد. بلکه کنگرۀ این هماهنگی سر می‌کشد و آن اندازه بالا می‌رود تا همۀ صحنه‌ها را بطور دسته‌جمعی از آغازشان که در این درس است تا به انتهایشان در بر می‌گیرد و هماهنگی جملگی آنها را شامل شده و یکی با دیگری همنوا میگردد... همۀ این صحنه‌ها در مکان متجانس و همخوانی نمایش داده می‌شوند. مکان کشاورزی! دانه‌ای هفت خوشه بر آورده است. تخته سنگی قشری از خاک بر رو داشته و باران تندی بر آن باریده است. باغی بالای پشته‌ای قرار گرفته است و دو چندان ثمر داده است. باغی است از درختان خرما و انگور... همچنین باران تند و نم نم باران و گردباد...که جملگی تکمیل کنندۀ مکان مناسبی برای کشاورزی هستند، و مکان نمایش هنری اعجابانگیز از هیچیک از آنها خالی و بی‌نصیب نشده است.
این امر حقیقت بزرگی است که در فراسوی نمایش هنری اعجابانگیز نهفته است... حقیقت پیوند موجود میان نفس بشری و میان خاک زمینی. حقیقت اصل واحد، حقیقت سرشت واحد، حقیقت حیات بالا رونده و رشد پذیرنده در نفس و در خاک بطور یکسان، و حقیقت نابودی و زندگی زدائی که گریبانگیر این حیات در هر دو تای نفس و خاک میشود.
این قرآن است... فرمودۀ زیبای حق است... از سوی خداوند حکیم و آگاه آمده است.
*
روند گفتار گام دیگری را در راه قانون بذل و انفاق بر میدارد، تا نوع و روش آن را روشن نماید، بعد از آن که آداب و رسوم و نتایج و ثمره‌های آن را بیان داشته بود:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ، وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُمْ مِنَ الأرْضِ، وَلا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ. وَلَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ، وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید از قسمتهای پاکیزۀ اموالی که (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین برای شما بیرون آورده‌ایم (از قبیل منابع و معادن زیر زمینی) ببخشید و به سراغ چیزهای ناپاک نروید تا از آن ببخشید. در حالی که خود شما حاضر نیستید آن چیزهای پلید را دریافت کنید، مگر با اغماض و چشمپوشی در آن، و بدانید که خداوند بی‌نیاز و شایستۀ ستایش است.
پایه‌هائی که نصوص گذشته روشن کردکه بذل و بخشش از آنها سرچشمه می‌گیرد و بر آنها استوار میگردد، مقتضی است‌که بذل و بخشش از بهترین موجودی و دارائی باشد، بذل و بخشش از بدترین و ناچیزترین چیزی‌که دارندۀ آن از آن بیزار است و آن را برای خود نمی‌پسندد، و اگر همانند آن چیز در معامله‌ای بدو نموده شود آن را نمی‌پذیرد مگر اینکه فروشنده از قیمت آن بکاهد، درست نخواهد بود. چه خدا غنی‌تر از آن است که چیز ناقابل و کثیف را بپذیرد. این بانگ همگانی است و خطاب به همۀ مسلمانان است در هر وقت و در هر نسلی که باشند، و مشتمل بر همۀ دارائی و اموالی است که در دسترسشان باشد. شامل همۀ چیزهای حلال و پاکیزه‌ای است که فراچنگش آورده باشند، و شامل همۀ چیزهائی است که خدا از زمین برای ایشان بیرون آورده باشد، اعم از کاشته و ناکاشته‌ای که از زمین بیرون می‌آید، همچنین شامل همۀ کانیها و فلزات و نفت میشود. از اینجا است‌که این نصّ قرآنی انواع دارائی و اموال را شامل است، چه آن انواعی که در زمان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده و چه انواعی که تازه پدیدار میگردد. زیرا این نصّ، شامل و جامع است و دارائی و مال تازه‌ای در هیچ زمانی از دائرۀ آن خارج نیست. در همۀ اینها نصّ قرآنی زکات را واجب کرده است و سنّت نبوی هم مقدار و اندازۀ زکات را در انواع اموال و دارائیهائی‌که در آن روزگار معهود و معروف بوده است مشخص نموده است. اموال و دارائیهائی هم که بعدها پیدا گشته یا پیدا میگردد بر آنها قیاس شده و بدانها ملحق میشود.
روایتهائی دربارۀ سبب نزول این آیه بیان شده است که ذکر آن بلامانع است، تا بدین وسیله حقیقت حیاتی که قرآن با آن رویاروی گشته است و حقیقت تلاشی که برای تهذیب نفسها و تطهیر جانها کار برده است مجسم شود و اندازۀ کوششی که برای بالا بردن نفسها و جانها و رساندن آنها به سطحی که منظور نظرش بوده معلوم و هویدا گردد:
ابن جریر - با اسنادی‌که داشته است - از برّاء پسر عارب رضی الله عنه - روایت نموده و گفته است: « آیه دربارۀ انصار نازل شده است. وقتی فصل چیدن خرما فرا می‌رسید انصار از نخلستانهای خود خوشۀ نوبر خرما را می‌چیدند و از ریسمانی میان دو ستون مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آویزان می‌نمودند و فقراء مهاجرین از آنها می‌خوردند. گاهی یکی از انصار بدترین خرماها را می‌چید و با دیگر خوشه‌های مرغوب نوبر آمیخته می‌کرد و گمان میبرد که این کار جایز است. پس خداوند دربارۀ کسانی که چنین می‌کردند این را نازل فرمود: ( وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ )... حاکم نیز از برّاء این چنین روایت نموده است و گفته است: حدیث صحیحی است و با شروط مسلم و بخاری می‌خواند، هر چند هم آن را روایت نکرده‌اند.
ابن ابی حاتم - با اسنادی که از راه دیگری در دست داشته - از برّاء رضی الله عنه - روایت نموده است و گفته است: آیه دربارۀ ما نازل شده است. ما دارای نخلستان‌ها بودیم. هر یک از ما به اندازۀ کثرت یا قلّت نخلستانی که داشت خرما می‌چید و می‌آورد. چه بسا یکی خوشه‌ای می‌آورد و آن را در مسجد آویزان می‌کرد. اهل صُفّه خوراکی نداشتند. وقتی‌که یکی از آنان گرسنه می‌شد، می‌آمد و چوگانی به خوشه‌ها می‌زد و خرمای تازه یا کهنه می‌ریخت و او از آن می‌خورد. کسانی بودند که گرایشی به احسان نداشتند و لذا بدترین خرماها را می‌آوردند، و گاهی خوشه‌های شکسته را آورده و در مسجد آویزان می نمودند. پس آیه چنین نازل شد: ( وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ ). برّاء گفته است: اگر به یکی از شما مثل آنچه که می‌بخشد داده شود آن را نمی‌گیرد مگر به سبب چشمپوشی و شرمندگی. ما از آن به بعد بهترین چیزی را که داشتیم می آوردم.
هر دو روایت به هم نزدیکند. هر دو تا به حالتی که در مدینه رخ داده است اشاره می‌نمایند، و صفحۀ دیگری را به ما می‌نمایانند که انصار آن را در تاریخ بذل و بخشش بزرگوارانه و عطاء فراوان کریمانه به ثبت رسانده اند. همچنین این روایت به ما نشان میدهد که در ملت یگانۀ اسلامی نمونه‌های عجیب والائی یافته میشود، و ضمناً در آن نمونه‌های دیگری خواهد بود که نیاز به تربیت و تهذیب و توجیه دارند تا رو به کمال روند. همانگونه که برخی از انصار نیاز بدان داشتند که بدیشان تذکر داده شود که به سراغ چیز بد و بی‌ارج دارائی خود نروند و از اموال ناقابلی نبخشند که اگر همان چیز به خودشان هدیه گردد عادتاً آن را نمی‌پذیرند و اگر هم بپذیرند و آن را برگشت ندهند جز به خاطر خجالت‌کشیدن و حیاء نمودن نخواهد بود، یا آن را وقتی در معامله‌ای خواهند پذیرفت که در آن چشم‌پوشی‌گردد، یعنی: از قیمت آن کاسته شود. در صورتی‌که ایشان آن چیز را به خدا می‌دادند!
از اینجا است‌که چنین پیروی به دنبال آن آمده است:
( وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ).
بدانید که خداوند بی‌نیاز و ستایشگر است.
خدا بطور کلی بی‌نیاز از عطاء مردمان است. پس اگر چیزی بدو بخشیدند در حقیقت آن را به نفس خود بخشیده‌اند و لذا چیز خوب و پاکیزه بدو دهند چیزی‌که خود نیز از آن خوشنود و بدان راضی باشند... خدا ستایشگر است... چیزهای خوب و پاک را می‌پذیرد و آنها را پاس میدارد و به خوبی عوض و پاداش آنها را میدهد.
هر یک از این دو صفتی‌که در اینجا آمده است الهامی در بر دارد که دلها را به تکان میاندازد، همانگونه که دلهای آن گروه از انصار را عملاً به تکان انداخت.
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ )...
ای کسانی که ایمان آورده‌اید از قسمتهای پاکیزۀ اموالی که بدست آورده‌اید ببخشید...
والّا خداوند بی‌نیاز از چیز ناپاکی است که دست به سوی آن می یازید و از آن بذل و بخششهای خود را انجام می‌دهید. خداوند بزرگوار تنها از چیز خوب و پاکیزه‌ای که می‌بخشید ستایش می‌کند و آن را سپاس میگوید و پاداشی در برابر آن به شما خواهد داد که درخور شخص خوشنود سپاسگزار باشد... همو خدای روزی رسان بخشایشگر است... از خود، پاداش ستایشگرانۀ نعمت پاکی را می دهد که می‌بخشید، و او همان است که خودش قبلاً آن را به شما داده است! چه پیام و الهامی! چه تشویق و ترغیبی! و چه تربیت دلهائی با چنین روش شگفت و زیبائی!
از آنجا که خودداری از بذل مال، و یا بخشش چیز بی‌ارزش ناپاک، تنها از انگیزه‌های بد و اندیشه‌های تباه، و از تزلزل عقیده و عدم اعتماد بدانچه در پیشگاه خدا است، و بالأخره از ترس از فقر و فاقه‌ای سرچشمه می‌گیرد که هرگز چنین خوفی به درون نفسی نمی‌خیزد که به خدا پیوسته و بدو اعتماد داشته و می‌داند که برگشت اموال و دارائی او به سوی خدا بوده و همه چیزش از آن او خواهد بود... با توجه بدین امر، خداوند برای مؤمنان پرده از چنین انگیزه‌ها به کنار زد تا واضح و روشن پدیدار شوند و مؤمنان بدانند که این انگیزه‌ها از کجا سر بر می‌زنند و در دلها ریشه می‌دوانند. همچنین هویدا گردد که چه کسی آنها را به دلها القاء و در نفسها برمی‌انگیزاند... بیگمان این‌کار، کار شیطان است:
( الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءَِ، وَاللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلا، وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ. یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا، وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ ).
اهریمن شما را (به هنگام انفاق می‌ترساند و) وعدۀ تهیدستی میدهد و به انجام گناه شما را دستور میدهد، ولی خداوند به شما وعدۀ آمرزش خوش و فزونی (نعمت) میدهد. و خداوند (فضل و مرحمتش) وسیع (و از همه چیز) آگاه است. فرزانگی را به هر کسی که بخواهد (و شایسته ببیند) میدهد و به هر کسی که فرزانگی داده شود، بیگمان خیر و خوبی فراوانی بدو داده شده است، و جز خردمندان (این حقائق را درک نمی‌کنند و) متذکر نمی‌گردند.
اهریمن شما را از فقر و تنگدستی می‌ترساند، و در نفسهایتان آز و تنگچشمی و زراندوزی را برمی‌انگیزد. اهریمن شما را به انجام فحشاء فرمان می دهد. « فحشاء » هر نوع گناهی را می‌گویند که فاحش شود، یعنی از حد، تجاوز کند. اگر چه فحشاء بر نوع خاصی ازگناه[1] غلبه یافته است، ولی شامل همۀ گناهان میشود. ترس از فقر، مردمان را در جاهلیت به زنده به گور کردن دختران وامی‌داشت که این خود گناه فاحش است. آز مال‌اندوزی برخی از ایشان را به خوردن ربا می‌کشاند که این نیز گناه فاحش است... همچنین ترس از تنگدستی به سبب بذل و بخشش در راه خدا هم خودش گناه فاحش بشمار است.
وقتی که اهریمن به شما مژدۀ فقر و تنگدستی میدهد و شما را به گناهان فاحش فرمان میدهد، خداوند به شما مژدۀ بخشش و بخشایش میدهد:
( وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلا ).
خداوند به شما وعدۀ آمرزش و افزایش خویش را میدهد.
خداوند مغفرت و آمرزش را قبل از فضل و افزایش ذکر می‌فرمایند... چه فضل و افزایش، چیزی است که علاوه بر مغفرت و آمرزش به بندگان عطاء میگردد، همچنین شامل دادن روزی در این زمین در برابر بذل و بخشش در راه خدا و انفاق نیز میشود.
( وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ).
خدا (قدرت و نعمتش) وسیع (و از همه چیز) آگاه است.
خداوند از نعمت فراخ با گشاده‌دستی می‌بخشد، و می‌داند هر آن چیزی را که به سینه‌ها گذرد و به دلها افتد و راز درون شود. خداوند تنها مال و دارائی را هم نمی‌دهد، و تنها مغفرت و آمرزش را عطاء نمی‌فرماید، بلکه « حکمت » را نیز میدهد که پیشه‌کردن میانه‌روی و اعتدال، و ادراک علتها و غایتها، و با بینش و اندیشه و فهم گذاشتن کارها در جا و مکان خود است:
( یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا ).
فرزانگی را به هر کس که بخواهد (و شایسته ببیند) میدهد. به هر کس که فرزانگی داده شود، بیگمان خیر فراوانی بدو داده شده است.
به چنین‌کسی میانه‌روی و اعتدال داده شده است و لذا به گناه فاحش دست نمی‌یازد و از حدود و قوانین خداوند تجاوز نمی‌کند، بدو درک و فهم علتها و غایتها داده شده است و لذا در اندازه‌گیری‌کارها و برآورد آنها گمراه و سرگردان نمی‌شود، بدو بینش تابناکی عطاء گشته است که او را به حرکات شایسته و اعمال بایسته رهنمود می‌نماید... و این خود خیر زیاد و گوناگون بشمار است.
( وَ مَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ ).
جز خردمندان (این حقایق را درک نمی‌کنند و) متذکر نمی‌شوند.
چه صاحب لُبّ - که عقل است - کسی است‌که متذکر و یادآور میشود و لذا فراموش نمی‌کند، و بیدار و هوشیار میگردد و غفلت نمی‌ورزد، و عبرت و پند می‌گیرد و به حیرت و ضلالت دچار نمی‌شود... و اینها وظیفۀ عقل بشمارند... وظیفۀ عقل است‌که الهامات هدایت و اشارات آن را به یاد داشته باشد، و از آنها سود جوید تا فراموشکارانه و بی‌خبرانه زندگی را بسر نبرد.
خداوند این حکمت و فرزانگی را به کسی از بندگانش خواهد داد که خود بخواهد، دادن آن بسته به خواست خداوند سبحان است. آن بنیاد اساسی در جهان‌بینی اسلامی است‌که: برگشت هر چیزی به سوی مشیّت مطلق مختار باشد... در همین وقت قرآن حقیقت دیگری را مقرّر میدارد، و آن اینکه: بیگمان هرکس خواستار هدایت باشد و برای دستیابی بدان سعی و کوشش خود را مبذول دارد و در راهش به تلاش و پیکار خیزد، خداوند او را از آن بی‌بهره نمی‌گرداند، بلکه او را کمک خواهد فرمود:
( وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ ).
کسانی که در (راه حق و مبارزۀ با نفس و نصرت دین) ما بکوشند ایشان را به راه خویش رهنمود می‌نمائیم، و بیگمان خداوند با نیکوکاران است. (عنکبوت / 69) تا هر کس که رو به سوی هدایت خدا می‌کند این را بداند که مشیت خدا هدایت خود را بهرۀ او می‌سازد و حکمت و فرزانگی بدو می‌بخشد، و آن خیر فراوان را نصیب او می‌کند.
حقیقت دیگری نیز در آنجا پیدا است که پیش از ترک این نگاه گذرا و وارسی کوتاه، بدان می‌پردازیم. این حقیقت نهفته در این‌گفتار خداوند بزرگوار است:
(الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ، وَاللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ. یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ )...
اهریمن شما را (به هنگام انفاق می‌ترساند و) وعدۀ تهیدستی میدهد و به انجام گناه شما را دستور میدهد، ولی خداوند به شما وعدۀ آمرزش خویش و افزایش (نعمت) میدهد. و خداوند (فضل و مرحمتش) وسیع (و از همه چیز) آگاه است. فرزانگی را به هر کس که بخواهد، میدهد...
پیش پای انسان دو راه بیش نیست و راه سومی وجود ندارد: راه خدا، و راه اهریمن. انسان یا به وعدۀ یزدان گوش فرا میدهد یا به وعدۀ شیطان. کسی که در راه خدا گام برنمی‌دارد در حالی که وعدۀ او را می‌شنود چنین فردی در راه شیطان گام نهاده و به وعدۀ او گوش فرا داده و از وی پیروی می‌نماید... در جهان راه یگانه‌ای بیش وجود ندارد که حق باشد... آن هم راهی است که خدا آن را پی‌ریزی نموده و پی‌افکنده است... جز آن هر راهی متعلّق به شیطان و از آن شیطان است.
قرآن کریم چنین حقیقتی را مقرّر داشته و با تأکید هر چه بیشتر آن را فریاد میدارد و تکرار می‌نماید. تا کسی که می‌خواهد از راه خدا منحرف شود و از آن بدور رود و آنگاه هدایت و ارشاد و راستی و درستی را از اینجا و آنجا بجوید، حجّت و برهانی در دستش نماند. نه شبهه‌ای و نه پرده‌ای در میان است، حق آشکار و عیان است... یزدان یا شیطان. برنامۀ یزدان یا برنامۀ شیطان. راه یزدان یا راه شیطان... هر کس هر چه را می‌خواهد انتخاب بکند.
( لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ ).
تا هر کس که هلاک میگردد (و گمراه میشود) با اتمام حجّت باشد و هر کس که زنده میگردد (و راه حق می‌گیرد) با آگاهی و دلیل آشکار باشد. (انفال/ ٢4) نه شبهه‌ای است و نه تاریکی و نه پرده‌ای... بیگمان آنچه در پیش است هدایت یا ضلالت است. حق یکی بیش نیست... پس آیا بعد از حق جز گمراهی چه می‌ماند؟
بعد از این با روند گفتار به سوی صدقه و بخشش برمیگردیم... بیگمان خداوند آگاه از هر آن چیزی است که بخشنده میدهد، خواه آنچه میدهد صدقه و بخشش باشد و یا نذر. آشکارا انجام پذیرد یا نهانی. مقتضی (آگاهی او از آن هم این است که در برابر کردار و نیّتی که در فراسوی آن است پاداش و پادافره میدهد:
( وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ. إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ، وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ، وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ، وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).
هر هزینه‌ای را که (در راه خیر یا شر) متحمّل می‌شوید، یا هر نذری را که (در راه طاعت یا معصیت) به گردن می‌گیرید، بیگمان خداوند آن را می‌داند و ستمگران را یاوری نیست. اگر بذل و بخششها را آشکار کنید چه خوب، و اگر آنها را پنهان دارید و به نیازمندان بپردازید برای شما بهتر خواهد بود و برخی از گناهان شما را می‌زداید، و خداوند آگاه از هر آن چیزی است که انجام می‌دهید.
نفقه شامل همۀ چیزهائی میگردد که صاحب مال و دارائی از مال و دارائی خویش بدر می‌کند: زکات باشد یا صدقه یا بخشش مال در راه جهاد... نذر هم نوعی از انواع نفقه است‌که دهنده به اندازۀ لازم بر خود واجب و معیّن می‌گرداند. نذر جز برای خدا و به خاطر ذات او در راه او درست نیست. چه نذر نمودن برای فلان کس از بندگان خدا نوعی از شرک است، مثل قربانیهائی که مشرکان به خدایان و بتان خویش در قرون و اعصار مختلف جاهلیّت تقدیم می‌داشتند.
( وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ ).
هر هزینه‌ای که (در راه خیر یا شر) متحمّل می‌شوید، یا هر نذری را که (در راه طاعت یا معصیت) به گردن می‌گیرید، بیگمان خداوند آن را می‌داند.
چون شخص مؤمن می‌داند که خداوند بزرگوار چشم به نیّت و دل، حرکت و عمل او دوخته، و ناظر بر اقوال و افعال و اندیشۀ درون و کردار برون او است، احساسات زندۀ گوناگونی در عقل و شعور او برمی‌انگیزد، از جمله یکی احساس تقوی و پرهیزگاری است. تا در خاطرش خطر ریا و تظاهر، وسوسۀ آز و تنگچشمی، و وسوسۀ ترس از فقر و زیان نباشد. و یکی هم احساس اطمینان به پاداش و اعتماد داشتن به وفای بدان است. و بالأخره احساس خوشنودی و آسودگی به خاطر آنچه در راه خدا داده است و توانسته است که شکر نعمت او را با این بذل و بخشش به جای آورد و مقداری از دادۀ خدا را به بندگان خدا بدهد... ولی کسی‌که حق را بجای نمی‌آورد... و حق خدا و حق بندگان خدا را نمی‌دهد... و نعمتی را باز میدارد که خدا بدو داده است... چنین کسی ستمکار است... نسبت به عهد و پیمان و نسبت به مردمان و حتی نسبت به خود ستمکار است:
( وَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ ).
ستمگران را یاوری نیست.
چه وفای به عهد و پیمان، عدالت و دادگری است. دست باز داشتن و ندادن، ظلم و ستم است. مردمان هم در این باب دو گروهند:گروهی دادگرند و به پیمانی‌که با خدا دارند وفا می‌کنند و اگر خدا نعمتی بدیشان داد از آن می‌بخشند و شکر نعمت را بجای می‌آورند. و گروهی عهد شکنند و پیمانی‌که با خدا دارند نقض می‌کنند، و حق را اداء نمی‌کنند و حقوق خدا و بندگان را نمی‌پردازند و شکرگزاری نمی‌نمایند.
( وَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ ).
پنهان داشتن بذل و بخشش وقتی‌که آزاد و دل بخواه باشد، بهتر بوده و در پیشگاه خداوند عزیزتر است. در این حال خوبتر است از زنگ تظاهر و ریا زدوده شود. ولی چنانکه بذل و بخشش برای ادای واجبی باشد در آشکار نمودن آن معنی اطاعت و فرمانبرداری نهفته است، و ظاهرکردن این معنی و ظهور آن خوبتر است... از اینجا است‌که آیه میگوید:
( إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ. وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ).
اگر بذل و بخششها را آشکار کنید چه خوب، و اگر آنها را پنهان دارید و به نیازمندان بپردازید برای شما بهتر خواهد بود.
این بخش از آیه شامل هر دو حالت اخفاء و اظهار میشود، و به هر یک از آن دو حالت، پرتوی می اندازد که مناسب تصرّف در آن است. این را در جای خود و آن را در جای خود می‌ستاید، و مؤمنان را گاهی به خاطر این و گاهی به خاطر آن، وعدۀ محو گناهان و چشمپوشی از لغزشها میدهد:
( وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ ).
برخی از گناهان شما را می‌زداید.
در دلها از سویی تقوی و پرهیزگاری و از سوی دیگر آرامش و آسایش را به جوش و خروش میاندازد و آن را از لحاظ نیّت و عمل در همۀ احوال به خدا می‌پیوندد:
( وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).
خداوند آگاه از هر آن چیزی است که انجام می‌دهید.
ناچاریم رهنمود زیاد و توجه فراوان به انفاق و بذل و بخشش را مورد ملاحظه قراردهیم و ترغیب و ترهیب گوناگون به شکلها و شیوه‌های جوراجور آن را از مد نظر بگذرانیم، تا به دو چیز پی ببریم:
یکم: اطلاع اسلام را از سرشت نفس بشری و حرص و آزی که نسبت به مال و ثروت دارد و وسوسۀ آن پیوسته در زوایای درونش در تب و تاب است. اسلام می‌داند که برای مبارزه با این طمع و ولع، لازم است پیوسته نفس تحریک و تشویق‌گردد و همیشه به جوش و خروش انداخته شود تا برای این حرص و طمع، چیرگی و برتری یابد و از دست آز رها شود و به سوی آن سطح بزرگوارانه و ایثارگرانه‌ای اوج گیرد که خداوند برای مردم خواسته است.
دوم: مواجه شدن قرآن با این چنین سرشتی که در محیط عربی بود و شهرت جهانگیری در سخاوت و بخشندگی داشت... ولیکن سخاوت و بخشندگی چنین سرشتی به خاطر آوازه و تعریف و تمجید و دهان به دهان‌گشتن نام او در میان چادرها و خیمه‌ها بود. کار ساده و آسانی نبود اسلام بتواند بدیشان بیاموزد که بذل و بخشش‌کنند و انتظار هیچیک از این امور را نداشته باشند و خویشتن را از نام و ننگ و دنگ و فنگ جود و کرم بیرون آورده و تنها و تنها محض رضای الله نه به خاطر مردمان و تمجید این و آن، اموال و دارائی خود را ببخشند. این کار نیاز به تربیت طولانی و کوشش و تلاش فراوان، و فریاد داشتن دائم ایشان به سوی والائی و وارستگی و رهائی داشت... و چنین هم شد.
*
بر این اساس است که روند گفتار از خطاب به مؤمنان متوجه خطاب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شد و این‌گرایش چند حقیقت بزرگ را در بردارد که دارای اثر عمیقی در استقرار جهان بینی اسلامی بر ارکان خود، و در پا برجائی رفتار اسلامی بر راه خویش است:
( لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ، وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلأنْفُسِکُمْ، وَمَا تُنْفِقُونَ إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ ).
هدایت آنان بر تو واجب نیست ولکن خداوند هر که را بخواهد هدایت می‌کشد، و هر چیز نیک و بایسته‌ای که می‌بخشید برای خودتان است (و سود آن به خودتان برمی‌گردد) و (این وقتی خواهد بود که) جز برای خدا نبخشید. و هر چیز نیک و بایسته‌ای که (بدینگونه) ببخشید بطور کامل به خود شما باز پس داده میشود و (کوچکترین) ستمی به شما نخواهد شد.
ابن ابی‌حاتم - با اسنادی‌که داشته است - از ابن عباس رضی الله عنه و او از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت نموده است که پیغمبر دستور می‌دا‌د جز به مسلمانان به کس دیگری صدقه و احسان داده نشود تا آنگاه‌که این آیه نازل‌گردید: ( لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ )... تا آخر آن... پس دستور داد که صدقه و احسان پرداخت شود به هر کس که چیزی خواست و دارای هر دینی‌که باشد.
کار دلها و هدایت و ضلالت آنها در دست کسی از آفریدگان خدا نیست، اگر هم، چنین‌کسی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم باشد. بلکه تنها در دست خدای یگانه است و بس. چه این دلها ساخت او است و جز او کسی بر آنها فرمان نمی‌راند و به این سو و آن سو نمی‌چرخاند، و کسی بر آنها جز خدا سلطه و قدرت ندارد. و بر رسول پیام باشد و بس. امّا هدایت تنها در دست خدا است، و آن را به هر که می‌خواهد عطاء کند. بدان کسی میدهد که خداوند بزرگوار می‌داند که او استحقاق هدایت را دارد و در راه دستیابی بدان تلاش و تکاپو می‌کند. اینکه هدایت مردمان خارج از توان انسان است، بیانگر حقیقتی است که باید در ذهن مسلمان جایگزین‌گردد تا در راه کسب هدایت، تنها رو به سوی خدا دارد و بس، و نشانه‌ها و رهنمونهای هدایت را فقط از آستانۀ او جوید... جلوۀ این حقیقت، گسترۀ تحمّل و شکیبائی پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را فراخ‌تر می گرداند و او را در برابر دشمنی گمراهان بردبارتر می‌نماید، و در نتیجه دلش تنگ و سینه‌اش به هم نمی‌آید، بدانگاه‌که گمراهان را به راه خدا می‌خواند و بدیشان لطف و مهربانی می‌نماید و از آنان اذیت و آزار می‌بیند و ناسزا می‌شنود. بلکه چشم به اجازۀ خداوندگار می‌دوزد تا کی شود که روزنۀ دلهایشان را به روی هدایت بگشاید و ایشان را توفیق شناسائی خود عطاء فرماید؟
( لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ، وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ ).
هدایت آنان بر تو واجب نیست، ولکن خداوند هر که را بخواهد هدایت می‌کند.
پس با ایشان سعۀ صدر داشته باش و بدیشان محبّت و مرحمت نما، و در کیسۀ جود و کرمت را برایشان باز کن، و آنان را در هر چیزی که در آن به تو نیاز پیدا کردند، کمک و یاری و نیکی و خوبی نما. کار آنان در دست خدا است و عاقبت به سوی او برمی‌گردند. پاداش بخشنده هم در پیشگاه خدا محفوظ است، و همو خودش پاداش وی را میدهد.
از اینجا بر برخی از آفاق والا و فراخ و تابانی آگاهی می‌یابیم که اسلام دلهای مسلمانان را بدان کرانه‌ها می‌کشاند و به بلندای آنها آشنا می‌گرداند... اسلام تنها بنیاد حریت دینی را بنیان‌گذاری و مقرر نمی‌دارد، و تنها از اکراه و اجبار دیگران بر دین نهی نمی‌نماید و بس، بلکه مبدأ دیگری را مقرر و اساس دیگری را بنیان می‌نهد. همیاری بزرگوارانۀ انسانی بر گرفته از رهنمود خدای سبحان را بنیان‌گذاری و مقرر میدارد و حق جملگی نیازمندان می‌داند اینکه از کمک و یاری برخوردار شوند، بدون آنکه به عقیده و باور داشت آنان توجه شود، مادام که در حالت جنگ با مسلمانان نباشند. اسلام مقرر میدارد که در هر حال پاداش بخشندگان در پیشگاه خدا محفوظ است، مادام که بذل و بخشش ایشان محض رضای الله و تنها به خاطر خدا انجام گرفته باشد. این جهشی در بشریت است که چیزی جز اسلام باعث پیدایش آن نمی‌گردد، و جز مسلمانان کسی چنانکه شاید و باید به ماهیت آن پی نمی‌برد:
( وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلأنْفُسِکُمْ، وَمَا تُنْفِقُونَ إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ ).
هر چیز نیک و بایسته‌ای که می‌بخشید برای خودتان است(و سود آن به خودتان برمی‌گردد) و (این وقتی خواهد بود که) جز برای خدا نبخشید. و هر چیز نیک و بایسته‌ای که (بدینگونه) ببخشید بطور کامل به خود شما باز پس داده میشود و (کوچکترین) ستمی به شما نخواهد شد.
هدف از این التفات و نگرشی که در آیه راجع به کار مؤمنان بدانگاه که دست به بذل و بخشش می‌یازند، نباید از نظرمان پنهان ماند:
( وَ مَا تُنْفِقُونَ إِلا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ).
جز برای رضای خدا نبخشید.
این چنین چیزی تنها کار مؤمن است و بس. او جز برای رضای خدا و به خاطر الله نمیبخشد. از روی هوی و هوسی و به خاطر هدف و غرضی نمیبخشد. به بذل و بخشش نمی‌پردازد تا بنگرد مردم چه می‌گویند. صدقه و احسان نمی‌دهد بدان خاطر که با صدقه و احسانش بر مردم سوار شود و بر آنان بلندی و بزرگی یابد و ژست و فیگور بگیرد. نمیبخشد تا قدرتمندی از او خوشنود شود یا در برابر آن مدال و نشانی بدو دهد. نمیبخشد جز به خاطر خدا و محض رضای الله. وارسته و خالصانه برای یزدان سبحان... از اینجا است که مطمئن است خداوند بذل و بخشش و صدقه و احسانش را می‌پذیرد، به مال و دارائیش برکت میدهد، ثواب و عطایش می‌بخشد، خداوند در برابر خیر و احسانی‌که او به بندگانش روا میدارد پاداش خیر و احسانش را عطاء می‌فرماید، و سرانجام در همین کرۀ زمین به خاطر آنچه میدهد بلند و والا و پاک و پاکیزه می گردد و گذشته از این پاداش دنیوی، عطاء اخروی هم در میان و افزون بر آن است.
سپس خداوند یکی از موارد مصرف صدقه را بطور خاص بیان می‌فرماید، و چهرۀ لب عفیف و بزرگوار و جوانمردی را می‌نمایاند که از آنِ دستهای از مؤمنان است. چهره‌ای است که عواطف و احساسات را به جوش و خروش میاندازد، و دلها را به تکان و جنبش می‌آورد، زیرا انسان از شناخت چنین نفسهای سرکشی که با مدد و یاری خوار و رام نمی‌گردند، و با کمک و دستگیری زیر بار ستم نمی‌روند، و درخواست چیزی نمی‌کنند و سخنی بر زبان نمی‌رانند، غرق حیرت میشود و لرزه بر پیکرش می‌افتد:
( لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ، لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأرْضِ، یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ، تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا. وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ ).
(چنین بذل و بخششی مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا درمانده‌اند و به تنگنا افتاده‌اند و نمی‌توانند در زمین به مسافرت پردازند او از راه تجارت و کسب و کار برای خود هزینۀ زندگی فراهم سازند و) به خاطر آبرومندی و خویشتنداری، شخص نادان می‌پندارد که اینان دارا و بی‌نیازند، اما ایشان را از روی رخسار و سیمایشان می‌شناسی، (چه از لحن گفتار و طرز رفتار پیدا و نمودارند و) با الحاح و اصرار (چیزی) از مردم نمی‌خواهند. و هر چیز نیک و بایسته‌ای را که ببخشید، بیگمان خدا از آن آگاه است.
این وصف الهامگرانه بر گروهی از مهاجرین منطبق بود که اموال و اولادشان را پشت سر خود بر جای گذاشته بودند، و در مدینه اقامت گزیده و وجود خویش را وقف جهاد در راه خدا و نگهبانی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم نموده بودند از قبیل اهل صُفّه که در مسجد بسر میبردند و از اهل و عیال و خانه و کاشانۀ رسول خدا نگهبانی می‌کردند، تا در غیاب مسلمانان و غفلت آنان دشمنی به حریم ایشان تجاوز ننماید. اهل صُفّه به جهاد اختصاص یافته بودند و برای تجارت و کسب و کار نمی‌توانستند در زمین به مسافرت بپردازند و راهی جائی شوند. با وجود این چیزی از مردم نمی‌خواستند. چنان خویشتندار و موقّر رفتار می‌کردند که کسی که به حال و احوالشان آشنا نبود خیال می‌کرد که دارا و ثروتمندند. چه اظهار نیاز نمی‌نمودند و فقر خویش را به دیگران نمی‌گفتند. لذا کسی جز افراد زیرک و هوشمند به حالشان پی نمی‌برد.
ولیکن نصّ قرآنی جنبۀ همگانی دارد و بر غیر اهل صُفّه در همۀ زمانها منطبق است. شامل اشخاص بزرگوار تهیدست و درماندگان محترمی است که شرایط موجود آنان را با جبر و قهر از کسب و کار باز میدارد، و بزرگمنشی ایشان مانع از آن میشود که از کسی کمک بطلبند و یاری بجویند. آنان خویشتن را آراسته و پیراسته می‌دارند و محترمانه و موقّرانه رفتار می‌کنند تا نیازمندیشان نمودار نشود. نادانان ایشان را از روی ظاهر آبرومندانه‌ای که دارند ثروتمند و بی‌نیاز می‌انگارند، ولیکن دانایان تیزبین و هوشمندان روشنفکر با بینش بازی که دارند پی به ماوراء ظاهر آراسته و نماد پیراستۀ ایشان برده و از نیاز نهانشان آگاه می‌گردند. چه عواطف نفسانی و تفکّرات نهانی بر سیما و چهرۀ ایشان نمودار میشود هر چند که آنان با آزرم و حیاء با احساسات و خواطرشان مدارا کرده و می‌سازند.
به راستی این، چهرۀ بس الهامگرانه‌ای است. چهره‌ای که این نص کوتاه برای آن دستۀ نمونۀ بزرگوار ترسیم می‌کند. چهرۀ کاملی است که با آزرم تمام نقش می‌بندد. هر جمله‌ای گوئی لمس و پسودۀ قلم موئی است که نگاره‌ها و نشانه‌ها را می‌نگارد و احساسات و انفعالات را مشخص و برجسته میدارد. انسان هنوز قرائت آن را به پایان نمی‌برد که آن چهره‌ها و آن شخصیتها در برابر دیدگانش جلوه‌گر می‌آیند، بدانگونه که گوئی آنها را می‌بیند. و این روش قرآن در ترسیم نمونه‌های انسانی است تا بدانجا که انسان تصور می‌کند چنین نمونه هائی زنده‌اند و در جنبش و حرکتند. چنین تهیدستان جوانمرد و بزرگواری که نیازمندی خود را نهفته می‌دارند گویا پرده بر عیب و عار می‌کشند... نباید جز پنهانی و با مهربانی بدیشان کمک و بذل و بخشش شود، تا عزّت نفسشان خدشه نخورد و کرامت سرشتشان جریحه‌دار نگردد... از اینجا است که پیرو الهامگرانه‌ای می‌آید و به نهان داشتن صدقه و احسان اشاره می‌نماید و به بخشندگان اطمینان میدهد که خداوند از بذل و بخشش پنهانیشان آگاه است و پاداش آن را بدیشان عطاء می‌فرماید:
( وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ ).
هر چیز نیک و بایسته‌ای را که ببخشید بیگمان خدا از آن آگاه است.
این تنها خداوند است‌که سرّ و راز را می‌داند، و خیرات و حسنات در پیشگاه او ضایع نمی‌ماند و هدر نمی‌رود. سرانجام خداوند بزرگوار در این درس با نصّ همگانی و عامی که همۀ روشهای انفاق را شامل، و همۀ اوقاف بذل و بخشش را در بر می‌گیرد و با حکم همگانی و عامی که شامل همۀ بخشندگانی میگردد که به خاطر الله و محض رضای خدا می‌بخشند، قاعدۀ صدقه و احسان را به پایان میبرد:
( الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، سِرًّا وَعَلانِیَةً، فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ).
کسانی که دارائی خود را در شب و روز (و در همۀ اوضاع و احوال) و بگونۀ پنهان و آشکار می‌بخشند، مزدشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است و نه ترسی بر آنان است و نه ایشان اندوهگین خواهند شد.
در این خاتمه هماهنگی پدیدار است و نمایانگر همگانی بودن و فراگیری نصوص است، و این هماهنگی چه در سر آغاز آیه و چه در سرانجام آن هویدا و جلوه‌گر است. و گوئی این آیه، نغمات و تک مضرابهای پایانی کوتاه فراگیری است.
( الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ ).
کسانی که اموالشان را می‌بخشند.
این چنین همگانی و عامی که شامل همۀ انواع و اموال و دارائی میگردد.
( بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ، سِرًّا وَ عَلانِیَةً ).
در شب و روز، پنهان و آشکار.
تا با این بیان، شامل همۀ اوقات و جمیع حالات شود.
( فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ).
پس اجر و پاداششان در پیشگاه خدایشان است.
این چنین همگانی و بگونۀ مطلق، اعم از چندین برابر شدن مال و دارائی، برکت و فزونی عمر، پاداش آخرت، و خوشنودی خدا.
( وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ).
نه ترسی برایشان است و نه ایشان غمگین خواهند شد.
هیچ ترسی از هیچ کس و از هیچ چیز مخوفی، و هیچ اندوهی از هیچ کس و از هیچ چیز اندوه بخشی، نه در دنیا و نه در آخرت، در میان نیست.
این هماهنگی موجود در خاتمۀ چنین قاعدۀ استوار و پابرجائی، بیانگر همان شمول و عمومیت است. *
گذشته از اینها، اسلام تنها پایۀ زندگی پیروان خود را بر عطاء و بخشش بنیان نمی‌گذارد. چه نظام اسلامی جملگی پیش از هر چیز بر تهیۀ کار و نان برای هر شخص توانائی، و همچنین بر حسن توزیع ثروت میان پیروانش مستقر است که این توزیع بر اساس حق و دادگری و با حفظ نسبت موجود میان تلاش و پاداش انجام می‌گیرد... ولیکن حالاتی وجود دارد که بنا به اسباب و علل استثنائی، از این قاعده جدا و عقب می‌ماند، و این همان حالاتی است‌که اسلام با صدقه و احسان به چاره‌جوئی آن می‌پردازد... صدقه گاهی به شکل فریضه‌ای است‌که دولت اسلامی مجری شریعت کامل خدا به جمع‌آوری آن می‌پردازد، و تنها او است که چنین حقی را دارد و به جمع‌آوری و دریافت آن دست می‌یازد. این مورد که زکات نام دارد، یکی از موارد مهم دارائی عمومی برای دولت اسلامی است. گاهی هم صدقه جنبۀ دل بخواهی و اختیار را پیدا می‌کند که نامحدود است و آنان که توانایند و قدرت مالی دارند خودشان آن را به نیازمندان می‌دهند. البته با حفظ آدابی که بیان آن گذشت و تضمین آبرومندی و خویشتنداری گیرندگان... آن آبرومندی و خویشتندارئی که این آیه چهرۀ آشکاری از آن را توصیف می‌کند. اسلام چنین آبرومندی و خویشتندارای را در نفوس پیروان خود تا آنجا رشد و نمو بخشید که چه بسا کسانی در میانشان پیدا می‌شدند که از کمترین چیز بهره‌مند بودند و تنها قوت لایموت داشتند ولی دست گدائی به سوی کسی دراز نمی‌کردند و چیزی از کسی درخواست نمی‌نمودند.
بخاری - با سندی که دارد - از عطاء پسر یسار و از عبدالرحمن پسر ابو عمره روایت نموده است که گفته‌اند: از ابو هریره شنیدیم که می‌گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
( لَیْسَ الْمِسْکینُ الَّذی تَرُدُّهُ التَّمْرَةُ وَ التَّمْرَتانِ , وَ لا اللُّقْمَةُ وَ اللُّقْمَتانِ، إنَّمَا الْمِسْکینُ الَّذی یَتَعَفَّفُ ).
مسکین کسی نیست که یک خرما یا دو خرما، و یا اینکه یک لقمه و دو لقمه او را (بس باشد و از درگاه) برگرداند، بلکه مسکین کسی است که خویشتنداری می‌کند (و در حفظ آبرو می‌کوشد و از درخواست چیز امتناع می‌ورزد).
اگر می‌خواهید به معنی‌گفتارش پی ببرید، این بخش از آیه را بخوانید:
( لا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ).
با الحاح و اصرار (چیزی) از مردم نمی‌خواهند.
امام احمد روایت نموده است و گفته است: ابوبکر حنفی از عبدالحمید پسر جعفر و او از پدرش، و پدرش از مردی از طلایفۀ مزینه روایت نموده است‌که مادرش بدو گفت: آیا نمی‌روی از رسول خدا صلّی لله علیه و آله و سلّم چیزی بخواهی همانگونه که مردم از او می‌خواهند؟ پس راه افتادم تا از او چیزی درخواست کنم. او را دیدم که ایستاده است و برای مردم سخنرانی می‌نماید و می گوید:
( وَ مَنِ اسْتَعَفَّ أَعَفَّهُ اللهُ، وَ مَنِ اسْتَغْنِى أَغْناهُ اللهُ. وَ مَنْ یَسْأَلِ النّاسَ وَ لَهُ عَدْلُ خَمْسِ أَواقٍ فَقَدْ سَأَلَ النّاسَ إِلْحافاً ).
هر که جویای خویشتنداری و آبرومندی باشد خداوند او را خویشتندار و آبرومند می‌سازد، و هر کس در پی بی‌نیازی باشد خداوند او را بی‌نیاز می‌گرداند. و هر کس از مردم گدائی کند و حال آنکه به اندازۀ پنج أَوْقِیَّة[2] داشته باشد، بیگمان او از مردم با الحاح و اصرار (چیزی) طلبیده است.
به خود گفتم: شتر ماده‌ای که من دارم بیش از پنج اوقیّه می‌ارزد، و غلام من شتر مادۀ دیگری دارد که آن هم بیش از پنج اوقیّه می‌ارزد. پس برگشتم و چیزی از او نخواستم.
حافط طبرانی - با سندی که داشته است - از محمد ابن سیرین روایت کرده است که گفته است: به گوش حارث رسید - مردی از قریش بوده که در شام می‌زیسته است - اینکه ابوذر محتاج است. لذا سیصد دینار برای او فرستاد. ابوذر گفت: بندۀ خدا به نظر خود کسی را خوارتر از من نیافته است. از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده‌ام که می‌گفت.
( مَنْ سَأَلَ وَ لَهُ أَ‌رْبَعُونَ فَقَدْ أَلْحَفَ ).
هر که گدائی کند و حال آنکه چهل (درهم) داشته باشد بیگمان الحاح و اصرار کرده است.
خانوادۀ ابوذر چهل درهم دارند... گوسفندی و دو خدمتگزار[3]... بی گمان اسلام نظام تکامل یافته ای است که نصوص و رهنمودها و قوانین آن همه با هم کارگر است، و بگونۀ جزئی و پراکنده بکار بسته نمی‌شود. اسلام مقرّّرات خود را وضع می‌کند تا همۀ آنها همزمان بکار بپردازند و تکامل یابند و هماهنگ شوند. و بدینگونه اسلام جامعۀ یگانۀ خود را پدیدار کرد که بشریت همتای آن را در هیچیک از جامعه‌های کرۀ زمین بخود ندیده است.
*
[1] زنا. (مترجم)
[2] اوقیّه مقیاسی است برای وزن، و آن را برابر 12/١ رطل، 7.5 مثقال، ٤٠ درهم خالص نوشته‌اند . (فرهنگ معین: جلد 1 )
[3] ابوبکر ابن عیاش گفته است: منظور از « ماهِنانِ » دو خادم است ... (مؤلف)