تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (17) وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (18)‏ وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

روند  قرآنی  بار  دیگر  برمی‌گرد‌د  به  سوی  فریاد  زدن  مردمان‌ که  به  پیوند  خدا  با  خدا  بنگرند،  و  حقیقت  نفس  خویش  را  نگاه‌ کنند.  به  سوی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نـیز  برمی‏گردد  و  ا‌و  را  در  برابر  چیزهائی  دلداری  می‌دهد که  گریبانگبر  و  دامنگیر  او  می‌گردد،  و  از  او  غم  و  اندوهی  را  می‌زداید که  از  رویگردانی  و گمراهی  دیگران  بدو  دست  می‌دهد  -‌ بدان‌ گونه ‌که  در  بند  دوم  سوره ‌گذ‌شت  -  در  اینجا  این  اشاره  را  می‌افزاید که  سرشت  هدایت  و  راهیابی  جدای  از  سرشت ‌گمراهی  و  سرگشتگی‌است‌،  و  اختلاف  میان  این  دو  سرشت  اصیل  و  ریشه‌دار  است‌،  و  بسان  اصیل  بودن  اختلاف  موجود  در  میان ‌کور  بودن  و  بینا  بودن،  و  نور  و تاریکی‌،  و  سایه  و گرما،  و  مردن  و  زنده  بودن  است‌.  و  این‌ که  میان  هدایت  و  راهیابی  و  دیدن  و  نور  و  سایه  و  زندگی‌،  پیوند  و  همگونی  است‌.  هـچنین  میان‌ کوری  و  تاریکی  و  سایه  و گرما  و  مرگ  هم  پیوند  و  همگونی  است‌.  آن‌ گاه  این  چرخش  و گردش  هم  با  اشارۀ  به  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  و  هـلاک  گردیدن  تکذیب‌کنندگان  پایان  می‌گیرد.  این  اشاره  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  بیدار  و  هوشیار گردند  و  خویشتن  را  بپایند  و  از  زشتیها کناره‌گیری  نمایند.

*

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ) (17)

ای  مردم‌!  شما  (‌در  هر  چیزی‌،  محتاج  و)  نیازمند  خدائید،  و  خدا  بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.  اگر  بخواهد  شما  را  از  میان  برمی‌دارد،  و  مردمان  دیگری  را  جایگزین  شما  می‌سازد،  و  این  کار  برای  خدا  مشکـل  و  سنگین  نیست‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدیشان  این  حقیقت  تذکّر  داده  شود،  بدان  هنگام ‌که  به  سوی  هـدایت  دعوت  می‌گردند،  و  تلاش  می‌شود که  از  تاریکیهائی ‌کـه  در  آنند  بیرون  آورده  شوند  و به  سوی  نور و روشنائی  و  هدایت  و  را‌هیابی  خدا  رهنمود گردند.  آنان  بدین  امر  نیازمندند،  زبرا  ایشان  فقیران  نیازمند  خدایـند،  و  خدا  کاملاً  بی‏نیاز  از  ایشان  است‌.  وقتی  که  آنان  به  سـوی  ایمان  به  یزدان‌،  و  برای  عبادت  و  پـرستش  و  حمد  و  سپاس  او  و  شکر  نعمتهایش  دعوت  می‌شوند،  خدا  خود  به  خو‌د  ستوده  است  و  بی‏نیاز  از  عبادت  و  پـرستش  ایشان  و  از  حمد  و  ثنای  آنان  است‌.  ایشان  به  هیچ  وجه  و  به  هیچ  روی  نمی‌توانند  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  سازند،  و  بر  ا‌و  نمی‌توانند  چیره‌ گرد‌ند  و  او  را  دچار  مشکل  و  مشقّت ‌گردانند.  او  اگر  بخواهد  ایشان  را  می‌میراند  و  از  میان  برمی‏دارد،  و  انسانهای  تازه‌ای  از  نژاد  خودشان  را  یا  از  نژاد  دیگران  را  جایگزین  ایشان  می‌نماید  و  در  زمین  مستقرّشان  می‌گرداند.  این‌ کار  برای  خدا  سهل  و  ساده  است‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدین  حقیقت  تذکّر  داده  شوند،  تا  غرور  ایشان  را  برندارد  و  اسب  سرکش  تکبّر  زمام  اختیار  را  از کفشان  نرباید  و  هلاکشان  ننماید،  بدان  هنگام ‌که  می‏بینند  خداوند  بزرگوار  بدیشان  عـنایت  می‌فرماید،  و  پیغمبرانی  را  به  سویشان ‌گسیل  می‌نماید،  و  پیغمبران  هم  تـمام‌ کوشش  و  تلاششان  را  به ‌کار  می‌گیرند  تا  آنان  را  از گمراهی  بازدارنـد  و  به  سـوی  هدایت  بکشانند  و  بازگردانند،  و  از  تاریکهایشان  بیرون  آ‌ورند  و  به  سوی  نورشان  رهـنمود گردانـند  و  به  نورشان  برسانند.  در  این  اوضاع  و  احوال‌ گاهی  غرور  ایشان  را  دربر  می‌گیرد  و گـمان  می‌برند که  آنـان  در  پیشگاه  خدا  قدر  و  منزلتی  دارند  و  چیز  بزرگ  و  سترگی  هستند!  و  این‌ که  هدایتشان  و  عبادتشان  چیزی  بر  ملک  و  مـملکت  افریدگار  بزرگو‌ار  می‌افزاید!  در  حالی ‌که  خدا  بی‏نیاز  و  ستوده  است‌.

یزدان  سبحان  رعایت  و  عنایت خود  را  شامل  بندگانش  می‌سازد،  و  رحمت  و  مرحمت  خو‌یش  را  بهرۀ  ایشـان  می‌گرداند،  و  با  فضل  و کـرم  فراوانش  آنان  را  فرا  می‌گیرد،  بدان  هنگام ‌که  پیغمبرانش  را  به  سوی  ایشـان  روانــه  مـی‌کند،  و  پیغمبران  رویگردانی  و  اذیّت  و  آزارشان  را  تحمّل  می‌کنند،  و  با  وجود  رویگـردانی  و  اذ‌یّت  و  آزارشان  بر  دعوت  به  سوی  خدا  ثابت  و  استوار  می‌مانند  .  .  .  یزدان  سبحان  این  چنین  با  بندگانش  رفتار  می‌فرماید  تا  رحمت  و  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خود  را  بدیشان  بنماید.  چرا که  اینها  صفتهای  متعلّق  به  ذات  یزدانند.  این ‌کار  هم  نه  بدان  خاطر  است ‌که  این  بندگان  چیزی  بر  ملک  و  مملکت  و فرمانروائی  و  عظمتش  می‌افزایند  وقتی‌ که  هدایت‌ گردند  و  راهیاب  شوند،  یا  ا‌ین  بندگان  چیزی  از  ملک  و  مملکت  و  فرمانروائی  و  عظمتش  می‌کاهند  وقتی‌ که  کور گردند  و  بـه  کـژراهـه  روند.  همچنین  این ‌کار  نه  بدان  خـاطر  است ‌که  ایـن  بندگان  آفـریده‌های ‌کمیاب  و  دشواری  هسـتند  و  گرداندن  و  می‌راندنشان  یا  تغییر  و  تبدیلات  سـخت  است‌،  این  است  که  هر چه  از  ایشان  روی  دهد  بخشیده  می‌شود،  زیرا  آنان  صنف  و  نوعی  هستند  برگشت  داده  نمی‌شوند  و  تبدیل  و  تغییر  ایشان  ناشدنی  است‌!

انسان  به  دهشت  می‌افتد  و  حیران  مـی‌شود  از  فضل  و  کرم  و  بزرگواری  خدا،  وقتی‌ که  می‏‎بیند  ایـن  انسـان  کوچک  و  نـاحیز  و کـوتاه‌بین  و  ضعف  و  درمانده  و  ناتوان‌،  این  اندازه  زیاد  و  فراوان  از  عنایت  و  رعایت  یزدان  برخوردار  می‌شود!

انسان  ساکن  کوچکی  از  ساکنان  این  زمین  است‌.  زمین  تـابع‌ کـوچکی  ا‌ز  تـابعان  خورشید  است‌.  خورشید  ستاره‌ای  از  ستارگان  بسیار  و  فراتر  از  ارقام  و  اعداد  است‌.  ستارگان  هم  نقطه‌های‌ کوچکی  بیش  نـیـستند  -  هر چند  در  اصل  بسیار  بزرگ  و  ستبرند  -‌ که  در  فضای  جهان  هستی  پراکنده‌اند،  جهانی‌ که  انسان  حدود  و  ثغور  آن  را  نمی‌داند.  این  فضائی  هم ‌که  سـتارگان  به  شکل  نقطه‌های  سرگشته‌ای  در  آن  پر‌اکنده‌اند،  جز  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  خدا  نیست‌!

با  این  وجود  انسان  این  همه  عنایت  و  رعایت  از  خدا  ببیند  .  .  .  خدا  او  را  مـی‌آفریند،  و  در  زمـین  خلیفه  می‌کند،  و  این  همه  ادوات  و  وسائل  خلیفه‌گری  را  بدو  می‏بخشد  -‌چه  در  هستی  و  ترکیب‌ بند  وجودیش،  و  چه  در  مسخّر  نـمودن  نیروها  و  انرژیهای  جهانی  لازم  برای  خلیفه‌ گریش  - آن‌ گاه  انسان‌ گمراه  و  سرگردان  می‌شود،  و  تکبّر  و  خود بزرگ‌بینی  می‌کند،  تا  بدانجا  که  شرک  می‌ورزد  و  انباز  برای  خدا  قائل  می‌شود،  یا  وجود  خدا  را  انکار  می‌کند.  پس  خدا  پـیغمبران  را  یکی  پس  از  دیگر‌ی  به  سویش  می‌فرستد،  و  برای  پـیغمبران‌ کتابها  نازل  می‌کند  و  بدیشان  معجزه‌ها  می‌دهد.  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خدا  پیاپی  و  مستمرّ می‌گردد،  تا  زمانی ‌که  در  کتاب  واپسین  خود  برای  انسانها  داستانی  بیان  می‌دارد  و  با  آنها  با  مرمان  سخن  می‌گوید،  و  برایشان  چیزهائی  را  روایت  می‌کند که  بر  سر نیاکانشان  و گذشتگانشان  آمده  است‌.  همچنین  از  وجود  خودشان  برایشان  سخن  می‏‎گوید،  و  از  نیروها  و  انـرژیهائی  بر‌ایشان  پرد‌ه  برمی‌دارد که  در  وجودشان  اندوخته  و  نهفته  است‌،  و  از  ضعفها  و  ناتوانیهائی  برایشان  سخن  می‌گوید که  در  وجودشان  سرشته‌ گردیده  است‌.  و  بلکه  یزدان  سبحان  برایشان  از  فلانی  و فلانی  به  طور  مشـخّص  سخن  می‌گو‌ید.  بدین  یکی  می‌گوید:  تو کار کردی  و  تو کار  نکردی‌،  و  بدان  یکی  می‌گو‌ید:  بیا  این  راه  حلّ ‌مشکل  تو  است‌،  و  بیا  این  راه  نجات  تو  از  تـنگا  و  دشواری‌ای  است  که  بدان  درافتاده‌ای‌!

این  همه  را  برای  انسان  آفریده  است‌،  و  این  همه  را  به  انسان  می‌گوید،  این  انسانی ‌که  ساکن ‌کو‌چکی  از  ساکنان  زمین  است‌،  زمینی ‌که  تابع  کوچکی  از  تابعان  خورشید  است‌.  خورشیدی‌ که  سرگشته  در گسـترۀ  ایـن  جهان  بزرگ  هستی  است‌،  تا  بدانجا  نزدیک  است ‌که‌ نزدیک  است  وجودش  احساس  نگردد!  یزدان  سبحان  آسمانها  و  زمین  و هستی  و همه  چیز و  همه ‌کس  را  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  آفریده  است‌،  می‌تواند  همسان  آن  را  دیگر باره  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  بیافریند  و  از  نیستی  به  هستی  بیاورد.

سزاوار  است  مردمان  این  حقیقت  را  درک  و  فهم ‌کنند  تا  مقدار  فضل  و کرم  و  عنایت  و  رعایت  و  مهر  و  عطوفت  خدا  را  درک  و  فهم  نمایند،  و  تا  خجالت  بکشند  از  این  که  فضل  و کرم  خالص‌،  و  عنایت  و رعایت  صرف‌،  و  مهر  و  عطوفت  فراوان  را  با  رویگر‌د‌انی  و  انکار  و  ناباوری  پاسخ  بگو‌یند.

این  امر گذشته  از  این ‌که  یک  حقیقت  صادق  و  واقـعی  است‌،  از  دیگر  سو  یک  پسودۀ  وجدانی  و  الهامگرانه‌ای  است‌.  قرآن  دلهای  انسانها  را  با  حقائق  می‌پساید،  زیرا  حقیقت  وقتی ‌که  جلوه‌گر  آید  تأثیر  بسزائی  در  نفس  دارد  و  سخت  در  نفس  مؤثّر  واقع  می‌شود.  زیرا  قرآن  حـقّ  است  و  حقّ  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  جز  حقّ  نمی‌گوید،  و  جز  با  حقّ  قانع  نمی‌شود،  و  جز  حقّ  را  عرضه  نمی‌دارد،  و  جز  به  حقّ  اشاره  نمی‌کند.

پسودۀ  دیگری  دربارۀ  حقیقت  دیگری  است‌،  حقیقت  مسؤولیّت  فردی‌،  و  سزا  و  جزای  فردی  بـدان‌ گونه ‌که  کسی  برای  کسی  نمی‌تواند کاری  بکند  و  او  را  از  دست  کیفر  خدا  برهاند  و  رستگارش  گردانـد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیازی  نداشت ‌که  آن  را  با  هـدایت  ایشان  برای  خود  برآورد  کند.  او  خودش  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌شود،  همان ‌گونه ‌که  هر کس  دیگری  از  ا‌یشان  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌گردد‌،  و  بار  گناهان  خود  را  تنها  بر  دوش  می‌کشد،  و کسی  در  آن  بدو  کمک  نمی‌کند.  هر کس  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش ‌گیرد  برای  خود  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش  مـی‌گیرد،  و  او  به  دست ‌آورندۀ  کار  و  نتائج  کار  خود  است‌،  و  سـرانـجام  کارها  همه  به  پیشگاه  خدا  برگردانده  می‌شوند:

(  و  لا  تزر  وازره  وزه‌ر  اه‌خر.ی  و  ان‌ه  تده‌ع  مثقله  اً‌ل‌“  حلها  لا  ـمل  مثه  ـق‌ء‌ولوکان‌ذا  قزن  ـه‌.

هیح  گناهکاری  بار  کناـم  دیگری  را  به  دوش  نمی‌کشد،  و  اگر  انسان  سنگین  باری  کسی  را  برای  حمل  گناهانش  به  فریاد  خواند،  (‌او  چنین  کمکی  را  نمی‌تواند  بـند  و)  چیزی  از  بار  گناهانشان  برداشته  نمی‌شود،  هرچند  از  نزدیکان  و  بستگان  باشد.

(وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى ).

هـر کس  پــاکی  پـیشه  کـند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  بـرای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد.  به  هر  حال‌)  بازگشت  (‌همگان‌،  اعـم  از  کـافران  و مـؤمنان‌)  بــه  ســوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

حقیقت  مسؤولیّت  فردی  و  سزا  و  جزای  فردی‌،  دارای  تأثیر  قاطعانه‌ای  در  فهم  و  شعور  اخلاقی‌،  و  همچنین  در  رفتار  و کردار  عملی  است‌.  وقتی‌ که  هر کسی  بفهمد  و  احساس ‌کند که  او  در  برابر کارش  سزا  و  جزا  می‏‎بیند،  و  در  برابـر کـار  دیگر‌ان  مؤاخـذه  نـمی‌گردد  و گـرفتار  نمی‌آید،  و  از  پاداش  و  پادافره  کسب  و کـارش  نـجات  پیدا  نمی‌کند  و  رهائی  نـمی‌یابد،  هـمچون  چـیزی  یک  عامل  نیرومندی  در  بیداری  و  هوشیاریش  می‌گردد  و  برای  حساب‌ کشـیدن  از  خود  پـیش  از  ایـن  کـه  از  او  حساب‌ کشیده  شود  سخت  به  خود  می‌آید  و  به  خویشتن  نهیب  می‌زند!  همراه  با  این  بیداری  و  هوشیاری  از  هر  امید  و  آرزوی  گـول‌زننده‌ای  دست  می‌کشد کـه  او  را  فــریب  دهـد  و  بگوید  کسی  بدو کم‌ترین  سودی  می‌رساند،  یا  امیدوارش ‌گرد‌اند که  کسی  بجای  او  بار  گناهش  را  برمی‏دارد  و  بلا گردان  او  می‌گردد!  در  عـین  حال  حقیقت  مسؤولیّت  و  سزا  و  جزای  فـردی‌،  عـامل  اطمینان ‌بخشی  است  و  به  انسان  آرامش  می‌دهد.  دیگر  او  پریشان  نمی‌گردد  از  ترس  ایـن ‌که  نکند  بـه ‌گناه  دیگران‌ گرفته  شود  و گرفتار  آید،  و  بدین  سبب  سرگشته  و  ناامید  از  این‌ گردد که  عمل  خوب  فردی  او  سودی  به  حالش  نداشته  باشد،  وقتی‌ کـه  او  وظـیفۀ  خود  را  در  دلسوزی  مردمان  اداء  کرده  باشد،  و کوشیده  باشد  تـا  آنجا که  می‌تواند  و  با  هر  وسیله‌ای ‌که  در  دست  دارد  آنان  را  از گمراهی  برگرداند.

یزدان  سبحان  مـردمان  را  یکجا  و  همردیف  دادگاهی  نمی‌فرماید  و  برابر  لیست  و  فهرست  از  ایشان  حساب  و  کـتاب  نـمی‌کشد.  بلکه  یک ‌یک  آنـان  را  دادگاهی  می‌فرماید  و  تک ‌تک  ایشان  را  محاسبه  می‌نماید.  هر  کسی  را  برابر  رفتار  و کردارش  محاکـمه  و  دادرسـی  می‌فرماید،  و  در  حدود  وظیفه‌اش  از  او  پرس  و  جو  می‌نماید.  از  جملۀ  وظائف  فرد  این  است‌ که  دلسـوزی  کند  و  در  حدّ  تاب  و  توانش  به  اصـلاح  حـال  دیگـران  بپردازد.  وقتی  که  بدین  وظیفۀ  خود  اقدام  نماید،  دیگر  مسؤولیّتی  در  میان‌ گروهی  ندارد که  در  میانشان  زندگی  می‌کند.  او  برابر  خوبی  و  نیکی  خود  دادگاهی  می‌شود  و  پاداش  می‌گیرد،  و  خوب  بودن  و  نـیک  بودن  مـردمان  سودی  به  حالش  ندارد،  اگر  او  بد  و  ناصالح  باشد.  چـه  خدا  -  همان‌ گونه ‌که‌ گفتیم  -  مردمان  را  برابر  لیست  و  فهرست  مورد  محاسبه  قـرار  نـمی‌دهد  و  هـمردیف  و  همقطار  سزا  و  جزایشان  عطاء  نمی‌فرماید!

تعبیر  قرآنی  این  حقیقت  را  به  شیوۀ  تصویری  قرآن  به  تصویر  مـی‌زند.  لذا  تأثــیر  ژرف‌تر  و  شدیدتری  می‏بخشد.  هر کسی  را  به‌ گونه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که  بردارندۀ  بار  خود  است‌.  وقتی  که  بار گـناهان  شخصی  سنگین  شود  و  نزد‌یـک‌ترین  خویشاوندان  را  به ‌کمک  بطلبد  تا  چیزی  از  بـار گناهانش  را  بردارد،  کسی  را  نمی‌یابد  که  به  نداء  و  فریادش  پـاسخ  دهد  و کمکش  نماید  و  چیزی  از  بار  سنگین  او  را  بردارد  و  سکبارش  گرداند!

این  صحنه  قافله‌ای  است ‌که  هر کسی  در  آن  بار  خود  را  برمی‏دارد  و  به  راه  خود  می‌رود،  تا  آنجائی ‌که  در  پیشگاه  ترازو  و  ترازودار  می‌ایستد!  این  قافله  وقتی  به  پای  حساب  و کتاب  می‌رسد  شق  و  رق  می‌ایستد.  هر  کسی  به  تلاش  خود  پرداخته  است  و ایـنک  خسـته  و  کوفته  برپای  ایستاده  است  و  در گرو  بار  خویش  مانده  است  و  خویشتن  را  می‌کوشد  و  غافل  از  بیگانگان  و  نزدیکان  است‌!

روند  قرآنی  ا‌ز  فراسوی  قافلۀ  خسته  و کوفتۀ  سنگین ‌بار  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نگاهی  می‌اندازد:

(إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ ).

تو  کسـانی  را  (‌بـا  این  قرآن‌)  مـی‌ترسانی  که  نهانی  از  پـروردگارشان  مـی‌هراسـند  و نـماز  را  چنان  که  بـاید  می‌خوانند.

اینان  کسانیند که  بیم  دادن  و  برحذر  داشـتن‌،  ایشان  را  سودمند  می‌افتد.  اینان  کسـانیند  که  از  پروردگارشان  می‌ترسند،  هر چند  او  را  ندیده‌اند.  نماز  را  چنان‌ که  باید  می‌خوانند  تا  با  پـروردگارشان  تماس  بگیرند  و  او  را  عبادت  و  پرستش‌ کنند.  اینان‌ کسانیند که  از  تو  بهره‌مند  می‌شوند  و  استفاده  می‌کنند،  و  سخنان  تو  را  می‌شنوند  و  فرمان  تو  را  می‌برند  .  .  .گناهی  بر  تو  نیست‌ اگر کسی  از  خدا  نترسد  و  نماز  نخواند.

(وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ ).

هـر کس  پـاکی  پـیشه  کند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  برای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد)‌.

سود  او  برای  تو  نیست‌،  و  برای  غیر  تو  هم  نیست‌.  بلکه  او  خود  را  پاکیزه  می‌دارد  و  پاس  می‌ورزد  تا  خودش  از  پاکی  و  پاکیزگیش  سود  ببرد  و  استفاده‌ کند.  پـاکی  و  پاکیزگی  معنی  لطیف  و  ظریف  و  شفّا‌ف  و  د‌رخشانی  دارد.  شامل  دل  و  خاطره‌ها  و  احساسات  آن  می‌شود،  و  رفتار  و  روش  و  رویکردها  و  آثار کردار  را  فرا  می‌گیرد.  پاکی  و  پاکیزگی  معنی  الهـام ‌بخشی  را  دارد که  در  آسمانها  بال  و  پر  می‌زند.

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مـؤمنان‌)  به  سـوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

خدا  حسابرس  و  سزا  و  جزادهنده  است‌.  هیچ ‌کار  خوبی  هدر  نمی‌شود  و  بیهوده  نمی‌رود،  و  هیچ‌ کار  بدی  نهان  و  پنهان  نمی‌گردد  و  از  میدان  به  در  نـمی‌شود.  داوری  و  فرمان  و  سزا  و  جزا  به کسـی  غیر  از  خـدا  واگذار  نمی‌گردد،  چه  به ‌کسانی ‌که  به  سویشان  می‌گرایند،  و  چه  به  کسانی  که  فرامـوششان  می‌نـمایند  یـا  نـادیده‌شان  می‌گیرند  و  بدیشان  هیچ ‌گونه  توجّهی  نمی‌کنند.

*

هرگز  در  پیشگاه  خدا  ایـمان  و کفر  و  خیر و  شرّ  و  هدایت  و  ضلالت‌،  برابر  و  یکسـان  بشمار  نمی‌آیند.  همان ‌گونه ‌که‌ کور  بودن  و  بینا  بود‌ن‌،  تاریکی  و  روشنی‌،  سایه  و گرما،  و  زندگی  و  مرگ،  برابر  و  یکسان  بشمار  نـمی‌آیند،  و  هر ‌یک  از  ایـنها  از  بنیاد  مـختلف  و  جداگانه‌اند.

0وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ).

نابینا  و  بینا  یکسان  نیست‌.  و  تاریکیها  و  نور هم  همسان  نمی‌باشد.  و  سایه  و  گرمای  سوزان  هم  یکی  نیست.  و  مردگان  و  زندگان  هم  مساوی  نمی‌باشند.

میان  سرشت‌ کفر  و  سرشت  هر یک  از کوری  و  تاریکی  و گـرمای  سوزان  و  مرگ،  ارتباط  و  پیوند  است.  همان‌ گو‌نه  هم  میان  سرشت  ایمان  و  سرست  هر یک  از  نور  و  دیدن  و  سایه  و  زندگی‌،  ارتباط  و  پیوند  است‌.  ایمان  نور  است‌،  نوری  در  دل‌،  و  نوری  د‌ر  اندامـها،  و  نوری  در  حواس  است‌.  نوری  ا‌ست‌ که  حقائق  چیزها  و  ارزشها  و  رخداد‌ها،  و ارتباطها  و  نسبت‏ها  و  فـاصله‌ها‌ی  میان  آنها  را  می‌نمایاند.  چه  مؤمن  با  این  نور  می‌نگرد  که  نور  خدا  است‌،  و آن  حقائق  را  می‏‎بیند،  و  با  آن  خود  را  می‌سازد  و  در  پرتو  آن  به‌ کار  می‌پردازد،  و  در  راه  خود  دستپاچه  نمی‌شود  و کورکورانه  راه  نمی‌رود  و  گامهایش  به  یکدیگر  نمی‌خورد  و  افتان  و  خیزان  نمی‌شود!

ایمان  چشم  است‌،  چشمی‌ که  بینا  است  و  می‏‎بیند،  دیدن  حقیقی  و  راستینی‌ که  دچار  نوسان  و  اختلال  نمی‌گردد،  و  دارندۀ  خود  را  در  پرتو  نور  و  یقین  و  اطمینان  به  راه  می‏‎برد  و  به  سرمنزل  مقصود  می‌رساند.

ایمان  سایه  است‌،  سایۀ‌ گسترده  و  فراخی ‌که  نفس  در  آن  می‌آرامد  و  دل  بدان  می‌آساید.  سایه‌ای  است  بر‌ای  نجات  از گرمای  شکّ  و  تردید  و  پریشانی  و  ناآرامی  و  سرگشتگی  در  بیابان  تاریک  و  بدون  راهنما!

ایمان  حیات  است‌،  حیات  دلها  و  احسـاسها  و  ذهنها  و  شعو‌رها،  و  حیات  مقصدها  و  رویکردها.  همچنین  ایمان  حرکت  سازنده  و  ثمربخش  و  هدفدار  است‌.  ایـمان  حرکتی  است‌ که  در  آن‌ گمنامی  و  مرگی  نیست‌.  در  این  حرکت‌،  بیهوده  رفتن  و  هدر  شد‌نی  نیست‌.

کفر کو‌ری  و  نابینائی  است‌،‌ کوری  و  نابینائی  سرشت  دل‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  دلائل  حقّ‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  حقیقت  وجود،  و  حـقیقت  پـیوندها  و  ارتباطهای  موجود  در  هستی‌،  و  حقیقت  ارزشـها  و  اشخاص  و  رویدادها  و  اشیاء‌.

کفر گرمای  سوزان  نیمروز  است‌.  تافته  و  داغ  است‌.  دل  در  آن  بریان  می‌شود.  دل  در  آتش  شـعله‌ور  و  سـوزان  سرگشتگی  و  پریشانی  و  عدم  استقرار  بر  هدفی‌،  و  عدم  اطمینان  به  رستاخیز یا  سرنوشت  اخروی‌،  جزغاله  می‌شود.  بعد  از  آن  در آخرت  به  آتش‌ گرم  دوزخ  و  به  شعله‌های  عذاب  درمی افتد!

کفر  مرگ  است‌،  مرگ  درون‌،  و گسیختن  از  سرچشـمۀ  زندگی  اصیل‌،  و  بریدن  و دور افتادن  از  را‌هی ‌که  به  خدا  می‌رسد،  و  درمانده  شدن  از  پذیرش  و  پاسخگوئی‌ای ‌که  از  سرچشمۀ  حقیقی  مدد  می‌گیرند  و  در  حرکت  حیات  مؤثّرند!

هر کسی  سرشت  خود  را  دارد،  و  هر کسی  سزا  و  جزای  خود  را  می‌گیرد،  و  این  و  آن  در  پیشگاه  یـزدان  برابر  نیستند. 

* 

در اینحا  روند  قرآنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رو  می‌کند  و  او  را  دلداری  می‌دهد  و  از  او  غمزدائی  می‌کند،  با  بیان  حدود  و  ثغو‌ر کارش  و  وظیفه‌ای‌ که  در  راه  دعوت  به  سوی  خدا  دارد.  او کار  خود  را  می‌کند  و  وظیفۀ  خویش  را  انجام  می‌دهد‌،  و  چیزهای  بعد  از  آن  را  به  صاحب ‌کار  جـهان  و  فرمانروای‌ کیهان  وامی‌گذارد  تـا  هر چه  می‌خواهد  روا  دارد:             

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

خداونـد  هـر کس  را  بـخواهد  شنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان  فرو  بری‌،  همانگونه  که  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شـنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  ما  تو  را  همراه  (‌دین‌)  حقّ‌،  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  (‌مؤمنان  به  بهشت‌)  و  بیم‌دهندۀ  کا‌فران  بـه  دوزخ‌،  به  میان  مـردمان‌)  فرستاده‌ایـم‌،  هـیچ  مـلّتی  (‌از  مـلّتهای  پـیشین‌)  هـم  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  بـه  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  تـو  را  تکـذیب  کـنند،  (‌عـجـیب  نـیست‌)‌.  زیـرا  کسـانی  هـم  کـه  پـیش  از  آنان  بوده‌اند،  پیغمبران  خود  را  که  برای  ایشان  دلائل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتاب‌های  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.  سپس  کافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تـنبیهشان  کـردم‌)‌.  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).

تفاوتها  و  فرقها  د‌ر  سرشت  جهان  و  در  سرشت  نفس  انسـان‌،  اصیل  و  بنیادین  است‌.  اختلاف  سرشتهای  مردمان  و  اختلاف  استقبال  ایشان  از  دعوت  خدا  نـیز  بنیادین  است‌،  بسان  اصالت  تفاوتها  و  فرقهای  جهانی  بینا  بودن  و کور  بودن،  و  سایه  و گرما،  و تاریکیها  و  نور،  و  حیات  و  ممات‌.  در  فراسوی  همۀ  اینها  هم  تـقدیر  و  تدبیر  و  حکمت  خدا  نـفته  است‌،  و  قدرت  او  بر  هر  آن  چیزی  پنهان ‌گردیده  است‌ که  بخواهد.

در  این  صورت‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیم‌دهنده  و  ترساننده‌ای  بیش  نیست‌،  و  قدرت  بشری  او  در  ایـن  حـدّ و  مرز  متوقّف  می‌شود.  او  نمی تواند  پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان‌ که  همچون  آرمیدگان  در گورها  هستند  فرو  برد،  همانگونه  که  نمی‌تواند  مردگان  آرمیده  در گورها  را  شنوا ‌گرداند.  تنها  خدا  است‌ که  می‌تواند  هر کس  را که  بخواهد  شنوا گرداند  مطابق  آنچه  خود  بخواهد  و  هر گو‌نه  که  خود  بخواهد.  بر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ چه  چیز  است‌ که‌گمراه  شود  هر که‌ گمراه  می‌شود،  و رویگردان‌ گردد  هـر که  رویگردان  می‏‎گردد،  وقتی ‌که  او  امـانت  را  اداء  کـند،  و  رسالت  را  برساند،  و  هر که  خدا  بخواهد  بشنود،  و  که  خدا  بخواهد  رویگردان  بشود؟

پیش  از  این  خداوند  به  پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌: 

(فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ).

خود  را  با  غم  و  اندوه  و  غصّۀ  آنان  هلاک  مکن‌.(فاط‌ر/8‌)

 خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  همراه  دیـن  حقّ  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  مؤمنان  به  بهشت  و  بیم‌دهندۀ ‌کافران  به  دوزخ‌،  به  میان  مردمان  فرستاده  است‌. کار  و  بارش  بسان  کار  و  بار  برادران  انبیاء  -‌ صلوات  الله  علیهم  -  خود  است‌.  آنان  بسیار  بوده‌اند.  هیچ  ملّتی  نبوده  است  مگر  این ‌که  پیغمبری  به  میانشان  رفته  است‌:

(وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ) (24)

هـــیچ  مـلّتی  (‌از  مــلّتهای  پـیشین‌)  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  به  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  از  قوم  خود  تکذیب  دیده  است‌،  این  سرشت  اقوام  در  استقبال  از  پیغمبران  بود‌ه  است‌.  این‌ کار  نه  از  قصور  و کو‌تاهی  پیغمبران  بوده  است‌،  و  نه  از کم  و  کاست  دلیل  و  برهان  بوده  است‌:

(وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ) (25)

اگر  تو  را  تکذیب  کنند،  (‌عجیب  نیست‌)‌.  زیرا  کسـانی  هـم  که  پیش  از  آنان  بـوده‌انـد،  پـیغمبران  خود  را  کـه  برای  ایشــان  دلائـل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتابهای  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.

(‌بیّنات  )‌:  دلائل  و  براهین  به  شکلهای ‌گوناگون  و  فراوان  است‌،  و  از  جملۀ  آنها  خوارق  عادات  و  معجزاتی  است ‌که  از  آنان  درخواست  می‌کردند،  یا  پیغمبران  ایشان  را  با  آن  خـوارق  عـاد‌ات  و  معجزات  به  مبارزه  می‌طلبیدند.  «‌زُبُـر»‌:‌کتابهای  مختلف  و  مشـتمل  بر  مواعظ  و  نصائح  و  رهنـونها  و وظائف  و تکالیف  است‌.  (‌الکتاب ‌المنیر ‌)‌:‌ کتاب  روشنگر  راه  حقّ  .  .  .  ارجح  اقو‌ال  این  است‌ که  مراد  از  آن‌، ‌کتاب  موسی  علیه السّلام  تورات  است‌.  همۀ  آنان  دلائل  و کتابهای  مشتمل  بر  مواعظ  و  نصائح‌،  و کتاب  تورات  را  تکذیب ‌کرده‌اند.

این  کار  و  بار  ملّتهای  بیشماری  در  استقبالشان  از  پیغمبرانشان‌،  و  از دلائل  هدایتی  بوده  است ‌که  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  پس  این ‌کار  و  بار  تازه‌ای  نیست‌،  و  منحصر  به  فرد  هم  نیست‌.  بلکه ‌کار و  باری  بوده  است ‌که  در  رفتار  و کردار پیشینیان  بوده  است  و گذشته  است‌.  

در  ایـنجا  رونـد  قــرآنـی  سـرنوشت  و  فـرجـام  تکذیب‌کنندگان  را  برای  مشـرکان  بـیان  می‌دارد،  تـا  خویشتن  را  برحذر  دارند:

(ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

سـپس  کـافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تنبیهشان  کردم‌(‌.

پرسشی  را  مطرح  می‌کند که  دالّ  بر  شگفت  و شگرف  و  هول  و  هراس  است‌:

(فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).‌.

زشت  شمردن  و کیفر  دادن  سخت  بوده  است‌. گـرفتار  نمودن  و  مجازات  کردن‌،  ویران  و  نـابود  سـاختن  بوده  است‌.  پس ‌کسانی  باید  خویشتن  را  از  همچون  سرنوشتی  برحذر  دارند  که  شیوۀ ‌گذشتگان  را  درپیش  می‌گیرند  و  راه  ایشان  را  می‌سپرند.  بترسند  از  این ‌که  همان  چیزهائی  بر  سر  ایشان  بـیاید  و  دامنگرشان ‌گردد کـه  بر  سـر  پیشینیان  آمده  است  و  دامنگیرشان  گردیده  است‌!

این  یک  پسودۀ  قرآنی  است‌ که  این  بند  با  آن  پایان  می‌پذیرد،  و  این  گشت  و  گذار  بدان  خـاتمه  می‏‎یابد.  آن‌ گاه  گشت  و  گذار  تـازه‌ای  در  نـاحیۀ  تازه ای  آغاز  می‌گردد.

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً (39) قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً (40) إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً (41) وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً (43) أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً (44)‏ وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

این  بند  واپسین  سوره  نـیز  دربرگیرندۀ  چرخشـها  و  گردشهای  زیاد  و  فراخی  است‌،  و  پسوده‌ها  و  اشاره‌های  گوناگونی  برای  دل  دارد:  چرخش  و گردش  با  بشریّت  در  میان  همۀ  نسلهای  پیاپی که  به  دنبال  یکدیگر  می‌آیند  و  برخی  جایگزین  بعضی  می‌شوند.  چرخش  و گردش  در  زمین  و  آسمانها  برای  جستجوی  اثری  از  انبازهائی ‌که  کسانی  آنها  را  شریک  خدا  می‌دانند  و  بجز  خدا  به ‌کمک  می‏‎طلبند  و  به  فریاد  می‌خوانند.  چرخش  و گردشی  در  آسمانها  و  زمین  نیز  برای  دیدن  دست  نیرومند  و  توانای  خـدا  است ‌که  آسمانها  و  زمـین  را  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذ‌ارد  آسمانها  و  زمین  فرو  ریزند  و  نابود  شوند.  چرخش  و گردشی  با  تکذبب‌کنندگان  همۀ  دلائل  و  آیات  سر  داده  می‌شود،  تکذیب ‌کنندگانی ‌که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  سته‌اند که  اگر  پیغمبری  به  پیش  ایشـان  بـیاید  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود.  سپس  این  عهد  و  پیمان  را  شکستند  و  با  فرمان  یزدان  مخالفت  کرد‌ند.  وقتی‌ که  پیغمبری  به  پیش  ایشان  آمد  جز گریز  و  بیزاری‌،  چیزی  بر  آنـان  نیفـزود.  چرخش  و  گردشی  در  جایگاه‌های  نابودی  تکذیب‌ کنندگان  پیش  از  ایشان  آغاز  مـی‌گردد.  اینان ‌که  آثار  برجای  مانده  آنان  را  می‏بینند  و  با  ایـن  وجود  نمی‌ترسند که  به  سرنوشت  ا‌یشان‌ گرفتار  آیـند.  آسیاب  زمانه  ایشـان  را  در  مـیان ‌گـیرد  و  روی  آنان  بچرخد  و  بر  سرشان  همان  سنّت  و  قانونی  رود که  بر  سر  تکذیب‌کنندگان  پیشین  رفته  است  .  .  .  آن  وقت‌،  پـایان  الهامگرانه  بیدارکنندۀ  هراس‌انگیزی  در  می‌رسد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ ).

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.

ولی  فضل  و کرم  و  لطف  و  مرحمت  خداوند  بـزرگوار،  مرد‌مان  را  مهلت  و  فرصت  مــی‌دهد،  و  هـمچون  کـیفر  ویرانگر  و  نابودکننده‌ای  را  به  تأخیر  می‌اندازد.

*

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

خدا  کسی  است  که  شـما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.  هر کس  از  شما  کافر  گردد،  بــه  زیـان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزایـد،  و  جز  زیـان  چیزی  نـصیب  کـافران  نمی‌نماید.

پیاپی  آمدن  نسلها  در  زمین‌،  رفتن  نسلی  و  آمدن  نسلی‌،  به  ارث  بردن  این  نسل  از  آن  نسل‌،  جایگزین  شدن  اینان  بر  جای  آنان‌،  به  پایان  آمدن  دولتی  و  بر  سر کار  آمدن  دولتی‌،  خاموش  شدن  شعله‌ای  و  برافروختن  شعله‌ای‌،  و  پژمردن  و  نابود گـردیدن  و  ظهور  و  پیدایش  پـیاپی  در  طول  سالها  و  در  طیّ  قرنها،  اینها  همه  تـدبّر  و  تفکّر  دربـارۀ  این  حرکت  مسـتمرّ  و  جنبش  همیشگی  را  می‏طلبد،  و  سزاوار  است  به  دل  عـبرت  و  پـند  دهـد،  و  حاضران  در  صحنۀ  جهان  بدانند که  بعد  از  مدّت  زمان  اندکی  به  پیشینیان  تبدیل  خواهند  شد  و گذشتگانی  برای  نسل  بعد  از  خود  خواهند گردید.  آیندگان  بعد  از  ایشان  می‌آیند  و  آثـار  برجای  مـاندۀ  آنان  را  می‏بینند  و  اخبارشان  را  می‌شنوند  و  به  یـاد  می‌آورند  و  برای  همدیگر  روایت  می‌کنند،  هم  بدانگونه  که  دربارۀ  آثـار  پیش  از  اینان  نیز  می‌اندیشند  و  آنها  را  ورانداز  می‌کنند  و  اخبارشان  را  به  خاطر  می‌آورند  و  برای  یکدیگر  نقل  و  روایت  می‌نمایند.  شایسته  است  این  امور  غافلان  را  بیدار گرداند  و  دسـتی  را  بـبینند که  زمـانها  را  پـیاپی  می‌آورد  و  سالها  و  عمرها  را  می‌گردا‌نـد  و  به  پـایان  مـی‌رساند،  و  چـوگان  را  می‌چرخاند،  و  دولتـها  را  جایگزین  دولتها  می‌سازد،  و  ملکها  و  مملکتها  و  حکمها  و  حکومتها  را  به  ارث  مـی‌رساند  و  دست  به  دست  می‌گرداند،  و  نسلی  را  جانشین  نسلی  می‌نماید  .  .  .  هر  چیزی  می‌گذرد  و  به  پایان  می‌آید  و  نابود  می‌شود.  تنها  خداوند  یگانه‌،  باقی  مـی‌ماند،  خداونـدی  که  دائـم  و  ماندگار  است  و  زوال  و  دگرگونی  نمی‌پذیرد.

کسی ‌که  به  پایان  برسد  و  بگذرد  جاودانه  نـمی‌ماند  و  باقی  نمی‌گردد.  کسی  که  در کوچ  محدودی  و  دارای  زمان  معیّنی  چرخان  و گردان  است‌،‌ کس  دیگری  بعد  از  او  می‌آید  تا  ببیند که  او  چه  چیزی  را  رها کرد‌ه  است  و  چه  چیزی  را  انجام  داده  است‌،  کسی ‌که  د‌ر  نـهایت  به  سوی  خدائی  رود  و  شود که  او  را  بر  آنچه ‌گفته  است  و  کرده  است  دادگاهی  می‌کند  و  از  او  حساب  می‌کشد،  کسی‌ که  چنین  حال  و  وضعی  را  داشته  باشد،  شایسته  است‌ که  اقامت  اندک  خود  را  در  زمین  زیبا  و  پسندیده  انجام  دهد،  و  پس  از  خود  ذکر  جمیل  و  نام  نیک  برجای  گذارد،  و  برای  اقامت  دائم  و  واپسـین  خود  چیزی  را  پیشاییش  بفرستد که  برای  او  در  آنجا  سودمند  افتد.  این  برخی  از  خاطره‌هائی  است  که  به  ذهن  می‌گذرد،  زمانی‌ که  صحنۀ  پژمردن  و  پنهان  شدن‌،  و  پدید  آمدن  و  پدیدار گردیدن‌،  طلوع  و  غروب‌،  دولتهائی  که  می‌روند  و  دولتـهائی ‌کـه  بر  جایشان  می‌نشینند،  مـلکها  و  مملکتهائی‌ که  دست  به  دست  می شوند،  زندگی  و  حیاتی  که  زوال  می‌پذیرد،  و  به  ارث‌ گذاشتن  و  به  ارث  بردنی  که  پیوسته  در  میان  این  نسل  و  آن  نسل  مبادله  می‌گردد،  جلو  چشم  دل  داشته  می‌شود:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جانشین  (‌گـذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.

در  سایۀ  این  صحنه  مؤثّر  و  دارای  منظره‌ها  و  دیدگاه‌های  پیاپی‌،  بدیشان  مسؤولیّت  فردی  را  تذکّر  می‌دهد.  هیچ  کسی  چیزی  برای ‌کس  دیگری  بر‌نمی‌دارد  و  بر عهده  نــمی‌گیرد،  و کسـی  چیزی  از کس  دیگری  را  دفـع  نـمی‌نماید  و  به  دفاع  از  او  بـرنمی‌خیزد.  آن‌ گاه  بـه  روی ‌گردانی  و  کفرورزی  و گمراهـی  ایشان  اشـاره  می‌کند،  و  فرجام  زیانباری  را  پیش  چشمانشان  می‌دارد  که  در  پایان‌ گشت  و گذار  این  جهان  در  انتظارشان  است‌: 

(فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

هر کس  از  شما  کافر  گردد،  به  زیان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزاید،  و  جز  زیان  چیزی  نصیب  کافران  نمی‌نماید.

«‌مَقت‌»‌:  شـدیدترین  خشـم  و  غـضب‌.  کسی  که  پروردگارش  او  را  دشمن  بدارد،  چه  زیـانی  باید  در  انتظار  او  باشد؟‌!  خود  این  خشم  و  غضب  زیان  بشمار  است  و  بالاتر  از  هر  زیان  دیگری  است‌.

*

چرخش  و گردش  دوم  در  آسمانها  و  زمین  برای  پیجوئی  اثـری  یـا  هنری  از  انـبازهائی  است ‌که  بجز  خدا  می‌پرستیدند  و  به  فریاد  می‌طلبیدند.  آسمانها  و  زمین  هم  اثری  یا  خبری  از  انبازهایشان  ندارد:

(قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بگو:  آیا  دربارۀ  انبازهای  خود  که  علاوه  از  خدا  آنـها  را  به  فریاد  می‌خوانید،  خوب  دقّت  کرده‌اید؟  نشـانم  دهید  آنها  کدام  چیز  زمین  را  آفریده‌اند؟  و  یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسـمانها  مشـارکت  داشـته‌انـد؟  یـا  شـاید  کـتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایم  و  ایشان  حجّت  روشنی  از  آن  (‌بر  کار  شرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!  (‌اصلاً  ایشان  دلیل  عقلی  و  دلیـل  نـقلی  نـدارنـد)  و  بلکه  ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

حجّت  روشن  است  و  دلیل  آشکار.  این  زمین  بـا  تـمام  چیزهائی  و  با  تمام ‌کسـانی‌ که  در  آن  است‌،  دیـدنی  و  پدیدار  است‌.  چه  جزئی  در  زمین  یا  چه  چیزی  در  آن  متّکی  است  ادّعاء‌ کند که ‌کسی  -‌ جز  خدا  - ‌آن  را  آفریده  است  و  هستی  بخشیده  است‌؟  هر  چیزی‌ که  در  جـهان  است  رو  در  روی  همچون  ادّعائی  - ‌اگر کسی  جسارت  آن  را  داشته  باشد  -‌ فریاد  برمی‌آورد که  چنین  نیست‌.  هر  چیزی  فریاد  می‌زند  آن ‌کسی  که  مرا  آفریده  است  خدا  است  و  بس.  هر  چیزی  مارک  و  نشان  ساختار  یزدان  را  بر  خود  دارد،  و  هیچ  کسی  نمی‌تواند  مدّعی  آفرینش  آن  گردد.  زیرا  هیچ  ساختاری  با  ساختار  یـزدان  همگون  نیست،  ساختارهائی  که  درماندگان‌،  یعنی  فرزندان  مرگ  و  نابودی  آن  را  ترتیب  می‌دهند  و  می‌سازند!

(أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ ).

یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند؟‌. 

این  هم  قطعاً  چنین  نیست‌!  هیچ‌ کسی  جرأت  ندارد گمان  برد  که  ایـن  خدایان  دروغین  در  آفرینش  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند،  یـا  ادّعـاء‌ کند  آنـها  در  مـالکیّت  آسمانها  شرکت  دارند،  این  خدایان  دروغـین  چه  و  هر که  هستند.  حتّی‌ کسانی‌ که  جنّیان  یا  فرشتگان  را  انباز  خدا  می‌دانستند،  جسارت  همچون  ادّعائی  را  نداشتند  ...  چکیدۀ  آنچه  گمان  می‌بردند  این  است  از  شیاطین  کمک  می‌گرفتند که  اخبار  آسمان  را  بدیشان  برسانند،  یـا  ا‌ز  فــرشتگان  درخواست  شفاعت  در  پـیشگاه  یـزدان  را  داشتند.  ولی  هیچ  وقت‌ گمان  نمی‌بردند که  شیاطین  یا  فرشتگان  در  آفرینش  آسمان  شرکت  دارند  و  در  ایـن  راستا  انباز کردگارند.

(أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ ).

یا  شاید  کتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایــم  و  ایشـان  حجّت  روشـنی  از  آن  (‌بـر  کـار  شـرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!.

حتّی  به  این  درجه  - ‌درجه‌ا‌ی‌ که  خدا  بدان  انبازها کتابی  داده  باشد  و  مشرکان  از  آن ‌کتاب  یقین  و  اطمینان  داشته  باشند،  و  از  محتویاتش  خاطر جمع  باشند  -‌ آن  انبازهائی  که‌ گمان  می‌رود  نرسیده‌اند  .  .  ٠  این  نصّ  قرآنی  برداشت  آن  را  دارد که ‌گفت  این  پرسش  انکـاری  مـتوجّه  خـود  مشرکان  است  نه  انبارها.  چه  پـافشاری  مشرکان  بر  سرکشان  اشاره  به  این  دارد که  آنان  عـقیدۀ  خود  را  از  کتابی  برگرفته  باشند که  از  سوی  خدا  بدیشان  داده  شده  است‌،  و  آنان  با  تکیه  بر  دلیل  و  برهان  آن ‌کتاب‌،  سخن  می‌گویند.  ولی  این  ا‌مر  صحیح  نمی‏باشد  و  ممکن  نیست  مشرکان  همچون  ادّعائی‌ کرده  باشند.  با  توجّه  بدین  معنی  می‌توان  گفت  اشاره‌ای  بدین  امر  است ‌که  عقیده  تنها  از  کتاب  روشن  خدا  برگرفته  می‌شود،  و  این‌ کـتاب  منبع  یگانۀ  مطمئنی  است  و  بس.  امّا  مشرکان  هرگز  ادّعای  هـمچون  کتابی  را  نـداشـته‌انـد.  در  صورتی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم کتاب  روشـنی  را  از  جانب  خـدا  برای  ایشان  آورده  است‌،  پس  چرا  باید  از  آن  اعراض‌ کنند  و  رویگردان  شوند،  در  حالی  که ‌کتاب  روشن  الهی‌،  یگانه  راه  انتخاب  عقیده  و  برگرفتن  قوانین  و  مقرّرات  از  آن  برای  زندگی  است‌؟‌!

(بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بلکه ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

ستمگران  بعضی  به  برخی  وعده  می دهند که  راه  ایشـان  بهترین  راه  است‌،  و  آنان  سرانجام  پیروزند.  ولی  ایشان  جز گول‌ خوردگان  و  فریفتگان  نمی‏‎باشند.  بعضی  برخی  را گول  می‌زنند  و  می‌فریبند،  و  در  فریب  و  نیرنگی  می‌زیند که  هیچ  فائده‌ای  دربر  ندارد.

*

چرخش  و گردش  سوم  -‌ پس  از  نفی  این  موضوع ‌که  از  انبازها  در  آسمانها  و  زمین  ذکری  و  خبری  باشد  -  دست  توانا  و  قدرتمند  خدا  را  نشان  می‌دهد که  آسمانها  و  زمین  را  نگاه  می‌دارد  و  آنها  را  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می نماید  و کار  و  بارشان  را  بـدون  شـریک  و  انبا‌زی  ا‌داره  و  رو  به  راه  می‌کند:

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خـداونـد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مـی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در مسیر  خود)  نگاه  و  مــحفوظ  دارد.  خـداونـد  شکیبا  است  (و  در  مجازات  تعجیل  روا  نمی‌دارد)  و آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید).

نگاهی  انداختن  به  آسـمانها  و  زمین‌،  و  به  افلاک  و  اجرامی‌ که  بیرون  از  شمارند  و  پـخش  و  پـراکـنده  د‌ر  فضائی  هستند که ‌گسترۀ  آن  حدود  و  ثغوری  نـدارد،  و  همۀ  آنها  در  جایگاه  خود  اسـتوار  و  برقرارنـد،  و  هـر  کره‌ای  از  آنها  در  مدار  خود  می‌چرخد  و  می‌گردد  و  از  مدار  خود  خارج  نـمی‌شود  و  خلل  نمی‌پذیرد،  و  در  چرخش  و گردش  خود کند  یا  تند  نمی‌شود،  و  همۀ  آنها  بدون  ستونند،  و  با  طناب  و  ریسمانی  به  جـائی  بسته  نشده‌اند،  و  بر  چیزی  در  اینجا  و  آنجا  تکیه  ندارند‌،  نگاهی  انداختن  بدین  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  هراس‌انگیز  عجیب  و  غریب‌،  انسان  را  بر  آن  می‌دارد که  چشم  سر  و  چشم  دل  را  باز  بکند  و  دست  توانا  و  چیره  و  قدرتمندی  را  ببیند که  این  پدیده‌ها  و  آفریده‌ها  را  مهار  می‌کند  و  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذارد  مختلّ  بشوند  و  از  جایگاه‌ها  و  مدارهای  خود کنار  بروند  و  فرو  بیفتند.

اگر  آسمانها  و  زمین  از  جـایگاه‌ها  و  مدارهای  خود  منحرف  بشوند  و  فرو  بیفتند،  و  مختلّ ‌گردند  و  در  اینجا  و  آنجا  پخش  و  پراکنده  بشوند،  هیچ‌ کسی  نیست ‌که  بعد  از  آن  هرگز  بتواند  آنها  را  برجای  بدارد  و  از  نابودی  برهاند.  فرو  افتادن  کرات  و  مختلّ ‌گردیدن  نظم  و  نظام  آسمانها  و  زمین  د‌ر  موعدی  روی  می‌دهد که  قرآن  در  موارد  بسیاری  بدان  اشاره  می‌کند که  پایان‌ گرفتن  ایـن  جهان  است‌.  پایان ‌گرفتن  این  جهان  وقتی  روی  می دهد  که  نظم  و  نطام  افلاک  مختلّ  بشود  و  به  هم  بخورد  و  کرات  در هم‌ کوبیده  شوند  و  پخش  و  پراکنده‌ گردند،  و  هر  چیزی‌ که  در  فضا  است  نابسامان  شود  و  فرو  بیفتد.  در  این  وقت  هیچ ‌کسی  نمی‌تواند  زمام  اختیار  جهان  را  به  دست  بگیرد  و  از  زوال  و  نابودی  آن  جلوگیری‌ کند. 

این  مو‌عدی  است ‌که  برای  حسـاب  و کتاب  و  سـزا  و  جزای  چیزی  تعیین  گردیده  است‌ که  در  زند‌گانی  دنیا  انجام  پذیرفته  است‌.  وقتی  که  چنین  هنگامه‌ای  فرارسید  کار  به  جهان  دیگری  می‌انـجامد  و  جـهان  دیگری  می‌آغازد که  کاملاً  سرشت  آن  جدای  از  سـرشت  ایـن  جهان  است‌.

بدین  خاطر  است ‌که  یزدان  بر  نگاهداری  و  محافظت  آسمانها  و  زمین  از  نیستی  و  نابودی  با  این  فرمودۀ  خود  پیرو  می‌زند:

(إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خــداونـد  شکـیبا  است  (‌و  در  مـجازات  تـعجیل  روا  نـــمی‌دارد)  و  آمـرزنده  است  (‌و  تـوبه  بـزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.

(‌حلیماً  )‌: ‌شکیبا  .  .  .  خدا  شکیبا  است  و  به  مردمان  فرصت  و  مهلت  می‌دهد.  این  جهان  را  بر  سرشان  ویران  نمی‌گرداند،  و کاکل  ایشان  را  نمی‌گیرد  و کشان‌ کشان  به  سوی  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزایشان  نمی‏برد  مگر ‌در  مدّت  معلوم  و  سررسید  مشخّصی‌که  خدا  از  آن  آگاه  است  و  بس.  فرصت  و مهلت  بدیشان  می‌دهد  تا  توبه  بکنند  و  به  کار  بپردازند  و  خویشتن  را  آماده  سازند.  «‌غفوراً‌»‌:  خدا  بخشنده  است  .  .  .  یزدان  مردمان  را  در  برابر  هر  جرمی  که  کرده‌اند  و  هر گناهی  که  نـموده‌اند،  بلکه  از  بسیاری  از  بدیها  و  بزهکاریهایشان  صرف  نظر  می‌فرماید  و  آنها  را  می‌آمرزد،  هر  زمان  که  در  مردمان  خیر  و  صلاح  سراغ  ببیند.  این  پیرو  الهام ‌بخشی  است‌.  غافلان  را  بیدار  می‌گرداند که  فرصت  را  غنیمت  شمرند  و  از  آن  استفاده  بکنند  پیش  از  این ‌که  فرصت  بگذرد  و  دیگر  برنگردد.

*

چرخش  و گردش  چهارم  با  قوم  مشرک  است‌،  و  از  عهد  و  پیمانی  سخن  می‌راند که  با  خدا  بسته‌اند.  و  از  چیزی  سخن  می‌گوید که  بعد  از  آن‌ کرده‌اند  و  بدان  سبب  عهد  و  پیمان  را  شکسته‌اند،  و  در  زمین  تباهی  نمود‌ه‌اند.  در  این  چرخش  و گردش‌،  ایشان  برحذر  داشته  می‌شوند  از  قانون  و  سنّت  الهی‌،  قانون  و  سنّتی‌ که  تخلّف‌ناپذیر  است  و  تبدیلی ‌و  تغییری  در  آن  نیست‌: 

(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

آنان  (‌یعنی  کفّار  مکّه‌)  مؤکّدانه  به  خدا  قسم  مـی‌خوردند  که  اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بیاید،  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌)‌.  امّا  هنگامی  که  پـیغمبری  (‌از  خـودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نـیفزود.  (‌گـریزشان  از  حقّ‌)  به  خاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گـریهای  زشت  است‌،  و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گـران  نمی‏گردد.  آیـا  آنــان  انـتظار  دارنـد  سـرنوشتی  جز  سرنوشت  پیشینیان  داشته  باشند؟‌!  هرگز  دگرگونی  و  تبدیلی  در  شیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و جهت دهد.

عربها  یهودیان  را  می‌دیدند  که  اهل ‌کتاب  بودند  و  در  جزیرة‌العرب  در  همسایگی  ایشان  می‌زیستند.  می‌دیدند  که  یهودیان  چه  اندازه  منحرفند  و  چه  اندازه  کردار  و  رفـتار  بـدی  دارنـد.  عربها  از  تـاریخ  ایشـان  و  از  پیغمبر کشیهای  آنان  می‌شنیدند  و  اطّلاع  پیدا  می‌کردند،  و  می‌دانسـتند  چه  انـدازه  از  حـقّ  و  حقیقتی  به  دور  افتاده‌اند که  پـیغمبران  با  خود  برایشـان  به  ارمغان  آورده‌اند.  آن  وقت  از  یهودیان  دوری  می‌گزیدند،  و  به  خدا  سوگند  می‌خوردند  و  تا  آنجا کـه  مـمکن  بود  در  سـوگند  خوردن  شـدّت  به ‌کار  می‏بردند  و  تأکـید  می‌ورزیدند:

(لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ).

اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بـیاید،  راهـیاب‌ترین  مـلّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌).

مرادشان  از  ملّتها  یهودیان  بود.  با  این  تعبیر  با  گوشه  و  کنایه  از  یهودیان  صحبت  می‌کردند،  و  آشکارا  ایشان  را  نام  نمی‌بردند.

حالشان  این ‌گو‌نه  و  سوگندهایشان  بدین  شکل  بود  .  .  .  روند  قرآن  سوگندهایشان  را  عرضه  می‌دارد،  انگار  می‌خواهد  شنوندگان  را  دعوت ‌کند  بر  چیزی‌ گواه  باشند  که  از این گونه  مردمان  در  دورۀ  جاهلیّتشان  روی  داده  است  و  سر  بر زده  است‌.  آن ‌گاه  چیزی  از  ایشان  می‌گوید  که  بعد  از  آن ‌که  خدا  آرزویشـان  را  برآورده  است  و  پیغمبری  به  مـیانشان  فرستاده  است  از  آنـان  سر  زده است:

(فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ).

امّا  هنگامی  که  پیغمبری  (‌از  خودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نیفزود.  (‌گریزشان  از  حقّ‌)  بـه  خـاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گریهای  زشت  است‌.

واقعاً  زشت  است  برای ‌کسانی ‌که  چنین  سوگندهای  مؤکّدانه  و  بزرگی  را  بخورند  ولی  رفتارشان  این  باشد:  به  خاطر  خود بزرگ‌ ببنی  در  زمین  و  بـرای  نیرنگبازی  چنین ‌کنند  و  چنین  روند.  قرآن  این  چنین  پرده  از  خود  بزرگ‌بینی  و  نـیرنگبازیشان  برمی‏دارد،  و  ایـن  شـیوۀ  زشت  و  پستشان  را  می‌نگارد  و  ثبت  و  ضبط  می‌گرداند.  سپس  بدین  رویاروئی  ننگین  روانـی  ایشان،  تـهدید  کسانی  را  می‌افزاید که  همچون  روش  ننگینی  را  در  پـیش  می‌گیرند،  و  ایـن  راه  پست  و  رسواگرانه  را  می‌پیمایند:

(وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ).

و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گران  نمی‏گردد. 

حیله‌گریهای  زشت  و  نیرنگهای  پست  دامنگیر کسی  جز  خود  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  نمی‌شود.  حیله‌گری  زشت  و  نیرنگ  پست  دامنگیر  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  می‌شود  و  ایشان  را  احاطه  می‌کند  و  اعمالشان  را  هدر  می‌دهد. 

اگر کار چنین  است  پس  در  ایـن  صورت  منتظر  چه  چیزند؟  آنان  منتظر  چیزی  نیستند  جز  این ‌که  بر  سر  آنان  همان  بیاید  و  بدیشان  همان  رسد که  پیش  از  ایشان  بـر  سر تکذیب ‌کنندگان  آمده  است  و  بدانان  رسیده  است‌. 

این  چنین  چیزی  هم  برایشان  روشن  و  شناخته  است‌.  این  افراد  تنها  منتظر  این  هستند که  قانون  و  سنّت  ثابت  و  تغییرناپذیر  خدا  اجراء  شود  و  راه  خود  را  بپیماید،  راهی  که  از  آ‌ن  منحرف  نمی‌گردد  و کناره‌گیری  نمی‌کند:

(فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

هرگز  دگرگونی  و  تـبدیلی  در  شـیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت‌،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و  جهت  دهد. 

* 

کارها  دربارۀ  مردمان‌،  ناسنجیده  اجراء  نمی‌شود.  زندگی  در  زمین  بیهوده  سپری  نمی‌گردد.  بلکه  قوانین  و  سنن  ثابت  و  تغییرناپذیری  وجـود  دارد  و  تحقّق  مـی‌یابد  و  پیاده  می‌شود،  قوانـین  و  سننی ‌که  تبدیل  و  تـغییر  نمی‏شناسد.  قرآن  این  حقیقت  را  مقرّر  می‌فرماید،  و  آن  را  به  مردمان  تعلیم  می‌دهد،  تا  تک  و  تنها  و  بافتۀ  جدا  تافته  به  حادثه‌ها  و  رخدادها  ننگرند،  و  غافل  و  بی‏خبر  از  قوانین  و  سنن  اصیل  زندگی  نـزیند،  و  در  چـهارچـوب  دورۀ  کوتاهی  از  زمان  محصور  نگردند،  و  در  محدودۀ  مکانی  تنگی  بسر  نبرند.  قرآن  جهان‌بینی  مردمان  را  بالا  می‏‎برد  و  آن  را  به  سوی  ارتباطات  زندگی  و  پیوندهای  قوانین  و  سنن  هستی  ا‌وج  می‌دهد،  و  ایشان  را  همیشه  متوجّه  ثبات  قوانین  و  سنن  و  استمرار  نوامیس  و  یاساها  می‌سازد،  و  چشمانشان  را  به  سوی  مصداق  ایـن  امـر  خیره  می‌گرداند،  و  چیزی  را  جلو  چشمانشان  مجسّم  می‌دارد که  بر  سر  نسلهای  پیش  از  آنان  آمده  است‌،  و  آن  را  دلیل  بر  اجراء  همیشگی  قوانین  و  سـنن  ثابت،  و  استمرار  نوامیس  و  یاساهای  استوار  می‌گیرد  و  می‌نماید.  این  جرخش  و گردش  پنجم  هم  نمونه‌ای  از  نمونه‌های  این  رهنمود  و  رهنمون  است ‌که  به  دنبال  بیان  آن  حقیقت  کلّی  می‌آید،  حقیقتی‌ که  می‌گوید:  فانون  و  سنّت  خدا  تبدیل  و  تغییر  نمی‌یابد  و  پیوسته  برجای  و  پـایدار  و  ماندگار  است‌:

(أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

آیا  در  زمین  به  گشت  و  گذار  نمی‌پردازند  تا  ببینند  فرجام  کار  پیشینیان  به  کجا  کشیده  است‌،  در  حالی  که  آنان  از  اینان  قدرت  و  قوّت  بیشتری  داشته‌اند؟  هیچ  چیزی  چـه  در  آسمانها  و  چه  در  زمین  خدا  را  درمـانده  و  نـاتوان  نخواهد  کرد.  چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند   است.

سیر  و  سفر  در  زمـین  با  چشمان  باز  و  دل  بیدار،  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی ‌گذشتگان‌،  و  نگریستن  و  ورانداز کردن  چیزهائی  که  داشته‌اند  و  جاهائی  که  در  آ‌نجاها  بوده‌ا‌ند  و  زیسـته‌انـد،  و  دقّت  و  تأمّل  دربارۀ  سرنوشتی ‌که  بدان  دچار  آمده‌اند  و  هم  اینک  در کجاها  آرمیده‌اند،  همۀ  اینها  می سزد که  به  دل  سایه‌ها  و  الهامها  و  احساسها  و  ترسها  و  هراسها  بیندازد

به   همین  خاطر  است‌ که  این  همه  رهنمونها  و  رهنمودها  در  قرآن  مکرّر  می‌گردد  برای  سیر  و  سفر  در  زمین  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی  و  هلاک  گذشتگان‌،  و  بالای  آثار  برجای  ماندۀ  رفتگان‌.  و  برای  بـیدار کـردن  دلها  از  خواب  غفلتی‌ که  بدان  فرو  می‌روند  و  از  آن  باز  نمی‌ایستند.  ا‌گر  هم  از  آن  بازا‌یسـتند  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و  آگاهی  ندارند.  زمـانی  هـم  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و آگاهی  پیدا کنند  درس  عبرت  نمی‌آموزند  و  پند  و  اندرز  نمی‌گیرند.  از  این  غفلت‌،  غفلت  دیگری  دربارۀ  قوانین  و  سنن  ثابت  و  مسـتمرّ  الهی  نشأت  می‌گیرد.  همچنین  از  این  غفلت‌،  د‌ربارۀ  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  آنها  با  قوانـین  و  سنن ‌کلّی  آنـها،  کوتاهی  و  ناتوانی  به  انسـان  می‌دهد.  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  دادن  آنـها  با  یکدیگر،  مشخّصه‌ای  است ‌که  انسان  دانا  و  فهمیده  را  از  حیوان  نادان  و  نافهمیده  جدا  می‌سازد،  حیوانـی‌ که  در  طول  حیات  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگیش  منفصل  و  جداگانه  از  یکدیگر  است‌،  و  هیچ‌ گونه  ارتباط  و  پیوندی  با  همدیگر

ندارد،  و  هیچ ‌گونه  قاعده‌ا‌ی  بر  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگانیش  حکمفرما  نیست‌.  و لیکن  همنوع  بشری  همه  و  همه  در  برابر  وحدت  قانونها  و  سنّتها  و  یاساها  مجموعۀ  یگانه ای  هستند‌.

قرآن  در  برابر  این  توقّفی  که  آ‌نـان  را  در  آ‌ن‌،  جلو  جایگاه‌های  نابودی  گذشتگان  پـیش  از  ایشان  نگاه  می‌دارد،  گذشتگانی  که  از  ایشان  نیرومندتر  بوده‌اند  و  قدرت  بیشتری  داشته‌اند،  ولی  با  ایـن  وجـود  قوّت  و  قدرتشان  آنان  را  از  سرنوشت  قطعی  و  حتمی  نرهانیده  است  و  مصون  و  محفوظشان  نداشته  است‌،  ذهن  و  شعور  ایشان  را  در  همچون  ایستگاهی  متوجّه  قوّت  و  قدرت  بزرگ  خداوند  می‌سازد،  قوّت  و  قـدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آن  را  درما‌نده  نمی‌کند.  همان  قوّت  و  قدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آ‌ن  را  درمانده  نمی‌کند.  هما‌ن  قوّت  و  قدرت  بزرگی که  یقۀ ‌گذشتگان  را گرفته  است  و  زبون  و  نابودشان  کرده  ا‌ست‌،  و  می‌تواند  یقۀ  اینان  را  هم  بگیرد  و  بسان  پیشینیان  زبون  و  بابودشان  کند:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ).

هیچ چیزی چه در آسمانها و چه در زمین خدا را درمانده و ناتوان نخواهد کرد.

بر  این  حقیقت  پیرو  می‏‎زند  با  تفسیر  و ذکر  سندهای  ا‌ین  حقیقت:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

چرا که او بسیار فرزانه و خیلی قدرتمند است.

علم  خدا  همه  چیز  آسمانها  و  زمین  را  ا‌حاطه  کرده  است‌.  قوّت  و  قدرت  خدا  نیز  در کنار  علم  او  آرمیده  ا‌ست‌.  این  است  که  هیچ  چیزی  ا‌ز  علم  او  به  در  نمی‌رود،  و  هیچ  چیزی  در  برابر  قوّت  و  قدرت  او  تاب  و  توان  ایستادن  ندارد.  بدین  سبب  چیزی  در  آ‌سمانها  و  زمین  او  را  عاجز  و  درمانده  نمی‌سازد.  هیچ  گریزی  از  قوّت  و  قدرت  او نیست، و به هیچ وجه چیزی از علم او نهان و پنهان نمی گردد:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) .

چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است‌. 

* 

سرانجام‌،  خاتمۀ  سوره  درمی‌رسد.  این  خاتمه  پـرده  از  شکیبائی  و  رحمت  خدا  در کنار  قوّت  و  قدرت  خدا  برمی‏دارد،  و  تأکید  می‌کند که  مهلت  و  فرصت  دادن  به  مردمان  به  خاطر  شکیبائی  و  رحمتی  است‌ که  خدا  دارد،  و  این  امر  در  دقّت  حساب  و کتاب  خدا  و  عدالت  و  دادگری  او  در  سزا  و  جزا،  هیچ‌ گونه  تأثیری  ندارد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.  و لیکن  خداوند  (‌بـه  لطف  و  کـرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تـا  سـررسید  زمـان  مـعیّنی  (‌کـه  قـیامت  است‌)  بــه  تأخیر  مـی‌انـدازد.  وقتی  کـه  مدّت  مشخّصۀ  ایشان  فرارسید،  خداوند  بندگان  خود  را  دیده  است  (‌و  از  گفتار  و  کردار  و  پـندار  ایشـان  بـاخبر  بـوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.  آنچه  مـردمان  مـرتکب  می‌شوند،  از  قبیل‌:  ناسپاس  گذاشتن  نعمت  خدا،  و  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی،  و  ظلم  و  ستم  و  طغیان  و  سرکشی  در  زمـین‌،  همۀ  ایـنها  واقعاً  زشت  و  پلشت  است‌.  اگر  یـزدان  مردمان  را  بـه  گناهانشان  بگیرد،  و  به  سبب  بزرگ  و  زشتی  و  پلشتی  بزهکاریها کیفرشان  دهد،  بلا  و  مصیبت  نه  تـنها  شامل  مردمان  می‌گردد  بلکه  از  ایشان  تجاوز  می‌کند  و  شامل  هر  زندۀ  دیگری  می‌شود که  روی  این  زمـین  است‌.  آن  وقت  سراسر  زمین  به  طور کلّی  برای  حیات  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد.  نه  تنها  برای  حیات  بشر  نابایست  و  نـاشایست  می‌شود،  بلکه  بـرای  هر  حیات  دیگری  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد!

تعبیری‌ که  بدین‌ گونه  است‌،  زشـتی  و  پـلشتی‌ کارهای  مردمان  را  کاملاً  می‌نمایاند،  و  تأثیر  تباه‌کننده  و  ویرانگر  جملگی  حیات  توسّط  آن  را  آشکـار  نشان  مـی‌دهد،  تعبیری ‌که  می‌گوید:  اگر  خدا  مردمان  را  به‌ گـناهانشان  بگیرد  و  فوراً  به‌ کیفرشان  برساند  و  بدیشان  هیچ گو‌نه  فرصت ‌و مهلتی  ندهد  .  .  .و.  .  .

امّا  خدا  شکیبا  است  و دربارۀ  مردمان  شتاب  نمی‌ورزد: 

(وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ).

و لیکن  خداوند  (‌به  لطف  و  کرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تا  سـررسید  زمان  مـعیّنی  (‌کـه  قیامت  است‌)  بـه  تأخیر  می‌اندازد.

فرد  فرد آنان  را  تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  بـه ‌تأخیر  می‌اندازد  تا  آن‌ گاه  که  عمرشان  به  پایان  می‌رسد.  گروه  گروه ‌ایشان  را  نیز تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه ‌که ‌کار  خلافتشان  به  پایان  می‌آید  و  خلافت  را  به  نسل  بعد  از خود  تحویل  می‌دهند.  جنس  آدمیزاد  را  مهلت  می‌دهد  و  ایشان  را  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه‌ که  عمر  این  جهان  به  پایان  می‌آید  و  زمـان  قیامت ‌کبری  فرا  می‌رسد  .  .  .  این  فرصت  و مـهلت  را  بدیشان  مـی‌دهد  و گسـترۀ  آن  را  برایتان  فراخ  می‌گرداند،  تا  آنان  به  کار  نیک  بپردازند  و  توشه ای  برای خود فراهم سازند.

 (فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ).

وقتی که مدّت مشخّصۀ ایشان فرا رسید... .

زمانی که مدبت کار و کسب به پایان آمد، و وقت حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  فرا‌رسید،  نه‌ کار کوچ  و  نه ‌کار  بزرگی  از کارهایشان  -‌ چه  به  نفع  ایشان  باشد  و  چه  به  زیان  آنان  -‌فوت  و  فنا  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود. 

*

این  واپسین  آهنگ  سوره‌ای  است‌ که  با  حمد  و  سپاس  خدائی  آغاز گردیده  است ‌که  آسـمانها  و  زمـین  را  از  نیستی ‌به ‌هستی ‌آورده‌ است .

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ ).

فرشتگان  بـالدار  را  مأمـوران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌)  کـرده  است.  (‌فاطر/1) 

فرشتگان  رسالت  آسمان  را  برای  زمین  می برند،  با  تمام  چیزهائی ‌که  در  رسـالت  است  از  قبیل  مـژده  دادن  به  بهشت،  و  تـرساندن  از  دوزخ  ...  آن‌ گـاه  مـردمان  یا  رهسـپار  بهشت  مـی‌شوند،  و  یـا  به  سوی  دوزخ  می‌روند...

میان  آغاز  و  انجام  سوره‌،  این  گشت  و  گذارهای  دور  و  دراز  د‌ر  آن  جهانهائی  است‌ که  این  سوره  مردمان  را  در  آنجاها  به  چرخش  و گردش  انداخته  است‌.  این  هم  پایان  چرخش  و گردش‌،  و  پایان  حیات‌،  و  نهایت  انسان  است‌... 

پا‌یان  جزء  بیست  و  دوم 

جزء  بیست ‌و سوم  به  دنبال  آن  می‌آید که  با  سورۀ  یس  می‌آغازد.